Мұхаммед Хайдар Дулати еңбектері
"Тарих.и Рашиди"
Тарих.и Рашиди еңбегінің бөлімі "АЛЛАНЫҢ ОҒАН МЕЙІРІМІ ТҮССІН", дүниеден өтуі туралы ескертпесіне тоқталсақ:
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Тарих.и Рашиди еңбегінің бөлімі "АЛЛАНЫҢ ОҒАН МЕЙІРІМІ ТҮССІН", дүниеден өтуі туралы ескертпесіне тоқталсақ:
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Ол - ел ішінде Мұхаммед Хайдар, достар арасында Мырза Хайдар, ғалымдар ортасында Дүғлат-лакап атымен танымал еді. Атадан-балаға мүра болып келе жатқан саяси биліктің және ғалымдардың ортасында өскендіктен ол өзі де саясат, ғылым, әдебиетке жақын көрнекті тұлға болды. Мырза Хайдар ибн Мүхаммед Хүсейін - "Тарих-и Рашиди" тарихи-әдеби еңбегінің және "Жаһаннама" дастанының авторы.
В.В.Бартольд: "Мүхаммед Хайдардың тарихи шығармасы, еуропалық данышпандардың пікірінше, Қашқарда парсы тілінде жазылған жалғыз-ақ маңызды әдеби шығарма. Бұл еңбек кейінірек бірнеше рет түркі тіліне тәржімаланды"-дейді. Мұндағы Қашқарда жазылған шығарма деуі оның қашкарлық дегенді меңзейді. Ал, түркі тіліндегі аударма нұсқалары ғылымға әзірге белгісіз.
Мұхаммед Хайдар Мырза туған атасы 1464/65-1480/81 жыл аралығында Қашкарда өте тыныштықта, әрі дәулетті жағдайда ғүмыр кешті. Қашқарды ол 24 жыл үзіліссіз биледі. Ол 16 жыл дербес биледі, қалған уақытында ханға тәуелді болды. Мүхаммед Хайдар Мырза Моғолстанның Юнус ханымен күдандалы еді, кейде тату, кейде қату қатынаста болды.
Кезінде Шыңғыс хан Мырза Хайдардың арғы атасы Өртөбеге жеті артықшылық берген. Ал, Тоғлық Темір осыған тағы екеуін косып, Әмір Болатшыға тоғыз артыкшылық берді. Әмір Хұдайдат оған үш артықшылық косып он екіге жеткізген еді. Он екі артықшылық Әмір Хүдайдаттан кейін баласы Әмір Мүхаммед Шаһ Гурганға өтті. Әмір Мүхаммед шаһтан кейін немере інісі Әмір Сайид Әлі Гурганға өтеді. Әмір Сайид Әліден кейін ұлы Мұхаммед Хайдар мырзаға одан баласы Мүхаммед Хүсейін мырзаға өтеді. Бұл аталық жол "Тарих-и Рашиди" кітабының авторы Мырза Хайдардың саяси болмысының калыптасуындағы факторлардың бірі болып табылады.
В.В.Бартольд: "Мүхаммед Хайдардың тарихи шығармасы, еуропалық данышпандардың пікірінше, Қашқарда парсы тілінде жазылған жалғыз-ақ маңызды әдеби шығарма. Бұл еңбек кейінірек бірнеше рет түркі тіліне тәржімаланды"-дейді. Мұндағы Қашқарда жазылған шығарма деуі оның қашкарлық дегенді меңзейді. Ал, түркі тіліндегі аударма нұсқалары ғылымға әзірге белгісіз.
Мұхаммед Хайдар Мырза туған атасы 1464/65-1480/81 жыл аралығында Қашкарда өте тыныштықта, әрі дәулетті жағдайда ғүмыр кешті. Қашқарды ол 24 жыл үзіліссіз биледі. Ол 16 жыл дербес биледі, қалған уақытында ханға тәуелді болды. Мүхаммед Хайдар Мырза Моғолстанның Юнус ханымен күдандалы еді, кейде тату, кейде қату қатынаста болды.
Кезінде Шыңғыс хан Мырза Хайдардың арғы атасы Өртөбеге жеті артықшылық берген. Ал, Тоғлық Темір осыған тағы екеуін косып, Әмір Болатшыға тоғыз артыкшылық берді. Әмір Хұдайдат оған үш артықшылық косып он екіге жеткізген еді. Он екі артықшылық Әмір Хүдайдаттан кейін баласы Әмір Мүхаммед Шаһ Гурганға өтті. Әмір Мүхаммед шаһтан кейін немере інісі Әмір Сайид Әлі Гурганға өтеді. Әмір Сайид Әліден кейін ұлы Мұхаммед Хайдар мырзаға одан баласы Мүхаммед Хүсейін мырзаға өтеді. Бұл аталық жол "Тарих-и Рашиди" кітабының авторы Мырза Хайдардың саяси болмысының калыптасуындағы факторлардың бірі болып табылады.
1. Қазақ халқының философиялық мұрасы. 4 том. Ә.Нысанбаев, Д.Кенжетаев. Астана: Аударма, 2005ж., - 534б.
2. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. Ауд. И.Жеменей. А., "Тұран", 2003.
3. Бартольд В. Орта Азия түріктерінің тарихы. Ауд. Ғ.Хосейни. (парсы тілінде). Теһран, 'Тус", 1997ж.,-1376.
4. Қойгелді М., Жеменей И., Тарих-и Рашиди және қазақ мәдениеті. // Әл-Фараби атындағы қазақ университеті, М.Х.Дулати ойшыл, тарихшы, жазушы, колбасшы. Халықаралық ғылыми-теориялык конференция. А., 3-4 маусым, 1999.
2. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. Ауд. И.Жеменей. А., "Тұран", 2003.
3. Бартольд В. Орта Азия түріктерінің тарихы. Ауд. Ғ.Хосейни. (парсы тілінде). Теһран, 'Тус", 1997ж.,-1376.
4. Қойгелді М., Жеменей И., Тарих-и Рашиди және қазақ мәдениеті. // Әл-Фараби атындағы қазақ университеті, М.Х.Дулати ойшыл, тарихшы, жазушы, колбасшы. Халықаралық ғылыми-теориялык конференция. А., 3-4 маусым, 1999.
МҰХАММЕД ХАЙДАР ДУЛАТИ
Ол - ел ішінде Мұхаммед Хайдар, достар арасында Мырза Хайдар, ғалымдар
ортасында Дүғлат-лакап атымен танымал еді. Атадан-балаға мүра болып келе
жатқан саяси биліктің және ғалымдардың ортасында өскендіктен ол өзі де
саясат, ғылым, әдебиетке жақын көрнекті тұлға болды. Мырза Хайдар ибн
Мүхаммед Хүсейін - "Тарих-и Рашиди" тарихи-әдеби еңбегінің және "Жаһаннама"
дастанының авторы.
В.В.Бартольд: "Мүхаммед Хайдардың тарихи шығармасы, еуропалық
данышпандардың пікірінше, Қашқарда парсы тілінде жазылған жалғыз-ақ маңызды
әдеби шығарма. Бұл еңбек кейінірек бірнеше рет түркі тіліне тәржімаланды"-
дейді. Мұндағы Қашқарда жазылған шығарма деуі оның қашкарлық дегенді
меңзейді. Ал, түркі тіліндегі аударма нұсқалары ғылымға әзірге белгісіз.
Мұхаммед Хайдар Мырза туған атасы 146465-148081 жыл аралығында
Қашкарда өте тыныштықта, әрі дәулетті жағдайда ғүмыр кешті. Қашқарды ол 24
жыл үзіліссіз биледі. Ол 16 жыл дербес биледі, қалған уақытында ханға
тәуелді болды. Мүхаммед Хайдар Мырза Моғолстанның Юнус ханымен күдандалы
еді, кейде тату, кейде қату қатынаста болды.
Кезінде Шыңғыс хан Мырза Хайдардың арғы атасы Өртөбеге жеті артықшылық
берген. Ал, Тоғлық Темір осыған тағы екеуін косып, Әмір Болатшыға тоғыз
артыкшылық берді. Әмір Хұдайдат оған үш артықшылық косып он екіге жеткізген
еді. Он екі артықшылық Әмір Хүдайдаттан кейін баласы Әмір Мүхаммед Шаһ
Гурганға өтті. Әмір Мүхаммед шаһтан кейін немере інісі Әмір Сайид Әлі
Гурганға өтеді. Әмір Сайид Әліден кейін ұлы Мұхаммед Хайдар мырзаға одан
баласы Мүхаммед Хүсейін мырзаға өтеді. Бұл аталық жол "Тарих-и Рашиди"
кітабының авторы Мырза Хайдардың саяси болмысының калыптасуындағы
факторлардың бірі болып табылады.
Мырза Хайдардын шешесі Жүніс ханның үшінші кызы Хүб-Нигар ханым
Үндістанда патшалық құрған Заһираддин Мұхаммедтің шешесі Меһр-Нигар
ханыммен ағайынды. Демек, Бабыр мен Мырза Хайдар бөле болған. Мырза Хайдар
үш жасқа келмей жатып шешесі қайтыс болды. Әкесі де Шаһибек ханның бұйрығы
бойынша оның адамының қолынан Хорасанда шәһид болады. Осы оқиғадан кейін
Мырза Хайдар Мырза Ханның жанында тұрады. Оның әкесі Мұхаммед Хүсейін
Сұлтан Жүніс ханның Исан Дулат Бегімнен туған қызы Хуб-Нигар ханыммен
үйленген, Мырза Ханның әкесі Сұлтан Махмүт Мырза Жүніс ханның екінші әйелі
Шаһ Бегім Бәдәхшиден туған қызымен үйленген еді. Демек, Мырза Хайдардың
әкесі Мұхаммед Хүсейін мен Мырза Ханның әкесі Сұлтан Махмүт Мырза бажа
болған. Мырза Хайдарды Кабулға алғызу мақсатында Бабыр патша Мырза Ханға
бұйрық хат жөнелткен: "Менің анамның сіңлісінің күйеуінің, яғни Мүхаммед
Хүсеиін Мырзаның баласы сенің жаныңда екен. Сенің аймағыңның маңайында
өзбектер мен кашкарлықтардың тарапынан үнемі қауіп төніп тұратындықтан, бұл
жай мені алаңдатып отыр, енді оның сонда қалуы мүлде мүмкін емес. Сондыктан
оны бізге жібергенің жөн".
Осы бұйрық хаттан қейін Мырза Хан Мырза Хайдарды Кабулға аттандырады.
Мырза Хайдар 1509 жылдың казан-караша айында Мырза ханның жағынан кетіп,
Кабулдағы Бабыр патшаның жанына барып, оның ілтипатына бөленеді: сауатын
ашады, тәрбие алуына толықтай жағдай жасалады. Ол 1512 жылдың қыркүйегіне
дейін Бабыр патшаның қызметінде болады. Кейін Сұлтан Саид ханның сұрауы
бойынша және Мырза Хайдардың өз қалауымен Бабыр оны Сұлтан Саид ханның
кызметіне баруына рұқсат етеді. Бабыр өз кітабында Мырза Хайдар жайында
былай деп жазған: "Ол орнықты, байсалды азамат болып, жақсы жолға түсіпті
деп естідім. Жазуға, сурет салуға машық, жебе жасауға, зергерлікке, садақ
шыбығын июге колының ебі бар. Он саусағынан өнер тамған жігіт. Ақындық
дарыны да бар еді. Ол менен кешірім сұрап хат жазыпты, сөз саптауы тәп-
тәуір".
Сұлтан Саид ханның жанында 1533 жылдың маусым айына дейін, яғни ханның
өмірінің соңғы күніне дейін мемлекетінің кажетіне керек адам болып
қызметінде жүрді. Мырза Хайдар Сұлтан Саид ханның қызметіне кіріскен күннен
бастап аталарының саясаттағы мол мұрасын өз тәжірибесімен ұштастырып шыңдай
түсті. Сұлтан Саид ханның қызметіндегі немере ағасы Сейіт Мүхаммед Мырза
Ханға Мұхаммед Хайдарды ылғи мақтап, қамқорлық жасап жүретін. Соның
арқасында хан да оған айрықша ілтипатпен қарайтын болған. Содан 24 жыл
ханның сарайында тұрып, әр түрлі өнер-білім, тәлім-тәрбие алып, оқу, көркем
жазу өнерлік өлең шығару, шығарма жазу, сурет салу, алтынмен аптау, қолөнер
түрлерін, асыл таспен безендіру, ағаш ою, зергерлік, таспа тілу, оқ жону,
садақ ию, сауыт, кездік соғу, жабу, ат әбзелдерін жасау, құрылыс жұмыстары,
ағаш ұсталығы ісінде аса үлкен шеберлікке жетеді.
Мемлекет істеріне кажет барлық нәрселерде мемлекет жұмыстары мен соғыс
әдістері, садақ ату, аң аулауды ұйымдастыруда нағыз ұстазы ханның өзі
болды. 30 жасқа дейін барлық кызметтерді бар ынтасымен аткарды. Хан
әмірлердің жиналыстарында Мырза Хайдарға әдеп сақтап, өз орнын білуді,
үлкенді сыйлауды және саяси қатынастардың кыр-сырын үйретті. Жиырма беске
шыққан кезде Мырза Хайдарды мұндай қызметтерден толық босатып, мемлекеттік
істерге араласуына жол ашты. Жасы отызға толған кезде жанына тәжірибелі
әмірлерді қосып, әскер ісін сеніп тапсырды, бірнеше жорықтарға
катынасқаннан кейін жиналыстар мен кеңестерде өз ой-пікірін айтуға әмір
етті. Сөйтіп, Мырза Хайдар саяси өмірінің әліппесінен бастап, мемлекет
жұмысының барлық сатыларымен танысты, тәжірибе жинады.
Бұлардың бәрін тізбелеп баяндаудағы мақсатымыз - Тибет ғазауатына,
Балур ғазауатына, Кашмир және Урсанг жорықтарына қатысқаны Мырза Хайдардың
Кашмирде 1540 жылдың 22 карашасынан бастап соңғы демі біткенге дейін билік
құрған кездерінде оның саяси кайраткерлік бейнесінің қалыптасу жолдарын
аңғарту еді.
Мырза Хайдар Кашмирді билеп тұрған кезде идеологияның қажеттігін сезді,
елдің дін бірлігіне айрықша көңіл бөлді. Ол ислам дінінің сунна мазһабы,
Әбу Ханифаның жолын ұстаған саяси тұлға еді. Өмірлік практикасында осы
ағынды іске асыруға бар күш жігерін жұмсады. Сеніміне орай шәһид болғанын
болжауға болады.
Шығармашылық жолына келсек, Мырза Хайдардың діни сауатының аукымын
кеңейте түскен ұстазы Мәулана Мұхаммед Садыр еді. Мырза Хайдар талай рет
әкесіне ілесіп Мәулана Әбу Саид Убеһи, Мәулана Қожа Куһи, Хафиз Махмүт
Зияратдаһи және ұлы ғұлама Шейх Әл-Ислам сынды ғалымдар мен сопылардың
алдында болып, олардың батасын алып жүрген, содан-ақ оның рухани өрісінің
биіктігін, өмір кітабының тереңдігін байкаймыз.
Мырза Хайдар "аяз" деген лақап есімімен 1529-30 жылы Бадахшанда
тұрғанда түркі тілінде "Жаһаннама" дастанын жазғанын білеміз. Бұл дастанның
Берлин және Қашқарлық нұсқасы бар. Иран ғалымы Әмин Рази "һәфт ыкылым"
деген еңбегінде Мұхаммед Хайдардың шығармашылық дарьнын айта келіп, оның ел
ішінде кеңінен таралған өлеңдерінен мысалдар келтіреді.
Мырза Хайдар кітабының не себептен "Тарих-и-Рашиди" аталатыны және
мақсаты жайында былай деп жазған: "Кітаптың "Тарих-и Рашиди" аталуының
мынадай үш түрлі себебі бар. Оның біріншісі, Тоғлық Темір хан ислам дінін
Мәулана Аршадеддиннің ықпалымен кабылдады... Екінші бір себебі Тоғлық
Темірге дейін-ақ исламды Барақ хан, одан кейін Кебек хан қабылдаған еді.
Алайда, осы хандар моғол ұлыстары ислам дінінен дұрыс жол таба алмады. Ал
құдіретті де мәртебелі Тоғлық Темір хан мен бақытты моғол ұлысы исламнан
дұрыс жол тауып, ұлылыққа бет бұрды. Үшіншіден, қазіргі уақытта моғол ханы
Әбдірашид хан болғандықтан, бұл тарих соған арналып, оның құрметіне
құрастырылып отыр. Осы үш себептен бұл тарих "Тарих-и-Рашиди" деп аталынды.
Бұл тарих екі кітаптан тұрады. Бірінші кітапта Тоғылық Темір ханның
өмірінен басталып, бүгінде хан тағының сән-салтанаты болып отырған
Әбдірашид ханның өміріне тоқталады. Екінші кітапта пақырдың өмірі,
естігендері, көрген-білгендері, өзбек, шағатай хандары мен сұлтандарының
тарихы және өз замандастарымыздың оқиғалары баяндалады".
Мырза Хайдардың "Тарих-и-Рашиди" еңбегі Жувейнидің "Тарих-и-Жаһангоша"
және Рашидеддин Фазлоллаһтың "Жамиғ'ат-тауарих" дәстүрінен бастау алатын
шығыс классикалык тарихнамасы үлгісіндегі шығарма. Автордың өз еңбегін
жазуға үлкен даярлықпен келгенін байқау киынға түспейді. Мырза Хайдар ол
жөнінде: "Мен шарасыз және алсіз халімды түсіне тұрып, өзімнің білімге
жұтаң каламымды бай мұраға бұрып, бұл еңбекті жазуыма мынадай себептер
негіз болды. Егер мен естіген фактілер мен өзім
зерттей білген мұсылман моғол хандары жөнінде жазу ісінде белсенділік
танытып, қолыма қалам алмасам, кейінгі ұрпақ бұл тарихтан марқұм қалатын
түрі бар. Ал егер бұл істі білімді бір топқа жүктесем, олар үлкен қиындыққа
тап болар еді. Өйткені олар хандардың ықпалы мен жағдайын анық біле
бермейтін. Ал мендей пенденің көп уақыты оған қатысты жағдайда өткен еді.
Сондықтан да бар мүмкіндігімше осы оқиғаларды шарасыз беттерге, қуатсыз
қаламмен түсірдім".
Мырза Хайдар өз еңбегіне дерек көзі ретінде ғылыми ортада мәлім болған
еңбектерді түгелдей алмаса да, олардың негізгілерін пайдаланғандығы анық.
Автордың өзі олардың ішінен Жувейнидің "Тарих-и-Жаһангоша", Рашидеддин
Фазлуллаһтың "Жамиғ'ат-тауарих", Хамдолла Мүстуфидың "Тарих-и Гузиде",
Шарафеддин Әли Яздидіц "Зафарнама", Мәулана Абдул Рәззактың "Тарих-и
Мәнзум" және Мырза Ұлықбектің "Төрт ұлыс" атты еңбектерін бөліп айтады.
Міне, бұл айтылғандар Мырза Хайдардың "Тарих-и Рашидиді" жазуға үлкен
даярлықпен келгендігінен, сондай-ақ еңбектің деректік негізін сенімді
көздерден алғандығынан біраз хабар берсе керек. Мәселен, автор еңбегіне
Қасым хан тұсындағы қазақ хандығы жөніндегі деректік материалдарды қазақ
хандығында 24 күн бойы қонақтап қайтқан Сұлтан Саид ханның өзінің аузынан
бір емес, бірнеше рет естігендігін білдіріп: "Саид хан Қасым ханмен болған
соншалықты жүздесуін өмірінің соңғы сәтіне дейін ұмытпай үлкен құрметпен
еске алып отыратын еді", - дейді.
Зерттеуші мамандардың Мырза Хайдар еңбегінің қазақ халқы мен қазақ
хандығының қалыптасу тарихының мезгілін анықтауда өзге еңбектермен
салыстырғанда ерекше орын алатындығын бөліп айтуы, әрине, әбден орынды.
"Тарих-и Рашидиде" келтірілген дәлелді де нанымды фактілер қазақ халкының
қалыптасу барасында ХV-ХVІ ғ. окиғалардың шешуші кезең болғандығы туралы
пікірді негіздей түседі.
"Тарих-и Рашиди" ең алдымен Орта Азияны мекендеген түркі халықтарының
1347-1541 ж.ж. жүріп өткен жолының шежіресі. Олай болса іргетасын Бумын,
Істеми, Елтеріс қағандар калаған түркі өркениеті бұл тарихи кезеңде қандай
процестерді бастан кешірді? Мырза Хайдар түркі халыктарына тиесілі қандай
тарихи оқиғаларды өз қаламына арқау етті?
Бар болғаны екі ғасыр ішінде, яғни ХІІІ-ХV ғасырларда орталық Азияны
мекендеген түркі халықтары екі бірдей империяның - Алтын Орда және Темір
мемлекетінің пайда болып, күйреуінің куәсі болды. Қанды қақтығыстарға толы
бұл тарихи кезеңнің аяқталуы жеке аймақтарда пәрменді түрде ұлттық
құрылымдардың қалыптасуына ұласты. "Тарих-и Рашиди" авторының өзбек, өзбек-
қазақ және өзбек-кырғыз терминдерімен қатар түрікмен, дулат, қаңлы,
жалайыр, барлас сияқты тайпалық атауларды тең қолдануы осы тарихи процестің
айқын көрінісі болатын. Бірақ, өкінішке орай, бұл жеке ұлттық құрылымдардың
да қалыптасу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ол - ел ішінде Мұхаммед Хайдар, достар арасында Мырза Хайдар, ғалымдар
ортасында Дүғлат-лакап атымен танымал еді. Атадан-балаға мүра болып келе
жатқан саяси биліктің және ғалымдардың ортасында өскендіктен ол өзі де
саясат, ғылым, әдебиетке жақын көрнекті тұлға болды. Мырза Хайдар ибн
Мүхаммед Хүсейін - "Тарих-и Рашиди" тарихи-әдеби еңбегінің және "Жаһаннама"
дастанының авторы.
В.В.Бартольд: "Мүхаммед Хайдардың тарихи шығармасы, еуропалық
данышпандардың пікірінше, Қашқарда парсы тілінде жазылған жалғыз-ақ маңызды
әдеби шығарма. Бұл еңбек кейінірек бірнеше рет түркі тіліне тәржімаланды"-
дейді. Мұндағы Қашқарда жазылған шығарма деуі оның қашкарлық дегенді
меңзейді. Ал, түркі тіліндегі аударма нұсқалары ғылымға әзірге белгісіз.
Мұхаммед Хайдар Мырза туған атасы 146465-148081 жыл аралығында
Қашкарда өте тыныштықта, әрі дәулетті жағдайда ғүмыр кешті. Қашқарды ол 24
жыл үзіліссіз биледі. Ол 16 жыл дербес биледі, қалған уақытында ханға
тәуелді болды. Мүхаммед Хайдар Мырза Моғолстанның Юнус ханымен күдандалы
еді, кейде тату, кейде қату қатынаста болды.
Кезінде Шыңғыс хан Мырза Хайдардың арғы атасы Өртөбеге жеті артықшылық
берген. Ал, Тоғлық Темір осыған тағы екеуін косып, Әмір Болатшыға тоғыз
артыкшылық берді. Әмір Хұдайдат оған үш артықшылық косып он екіге жеткізген
еді. Он екі артықшылық Әмір Хүдайдаттан кейін баласы Әмір Мүхаммед Шаһ
Гурганға өтті. Әмір Мүхаммед шаһтан кейін немере інісі Әмір Сайид Әлі
Гурганға өтеді. Әмір Сайид Әліден кейін ұлы Мұхаммед Хайдар мырзаға одан
баласы Мүхаммед Хүсейін мырзаға өтеді. Бұл аталық жол "Тарих-и Рашиди"
кітабының авторы Мырза Хайдардың саяси болмысының калыптасуындағы
факторлардың бірі болып табылады.
Мырза Хайдардын шешесі Жүніс ханның үшінші кызы Хүб-Нигар ханым
Үндістанда патшалық құрған Заһираддин Мұхаммедтің шешесі Меһр-Нигар
ханыммен ағайынды. Демек, Бабыр мен Мырза Хайдар бөле болған. Мырза Хайдар
үш жасқа келмей жатып шешесі қайтыс болды. Әкесі де Шаһибек ханның бұйрығы
бойынша оның адамының қолынан Хорасанда шәһид болады. Осы оқиғадан кейін
Мырза Хайдар Мырза Ханның жанында тұрады. Оның әкесі Мұхаммед Хүсейін
Сұлтан Жүніс ханның Исан Дулат Бегімнен туған қызы Хуб-Нигар ханыммен
үйленген, Мырза Ханның әкесі Сұлтан Махмүт Мырза Жүніс ханның екінші әйелі
Шаһ Бегім Бәдәхшиден туған қызымен үйленген еді. Демек, Мырза Хайдардың
әкесі Мұхаммед Хүсейін мен Мырза Ханның әкесі Сұлтан Махмүт Мырза бажа
болған. Мырза Хайдарды Кабулға алғызу мақсатында Бабыр патша Мырза Ханға
бұйрық хат жөнелткен: "Менің анамның сіңлісінің күйеуінің, яғни Мүхаммед
Хүсеиін Мырзаның баласы сенің жаныңда екен. Сенің аймағыңның маңайында
өзбектер мен кашкарлықтардың тарапынан үнемі қауіп төніп тұратындықтан, бұл
жай мені алаңдатып отыр, енді оның сонда қалуы мүлде мүмкін емес. Сондыктан
оны бізге жібергенің жөн".
Осы бұйрық хаттан қейін Мырза Хан Мырза Хайдарды Кабулға аттандырады.
Мырза Хайдар 1509 жылдың казан-караша айында Мырза ханның жағынан кетіп,
Кабулдағы Бабыр патшаның жанына барып, оның ілтипатына бөленеді: сауатын
ашады, тәрбие алуына толықтай жағдай жасалады. Ол 1512 жылдың қыркүйегіне
дейін Бабыр патшаның қызметінде болады. Кейін Сұлтан Саид ханның сұрауы
бойынша және Мырза Хайдардың өз қалауымен Бабыр оны Сұлтан Саид ханның
кызметіне баруына рұқсат етеді. Бабыр өз кітабында Мырза Хайдар жайында
былай деп жазған: "Ол орнықты, байсалды азамат болып, жақсы жолға түсіпті
деп естідім. Жазуға, сурет салуға машық, жебе жасауға, зергерлікке, садақ
шыбығын июге колының ебі бар. Он саусағынан өнер тамған жігіт. Ақындық
дарыны да бар еді. Ол менен кешірім сұрап хат жазыпты, сөз саптауы тәп-
тәуір".
Сұлтан Саид ханның жанында 1533 жылдың маусым айына дейін, яғни ханның
өмірінің соңғы күніне дейін мемлекетінің кажетіне керек адам болып
қызметінде жүрді. Мырза Хайдар Сұлтан Саид ханның қызметіне кіріскен күннен
бастап аталарының саясаттағы мол мұрасын өз тәжірибесімен ұштастырып шыңдай
түсті. Сұлтан Саид ханның қызметіндегі немере ағасы Сейіт Мүхаммед Мырза
Ханға Мұхаммед Хайдарды ылғи мақтап, қамқорлық жасап жүретін. Соның
арқасында хан да оған айрықша ілтипатпен қарайтын болған. Содан 24 жыл
ханның сарайында тұрып, әр түрлі өнер-білім, тәлім-тәрбие алып, оқу, көркем
жазу өнерлік өлең шығару, шығарма жазу, сурет салу, алтынмен аптау, қолөнер
түрлерін, асыл таспен безендіру, ағаш ою, зергерлік, таспа тілу, оқ жону,
садақ ию, сауыт, кездік соғу, жабу, ат әбзелдерін жасау, құрылыс жұмыстары,
ағаш ұсталығы ісінде аса үлкен шеберлікке жетеді.
Мемлекет істеріне кажет барлық нәрселерде мемлекет жұмыстары мен соғыс
әдістері, садақ ату, аң аулауды ұйымдастыруда нағыз ұстазы ханның өзі
болды. 30 жасқа дейін барлық кызметтерді бар ынтасымен аткарды. Хан
әмірлердің жиналыстарында Мырза Хайдарға әдеп сақтап, өз орнын білуді,
үлкенді сыйлауды және саяси қатынастардың кыр-сырын үйретті. Жиырма беске
шыққан кезде Мырза Хайдарды мұндай қызметтерден толық босатып, мемлекеттік
істерге араласуына жол ашты. Жасы отызға толған кезде жанына тәжірибелі
әмірлерді қосып, әскер ісін сеніп тапсырды, бірнеше жорықтарға
катынасқаннан кейін жиналыстар мен кеңестерде өз ой-пікірін айтуға әмір
етті. Сөйтіп, Мырза Хайдар саяси өмірінің әліппесінен бастап, мемлекет
жұмысының барлық сатыларымен танысты, тәжірибе жинады.
Бұлардың бәрін тізбелеп баяндаудағы мақсатымыз - Тибет ғазауатына,
Балур ғазауатына, Кашмир және Урсанг жорықтарына қатысқаны Мырза Хайдардың
Кашмирде 1540 жылдың 22 карашасынан бастап соңғы демі біткенге дейін билік
құрған кездерінде оның саяси кайраткерлік бейнесінің қалыптасу жолдарын
аңғарту еді.
Мырза Хайдар Кашмирді билеп тұрған кезде идеологияның қажеттігін сезді,
елдің дін бірлігіне айрықша көңіл бөлді. Ол ислам дінінің сунна мазһабы,
Әбу Ханифаның жолын ұстаған саяси тұлға еді. Өмірлік практикасында осы
ағынды іске асыруға бар күш жігерін жұмсады. Сеніміне орай шәһид болғанын
болжауға болады.
Шығармашылық жолына келсек, Мырза Хайдардың діни сауатының аукымын
кеңейте түскен ұстазы Мәулана Мұхаммед Садыр еді. Мырза Хайдар талай рет
әкесіне ілесіп Мәулана Әбу Саид Убеһи, Мәулана Қожа Куһи, Хафиз Махмүт
Зияратдаһи және ұлы ғұлама Шейх Әл-Ислам сынды ғалымдар мен сопылардың
алдында болып, олардың батасын алып жүрген, содан-ақ оның рухани өрісінің
биіктігін, өмір кітабының тереңдігін байкаймыз.
Мырза Хайдар "аяз" деген лақап есімімен 1529-30 жылы Бадахшанда
тұрғанда түркі тілінде "Жаһаннама" дастанын жазғанын білеміз. Бұл дастанның
Берлин және Қашқарлық нұсқасы бар. Иран ғалымы Әмин Рази "һәфт ыкылым"
деген еңбегінде Мұхаммед Хайдардың шығармашылық дарьнын айта келіп, оның ел
ішінде кеңінен таралған өлеңдерінен мысалдар келтіреді.
Мырза Хайдар кітабының не себептен "Тарих-и-Рашиди" аталатыны және
мақсаты жайында былай деп жазған: "Кітаптың "Тарих-и Рашиди" аталуының
мынадай үш түрлі себебі бар. Оның біріншісі, Тоғлық Темір хан ислам дінін
Мәулана Аршадеддиннің ықпалымен кабылдады... Екінші бір себебі Тоғлық
Темірге дейін-ақ исламды Барақ хан, одан кейін Кебек хан қабылдаған еді.
Алайда, осы хандар моғол ұлыстары ислам дінінен дұрыс жол таба алмады. Ал
құдіретті де мәртебелі Тоғлық Темір хан мен бақытты моғол ұлысы исламнан
дұрыс жол тауып, ұлылыққа бет бұрды. Үшіншіден, қазіргі уақытта моғол ханы
Әбдірашид хан болғандықтан, бұл тарих соған арналып, оның құрметіне
құрастырылып отыр. Осы үш себептен бұл тарих "Тарих-и-Рашиди" деп аталынды.
Бұл тарих екі кітаптан тұрады. Бірінші кітапта Тоғылық Темір ханның
өмірінен басталып, бүгінде хан тағының сән-салтанаты болып отырған
Әбдірашид ханның өміріне тоқталады. Екінші кітапта пақырдың өмірі,
естігендері, көрген-білгендері, өзбек, шағатай хандары мен сұлтандарының
тарихы және өз замандастарымыздың оқиғалары баяндалады".
Мырза Хайдардың "Тарих-и-Рашиди" еңбегі Жувейнидің "Тарих-и-Жаһангоша"
және Рашидеддин Фазлоллаһтың "Жамиғ'ат-тауарих" дәстүрінен бастау алатын
шығыс классикалык тарихнамасы үлгісіндегі шығарма. Автордың өз еңбегін
жазуға үлкен даярлықпен келгенін байқау киынға түспейді. Мырза Хайдар ол
жөнінде: "Мен шарасыз және алсіз халімды түсіне тұрып, өзімнің білімге
жұтаң каламымды бай мұраға бұрып, бұл еңбекті жазуыма мынадай себептер
негіз болды. Егер мен естіген фактілер мен өзім
зерттей білген мұсылман моғол хандары жөнінде жазу ісінде белсенділік
танытып, қолыма қалам алмасам, кейінгі ұрпақ бұл тарихтан марқұм қалатын
түрі бар. Ал егер бұл істі білімді бір топқа жүктесем, олар үлкен қиындыққа
тап болар еді. Өйткені олар хандардың ықпалы мен жағдайын анық біле
бермейтін. Ал мендей пенденің көп уақыты оған қатысты жағдайда өткен еді.
Сондықтан да бар мүмкіндігімше осы оқиғаларды шарасыз беттерге, қуатсыз
қаламмен түсірдім".
Мырза Хайдар өз еңбегіне дерек көзі ретінде ғылыми ортада мәлім болған
еңбектерді түгелдей алмаса да, олардың негізгілерін пайдаланғандығы анық.
Автордың өзі олардың ішінен Жувейнидің "Тарих-и-Жаһангоша", Рашидеддин
Фазлуллаһтың "Жамиғ'ат-тауарих", Хамдолла Мүстуфидың "Тарих-и Гузиде",
Шарафеддин Әли Яздидіц "Зафарнама", Мәулана Абдул Рәззактың "Тарих-и
Мәнзум" және Мырза Ұлықбектің "Төрт ұлыс" атты еңбектерін бөліп айтады.
Міне, бұл айтылғандар Мырза Хайдардың "Тарих-и Рашидиді" жазуға үлкен
даярлықпен келгендігінен, сондай-ақ еңбектің деректік негізін сенімді
көздерден алғандығынан біраз хабар берсе керек. Мәселен, автор еңбегіне
Қасым хан тұсындағы қазақ хандығы жөніндегі деректік материалдарды қазақ
хандығында 24 күн бойы қонақтап қайтқан Сұлтан Саид ханның өзінің аузынан
бір емес, бірнеше рет естігендігін білдіріп: "Саид хан Қасым ханмен болған
соншалықты жүздесуін өмірінің соңғы сәтіне дейін ұмытпай үлкен құрметпен
еске алып отыратын еді", - дейді.
Зерттеуші мамандардың Мырза Хайдар еңбегінің қазақ халқы мен қазақ
хандығының қалыптасу тарихының мезгілін анықтауда өзге еңбектермен
салыстырғанда ерекше орын алатындығын бөліп айтуы, әрине, әбден орынды.
"Тарих-и Рашидиде" келтірілген дәлелді де нанымды фактілер қазақ халкының
қалыптасу барасында ХV-ХVІ ғ. окиғалардың шешуші кезең болғандығы туралы
пікірді негіздей түседі.
"Тарих-и Рашиди" ең алдымен Орта Азияны мекендеген түркі халықтарының
1347-1541 ж.ж. жүріп өткен жолының шежіресі. Олай болса іргетасын Бумын,
Істеми, Елтеріс қағандар калаған түркі өркениеті бұл тарихи кезеңде қандай
процестерді бастан кешірді? Мырза Хайдар түркі халыктарына тиесілі қандай
тарихи оқиғаларды өз қаламына арқау етті?
Бар болғаны екі ғасыр ішінде, яғни ХІІІ-ХV ғасырларда орталық Азияны
мекендеген түркі халықтары екі бірдей империяның - Алтын Орда және Темір
мемлекетінің пайда болып, күйреуінің куәсі болды. Қанды қақтығыстарға толы
бұл тарихи кезеңнің аяқталуы жеке аймақтарда пәрменді түрде ұлттық
құрылымдардың қалыптасуына ұласты. "Тарих-и Рашиди" авторының өзбек, өзбек-
қазақ және өзбек-кырғыз терминдерімен қатар түрікмен, дулат, қаңлы,
жалайыр, барлас сияқты тайпалық атауларды тең қолдануы осы тарихи процестің
айқын көрінісі болатын. Бірақ, өкінішке орай, бұл жеке ұлттық құрылымдардың
да қалыптасу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz