Ш. Айтматов, Ә. Кекілбаев шығарлмалары
Кіріспе
Адамзат тарихында XX ғасыр мәдениетінің алатын орны ерекше. Өйткені,
бұл кезең тарихи оқиғаларға, қантөгіс соғыстарға, сан-қилы дағдарыстарға
толы заман болды. Ғылым мен техниканың қарышты қадамы, жарқын болашаққа
деген сенім өркениетті дамыған елдерде біртұтас жалпы адамзаттық
мәдениеттің дамып, қалыптасуына әсерін тигізбей қойған жоқ. Ғасыр аяғында
планетамызда парасаттылық пен ізгіліктің кеңінен өріс алуы жалпы адамзаттық
мәдениеттің дамуына және оның ұлттық түрлерінің нәрленуіне, олардын, өзара
қарым-қатынастарының жаңа арнаға түсуіне ерекше әсер етті.
Міне, осы жағдайларды ескере отырып, XX ғасыр мәдениетінің мазмұнын
ашып көрсетуде екі басты мәселеге баса назар аударғанды жөн көрдік. Оның
біріншісі, XX ғасыр мәдениеті дамуының басты бағыттары (XX ғасыр
мәдениетінің қалыптасуының сабақтастығы мен дәстүрлері, қазіргі заман
мәдениетінің тоқырауға ұшырауы мен одан шығу жолдары және бұл процестің
түрлі мәдени концепцияларда көрініс табуы және т.б. мәселелері), екіншісі,
XX ғасыр мәдениетінің жалпы адамзаттық және ұлттық сипаты (жалпы адамзат
мәдениеті қалыптасуының басты себептері және оның құндылықтары, жалпы
адамзаттық және ұлттық диалектика және т.б.) [1-40].
Уақыт өткен сайын халықтар мәдениеттерінің арасындағы байланыстардың
арнасы кеңейе түсуде, бір мәдениет саласындағы өзгеріс басқаларына да өз
ықпалын тигізуде. Ғаламдық мәдени жетістіктер дүниежүзіне кеңінен тарауда.
Ендеше, біз ғылымдық гуманистік құндылықтардың дамуының мүлде жаңа кезеңіне
өткенімізді мойындауымыз керек. Біртұтас әлемдік өркениеттің кальштасуының
негізі – саяси-экономикалық және мәдени байланыстардың белең алуында жатыр.
Соның негізінде жаңа сапалы жүйе – жалпы адамзаттық мәдениет қалыптасып,
түрлі елдер мен халықтардың арасындағы байланыс нығая түсуде.
Ұлттық мәдениет дәстүрлерін сақтап қалу бағытының ерекше етек алып
отыр. Дүниежүзілік өркениеттің даму барысының өзі-ақ ұлттық мәдениеттердің
маңыздылығы бүгінгі таңда бұрынғыдан да артып отырғандығын және әрбір
мәдениет дүниежүзілік дамудың түрлерін өз қажетінде қабылдауымен қатар,
жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасу процесіне өздерінің қомақты
үлестерін қосып отығандығын көрсетіп отыр. Қазіргі дәуірге тән ерекше
қасиет – ұлттық мәдениеттердің тұйықтықтан арылып, бір-бірімен
байланыстарын жаңа сапалық дәрежеге көтеруі болып табылады [1-40].
III. Айтматов Ғасырдан да ұзақ күн (Боранды бекет) романына эпиграф
ретінде Григор Нарекацидың Қасірет кітабынан Бұл кітап – менің тәнім
дегейсің. Бұл сөз менің жаным дегейсің деген жолдарын таңдап алған.
Ал Григор Нарекацидың Қасірет кітабы, және оның жазушы шығармашылығына
әсерін анықтауда III. Айтматовтың өзінің сөздерін нысанаға алуға болады.
Бұл кітап мені қатты толқытты, көптеген жайды ойлануға мәжбүр етті дей
отырып, бізден мың жыл бұрын өмір сүрген адамның қазіргі күні біздің болжай
да алмайтын категориямен ойлай білетіндігі таң қалдырғаның қазіргі адамзат
өркениетінің, бүгінгі жетістіктерінің иесі ретінде ата-бабаларымыздан
ғылыми-техникалық табыстарымызбен жоғары тұрғанымызбен рухани жан-дүниенің
дамуы жөнінде мұны айта алмайтынымызды атап өтеді, – деп көрсеткен [2,370-
371б].
Ш .Айтматов шығармаларында өзінің шығармашылық позициясы мен өмірге
көзқарасын жаңа бір биіктен танытып, адамгершілік негіздерін зерттеуде,
адамның табиғи қасиетін танытуда шебер жазушы екенін дәлелдеген жазушы.
Себебі, ол Адам деген кім, ол өмірге неге келіп, неге кетеді, оның
болмысының мәні неде деген сияқты философиялық проблемаларды қойып, соны
керемет шеберлік деңгейінде шешеді.
Көркем шығармада аңыздық желіні пайдалану үрдісі қай кезең, қай дәуір
әдебиетінде де мол кездесетіні белгілі. Бұған қазақ әдебиеті тарихынан да
көп мысал келтіруге болады. Бәрін тізіп жатпай-ақ Абай, Шәкәрім, Мағжан
Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Иса Байзақов, Сәбит Мұқанов,
Сапарғали Бегалин, т.б. поэмаларын еске түсірсек те жеткілікті. Келтірген
мысалдар арасында ой жүгіртсек жаңа жазба әдебиетінің қалыптасу, даму
барысында көркем бейне жасау, өткен тарих шындығын бейнелеу поэзия жанрда
көріну және аңыздық желіні пайдалану тағы да еске түсетіні рас. Осы бір
үрдіс өткен ғасырдың алпысыншы жылдары прозалық шығармаларда да молынан ене
бастады [1-41].
Бұл кезең қазақ руханиятында тың серпін пайда болып, өнердің өзге салалары
секілді әдебиетте, оның ішінде прозалық жанрда да соны үлгілер мен жаңа
сапалық белгілер мол көріне бастаған уақыт еді. Қаламгерлердің көркем
әдебиетке қойылған шаптың тар шеңберлі аясынан ептеп шығуға ұмтылған,
ұлттық мүдде тұрғысынан ой айтуға, ұлт тарихының камауда жатқан құпия сырын
ашып, халық санасын оятуға, ұрпақ зердесіне жеткізуге, ұлт тағдырына
қатысты түпкі ойын астарлап айтуға талпынған, көркемдік кілтін табуға жан-
жақты ізденіс жасаған жылдар еді. Осы бір құбылыс Ханша-Дария хикаясы,
Күй, Аңыздың ақыры тәрізді прозалық шығармаларында-ақ көрініс табатын
және оған өзіндік ізденіс, өрнек танытатын қаламгер – Әбіш Кекілбаев.
Ш. Айтматовтың шеберлік талантына бас идіріп, жазылу құпиясын білуге
асықтыратын Қызыл алма, Бетпе-бет, Құс жолы, Жәмила, Шынарым
менің, шырайлым менің, Қош, Гүлсары, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл
төбет, Ерте қайтқан тырналар, Касандро таңбасы т.б. шығармаларындағы
сюжет шындық өмірдегі оқиғалармен астасып жатады.
Біз диплом жұмысымызда осынау көркем дүниелерге арқа сүйей отырып,
жазушылардың тағдырынан елінің, жерінің тағдырын көруге ұмтылдық, жазушыны
тебіренткен тану-тазару, айту-арылу үлгісіндегі өміршең ойлар кеңістігінен
елдік қазынамызға ғана емес, ХХ ғасыр өркениетінің рухани қазынасына
қосылар тұғыры биік көркемдік әлемді қайыра бір елеп- екшеуге тырыстық.
Ел тағдыры мен жер тағдырынан қымбат нәрсе болушы ма ед?! Бастауы мен
қайнары көне-көне дәуірлерде, ықылым заманалар қойнауында жатқан осынау
халық өмірінің мәңгілігін тануға, таразылауға, сүюге, дәріптеуге,
асқақтатуға үйретер жазушы әлемінің мақсаты мен мұраты да осы екеніне
сенеміз.
Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев қаламынан туған аңыз бен ақиқаттың алып
кеңістігі де соны айтады. Соған меңзейді.
XX ғасыр – әлем тарихында мейлінше, қат-қабат, қарама-қайшылығы мол,
идеологиялық тартысқа толы дәуір болып отыр.
Қазіргі жағдайдағы күрестің басты бағыты – барлық халықтардың өмір
сүруі үшін лайықты, шын мәнінде адамға тән материалдық және рухани жағдай
жасау, планетамыздың тіршілік жағдайын қамтамасыз ету, оның байлықтарына
ұқыптылықпен қарау. Сондай-ақ, ең алдымен, басты байлыққа – Адамның өзіне,
оның мүмкіндіктеріне ұқыптылықпен қарау.
Біз осы диплом жұмысымызда Ш .Айтматов пен Ә. Кекілбаев
шығармаларындағы аңыздардың қолданысы, адам мен оны қоршаған ортаның өзара
байланысына тоқталып, олардың табиғатына тән ерекшеліктерін талдауға
тырыстық.
Олардың әлемдік әдебиет процесіндегі орны мен жалпы жазушылардың бүкіл
шығармашылығының бастауы мен қайнар бұлағы да назардан тыс қалған жоқ.
Адам – қоғамның басты қозғаушы күші болғандықтан қос жазушының
шығармашылығында бірінші кезекте тұрады. Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев
"әлемі" – бұл көркемдік категория. Ол жазушының қайталанбас даралығы мен
реалды шындықтан құралып, қалыптасқан.
Екеуінде де Адам-тарихты саналы түрде жасаушы, өз мақсатына жету үшін
құлшына, тайсалмай, ұмтылатын және цивилизацияны, адам өмірін суреттейді.
1. ХАЛЫҚТАР МӘДЕНИЕТТЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ ӘДЕБИ БАЙЛАНЫС ҮЛГІСІ – Ш. АЙТМАТОВ
ПЕН Ә. КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫ
1.1. Жазушы Шыңғыс Айтматов
XX ғасыр әлем тарихында қарама-қайшылығы көп, идеологиялык тартысқа толы,
ғаламдық проблемалары орасан мол дәуір екені белгілі. Мұндай жағдайда
әлемдегі барлық халықтың прогресшіл ойшыл суреткерлерінің еңбегінің
танымдық және тағлымдық мәні өте үлкен. Осы ретте Ш. Айтматов өзінің іс-
әрекетімен, шығармашылық еңбегімен әлемдік деңгейде ой тастаған, көркемдік
дүниетанымымен адамзатты ойландырған, адамдыққа адамгершілік мән қосқан ірі
қоғам және қалам қайраткері болып табылады.
Жазушының еңбегі әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда, ең алдымсн,
жазуышылық шығармашылық жолға бет бұруының өзінің осы еңбекке қажеттілігін
сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюының себебін білу жеке адам үшін
қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке
келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушының қалам
ұстауына себеп өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы, шырайлы
баяндауға деген ішкі сұраныс [1, 43].
Бұл туралы әлем биігіндегі классик Әдебиетке деген аяулы аңсар сезім
бала кезімнен басталып еді. Мектепте жүргенде еркін тақырыптарға шығармалар
жазатынмын. Ал институттардаға жылдарда көркем әдебиетке деген құштарлық
сезім бірте-бірте тереңнен қосарлана келіп, өз тұңғиығына біржолата алып
кетті. Сол уақытта ең тәуір деп бағаланган шығармаларынан өзімді
толғандырған мәселелерге жауап іздеу негізгі машығым еді. Соғыс туралы,
қаһарман халықтың ерлігі хақында адам жанын тебірентерлік дүниелер көп
жазылар ма еді дегсн тілек ойымнан бір шыққан емес. Өйткені, ол кездегі
қырғыз әдебиетінде бұл тақырып мүлде тың жатқан болатын. Қандай сезім
бойымды билегенін қайдам, қырғыз оқушылары да соғыс жайлы, оның ащы шындығы
туралы оқуға мүмкіндік алса деген ойдың қамшылауымен, көркем аударманың не
екенінің байыбына бармастан, кітаптың қалай, қандай жолмен шығатынын
білместен сол кездегі сүйікті шығармалар: Полк баласы мен Ақ қайыңды
аударуға құлшына кірістім. Аудармамды болған соң баспаға әкеп көрсеткенде,
ондағылар бұл кітаптар әлдеқашан аударылып қойған, жақында жарыққа шығады
десті. Еңбегімнің зая кеткенге қалай ренжімессің, студент кезімде шағын
мақала, очерктер жазғаным болмаса, менің әдеби қадамымның басы сол
аудармалар еді.
Институттан соң зоотехник болып қызмет істеп жүрген жылдары жазуға
біржолата ден қойдым деп жазады [3, 80-81]. Жазушының шығармашылық
лабораториясында сирек кездесетін құбылыс – оның өз шығармаларын туған
көкейіне түйгендері ойға жетелеуі, одан шығармашылық ой өзегінің тууы, ол
ойдың авторды жазу столына алып келуі басқа жазушылардың тәжірибесінде де
кездесетіні рас. Ш. Айтматовтың бұл ретте даралығы ойын қозғаған өмірлік
құбылыстар негізінде жалпы адамзатқа ортақ ірі де, іргелі, мәңгілік
идеяларды көркемдікпен негіздей білуінде.
Ш. Айтматовтың шығармаларындағы адам кейіпкерлеріне жасалған талдаулар
кейіпкерлердің шындық өмірден алынғандығын, әсіресе соғыс уақыты мен
соғыстан кейінгі кезең суреттелген повестері мен әңгімелеріндегі
характерлер тұлғалардың өз күрделілігімен тіпті өмірдегі есімдсрімен
берілгендігін көруге болады.
Мені ақындыққа итермелеген – мені қоршаған адамдар. Шығармаларымда
кездесетін кесек мінездер үшін соларға қарыздармын деп М. Шаханов атап
өтсе, Ш. Айтматов та өзінің автобиографиялық мақаласында: "Соғысқа дейін",
"Соғыстан кейін", "Соғыс кезі" деп айтып жатамыз, – бұлар жай сөз
тіркестері емес. Мен үшін бұл сөздер – өмірді танудың қатал уақыты, біздің
қоғамның үлкендер жинақтаған, әлемдік мәңге ие болған тәжірибесін игеру
уақыты. Себебі соғыс XX ғасырды адамзат дамуындағы соғысқа дейінгі және
соғыстан кейінгі дәуір деп екіге бөліп көрсететін дүниежүзілік тарихи кезең
ғана емес, сол кезеңде өмір сүрген әрбір адамның тағдыры, оның адамгершілік
құңдылықтарының өлшеуіші болды. Соғыспен әрбір адам бетпе-бет ұшырасты, мен
соғысты айналып өткен, оған қатысы болмаған ешбір адамды білмеймін.. Себебі
соғыс халықтың ортақ тағдыры еді, сондықтан ешкім ешқайда қашып кете
алмайтын (өзімнің ең алғашқы "Бетпс-бет" повесімде осы туралы айтқым келді)
[3, 458-459] деп прозаик ретінде танытқан повестерінде өз өмірінің соғыс
кезіндегі және соғыстан кейінгі жылдарын өткізген Шекер ауылындағы адамдар
меи оқиғалар туралы айтылғанын нақтылы көрсетіп отырған.
Биыл Ұлы Отан соғысының 65 жылдық жеңісі аталып өтті. Сондықтан,
Ш.Айтматовтың уақыт өтсе де өзінің өзектілігін жоғалтпаған соғыс тақырыбына
жазылған – жалпы адамзат әлемі туралы ойлы да сырлы гуманизмге толы Жер
Ана повесіне тоқталып өтсек.
Ш.Айтматов бұл шығармасын жазғанда екі жақты қиыншылықты өте шебер жеңе
білген.
Біріншіден, көп жазылған соғыс тақырыбы автордан көркемдік жинақылық
пен көркемдік тиянақтылықты талап етсе, екіншіден, бұл тақырыпты жалпы
әлемдік, жалпы адамзаттық масштабқа жеткізу қиын да күрделі құбылыс. Бірақ,
кемеңгер жазушы уақыт талабына сай бұл екі маңызды да күрделі міндетті өте
нәзік сезіммен, асқан шеберлікпен ұштастыра білді.
Ш.Айтматов өзінің қиын да күрделі міндетін Толғанай бейнесі арқылы
шешеді. Толғанай – аяулы бейне. Бұл шығармада эпикалық кендік, философиялық
тереңдік, лирикалық нәзіктік аңғарылады. Толғанай – рухы өте күшті образ.
Өз өмірінде адам айтқысыз қайғы-қасірет шегіп, ері мен ұлынан, келінінен
ажырап, қаншама күндер мен түндерді ұйқысыз өткерген ана рухына бас иесіз.
Толғанай – бұл натуралистік портрет емес, бұл барлық адамдардың сезімі
мен ойын жинақтаған образ. Повесть өткен ауыр да ұзақ өмірін оңашада Жер-
Анамен тілдесіп, еске алған қарт Ананың монологына құрылған. Повесть екі
Ананың – Әйел-Ана мен Жер-Ана – диалогымен басталып, екеуінің диалогымен
аяқталады. Жер Ана мен Адам Ананың табиғи қызметі –нан табу, өмірге перзент
әкелу, басқаша айтқанда, өмірді жалғастыру. Шығарманың философиялық пафосы
мен табиғатты мағынасыз қирату мен зорлық-зомбылыққа негізделген әділетсіз
соғысқа қарсы.
Автор Толғанай образы арқылы бүкіл бір дәуір суретін көз алдымызға
келтіреді. Бұл философиялық мәңге ие болған бейне.
Жазушы адам образын жасаған кезде ғана емес, Жер-Ананың образын
айшықтаған кезде де халық шығармашылығына, олардың Жер туралы қалыптасқан
ұғымына сүйенеді
Жер-Ана повесіндегі соғыс кезіндегі ауыл көрінісі прозаның көрнекті
беттері болып табылады. Бұл қиын кездегі әйелдердің, қарттардың қаһармандық
еңбегінің жемісі. Бригадир Толғанайдың елдің ақырғы астығын алғанда оны
себуге дайындағанда, дезертир Жексенқұлдың ісі, ұрыларды қуамын деп оқ
тигені, ауыр кезендегі бастан кешкен оқиғаларды адамды толғандырмай,
тебірендірмей қоймады.
Повесте халықтың көзқарасы, оның демі болып жатқан трагедиялық оқиғаға
Толғанайдың Жер-Анамен арасындағы символикалық диалогынан көрінеді. Жер-Ана
қарт қырғыз әйелінің жанын, сырын түсінісіп, оны ауыр да қиын күндері
демеп, соғыс жылдары оған күш-қуат, рухани қайрат беріп отырады.
Толғанай соғыстың алғашқы күні туралы айта бастағанда, Жер-Ана былай
дейді: – Мен ештеңені ұмытпаймын, Толғанай. Жарық дүние орнағаннан бергі
ғасырлар сыры бәрі менде. Кітапқа сыймайды, адамның есінен шығып жоғалған
тарихтың бәрі менде. Сенің де басыңнан өткен тағдырың жүрегімде. Жер-Ана
түсінеді, қайғырады. Толғанайдың қайғысына ортақтасып, қуанышын бөліседі
Жер-Ана мен Адам-Ана екеуі де жақсылыққа құштар, екеуі де өмірді
туғызушы, жалғастырушы. Жазушы Жер-Ананы реалистік ойлаудың шегінен
шығармайды. Жер-Ана бәріне қабілетті емес, ол – Адамға бағынышты. Адам –
Жер – Анадан жоғары тұрады.
Повестің соңы бұған дәлел. Кішкене Жанболатқа, бүкіл адамға өз өмірінің
тарихын айтуды Жер-Ана Толғанайға тапсырады. – Жоқ, Толғанай, сен айт.
Сен – Адамсың. Сен бәрімізден биік, бәрімізден ұлы жаралған жансың, сен
айт, сен – Адамсың [4, 15].
Шығармадағы екі Ананың образы екі бөлек бейнеленгенімен, олар бірін-
бірі толқтырып, оқырман көкірегінде ұлы Ана образына айналған.
Жазушы шығармаларында әйелдер бейнесін жасауға үлкен орын берілген,
әйел кейіпкерлер көптеп саналады. Бетпе-бет Құс жолы, Жәмила
повестеріндегі Сейде, Толғанай, Жәмила – көркем образ дәрежесінде биікке
көтере жырланған. Жазушы көркем туындыларында жасалған әйелдер бейнесінің
қай-қайсында болмасын өзінің барлық алғысын, мақтанышын, таңданысын және
оған деген аянышын бірдей сыйдыруды мақсат тұтады. Аталған кейіпкерлерінің
де өмірде прототиптері бар екенін жазушының өмірбаяндық мақалаларынан және
Балалығым кітабы мен Шекер ауылындағы Күркіреу мәдениет үйі музейіндегі
материалдардан және Ү.Б. Құлтаеваның Тұрмыс шындығы және көркем образ
кітабынан келтіруге болады.
Суреткердің ең асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі де бірегейі
Жан пида романының бас кейіпкері – Авдий образы. Жазушының өзі Егер
Едіге философиямен қаруланбаған қарапайым ғана халық ойшылы болса, жаңа
роман Жан пиданың қаһарманы Авдий Каллистратов өзін дін іліміне
бағыштады, бірақ олар бір-бірімсп туыстас, бұл туыстық олардың өмірге
қатынасы, әділдікке құштарлығы, қайырымдылықка жақындығынан көрінеді. Осы
жерде әр басқа Авдий мен Едіге түйіседі [2, 433]. деп көрсетеді. Қазір
қай діннің болсын өз құндылықтарын уағыздауға құқы бар. Философиялық
еңбектерде берілген дін тарихы мсн оның мақсат-мәніне назар аударатын
болсақ: Дүниені аузына қаратқан айбынды империялардың өмірге келуінс дем
беріп, дәнекер болғандығының арқасыпда (мысалы: мүсылмандардың YII-ІХ
ғасырда іргелес елдерге, Орта Азия мен Қазақстан жеріне жүргізген ғазауат
соғыстарып, католиктердің ХІ-ХIII ғ. Таяу Шығыс мемлекеттеріне жасаған
крест жорықтарын алайық) және темірдей тәртіпке бағынған міндеткерлерінің
дүниеден баз кешкен жанқиярлық әрекеті мен жалынды уағыздары нәтижесінде
жер-әлемге кең тарап, жүздеген, мыңдаған жылдар бойы күнбе-күн үзбестен
үгіт жүргізіп келе жатқан бұл діндердің бұлжымас догматтары мен дәстүрлері
қальптасып жүйелі арнаға түсті [2, 40].
Осы уақытқа дсйін дін – апиын деп келді. Бірақ оның адамзатты қашанда
тек түзулікке, тәртіпке, тазалыққа, ізгілікке тәрбиелейтіндігін түсінбеді.
Кейбіреулср бұдан біраз жыл бұрын дінді жамандаса, енді жалт бұрылып
мадақтай бастады. Жекелеген жазбагерлер тіпті бұрынғы жаман дегенін
жақсы деген сезбен ауыстырумен ғана шектелді. Ал бұлар діннің Жарық
дүние қызығынан жан рахатын табуға үндейтінін, күллі дүниені танып-білуге
құштарлыққа қошеметтеп, тұрмыстағы оң және теріс істердің мүдделер арқылы
саралағанды жөн санайтын , оның рухани, сезімдік, тәрбиелік, эстетикалық,
моральдық мәні бар екенін ұққан жоқ.
Біз осы айтылғандарды бүгінгі заман талабына орай терең түсіну үшін дін
мәселесі толығымен көрінген ғажап туындыны, III. Айтматовтың Жан пида
романын талдап түсінуіміз қажет. Себебі көркем шығарма, жалпы көркем
әдебиет – адамның ой сезіміне ерекше әсер ететін, тәрбиелейтін бірден бір
тиімді құрал.
Сонымен бірге, Жан пида романында анашистер жайының өзінше бір желі
болып тартылғаны белгілі, қаламгердің осы мәселеге келуі туралы құнды
мәліметті де оның өз сөзінен таба аламыз: Бұл тақырыпқа да мен кездейсоқ
назар аударып отырған жоқпын. Екі бірдей ұлы наркоманға айналған
ананыңЛитгазетада жарияланған хаты – осы сырқаттың белең алып бара
жатқандығының тағы бір дәлелі. Біз ұзақ жылдар бойы осы қасіретімізді
жасырып келдік, сондықтан мені не ссбептен біздің жастарымыздың бір
өлігінде бұл ауру меңдеп барады, біздің қоғамда мұндай теріс әрекетті
қандай себептер тудырып отыр, отбасының ба, әлде жеке бастың жағдайына
байланысты ма? Бұл қалай және қайдан пайда болды? Жас өрендерді не және
қандай қоғамдық келеңсіздіктер осындай құрдымға итермелеп отырған? деген
сұрақтар қатты мазалады. Олар емес, біздер ойлануымыз қажет және өзіміздің
алдымызда өзіміз жауап бсруіміз керек [4, 442-443].
Жазушының шығармаларында қазақ кейіпкерлердің араласа жүретіні бар. Бұл
туралы суреткердің өзі: Біз Жамбылға келген жылдары мұнда Жамбыл
малдәрігерлік техникумы деген белгілі техникум болатын. Сол кездегі жастар
үшін оқу-білімнің, өмірдің бастауындай еді. Ол кезде зоотсхниктер,
ветеринарлар колхоздар мен совхоздар үшін маңызды мамандық саналатын.
Әңгіме мұнда да емес, гәп мен осы Жамбыл жерінде өз күнімді өзім көре
алатын жеке өмірімді бастадым. Қазақ бауырларыммен, достарыммен, құрбы-
құрастарыммен бірге оқыдым. Базардың қасындагы жатақханада бірге жатгық.
Ой, ол кезде сабақ оқу қызық болатын. Қазір мына далаға қарап отырып есіме
түсіп отыр, бізді кейде осы араға да практикаға алып келетін. Практикамыз
өмірдің өзімен біте қайнасқаны соншалық, бізді базарға да алып баратын.
Өйткені, онда малдың түрі де көп, тұқымы да көп. Базарды аралап жүріп, біз
мұғаліміміздің сұрақтарына жауап беретінбіз.
Менің атам Айтмат өз кезіндс Әулиеатаға белгілі сауатты адам болған. Сол
кісі осындағы жергілікті бір мектепке сабақ беріпті. Ал әкем Төреқұл
Айтматов осы Әулиеатада өзінің білімін орыс-түзем мектебінде жалғастырған
деп айрықша құрмст сөзіммен айтып отырады екен [5, 5].
Суреткер тағы бір сұхбатында Біріншідсн, біз аралас-құралас елміз.
Екіншіден, менің балалық шағыма, тағдырыма байланысты бір сыр да бар... Біз
мынау Таласқа қарай жол жүргснде сөзсіз Әулиеатадан өтеміз. Әулиеатаның
темір жолымен келіп, темір жолымен кетеміз. Одан кейін мен Жамбылда үш жыл
оқыдым емес пе. Зооветеринарлық техникум болған. Абай көшесінде. Білмеймін,
бүгінде ол ғимарат қалды ма, қалмады ма, кейін техникум Луговойга көшіп
кетті. Міне, заманында казақ туғандарыммен осылай араласып құраласып өскен
сол жаныма жақын болады да деп көрсетеді [5, 36].
Жазушының қарындасы Р. Айтматова да Шыңғыс қазақ пен қырғызды ешуақытта
бөлген емес. Ол екі халықты бір үйдің егіз баласындай көреді. Балалық
шағымыздың біразы да қазақ ауылында өтті. Олардың мейір, шапағатын көріп
ержеттік. Оның үстіне екі халықтыц дәстүр-салты да, тілі дс, ділі де ұқсас
қой. Тіпті қазақтың қаны араласпаған қырғыз да сирек шығар. Мысалы, менің
туған енем де қазақтың қызы. Ал Шыңғыстың қазақ арасында достары да көп. Ол
үшін Мұхтар Әуезов ағамыздың жөні тіпті бөлек десек те болады. Оны өзіңіз
де жақсы білетін шығарсыз. Қазақ ағайындарымыз да Шыңғысты екі елге ортақ
тұлға деп таниды деп жазады [6, 3].. Қырғыз қаламгері, әсіресе, қазақтың
ұлы жазушысы М. Әуезовтің тағы басқа үлкен тұлғалардың игілікті әсерін
әркез құрметпен айта отырады.
Сонымсн бірге, қырғыз жазушысы өзінің ұстаз алдындагы бір парызын өтеу
ретінде өз еңбегін де аямаған. Сондықтан М. Шаханов М. Әуезовтің бір кезде
идеологиялық жағынан қайшы, кертартпа шығарма деп бағаланып, саясаттың
өткір қайшы, кертартпа шығарма деп бағаланып, саясаттың өткір қайшысына
түсіп кеткен Қилы заман романын тоталитарлық жүйенің тұсында араға үлксн
беделіңізді салып, одақтық Новый мир журналына жариялаттырып халықпен
қайта қауыштырдыңыз. Осы ерен еңбегіңіз үшін де қазақ елінің бұрынғыдан да
озгеше сүйіспеншілігіне бөлендіңіз деп көрсетеді [7, 2].
Ең алғаш ақ батасын берген қазақ классигі М. Әусзов пен қырғыз
қаламгерінің арасындағы ізгілік жол, әрине, жалғасын тауып, III.
Айтматовтың драматург Қ. Мұхамеджановпен, М. Шахановпен шығармашылық
байланыстары ұлықтауға лайық ұлы достыққа айналды [8, 2].
III. Айтматов та барлық жазушылар сияқты өз шығармашылығын, ең алдымен,
әңгіме жазудан бастады. Бірақ оның даңқын шығарған повестері болды және
повестер суреткердің шығармашылығында үлкен орын алады. Соған сәйкес, III.
Айтматовтың осы туындылары өз кезінде одақ көлемінде аса беделді сыншылар
мен әдебиетшілердің талдауларына арқау болды, жалпы одақ деңгейінде болып
жатқан әдеби ірі құбылыстар мен жаңалықтарды талдауда В. Распутин, И.
Друце, В. Быков, О. Гончар, П. Санги т.б.шығармашылығымен қатар
алынып, әрдайым назарда ұсталды.
III. Айтматовтың шеберлік талантына бас идіріп, жазылу құпиясын білуге
асықтыратын Қызыл алма, Бетпе-бет, Құс жолы, Жәмила, Шынарым
менің, шырайлым менің, Қош, Гүлсары, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл
төбет, Ерте қайтқан тырналар, Касандро таңбасы т.б. шығармаларындағы
сюжет шындық өмірдегі оқиғалармен астасып жатады.
Қорытындылай айтқанда, екі елдің, қазақ пен кырғыздың туыстығы, бір-
бірімен ауылы аралас, қойы қоралас жатқандығы, туыстас бауырлардың да бір
біріне әркез қамқор болысып жүретіндігі, мұның өз шығармашылығында үлкен
әсері болғандығы III. Айтматовтың шығармаларынан да, әртүрлі сұхбат
мақалаларынан да айқын көрінеді.
I.ХАЛЫҚТАР МӘДЕНИЕТТЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ ӘДЕБИ БАЙЛАНЫС ҮЛГІСІ – Ш.
АЙТМАТОВ ПЕН Ә. КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫ
2. Жазушы Әбіш Кекілбаев
Кемеңгерлік пен кемелділіктің көкжиегін көркем шығармада кеңінен
толғап, халқының көнеден келе жатқан аңыз – ақиқат шежірелерінен сыр
шертіп, оны бүгінгі заманауи адамзаттық болмыспен бірлікте алып қарастыру
Ә. Кекілбаев шығармашылығының басты артықшылығы.
Жазушы, қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев өсиеттеп, өндіріп жазатын
қаламгер. Оның қаламынан ондаған роман, көптеген повесть-әңгімелер жарықка
шыққан. Алғашқы әңгімелерінен-ақ жазушы өз халқының төл тарихынан қалам
тербейді. Оның Аш бөрі әңгімесі қазақтың күй атасы атанған Құрманғазының
түрмеден қашып шыққан сәтін бейнелесе, Бір шоқ жиде повесінде Төлеу
қарттың ұрпағына өсиет етіп қалдырған бебеу күйінің мотивін бейнелейді. Бұл
повесте ұрпақ жалғастығы, адам баласының асыл қасиеттері сөз етіледі. Оның
шығармаларында көркемдік әлемнің адамды ардақтау, ізгілікті істер атқару,
тылсым жұмбақ дүниенің кілтін табу сияқты негізгі адамдық идеялармен
астасып жатады.
Ә. Кекілбаевтың прозалық шығармаларында XX ғасыр басында әлем
әдебиетінде ерекше құбылыс туғызған полифониялық романдардың сана ағымы
(поток сознания) тәсілін еркін меңгергендігімен, мифологиялық элементтерді
шығармашылықпен жаңа мазмұнда пайдалану шеберлігімен өз уақытында әдебиет
сыншылары мен оқырмандарының қызығушылығын туғызғаны да шындық.
Кезінде қырғыз әдебиетінің өкілі, қоғам қайраткері, жазушы Ш. Айтматов:
Талантты қазақ прозаигі Әбіш Кекілбаев мифологиялық системалар мен
структураларды игеру арқылы өткен мен бүгінгінің маңызды мәселелерін қозғай
білген – деуі қаламгер шығармаларындағы аңыздардан ақиқат болмыстың ара-
жігін ажырата алып, тарихи шындықты тарихи фактілермен шендестіре алуын
көрсетсе керек [9, 11].
Қазақстанның Россияға өз еркімен қосылуы патша өкіметінің отаршылдық,
қалың бұқараға жат саясатына қарамастан, қазақ халқының өміріндегі аса бір
елеулі саяси құбылыс болғаны, оның қазақтың елдік тұтастығын сақтап, ұлттық
дамуына прогресс жолын ашқаны бүгін бүкіл әлем мойындаған шындыққа айналып
отыр. Халық тарихында өшпес із қалдырған осы бір маңызды оқиғаны зерттеу
және көркем бейнелеу ісімен қазақ ғалымдары мен жазушылары көп жылдардан
бері шұғылданып келеді. Қоғамдық өзгерістер мен халықтық ой-пікірдің әр
жағдайындағы даму күйіне байланысты бұл мәселеге түрліше көзқарас туды,
тулас пікірлер де болмай қалған жоқ. Бүгін олардың бәрі бәрі біздің өткен
жолымыз. Соңғы жылдар ішінде жалпы қазақ тарихына байланысты жаңа көзқарас
туып қалыптасты. Көптеген тарихи деректер қайта қаралып, толықтырылып,
оларды нағыз ғаламдық әдіспен, шыншылдықпен бағалауымызға жол ашылды. Бұған
біздің ұлттық сана-сезіміміздің өсуі де, дүниеге, әлеуметтік шындық пен
оның өзгерісті жолына маркстік-лениндік ілім көзімен қарауға үйреніп
бастағанымыз да себеп болып отырғаны даусыз.
Орыс пен қазақ халықтарының тарихи байланысының түп негіздері мен
олардың ынтымақтасуы жолының заңдылығын көркем бейнелеуге арналған
туындылар ішінде Әбіш Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң романдары көрнекті
орын алады. Әбіш романдарының бірден қалың оқырман назарын аударуының үлкен
бір себебі – оның қазақ халқы тарихының бетбұрысты кезеңінің оқиғаларын
тақырып етіп алуында ғана емес, орыс пен қазақ халықтарының ынтымақтасу,
бірігу жолының шытырман шындығын нақты деректерге сүйене отырып, көркем
образдар арқылы жарқын аша білуінде [10, 12].
Жазушының Үркер, Елең-алаң романдарында қазақ даласының, сол
дәуірдің тұтас полотносы жасалған, кең тынысты шығармасында отарлау тарихын
кеңінен ашып суреттеген көркем шығарма.
Жазушының өзі: Меніңше, Үркер Қазақстанның Россияға қосылуы
оқиғасының тікелей өзіне бағышталып, ол құбылыстың қандай жағдайда пісіп-
жетіліп, қалай жүзеге асқанын егжей-тегжейлі зерттей көрсетуді мақсат
етеді, – деген.
Немесе:
Үркердің аудармасы шығайын деп жатқанда, Қазақстанға Колбин келді.
Бұл ұлтшылдық қайдан шығып жатыр? Қайдан келді? Бұны кімдер әзірледі? –
деген әңгімелер басталды. Сол кезде Мәскеудің госкомполиграфиясы бірден
баспада жатқан қолжазбаларды қарап, Қазақстанның Россияға қосылуының 250
жылдығына байланысты менің тарихи романымды керек, бірақ оның ішінен
жаңағыдай қайшылықты жерлерін алып тастаймыз,– дейді [11, 19].
Әбіш Кекілбаевтың Үркер атты романы өзінің жанры жағынан қазақ елі
басынан өткен аса ауыр кезеңдерді, XVII-XVIII ғасырлар бойында орын алған
ірі-ірі оқиғалар негізінен алғанда нақты тарихи деректерге сүйеніп
жазылған, көп қанатты, тарих шежіресін жырлайтын дерлік тұлғалы туынды,
тарих әдебиеті қатарында белді жерден орын алатын, сонымен қатар көркемдік
дәрежесі де жоғары, айрықша орамды шығарма [12, 14].
Роман мазмұны, ең басты, нағыз өзекті мәселесі – қазақ елінің өз жері,
өз бостандығы, дербес ел болып өмір сүруі үшін талай, жылдар бойы табан
тіресіп жүргізген күресінің жайы, айбынды асулары. Бұл күрестің ең белді
жері, зор діңгегі – қазақ жеріне саны рет рахымсыз шапқыншылық жасаған,
қазақ елін XVII ғасыр басында ақтабан шұбырындыға ұшыратқан жоңғарларға
қарсы жүргізілген, мүмкіндігінше мықтап ұйымдастырылған ұрыс-тартысы еді.
Алдымен ашып айта кетейік: бұл тартыстың да тарихи, мұндағы талай тар жол,
тайғақ кешулер арқылы өткен өткелдер жалпы алғанда дәлелді де, әділетті де
айтылған. Әрине, көркем шығарманың өзіне тән ерекшелігі, жалпы жорушылары
болады. Осы тұрғыдан алғанда мұнда, қазақтар мен жоңғарлардың майдан, ұрыс
даласындағы айқасын көрсетуде-жазуда әсірелеу пен азын-аулақ асырып
айтушылық жоқ емес. Бірақ болған оқиғаларды баяндаумен бағалаудың жалпы
бағыты, барлық желісі әбден дұрыс, тарих тұжырымдарына ешбір қайшы емес.
Сондықтан қазақтар мен жоңғарлар арасындағы тартыс жолы мен бейнесі жалпы
тарих тұрғысынан да, көркем әдебиет тұрғысынан да әбден әділ берілген деп
есептейміз.
Шығарманың барлық басты персонаждары – кейіпкерлері – айталық, Тәуке,
Әбілқайыр, Бөкенбай, Тевкелев немесе белігіл билер: Қазыбек, Төле, Әйтеке
және басқалар әсте де ойдан шығарылған пенделер емес, өмірде, тарихта
болған, қоғам өмірінде өздерінің істеріне қарай белгілі дәрежеде із
қалдырған нақты адамдар, үлкенді-кішілі қайраткерлер. Әрине, романда автор
ойынан шыққан, керекті жерінде қажетімен кіргізілген кейіпкерлер де жоқ
емес. Бұлар да көркем шығармада кездесіп отыратын әбден табиғи құбылыс.
Бұлар өздерінің бояуларымен, іс-әрекеттерімен шығарма мазмұны мен іреңін
кемітіп тұрған жоқ, қайта кеңейтіп, айрықша ашып тұр. Сонымен, бұл
шығарманың ерекше айырмашылығы мен артықшылығы сол – ол түгелдей өмірде
болған адамдардың өздері мен нақты істеріне негізделіп құрылған. Сондықтан
да бұл – шын мәнісінде тарих шежіресіне құрылған тарих жанрына жататын
туынды. Мұның өшпес маңызы мен тарих төрінен алатын орны алдымен осында
[12, 16].
Шығармада суреттелген шытырман жағдайларда, қазақ жері мен елінің
тағдыры қыл үстінде тұрғанда – бостандығы мен дербестігінің сақталуы
қауіпті жағдайда болып жатқанда – халық кемеңгерлігі нышанасының көріне
бастауы, барар жер-басар тауды іздеуі әбден табиғи нәрсе. Өмірлік мәні бұл
мәселелер де жан-жақты, орынды айтылған. Бұл арада барынша басып талданған
нәрсе сол – жалпы алғанда ел ойы мен тілегін, замана талаптары тапқан
Әбілқайыр ханның, оның толып жатқан жақтастарының әрекеттері, барлық
жақтарынан бірдей – барлық қайшылықтарымен бірге баяндалған. Мәселен, автор
алдымен кіші жүз ханы Әбілқайырдың Россияға қосылу жөніндегі антын әржақты
сипаттайды. Сөйтіп қазақ елінің Россия қоластына қарау процесін сипаттайды.
Бұл – нағыз өмір шындығы [12, 17].
Сайып келгенде, романның негізгі мазмұны, идеялық нысанасы – қазақ
елінің Россия елімен орыс халқымен одақ болу, ынтымақтасу қажеттігін
дәлелдеу, мұның бірден-бір дұрыс, нағыз прогрестік жол екендігін айқындау,
ашып айту. Сондықтан да еңбектің құрылысы – тығырық, елшілік, арбасу және
айқас деп аталатын бөлімдері – жаңағы алға қойылған проблемаларды көркем
шығарма құралы – тілі арқылы көрсетуге бағындырылған. Бұларда қазақ елінің
сол замандағы ауыр жағдайларын, түрлі әлеуметтік жіктер тартыстарды барынша
толық талдау арқылы бірден-бірге Россиямен жақындасу, одақтасу мәселесіне
әкеліп тірейді. Автордың бұл ниетін, шығармада қолданған бұл әдістерін
түгелдей құптамауға болмайды.
Шығарманың тақырыбы нақты тарихи-әлеуметтік мәселе болғанымен қазақ
елінің, халқының, бойындағы талап тамаша қасиеттері: ежелгі парасаттылық-
адамгершілік, әділділік, жақсылықты дәріптеушілік, озат өнерге ұмтылушылық,
сөз қадірін жете білушілік және басқалар орнымен, барынша шебер, оқушының
жадында мәңгі қаларлықтай түрде берілген; қазақ тілі қорындағы мақал мен
мәтелдер, қанатты сөйлемдер, шешендік сөздер мол қолданылған. Мәселелер,
Тәукені күллі қазаққа ортақ хан сайлап, жеті жарғының жосығын қабылдаған
ұлы жиын аяқталғасын жиылған жұрт: Ертең елге барғанда айта барарлық үш би
бізге не дейді екен? Соны естіп кеткіміз келеді,-деп тырп етпей тұрып алды
дейді автор.
-Сонда үш биден не сұрайсыздар?- депті хан Тәуке.
Жұрт:
-Үш би бізге ең әуелі заман құлқынан үш ауыз сөз айтсын!
-Енді үш би бізге кәрілік пен жастық хақында не мәслихат қосады екен!
-Енді үш би бізге ұл мен қыз хақында не айтар екен!
-Үш би бізге енді адам құлқынан үш ауыз сөз айтсын!
(Елең-алаң, 128-131 б.).
Автор осы арада бұл сұраулардың бәріне үш бидің (Төленің, Қазыбектің,
Әйтекенің) берген, мейлінше тауып айтқан жауаптарын толық келтіреді. Мұның
өзі, бір жағынан, халық бойындағы тұнып жатқан мол кемеңгерлікті көрсетсе,
екінші жағынан, роман авторының ел бойындағы осындай қасиеттерді іздеп-
тауып алып, орнымен шебер бере білгендігін байқатады. Мұндай мысалдар,
оқушыларды лажсыз тартатын, үйіріп әкететін терең толғаулар романда жиі-жиі
кездеседі. Осылардың өзі-ақ шығарма құндылығын, халыққа әбден қажеттілігін
толықтыра түседі.
Жоғарыда бір жерде атап өткеніміздей, бұл роман қазақ елі өміріндегі
аса қиын, асулы кезеңдерді қамтитын, әлеуметтік дамудың өзекті мәселелерін
әңгіме ететін, етек-жеңі мейлінше кең шығарма. Әрине, мұндай көп қанатты
дүниеде азын-аулақ олқылықтарда болмай қоймайды. Ондайлар мұнда жоқ емес.
Бұлардың бастылары біздің байқауымызша, мынадай: романның бірсыпыра
жерінде, әсіресе бірінші, үшінші және төртінші бөлімдердің алғашқы
кіріспелерінде тым алыстан орағытушылық, айналаның тозаң әңгімесімен
айналушылық бар, кейбір жерінде, белгілі оқиғаларды суреттеуде,
қайталаушылық кездеседі. Мұның өзі романның ұзын-ырғасын орынсыз ұлғайтып
жібереді, оқушыларын жалықтырады. Бұлармен қатар әлеуметтік, қоғамдық, мәні
бар термин-ұғымдарды қолдануда алақұлалық байқалады (бұлар әсіресе
рулардың, таптардың, халықтардың аты-жөнін айтуда жиі ұшырайды). Кейбір
халықтардың мінез-құлқын, іс-әрекеттерін айтуда да екі-үшті, өкпеге тиетін
сөздер кездесіп қалады (мысалы, орысқа сенбе, суға сүйенбе деген
сияқтылар). Бірақ бұлардың бәрі редакциялауда түзететін дүниелер.
Үркер романы – тарихи тақырыбы мен атқаратын идеялық ролінің маңызы
жағынан да, көркемдік құндылығы мен тіл тартымдылығы жағынан да түбінде,
ертелі-кеш, қазіргі профессионалдық қазақ совет көркем әдебиетінің нағыз
төрінен өзіне лайық орын алатын сегіз қырлы бір сырлы шығарма [12, 18].
2. Ш. АЙТМАТОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АДАМ МЕН АҢЫЗ
III. Айтматовтың әңгіме-повестері негізінен өмір шындығы, жазушының
жанында терең із қалдырған, өмір құбылыстарын көркем бейнелеуден туғандығын
байқасақ, жазушының романдарында өмір шындығы материалдары кейіпкерлердің
жеке басы шындығы мен кейбір жекелеген оқиғаларға байланысты ғана орын
алады, негізінсн, жазушы романдары елеусіз құбылыстан, кездейсоқ ашылыстан
пайда болып отырады, Бұл ой қорытындысының жасалуына суреткердің өзінің
Ғасырдан да ұзақ күн (Боранды бекет) романына жазған алғысөзі негіз
болып отыр. Романның алғашқы өз аты Құрсау деп аталған. Мұнда адамдардың
жануарлардан айырмашылығы, адамдығы болып табылатын ақыл-есінен айырып
өзіне бағынышты ету, билігін жүргізу ниетімсн кұрбандығының басына, яғни
мәңгүрттің басына кигізілетін Құрсау әлемге билік ету үшін космоста жер
шарына кигізілуі, трансформациялануы мүмкін жағдайы негізғе алынған еді:
Кітаптың алғашқы, төл тума аты, Құрсау болатын. Бұл жерде әлемдік
билікке таласқан үлкен мемлскеттердің адамзат басына кигізген ғарыштық
құрсауы, мәңгүрттік құрсауы астармен берілген еді... [13, 5].
Бұл ретте Боранды бекет романының тақырыбының туу процесі ерекше назар
аудартады. Бірде жазушы Мәскеуге сапарға шығады. Поезд Қызылорда аумағында
жүріп келе жатқанда, радио Байқоңырдан кезекті космос кораблінің
ұшырылғанын хабарлайды. Вагон терезесінен ұшы-қиыры көрінбейтін байтақ
далаға көз салып, ұзақ ойға түскен жазушы санасында бір оқыс ой қылаң
береді: жер шары жерден тыс тұрған бір ақыл ойдан туған космостық белдеумен
құрсауланып, басқа әлемнен қол үзіп, оқшауланып қалса не болмақ? Кездейсоқ
туған осы ой жазушының тынышын алады, қиялын қозғайды, бала кезінде естіген
мәңгүрт туралы аңыз мына ойдың ағысында қайта жаңғырады.
Романның Шіре деген атауы жазушының осы негізгі ой-өзегін беріп тұрған
еді.
Бұл кезең капиталистік және социалистік империяның арасындағы үлкен
текетірес, ядролық соғыс қауіпі туып тұрған кезең еді.
Алайда цензура кітап атының мұндай мәнісін бірден түсінеді де жазушыдан
басқа тақырып табуын талап етеді, сонда суреткср Ғасырдан да ұзақ күн
деген бір тармақты Пастернактың Шекспирден аудармасынан алуға тоқталады.
Бұл жерде мазмұнға қарағанда тақырыпты дұрыс таңдауға тырыстым. Бірақ
Роман газетте және Молодая гвардия баспасында мұндай ат келісім
таппады. Соцреалистік тақырып талап етті, міне, содан кейін Боранды
бекет аты дүниеге келді... Ең бастысы кітапты жарыққа шығару болатын.
Әрине, оны фанатикалық тұрпайы сынның соққысының астында қалдырмайсың. Енді
мұндай жағдай артта қалды, бірақ сол кездс идеология өзінің басымдығын
көрсетіп отыратын деп жазады автор [13, 5].
Жазушы Ш. Айтматов өзінің Г. Атрянмен диалогында романның Боранды бекет
деген атауына тоқталуының тағы бір себебін : Романның Ғасырдан да ұзақ
күн деген атауы өте ұзақ. Мен сондықтан Боранды бекетке тоқтаған болар
едім [2, 388] деп айта кетеді. Нақтылы айтқанда, автордың өзі романның осы
Боранды бекет атауын ұнататынын байқауға болады.
Сондай-ақ суреткердің: Мен үшін шығарманың ой өзегіне сәйкес келетін
мәнерлі де дәл атау табу – әрқашанда азап. Ал көптеген жазушыларға бұл өте
жеңіл тиіп жатады. Мен оларға қызығамын [2, 388] деген сөздерінен автор
үшін шығарманың мағынасын беретін атау табудың маңызы үлкен екенін, ал III.
Айтматов үшін мұның дүниеге келуі қиын соғатынын көреміз.
Романның жариялануында Шолпан-Ата, желтоқсан 1979 ж. – наурыз 1980 ж.
деп берілген. Жазушының бұл романы үздіксіз, күн сайын, тамақтану мен
ұйқыдан басқаға уақыт бөлмей жазып бітіреді [2, 388].
Романның тақырыбы және ой өзегін беріп тұрған Шіре атауы Манас
жырынан алынған. Романның ой-өзегіі пайда болғанда қайта сәулеленген
Мәңгүрт хикаясын роман жазарда жазушы түбегейлі қолға алады, бұл жайында
суреткердің өзі: Мәңгүрттік туралы алғашқы деректердің бірі осыдан он
ғасыр бұрын жырланып, қырғыз халқының ерлік пен елдік энциклопедиясына
айналған Манас эпосында кездеседі. Онда бала Манастың тентектігі мен
шыдам бермес күшінен қорыққан қалмақтар, оны мәңгүрт етіп жіберейік деп,
уәж байласқаны былайша жырланады:
Баланы ұстап алалық,
Басына шіре салалық,
Үйге алып барып қиналық,
Алты ағайын қалмақтың,
Аяқ басын жиналық.
III. Айтматов алпысыншы жылдары атақты қария Саяқбай Қаралаевпен мәңгүрт
нен шіренің мағынасы туралы сұхбатасқанын айтады. Сонда қария төмендегі
аңыз туралы айтып беріпті:
Ертеде, қалмақ пен қырғыз шапқыншылығы тұсында, екі жақ мал-мүлікпен
қоса, бір-бірінен құл етіп ұстау үшін, тұтқын алып отырған. Ол тұтқын мал
соңында салпақтап жургенімен, күндердің күні болғанда ебін тауып қашып
кетер. Әлдекімдер арқылы елінс хабар беруі де, тіпті тірі жан болған соң
ауылдың қыз-қырқынына қырындап қоюы да ғажап емес. Жастай қолға түскен, күш-
қуаты толған тұтқын бес жыл, бәлкім, он жыл логтай деп қызмет етер. Әрі-
беріден соң ол да адам баласы, іштей қарсылығы оянып, қолына қару алып,
қарсы көтерілуі мүмкін. Сондықтан оның ең тыныш жолы – мәңгүрт етіп тастау.
Ол үшін тұтқынның шашын тықырлап алып, жас сойылған түйенің мойнағын не
сиырдың терісін басына қаптайды. Мұны қырғыздар шіре деп атаған, оған
қайыстан тіліп, бау өткізіп, самайдан тарттырып, мықтап байлайды. Сөйтіп,
шыжып тұрған күннің астына аяқ- қолын байлап тастайды. Тұтқын сонда екі
бірдей азапқа түседі екен. Алдымен, жас тері ыстықтан жиырылып, басын
бүріп, сүйегін сындырып жібере жаздаса, екіншіден өскен шаш кептслген
теріні тесе алмай, кері кайырылып, құйқасын ине сұққандай етіп бұрғылап,
бүкіл жүйке сезімін өлтіреді, яғни еске тұту қабілетін мүлде жойып
жібереді. Бір жұма, он күннен соң не өліп қалады, не мәңгүртке айналады.
Өлсе – азаптан құтылды, тірі қалса – аты-жөнін, шыққан тегін, бүкіл өткен
тыныс-тіршілігін ұмытып, тек өз қожасының айтқанын ғана орындайтын қара күш
иесіне айналады... Адам баласы зұлымдықтың төбе шашынды тік тұрғызар нешеме
түрін ойлап шығарған ғой. Тек мына қасіретке тең келері болмас [13, 121-
122] деп көрсетеді.
Ғалым А. Исмақова Ш. Айтматовтың 70 жас мерейтойына байланысты жазған
мақаласында Ә. Кекілбаев әдеби айналымға түсірген, кейін Ш. Айтматов
романында дамытылған деген ой-түйінінің бірін айтып өткен [14, 56.].
Атақты жазушы Ә. Кекілбаев журналист Жанболат Аупбаевтың; Ендігі әңгіме
Күйші повесіндегі мәңгүрт сөзі туралы. Мұнда сіз бұл ұғымды көркем
әдебиетте бірінші боп айтып, өз шығармаңызда оны бірінші боп қолдандыңыз.
Арада 12 жыл өткен соң ол жазушы Шыңғыс Айтматовтың Боранды бекет
романының тілі арқылы әлеуметтік философиялық мәңге ие халықаралық
лексиконға айналды. Осы арада оқырман менің санамда кейде: Бұл жөнінде
Күйшінің авторы не ойлайды? Ал, Боранды бекет романының иесі ше? –
деген қияңқы пікір, қылаң беріп қалады. Егер айып етпесеңіз, осы мәселе
төңірегіндегі өз ойыңызды білуге бола ма? – деген сұрағына:
Бірде Ақ кемесін жариялатып, Шыңғыс Айтматов Алматыға келді. Дос-жаран
боп Қалтай Мұхамеджановтың үйіне жиналдық. Әбдіжәміл Нұрпейісов Тахауи
Ахтанов, Асқар Сүлейменов, Бердібек Соқпақбаев, Камал Смайловтар бас қосқан
дастарқан мәжілісті маған жүргізуге тура келді. Үзілісте Шықаң Дружба
народовтан менің повесімді оқығанын, ұнатқанын, әсіресе мәңгүрт тақырыбына
қатты қызыққанын айтты. Араға бірнеше жылдар салып, Боранды бекет шықты.
Бұл әуендестікке мәскеулік сыншылар едәуір мән беріп, біраз сөз қозғапты.
Сол жылдары Нодар Думбадзенің шақыруымен Литературная газетаның Тбилисиде
өткен алақотанында сөз сөйлеп, әлгі жәйтке өз көзқарасымды білдірдім...
Мен шексіз кекшілдіктің шексіз қатыгездікке, ал шексіз қатыгездік
рухани мәңгүрттікке ұрындыратынын сөз етсем, Шыңғыс Айтматов рухани
мәңгүрттіктің қайтадан шексіз қатыгездікті тіртілтетінін егжей-тегжейледі.
Бұл тақырыпты әлі де илей түсетіндей талай қыры бар екеніне қазір көзім
қатты жетіп жүр – деп жауап берген екен..
Ал, III. Айтматов: Әбіш Кекілбаев інімнің шығармашылығына әрдайым
көз қырын сала жүремін. Оның көркем тілі, кең философиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамзат тарихында XX ғасыр мәдениетінің алатын орны ерекше. Өйткені,
бұл кезең тарихи оқиғаларға, қантөгіс соғыстарға, сан-қилы дағдарыстарға
толы заман болды. Ғылым мен техниканың қарышты қадамы, жарқын болашаққа
деген сенім өркениетті дамыған елдерде біртұтас жалпы адамзаттық
мәдениеттің дамып, қалыптасуына әсерін тигізбей қойған жоқ. Ғасыр аяғында
планетамызда парасаттылық пен ізгіліктің кеңінен өріс алуы жалпы адамзаттық
мәдениеттің дамуына және оның ұлттық түрлерінің нәрленуіне, олардын, өзара
қарым-қатынастарының жаңа арнаға түсуіне ерекше әсер етті.
Міне, осы жағдайларды ескере отырып, XX ғасыр мәдениетінің мазмұнын
ашып көрсетуде екі басты мәселеге баса назар аударғанды жөн көрдік. Оның
біріншісі, XX ғасыр мәдениеті дамуының басты бағыттары (XX ғасыр
мәдениетінің қалыптасуының сабақтастығы мен дәстүрлері, қазіргі заман
мәдениетінің тоқырауға ұшырауы мен одан шығу жолдары және бұл процестің
түрлі мәдени концепцияларда көрініс табуы және т.б. мәселелері), екіншісі,
XX ғасыр мәдениетінің жалпы адамзаттық және ұлттық сипаты (жалпы адамзат
мәдениеті қалыптасуының басты себептері және оның құндылықтары, жалпы
адамзаттық және ұлттық диалектика және т.б.) [1-40].
Уақыт өткен сайын халықтар мәдениеттерінің арасындағы байланыстардың
арнасы кеңейе түсуде, бір мәдениет саласындағы өзгеріс басқаларына да өз
ықпалын тигізуде. Ғаламдық мәдени жетістіктер дүниежүзіне кеңінен тарауда.
Ендеше, біз ғылымдық гуманистік құндылықтардың дамуының мүлде жаңа кезеңіне
өткенімізді мойындауымыз керек. Біртұтас әлемдік өркениеттің кальштасуының
негізі – саяси-экономикалық және мәдени байланыстардың белең алуында жатыр.
Соның негізінде жаңа сапалы жүйе – жалпы адамзаттық мәдениет қалыптасып,
түрлі елдер мен халықтардың арасындағы байланыс нығая түсуде.
Ұлттық мәдениет дәстүрлерін сақтап қалу бағытының ерекше етек алып
отыр. Дүниежүзілік өркениеттің даму барысының өзі-ақ ұлттық мәдениеттердің
маңыздылығы бүгінгі таңда бұрынғыдан да артып отырғандығын және әрбір
мәдениет дүниежүзілік дамудың түрлерін өз қажетінде қабылдауымен қатар,
жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасу процесіне өздерінің қомақты
үлестерін қосып отығандығын көрсетіп отыр. Қазіргі дәуірге тән ерекше
қасиет – ұлттық мәдениеттердің тұйықтықтан арылып, бір-бірімен
байланыстарын жаңа сапалық дәрежеге көтеруі болып табылады [1-40].
III. Айтматов Ғасырдан да ұзақ күн (Боранды бекет) романына эпиграф
ретінде Григор Нарекацидың Қасірет кітабынан Бұл кітап – менің тәнім
дегейсің. Бұл сөз менің жаным дегейсің деген жолдарын таңдап алған.
Ал Григор Нарекацидың Қасірет кітабы, және оның жазушы шығармашылығына
әсерін анықтауда III. Айтматовтың өзінің сөздерін нысанаға алуға болады.
Бұл кітап мені қатты толқытты, көптеген жайды ойлануға мәжбүр етті дей
отырып, бізден мың жыл бұрын өмір сүрген адамның қазіргі күні біздің болжай
да алмайтын категориямен ойлай білетіндігі таң қалдырғаның қазіргі адамзат
өркениетінің, бүгінгі жетістіктерінің иесі ретінде ата-бабаларымыздан
ғылыми-техникалық табыстарымызбен жоғары тұрғанымызбен рухани жан-дүниенің
дамуы жөнінде мұны айта алмайтынымызды атап өтеді, – деп көрсеткен [2,370-
371б].
Ш .Айтматов шығармаларында өзінің шығармашылық позициясы мен өмірге
көзқарасын жаңа бір биіктен танытып, адамгершілік негіздерін зерттеуде,
адамның табиғи қасиетін танытуда шебер жазушы екенін дәлелдеген жазушы.
Себебі, ол Адам деген кім, ол өмірге неге келіп, неге кетеді, оның
болмысының мәні неде деген сияқты философиялық проблемаларды қойып, соны
керемет шеберлік деңгейінде шешеді.
Көркем шығармада аңыздық желіні пайдалану үрдісі қай кезең, қай дәуір
әдебиетінде де мол кездесетіні белгілі. Бұған қазақ әдебиеті тарихынан да
көп мысал келтіруге болады. Бәрін тізіп жатпай-ақ Абай, Шәкәрім, Мағжан
Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Иса Байзақов, Сәбит Мұқанов,
Сапарғали Бегалин, т.б. поэмаларын еске түсірсек те жеткілікті. Келтірген
мысалдар арасында ой жүгіртсек жаңа жазба әдебиетінің қалыптасу, даму
барысында көркем бейне жасау, өткен тарих шындығын бейнелеу поэзия жанрда
көріну және аңыздық желіні пайдалану тағы да еске түсетіні рас. Осы бір
үрдіс өткен ғасырдың алпысыншы жылдары прозалық шығармаларда да молынан ене
бастады [1-41].
Бұл кезең қазақ руханиятында тың серпін пайда болып, өнердің өзге салалары
секілді әдебиетте, оның ішінде прозалық жанрда да соны үлгілер мен жаңа
сапалық белгілер мол көріне бастаған уақыт еді. Қаламгерлердің көркем
әдебиетке қойылған шаптың тар шеңберлі аясынан ептеп шығуға ұмтылған,
ұлттық мүдде тұрғысынан ой айтуға, ұлт тарихының камауда жатқан құпия сырын
ашып, халық санасын оятуға, ұрпақ зердесіне жеткізуге, ұлт тағдырына
қатысты түпкі ойын астарлап айтуға талпынған, көркемдік кілтін табуға жан-
жақты ізденіс жасаған жылдар еді. Осы бір құбылыс Ханша-Дария хикаясы,
Күй, Аңыздың ақыры тәрізді прозалық шығармаларында-ақ көрініс табатын
және оған өзіндік ізденіс, өрнек танытатын қаламгер – Әбіш Кекілбаев.
Ш. Айтматовтың шеберлік талантына бас идіріп, жазылу құпиясын білуге
асықтыратын Қызыл алма, Бетпе-бет, Құс жолы, Жәмила, Шынарым
менің, шырайлым менің, Қош, Гүлсары, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл
төбет, Ерте қайтқан тырналар, Касандро таңбасы т.б. шығармаларындағы
сюжет шындық өмірдегі оқиғалармен астасып жатады.
Біз диплом жұмысымызда осынау көркем дүниелерге арқа сүйей отырып,
жазушылардың тағдырынан елінің, жерінің тағдырын көруге ұмтылдық, жазушыны
тебіренткен тану-тазару, айту-арылу үлгісіндегі өміршең ойлар кеңістігінен
елдік қазынамызға ғана емес, ХХ ғасыр өркениетінің рухани қазынасына
қосылар тұғыры биік көркемдік әлемді қайыра бір елеп- екшеуге тырыстық.
Ел тағдыры мен жер тағдырынан қымбат нәрсе болушы ма ед?! Бастауы мен
қайнары көне-көне дәуірлерде, ықылым заманалар қойнауында жатқан осынау
халық өмірінің мәңгілігін тануға, таразылауға, сүюге, дәріптеуге,
асқақтатуға үйретер жазушы әлемінің мақсаты мен мұраты да осы екеніне
сенеміз.
Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев қаламынан туған аңыз бен ақиқаттың алып
кеңістігі де соны айтады. Соған меңзейді.
XX ғасыр – әлем тарихында мейлінше, қат-қабат, қарама-қайшылығы мол,
идеологиялық тартысқа толы дәуір болып отыр.
Қазіргі жағдайдағы күрестің басты бағыты – барлық халықтардың өмір
сүруі үшін лайықты, шын мәнінде адамға тән материалдық және рухани жағдай
жасау, планетамыздың тіршілік жағдайын қамтамасыз ету, оның байлықтарына
ұқыптылықпен қарау. Сондай-ақ, ең алдымен, басты байлыққа – Адамның өзіне,
оның мүмкіндіктеріне ұқыптылықпен қарау.
Біз осы диплом жұмысымызда Ш .Айтматов пен Ә. Кекілбаев
шығармаларындағы аңыздардың қолданысы, адам мен оны қоршаған ортаның өзара
байланысына тоқталып, олардың табиғатына тән ерекшеліктерін талдауға
тырыстық.
Олардың әлемдік әдебиет процесіндегі орны мен жалпы жазушылардың бүкіл
шығармашылығының бастауы мен қайнар бұлағы да назардан тыс қалған жоқ.
Адам – қоғамның басты қозғаушы күші болғандықтан қос жазушының
шығармашылығында бірінші кезекте тұрады. Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев
"әлемі" – бұл көркемдік категория. Ол жазушының қайталанбас даралығы мен
реалды шындықтан құралып, қалыптасқан.
Екеуінде де Адам-тарихты саналы түрде жасаушы, өз мақсатына жету үшін
құлшына, тайсалмай, ұмтылатын және цивилизацияны, адам өмірін суреттейді.
1. ХАЛЫҚТАР МӘДЕНИЕТТЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ ӘДЕБИ БАЙЛАНЫС ҮЛГІСІ – Ш. АЙТМАТОВ
ПЕН Ә. КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫ
1.1. Жазушы Шыңғыс Айтматов
XX ғасыр әлем тарихында қарама-қайшылығы көп, идеологиялык тартысқа толы,
ғаламдық проблемалары орасан мол дәуір екені белгілі. Мұндай жағдайда
әлемдегі барлық халықтың прогресшіл ойшыл суреткерлерінің еңбегінің
танымдық және тағлымдық мәні өте үлкен. Осы ретте Ш. Айтматов өзінің іс-
әрекетімен, шығармашылық еңбегімен әлемдік деңгейде ой тастаған, көркемдік
дүниетанымымен адамзатты ойландырған, адамдыққа адамгершілік мән қосқан ірі
қоғам және қалам қайраткері болып табылады.
Жазушының еңбегі әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда, ең алдымсн,
жазуышылық шығармашылық жолға бет бұруының өзінің осы еңбекке қажеттілігін
сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюының себебін білу жеке адам үшін
қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке
келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушының қалам
ұстауына себеп өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы, шырайлы
баяндауға деген ішкі сұраныс [1, 43].
Бұл туралы әлем биігіндегі классик Әдебиетке деген аяулы аңсар сезім
бала кезімнен басталып еді. Мектепте жүргенде еркін тақырыптарға шығармалар
жазатынмын. Ал институттардаға жылдарда көркем әдебиетке деген құштарлық
сезім бірте-бірте тереңнен қосарлана келіп, өз тұңғиығына біржолата алып
кетті. Сол уақытта ең тәуір деп бағаланган шығармаларынан өзімді
толғандырған мәселелерге жауап іздеу негізгі машығым еді. Соғыс туралы,
қаһарман халықтың ерлігі хақында адам жанын тебірентерлік дүниелер көп
жазылар ма еді дегсн тілек ойымнан бір шыққан емес. Өйткені, ол кездегі
қырғыз әдебиетінде бұл тақырып мүлде тың жатқан болатын. Қандай сезім
бойымды билегенін қайдам, қырғыз оқушылары да соғыс жайлы, оның ащы шындығы
туралы оқуға мүмкіндік алса деген ойдың қамшылауымен, көркем аударманың не
екенінің байыбына бармастан, кітаптың қалай, қандай жолмен шығатынын
білместен сол кездегі сүйікті шығармалар: Полк баласы мен Ақ қайыңды
аударуға құлшына кірістім. Аудармамды болған соң баспаға әкеп көрсеткенде,
ондағылар бұл кітаптар әлдеқашан аударылып қойған, жақында жарыққа шығады
десті. Еңбегімнің зая кеткенге қалай ренжімессің, студент кезімде шағын
мақала, очерктер жазғаным болмаса, менің әдеби қадамымның басы сол
аудармалар еді.
Институттан соң зоотехник болып қызмет істеп жүрген жылдары жазуға
біржолата ден қойдым деп жазады [3, 80-81]. Жазушының шығармашылық
лабораториясында сирек кездесетін құбылыс – оның өз шығармаларын туған
көкейіне түйгендері ойға жетелеуі, одан шығармашылық ой өзегінің тууы, ол
ойдың авторды жазу столына алып келуі басқа жазушылардың тәжірибесінде де
кездесетіні рас. Ш. Айтматовтың бұл ретте даралығы ойын қозғаған өмірлік
құбылыстар негізінде жалпы адамзатқа ортақ ірі де, іргелі, мәңгілік
идеяларды көркемдікпен негіздей білуінде.
Ш. Айтматовтың шығармаларындағы адам кейіпкерлеріне жасалған талдаулар
кейіпкерлердің шындық өмірден алынғандығын, әсіресе соғыс уақыты мен
соғыстан кейінгі кезең суреттелген повестері мен әңгімелеріндегі
характерлер тұлғалардың өз күрделілігімен тіпті өмірдегі есімдсрімен
берілгендігін көруге болады.
Мені ақындыққа итермелеген – мені қоршаған адамдар. Шығармаларымда
кездесетін кесек мінездер үшін соларға қарыздармын деп М. Шаханов атап
өтсе, Ш. Айтматов та өзінің автобиографиялық мақаласында: "Соғысқа дейін",
"Соғыстан кейін", "Соғыс кезі" деп айтып жатамыз, – бұлар жай сөз
тіркестері емес. Мен үшін бұл сөздер – өмірді танудың қатал уақыты, біздің
қоғамның үлкендер жинақтаған, әлемдік мәңге ие болған тәжірибесін игеру
уақыты. Себебі соғыс XX ғасырды адамзат дамуындағы соғысқа дейінгі және
соғыстан кейінгі дәуір деп екіге бөліп көрсететін дүниежүзілік тарихи кезең
ғана емес, сол кезеңде өмір сүрген әрбір адамның тағдыры, оның адамгершілік
құңдылықтарының өлшеуіші болды. Соғыспен әрбір адам бетпе-бет ұшырасты, мен
соғысты айналып өткен, оған қатысы болмаған ешбір адамды білмеймін.. Себебі
соғыс халықтың ортақ тағдыры еді, сондықтан ешкім ешқайда қашып кете
алмайтын (өзімнің ең алғашқы "Бетпс-бет" повесімде осы туралы айтқым келді)
[3, 458-459] деп прозаик ретінде танытқан повестерінде өз өмірінің соғыс
кезіндегі және соғыстан кейінгі жылдарын өткізген Шекер ауылындағы адамдар
меи оқиғалар туралы айтылғанын нақтылы көрсетіп отырған.
Биыл Ұлы Отан соғысының 65 жылдық жеңісі аталып өтті. Сондықтан,
Ш.Айтматовтың уақыт өтсе де өзінің өзектілігін жоғалтпаған соғыс тақырыбына
жазылған – жалпы адамзат әлемі туралы ойлы да сырлы гуманизмге толы Жер
Ана повесіне тоқталып өтсек.
Ш.Айтматов бұл шығармасын жазғанда екі жақты қиыншылықты өте шебер жеңе
білген.
Біріншіден, көп жазылған соғыс тақырыбы автордан көркемдік жинақылық
пен көркемдік тиянақтылықты талап етсе, екіншіден, бұл тақырыпты жалпы
әлемдік, жалпы адамзаттық масштабқа жеткізу қиын да күрделі құбылыс. Бірақ,
кемеңгер жазушы уақыт талабына сай бұл екі маңызды да күрделі міндетті өте
нәзік сезіммен, асқан шеберлікпен ұштастыра білді.
Ш.Айтматов өзінің қиын да күрделі міндетін Толғанай бейнесі арқылы
шешеді. Толғанай – аяулы бейне. Бұл шығармада эпикалық кендік, философиялық
тереңдік, лирикалық нәзіктік аңғарылады. Толғанай – рухы өте күшті образ.
Өз өмірінде адам айтқысыз қайғы-қасірет шегіп, ері мен ұлынан, келінінен
ажырап, қаншама күндер мен түндерді ұйқысыз өткерген ана рухына бас иесіз.
Толғанай – бұл натуралистік портрет емес, бұл барлық адамдардың сезімі
мен ойын жинақтаған образ. Повесть өткен ауыр да ұзақ өмірін оңашада Жер-
Анамен тілдесіп, еске алған қарт Ананың монологына құрылған. Повесть екі
Ананың – Әйел-Ана мен Жер-Ана – диалогымен басталып, екеуінің диалогымен
аяқталады. Жер Ана мен Адам Ананың табиғи қызметі –нан табу, өмірге перзент
әкелу, басқаша айтқанда, өмірді жалғастыру. Шығарманың философиялық пафосы
мен табиғатты мағынасыз қирату мен зорлық-зомбылыққа негізделген әділетсіз
соғысқа қарсы.
Автор Толғанай образы арқылы бүкіл бір дәуір суретін көз алдымызға
келтіреді. Бұл философиялық мәңге ие болған бейне.
Жазушы адам образын жасаған кезде ғана емес, Жер-Ананың образын
айшықтаған кезде де халық шығармашылығына, олардың Жер туралы қалыптасқан
ұғымына сүйенеді
Жер-Ана повесіндегі соғыс кезіндегі ауыл көрінісі прозаның көрнекті
беттері болып табылады. Бұл қиын кездегі әйелдердің, қарттардың қаһармандық
еңбегінің жемісі. Бригадир Толғанайдың елдің ақырғы астығын алғанда оны
себуге дайындағанда, дезертир Жексенқұлдың ісі, ұрыларды қуамын деп оқ
тигені, ауыр кезендегі бастан кешкен оқиғаларды адамды толғандырмай,
тебірендірмей қоймады.
Повесте халықтың көзқарасы, оның демі болып жатқан трагедиялық оқиғаға
Толғанайдың Жер-Анамен арасындағы символикалық диалогынан көрінеді. Жер-Ана
қарт қырғыз әйелінің жанын, сырын түсінісіп, оны ауыр да қиын күндері
демеп, соғыс жылдары оған күш-қуат, рухани қайрат беріп отырады.
Толғанай соғыстың алғашқы күні туралы айта бастағанда, Жер-Ана былай
дейді: – Мен ештеңені ұмытпаймын, Толғанай. Жарық дүние орнағаннан бергі
ғасырлар сыры бәрі менде. Кітапқа сыймайды, адамның есінен шығып жоғалған
тарихтың бәрі менде. Сенің де басыңнан өткен тағдырың жүрегімде. Жер-Ана
түсінеді, қайғырады. Толғанайдың қайғысына ортақтасып, қуанышын бөліседі
Жер-Ана мен Адам-Ана екеуі де жақсылыққа құштар, екеуі де өмірді
туғызушы, жалғастырушы. Жазушы Жер-Ананы реалистік ойлаудың шегінен
шығармайды. Жер-Ана бәріне қабілетті емес, ол – Адамға бағынышты. Адам –
Жер – Анадан жоғары тұрады.
Повестің соңы бұған дәлел. Кішкене Жанболатқа, бүкіл адамға өз өмірінің
тарихын айтуды Жер-Ана Толғанайға тапсырады. – Жоқ, Толғанай, сен айт.
Сен – Адамсың. Сен бәрімізден биік, бәрімізден ұлы жаралған жансың, сен
айт, сен – Адамсың [4, 15].
Шығармадағы екі Ананың образы екі бөлек бейнеленгенімен, олар бірін-
бірі толқтырып, оқырман көкірегінде ұлы Ана образына айналған.
Жазушы шығармаларында әйелдер бейнесін жасауға үлкен орын берілген,
әйел кейіпкерлер көптеп саналады. Бетпе-бет Құс жолы, Жәмила
повестеріндегі Сейде, Толғанай, Жәмила – көркем образ дәрежесінде биікке
көтере жырланған. Жазушы көркем туындыларында жасалған әйелдер бейнесінің
қай-қайсында болмасын өзінің барлық алғысын, мақтанышын, таңданысын және
оған деген аянышын бірдей сыйдыруды мақсат тұтады. Аталған кейіпкерлерінің
де өмірде прототиптері бар екенін жазушының өмірбаяндық мақалаларынан және
Балалығым кітабы мен Шекер ауылындағы Күркіреу мәдениет үйі музейіндегі
материалдардан және Ү.Б. Құлтаеваның Тұрмыс шындығы және көркем образ
кітабынан келтіруге болады.
Суреткердің ең асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі де бірегейі
Жан пида романының бас кейіпкері – Авдий образы. Жазушының өзі Егер
Едіге философиямен қаруланбаған қарапайым ғана халық ойшылы болса, жаңа
роман Жан пиданың қаһарманы Авдий Каллистратов өзін дін іліміне
бағыштады, бірақ олар бір-бірімсп туыстас, бұл туыстық олардың өмірге
қатынасы, әділдікке құштарлығы, қайырымдылықка жақындығынан көрінеді. Осы
жерде әр басқа Авдий мен Едіге түйіседі [2, 433]. деп көрсетеді. Қазір
қай діннің болсын өз құндылықтарын уағыздауға құқы бар. Философиялық
еңбектерде берілген дін тарихы мсн оның мақсат-мәніне назар аударатын
болсақ: Дүниені аузына қаратқан айбынды империялардың өмірге келуінс дем
беріп, дәнекер болғандығының арқасыпда (мысалы: мүсылмандардың YII-ІХ
ғасырда іргелес елдерге, Орта Азия мен Қазақстан жеріне жүргізген ғазауат
соғыстарып, католиктердің ХІ-ХIII ғ. Таяу Шығыс мемлекеттеріне жасаған
крест жорықтарын алайық) және темірдей тәртіпке бағынған міндеткерлерінің
дүниеден баз кешкен жанқиярлық әрекеті мен жалынды уағыздары нәтижесінде
жер-әлемге кең тарап, жүздеген, мыңдаған жылдар бойы күнбе-күн үзбестен
үгіт жүргізіп келе жатқан бұл діндердің бұлжымас догматтары мен дәстүрлері
қальптасып жүйелі арнаға түсті [2, 40].
Осы уақытқа дсйін дін – апиын деп келді. Бірақ оның адамзатты қашанда
тек түзулікке, тәртіпке, тазалыққа, ізгілікке тәрбиелейтіндігін түсінбеді.
Кейбіреулср бұдан біраз жыл бұрын дінді жамандаса, енді жалт бұрылып
мадақтай бастады. Жекелеген жазбагерлер тіпті бұрынғы жаман дегенін
жақсы деген сезбен ауыстырумен ғана шектелді. Ал бұлар діннің Жарық
дүние қызығынан жан рахатын табуға үндейтінін, күллі дүниені танып-білуге
құштарлыққа қошеметтеп, тұрмыстағы оң және теріс істердің мүдделер арқылы
саралағанды жөн санайтын , оның рухани, сезімдік, тәрбиелік, эстетикалық,
моральдық мәні бар екенін ұққан жоқ.
Біз осы айтылғандарды бүгінгі заман талабына орай терең түсіну үшін дін
мәселесі толығымен көрінген ғажап туындыны, III. Айтматовтың Жан пида
романын талдап түсінуіміз қажет. Себебі көркем шығарма, жалпы көркем
әдебиет – адамның ой сезіміне ерекше әсер ететін, тәрбиелейтін бірден бір
тиімді құрал.
Сонымен бірге, Жан пида романында анашистер жайының өзінше бір желі
болып тартылғаны белгілі, қаламгердің осы мәселеге келуі туралы құнды
мәліметті де оның өз сөзінен таба аламыз: Бұл тақырыпқа да мен кездейсоқ
назар аударып отырған жоқпын. Екі бірдей ұлы наркоманға айналған
ананыңЛитгазетада жарияланған хаты – осы сырқаттың белең алып бара
жатқандығының тағы бір дәлелі. Біз ұзақ жылдар бойы осы қасіретімізді
жасырып келдік, сондықтан мені не ссбептен біздің жастарымыздың бір
өлігінде бұл ауру меңдеп барады, біздің қоғамда мұндай теріс әрекетті
қандай себептер тудырып отыр, отбасының ба, әлде жеке бастың жағдайына
байланысты ма? Бұл қалай және қайдан пайда болды? Жас өрендерді не және
қандай қоғамдық келеңсіздіктер осындай құрдымға итермелеп отырған? деген
сұрақтар қатты мазалады. Олар емес, біздер ойлануымыз қажет және өзіміздің
алдымызда өзіміз жауап бсруіміз керек [4, 442-443].
Жазушының шығармаларында қазақ кейіпкерлердің араласа жүретіні бар. Бұл
туралы суреткердің өзі: Біз Жамбылға келген жылдары мұнда Жамбыл
малдәрігерлік техникумы деген белгілі техникум болатын. Сол кездегі жастар
үшін оқу-білімнің, өмірдің бастауындай еді. Ол кезде зоотсхниктер,
ветеринарлар колхоздар мен совхоздар үшін маңызды мамандық саналатын.
Әңгіме мұнда да емес, гәп мен осы Жамбыл жерінде өз күнімді өзім көре
алатын жеке өмірімді бастадым. Қазақ бауырларыммен, достарыммен, құрбы-
құрастарыммен бірге оқыдым. Базардың қасындагы жатақханада бірге жатгық.
Ой, ол кезде сабақ оқу қызық болатын. Қазір мына далаға қарап отырып есіме
түсіп отыр, бізді кейде осы араға да практикаға алып келетін. Практикамыз
өмірдің өзімен біте қайнасқаны соншалық, бізді базарға да алып баратын.
Өйткені, онда малдың түрі де көп, тұқымы да көп. Базарды аралап жүріп, біз
мұғаліміміздің сұрақтарына жауап беретінбіз.
Менің атам Айтмат өз кезіндс Әулиеатаға белгілі сауатты адам болған. Сол
кісі осындағы жергілікті бір мектепке сабақ беріпті. Ал әкем Төреқұл
Айтматов осы Әулиеатада өзінің білімін орыс-түзем мектебінде жалғастырған
деп айрықша құрмст сөзіммен айтып отырады екен [5, 5].
Суреткер тағы бір сұхбатында Біріншідсн, біз аралас-құралас елміз.
Екіншіден, менің балалық шағыма, тағдырыма байланысты бір сыр да бар... Біз
мынау Таласқа қарай жол жүргснде сөзсіз Әулиеатадан өтеміз. Әулиеатаның
темір жолымен келіп, темір жолымен кетеміз. Одан кейін мен Жамбылда үш жыл
оқыдым емес пе. Зооветеринарлық техникум болған. Абай көшесінде. Білмеймін,
бүгінде ол ғимарат қалды ма, қалмады ма, кейін техникум Луговойга көшіп
кетті. Міне, заманында казақ туғандарыммен осылай араласып құраласып өскен
сол жаныма жақын болады да деп көрсетеді [5, 36].
Жазушының қарындасы Р. Айтматова да Шыңғыс қазақ пен қырғызды ешуақытта
бөлген емес. Ол екі халықты бір үйдің егіз баласындай көреді. Балалық
шағымыздың біразы да қазақ ауылында өтті. Олардың мейір, шапағатын көріп
ержеттік. Оның үстіне екі халықтыц дәстүр-салты да, тілі дс, ділі де ұқсас
қой. Тіпті қазақтың қаны араласпаған қырғыз да сирек шығар. Мысалы, менің
туған енем де қазақтың қызы. Ал Шыңғыстың қазақ арасында достары да көп. Ол
үшін Мұхтар Әуезов ағамыздың жөні тіпті бөлек десек те болады. Оны өзіңіз
де жақсы білетін шығарсыз. Қазақ ағайындарымыз да Шыңғысты екі елге ортақ
тұлға деп таниды деп жазады [6, 3].. Қырғыз қаламгері, әсіресе, қазақтың
ұлы жазушысы М. Әуезовтің тағы басқа үлкен тұлғалардың игілікті әсерін
әркез құрметпен айта отырады.
Сонымсн бірге, қырғыз жазушысы өзінің ұстаз алдындагы бір парызын өтеу
ретінде өз еңбегін де аямаған. Сондықтан М. Шаханов М. Әуезовтің бір кезде
идеологиялық жағынан қайшы, кертартпа шығарма деп бағаланып, саясаттың
өткір қайшы, кертартпа шығарма деп бағаланып, саясаттың өткір қайшысына
түсіп кеткен Қилы заман романын тоталитарлық жүйенің тұсында араға үлксн
беделіңізді салып, одақтық Новый мир журналына жариялаттырып халықпен
қайта қауыштырдыңыз. Осы ерен еңбегіңіз үшін де қазақ елінің бұрынғыдан да
озгеше сүйіспеншілігіне бөлендіңіз деп көрсетеді [7, 2].
Ең алғаш ақ батасын берген қазақ классигі М. Әусзов пен қырғыз
қаламгерінің арасындағы ізгілік жол, әрине, жалғасын тауып, III.
Айтматовтың драматург Қ. Мұхамеджановпен, М. Шахановпен шығармашылық
байланыстары ұлықтауға лайық ұлы достыққа айналды [8, 2].
III. Айтматов та барлық жазушылар сияқты өз шығармашылығын, ең алдымен,
әңгіме жазудан бастады. Бірақ оның даңқын шығарған повестері болды және
повестер суреткердің шығармашылығында үлкен орын алады. Соған сәйкес, III.
Айтматовтың осы туындылары өз кезінде одақ көлемінде аса беделді сыншылар
мен әдебиетшілердің талдауларына арқау болды, жалпы одақ деңгейінде болып
жатқан әдеби ірі құбылыстар мен жаңалықтарды талдауда В. Распутин, И.
Друце, В. Быков, О. Гончар, П. Санги т.б.шығармашылығымен қатар
алынып, әрдайым назарда ұсталды.
III. Айтматовтың шеберлік талантына бас идіріп, жазылу құпиясын білуге
асықтыратын Қызыл алма, Бетпе-бет, Құс жолы, Жәмила, Шынарым
менің, шырайлым менің, Қош, Гүлсары, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл
төбет, Ерте қайтқан тырналар, Касандро таңбасы т.б. шығармаларындағы
сюжет шындық өмірдегі оқиғалармен астасып жатады.
Қорытындылай айтқанда, екі елдің, қазақ пен кырғыздың туыстығы, бір-
бірімен ауылы аралас, қойы қоралас жатқандығы, туыстас бауырлардың да бір
біріне әркез қамқор болысып жүретіндігі, мұның өз шығармашылығында үлкен
әсері болғандығы III. Айтматовтың шығармаларынан да, әртүрлі сұхбат
мақалаларынан да айқын көрінеді.
I.ХАЛЫҚТАР МӘДЕНИЕТТЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ ӘДЕБИ БАЙЛАНЫС ҮЛГІСІ – Ш.
АЙТМАТОВ ПЕН Ә. КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫ
2. Жазушы Әбіш Кекілбаев
Кемеңгерлік пен кемелділіктің көкжиегін көркем шығармада кеңінен
толғап, халқының көнеден келе жатқан аңыз – ақиқат шежірелерінен сыр
шертіп, оны бүгінгі заманауи адамзаттық болмыспен бірлікте алып қарастыру
Ә. Кекілбаев шығармашылығының басты артықшылығы.
Жазушы, қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев өсиеттеп, өндіріп жазатын
қаламгер. Оның қаламынан ондаған роман, көптеген повесть-әңгімелер жарықка
шыққан. Алғашқы әңгімелерінен-ақ жазушы өз халқының төл тарихынан қалам
тербейді. Оның Аш бөрі әңгімесі қазақтың күй атасы атанған Құрманғазының
түрмеден қашып шыққан сәтін бейнелесе, Бір шоқ жиде повесінде Төлеу
қарттың ұрпағына өсиет етіп қалдырған бебеу күйінің мотивін бейнелейді. Бұл
повесте ұрпақ жалғастығы, адам баласының асыл қасиеттері сөз етіледі. Оның
шығармаларында көркемдік әлемнің адамды ардақтау, ізгілікті істер атқару,
тылсым жұмбақ дүниенің кілтін табу сияқты негізгі адамдық идеялармен
астасып жатады.
Ә. Кекілбаевтың прозалық шығармаларында XX ғасыр басында әлем
әдебиетінде ерекше құбылыс туғызған полифониялық романдардың сана ағымы
(поток сознания) тәсілін еркін меңгергендігімен, мифологиялық элементтерді
шығармашылықпен жаңа мазмұнда пайдалану шеберлігімен өз уақытында әдебиет
сыншылары мен оқырмандарының қызығушылығын туғызғаны да шындық.
Кезінде қырғыз әдебиетінің өкілі, қоғам қайраткері, жазушы Ш. Айтматов:
Талантты қазақ прозаигі Әбіш Кекілбаев мифологиялық системалар мен
структураларды игеру арқылы өткен мен бүгінгінің маңызды мәселелерін қозғай
білген – деуі қаламгер шығармаларындағы аңыздардан ақиқат болмыстың ара-
жігін ажырата алып, тарихи шындықты тарихи фактілермен шендестіре алуын
көрсетсе керек [9, 11].
Қазақстанның Россияға өз еркімен қосылуы патша өкіметінің отаршылдық,
қалың бұқараға жат саясатына қарамастан, қазақ халқының өміріндегі аса бір
елеулі саяси құбылыс болғаны, оның қазақтың елдік тұтастығын сақтап, ұлттық
дамуына прогресс жолын ашқаны бүгін бүкіл әлем мойындаған шындыққа айналып
отыр. Халық тарихында өшпес із қалдырған осы бір маңызды оқиғаны зерттеу
және көркем бейнелеу ісімен қазақ ғалымдары мен жазушылары көп жылдардан
бері шұғылданып келеді. Қоғамдық өзгерістер мен халықтық ой-пікірдің әр
жағдайындағы даму күйіне байланысты бұл мәселеге түрліше көзқарас туды,
тулас пікірлер де болмай қалған жоқ. Бүгін олардың бәрі бәрі біздің өткен
жолымыз. Соңғы жылдар ішінде жалпы қазақ тарихына байланысты жаңа көзқарас
туып қалыптасты. Көптеген тарихи деректер қайта қаралып, толықтырылып,
оларды нағыз ғаламдық әдіспен, шыншылдықпен бағалауымызға жол ашылды. Бұған
біздің ұлттық сана-сезіміміздің өсуі де, дүниеге, әлеуметтік шындық пен
оның өзгерісті жолына маркстік-лениндік ілім көзімен қарауға үйреніп
бастағанымыз да себеп болып отырғаны даусыз.
Орыс пен қазақ халықтарының тарихи байланысының түп негіздері мен
олардың ынтымақтасуы жолының заңдылығын көркем бейнелеуге арналған
туындылар ішінде Әбіш Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң романдары көрнекті
орын алады. Әбіш романдарының бірден қалың оқырман назарын аударуының үлкен
бір себебі – оның қазақ халқы тарихының бетбұрысты кезеңінің оқиғаларын
тақырып етіп алуында ғана емес, орыс пен қазақ халықтарының ынтымақтасу,
бірігу жолының шытырман шындығын нақты деректерге сүйене отырып, көркем
образдар арқылы жарқын аша білуінде [10, 12].
Жазушының Үркер, Елең-алаң романдарында қазақ даласының, сол
дәуірдің тұтас полотносы жасалған, кең тынысты шығармасында отарлау тарихын
кеңінен ашып суреттеген көркем шығарма.
Жазушының өзі: Меніңше, Үркер Қазақстанның Россияға қосылуы
оқиғасының тікелей өзіне бағышталып, ол құбылыстың қандай жағдайда пісіп-
жетіліп, қалай жүзеге асқанын егжей-тегжейлі зерттей көрсетуді мақсат
етеді, – деген.
Немесе:
Үркердің аудармасы шығайын деп жатқанда, Қазақстанға Колбин келді.
Бұл ұлтшылдық қайдан шығып жатыр? Қайдан келді? Бұны кімдер әзірледі? –
деген әңгімелер басталды. Сол кезде Мәскеудің госкомполиграфиясы бірден
баспада жатқан қолжазбаларды қарап, Қазақстанның Россияға қосылуының 250
жылдығына байланысты менің тарихи романымды керек, бірақ оның ішінен
жаңағыдай қайшылықты жерлерін алып тастаймыз,– дейді [11, 19].
Әбіш Кекілбаевтың Үркер атты романы өзінің жанры жағынан қазақ елі
басынан өткен аса ауыр кезеңдерді, XVII-XVIII ғасырлар бойында орын алған
ірі-ірі оқиғалар негізінен алғанда нақты тарихи деректерге сүйеніп
жазылған, көп қанатты, тарих шежіресін жырлайтын дерлік тұлғалы туынды,
тарих әдебиеті қатарында белді жерден орын алатын, сонымен қатар көркемдік
дәрежесі де жоғары, айрықша орамды шығарма [12, 14].
Роман мазмұны, ең басты, нағыз өзекті мәселесі – қазақ елінің өз жері,
өз бостандығы, дербес ел болып өмір сүруі үшін талай, жылдар бойы табан
тіресіп жүргізген күресінің жайы, айбынды асулары. Бұл күрестің ең белді
жері, зор діңгегі – қазақ жеріне саны рет рахымсыз шапқыншылық жасаған,
қазақ елін XVII ғасыр басында ақтабан шұбырындыға ұшыратқан жоңғарларға
қарсы жүргізілген, мүмкіндігінше мықтап ұйымдастырылған ұрыс-тартысы еді.
Алдымен ашып айта кетейік: бұл тартыстың да тарихи, мұндағы талай тар жол,
тайғақ кешулер арқылы өткен өткелдер жалпы алғанда дәлелді де, әділетті де
айтылған. Әрине, көркем шығарманың өзіне тән ерекшелігі, жалпы жорушылары
болады. Осы тұрғыдан алғанда мұнда, қазақтар мен жоңғарлардың майдан, ұрыс
даласындағы айқасын көрсетуде-жазуда әсірелеу пен азын-аулақ асырып
айтушылық жоқ емес. Бірақ болған оқиғаларды баяндаумен бағалаудың жалпы
бағыты, барлық желісі әбден дұрыс, тарих тұжырымдарына ешбір қайшы емес.
Сондықтан қазақтар мен жоңғарлар арасындағы тартыс жолы мен бейнесі жалпы
тарих тұрғысынан да, көркем әдебиет тұрғысынан да әбден әділ берілген деп
есептейміз.
Шығарманың барлық басты персонаждары – кейіпкерлері – айталық, Тәуке,
Әбілқайыр, Бөкенбай, Тевкелев немесе белігіл билер: Қазыбек, Төле, Әйтеке
және басқалар әсте де ойдан шығарылған пенделер емес, өмірде, тарихта
болған, қоғам өмірінде өздерінің істеріне қарай белгілі дәрежеде із
қалдырған нақты адамдар, үлкенді-кішілі қайраткерлер. Әрине, романда автор
ойынан шыққан, керекті жерінде қажетімен кіргізілген кейіпкерлер де жоқ
емес. Бұлар да көркем шығармада кездесіп отыратын әбден табиғи құбылыс.
Бұлар өздерінің бояуларымен, іс-әрекеттерімен шығарма мазмұны мен іреңін
кемітіп тұрған жоқ, қайта кеңейтіп, айрықша ашып тұр. Сонымен, бұл
шығарманың ерекше айырмашылығы мен артықшылығы сол – ол түгелдей өмірде
болған адамдардың өздері мен нақты істеріне негізделіп құрылған. Сондықтан
да бұл – шын мәнісінде тарих шежіресіне құрылған тарих жанрына жататын
туынды. Мұның өшпес маңызы мен тарих төрінен алатын орны алдымен осында
[12, 16].
Шығармада суреттелген шытырман жағдайларда, қазақ жері мен елінің
тағдыры қыл үстінде тұрғанда – бостандығы мен дербестігінің сақталуы
қауіпті жағдайда болып жатқанда – халық кемеңгерлігі нышанасының көріне
бастауы, барар жер-басар тауды іздеуі әбден табиғи нәрсе. Өмірлік мәні бұл
мәселелер де жан-жақты, орынды айтылған. Бұл арада барынша басып талданған
нәрсе сол – жалпы алғанда ел ойы мен тілегін, замана талаптары тапқан
Әбілқайыр ханның, оның толып жатқан жақтастарының әрекеттері, барлық
жақтарынан бірдей – барлық қайшылықтарымен бірге баяндалған. Мәселен, автор
алдымен кіші жүз ханы Әбілқайырдың Россияға қосылу жөніндегі антын әржақты
сипаттайды. Сөйтіп қазақ елінің Россия қоластына қарау процесін сипаттайды.
Бұл – нағыз өмір шындығы [12, 17].
Сайып келгенде, романның негізгі мазмұны, идеялық нысанасы – қазақ
елінің Россия елімен орыс халқымен одақ болу, ынтымақтасу қажеттігін
дәлелдеу, мұның бірден-бір дұрыс, нағыз прогрестік жол екендігін айқындау,
ашып айту. Сондықтан да еңбектің құрылысы – тығырық, елшілік, арбасу және
айқас деп аталатын бөлімдері – жаңағы алға қойылған проблемаларды көркем
шығарма құралы – тілі арқылы көрсетуге бағындырылған. Бұларда қазақ елінің
сол замандағы ауыр жағдайларын, түрлі әлеуметтік жіктер тартыстарды барынша
толық талдау арқылы бірден-бірге Россиямен жақындасу, одақтасу мәселесіне
әкеліп тірейді. Автордың бұл ниетін, шығармада қолданған бұл әдістерін
түгелдей құптамауға болмайды.
Шығарманың тақырыбы нақты тарихи-әлеуметтік мәселе болғанымен қазақ
елінің, халқының, бойындағы талап тамаша қасиеттері: ежелгі парасаттылық-
адамгершілік, әділділік, жақсылықты дәріптеушілік, озат өнерге ұмтылушылық,
сөз қадірін жете білушілік және басқалар орнымен, барынша шебер, оқушының
жадында мәңгі қаларлықтай түрде берілген; қазақ тілі қорындағы мақал мен
мәтелдер, қанатты сөйлемдер, шешендік сөздер мол қолданылған. Мәселелер,
Тәукені күллі қазаққа ортақ хан сайлап, жеті жарғының жосығын қабылдаған
ұлы жиын аяқталғасын жиылған жұрт: Ертең елге барғанда айта барарлық үш би
бізге не дейді екен? Соны естіп кеткіміз келеді,-деп тырп етпей тұрып алды
дейді автор.
-Сонда үш биден не сұрайсыздар?- депті хан Тәуке.
Жұрт:
-Үш би бізге ең әуелі заман құлқынан үш ауыз сөз айтсын!
-Енді үш би бізге кәрілік пен жастық хақында не мәслихат қосады екен!
-Енді үш би бізге ұл мен қыз хақында не айтар екен!
-Үш би бізге енді адам құлқынан үш ауыз сөз айтсын!
(Елең-алаң, 128-131 б.).
Автор осы арада бұл сұраулардың бәріне үш бидің (Төленің, Қазыбектің,
Әйтекенің) берген, мейлінше тауып айтқан жауаптарын толық келтіреді. Мұның
өзі, бір жағынан, халық бойындағы тұнып жатқан мол кемеңгерлікті көрсетсе,
екінші жағынан, роман авторының ел бойындағы осындай қасиеттерді іздеп-
тауып алып, орнымен шебер бере білгендігін байқатады. Мұндай мысалдар,
оқушыларды лажсыз тартатын, үйіріп әкететін терең толғаулар романда жиі-жиі
кездеседі. Осылардың өзі-ақ шығарма құндылығын, халыққа әбден қажеттілігін
толықтыра түседі.
Жоғарыда бір жерде атап өткеніміздей, бұл роман қазақ елі өміріндегі
аса қиын, асулы кезеңдерді қамтитын, әлеуметтік дамудың өзекті мәселелерін
әңгіме ететін, етек-жеңі мейлінше кең шығарма. Әрине, мұндай көп қанатты
дүниеде азын-аулақ олқылықтарда болмай қоймайды. Ондайлар мұнда жоқ емес.
Бұлардың бастылары біздің байқауымызша, мынадай: романның бірсыпыра
жерінде, әсіресе бірінші, үшінші және төртінші бөлімдердің алғашқы
кіріспелерінде тым алыстан орағытушылық, айналаның тозаң әңгімесімен
айналушылық бар, кейбір жерінде, белгілі оқиғаларды суреттеуде,
қайталаушылық кездеседі. Мұның өзі романның ұзын-ырғасын орынсыз ұлғайтып
жібереді, оқушыларын жалықтырады. Бұлармен қатар әлеуметтік, қоғамдық, мәні
бар термин-ұғымдарды қолдануда алақұлалық байқалады (бұлар әсіресе
рулардың, таптардың, халықтардың аты-жөнін айтуда жиі ұшырайды). Кейбір
халықтардың мінез-құлқын, іс-әрекеттерін айтуда да екі-үшті, өкпеге тиетін
сөздер кездесіп қалады (мысалы, орысқа сенбе, суға сүйенбе деген
сияқтылар). Бірақ бұлардың бәрі редакциялауда түзететін дүниелер.
Үркер романы – тарихи тақырыбы мен атқаратын идеялық ролінің маңызы
жағынан да, көркемдік құндылығы мен тіл тартымдылығы жағынан да түбінде,
ертелі-кеш, қазіргі профессионалдық қазақ совет көркем әдебиетінің нағыз
төрінен өзіне лайық орын алатын сегіз қырлы бір сырлы шығарма [12, 18].
2. Ш. АЙТМАТОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АДАМ МЕН АҢЫЗ
III. Айтматовтың әңгіме-повестері негізінен өмір шындығы, жазушының
жанында терең із қалдырған, өмір құбылыстарын көркем бейнелеуден туғандығын
байқасақ, жазушының романдарында өмір шындығы материалдары кейіпкерлердің
жеке басы шындығы мен кейбір жекелеген оқиғаларға байланысты ғана орын
алады, негізінсн, жазушы романдары елеусіз құбылыстан, кездейсоқ ашылыстан
пайда болып отырады, Бұл ой қорытындысының жасалуына суреткердің өзінің
Ғасырдан да ұзақ күн (Боранды бекет) романына жазған алғысөзі негіз
болып отыр. Романның алғашқы өз аты Құрсау деп аталған. Мұнда адамдардың
жануарлардан айырмашылығы, адамдығы болып табылатын ақыл-есінен айырып
өзіне бағынышты ету, билігін жүргізу ниетімсн кұрбандығының басына, яғни
мәңгүрттің басына кигізілетін Құрсау әлемге билік ету үшін космоста жер
шарына кигізілуі, трансформациялануы мүмкін жағдайы негізғе алынған еді:
Кітаптың алғашқы, төл тума аты, Құрсау болатын. Бұл жерде әлемдік
билікке таласқан үлкен мемлскеттердің адамзат басына кигізген ғарыштық
құрсауы, мәңгүрттік құрсауы астармен берілген еді... [13, 5].
Бұл ретте Боранды бекет романының тақырыбының туу процесі ерекше назар
аудартады. Бірде жазушы Мәскеуге сапарға шығады. Поезд Қызылорда аумағында
жүріп келе жатқанда, радио Байқоңырдан кезекті космос кораблінің
ұшырылғанын хабарлайды. Вагон терезесінен ұшы-қиыры көрінбейтін байтақ
далаға көз салып, ұзақ ойға түскен жазушы санасында бір оқыс ой қылаң
береді: жер шары жерден тыс тұрған бір ақыл ойдан туған космостық белдеумен
құрсауланып, басқа әлемнен қол үзіп, оқшауланып қалса не болмақ? Кездейсоқ
туған осы ой жазушының тынышын алады, қиялын қозғайды, бала кезінде естіген
мәңгүрт туралы аңыз мына ойдың ағысында қайта жаңғырады.
Романның Шіре деген атауы жазушының осы негізгі ой-өзегін беріп тұрған
еді.
Бұл кезең капиталистік және социалистік империяның арасындағы үлкен
текетірес, ядролық соғыс қауіпі туып тұрған кезең еді.
Алайда цензура кітап атының мұндай мәнісін бірден түсінеді де жазушыдан
басқа тақырып табуын талап етеді, сонда суреткср Ғасырдан да ұзақ күн
деген бір тармақты Пастернактың Шекспирден аудармасынан алуға тоқталады.
Бұл жерде мазмұнға қарағанда тақырыпты дұрыс таңдауға тырыстым. Бірақ
Роман газетте және Молодая гвардия баспасында мұндай ат келісім
таппады. Соцреалистік тақырып талап етті, міне, содан кейін Боранды
бекет аты дүниеге келді... Ең бастысы кітапты жарыққа шығару болатын.
Әрине, оны фанатикалық тұрпайы сынның соққысының астында қалдырмайсың. Енді
мұндай жағдай артта қалды, бірақ сол кездс идеология өзінің басымдығын
көрсетіп отыратын деп жазады автор [13, 5].
Жазушы Ш. Айтматов өзінің Г. Атрянмен диалогында романның Боранды бекет
деген атауына тоқталуының тағы бір себебін : Романның Ғасырдан да ұзақ
күн деген атауы өте ұзақ. Мен сондықтан Боранды бекетке тоқтаған болар
едім [2, 388] деп айта кетеді. Нақтылы айтқанда, автордың өзі романның осы
Боранды бекет атауын ұнататынын байқауға болады.
Сондай-ақ суреткердің: Мен үшін шығарманың ой өзегіне сәйкес келетін
мәнерлі де дәл атау табу – әрқашанда азап. Ал көптеген жазушыларға бұл өте
жеңіл тиіп жатады. Мен оларға қызығамын [2, 388] деген сөздерінен автор
үшін шығарманың мағынасын беретін атау табудың маңызы үлкен екенін, ал III.
Айтматов үшін мұның дүниеге келуі қиын соғатынын көреміз.
Романның жариялануында Шолпан-Ата, желтоқсан 1979 ж. – наурыз 1980 ж.
деп берілген. Жазушының бұл романы үздіксіз, күн сайын, тамақтану мен
ұйқыдан басқаға уақыт бөлмей жазып бітіреді [2, 388].
Романның тақырыбы және ой өзегін беріп тұрған Шіре атауы Манас
жырынан алынған. Романның ой-өзегіі пайда болғанда қайта сәулеленген
Мәңгүрт хикаясын роман жазарда жазушы түбегейлі қолға алады, бұл жайында
суреткердің өзі: Мәңгүрттік туралы алғашқы деректердің бірі осыдан он
ғасыр бұрын жырланып, қырғыз халқының ерлік пен елдік энциклопедиясына
айналған Манас эпосында кездеседі. Онда бала Манастың тентектігі мен
шыдам бермес күшінен қорыққан қалмақтар, оны мәңгүрт етіп жіберейік деп,
уәж байласқаны былайша жырланады:
Баланы ұстап алалық,
Басына шіре салалық,
Үйге алып барып қиналық,
Алты ағайын қалмақтың,
Аяқ басын жиналық.
III. Айтматов алпысыншы жылдары атақты қария Саяқбай Қаралаевпен мәңгүрт
нен шіренің мағынасы туралы сұхбатасқанын айтады. Сонда қария төмендегі
аңыз туралы айтып беріпті:
Ертеде, қалмақ пен қырғыз шапқыншылығы тұсында, екі жақ мал-мүлікпен
қоса, бір-бірінен құл етіп ұстау үшін, тұтқын алып отырған. Ол тұтқын мал
соңында салпақтап жургенімен, күндердің күні болғанда ебін тауып қашып
кетер. Әлдекімдер арқылы елінс хабар беруі де, тіпті тірі жан болған соң
ауылдың қыз-қырқынына қырындап қоюы да ғажап емес. Жастай қолға түскен, күш-
қуаты толған тұтқын бес жыл, бәлкім, он жыл логтай деп қызмет етер. Әрі-
беріден соң ол да адам баласы, іштей қарсылығы оянып, қолына қару алып,
қарсы көтерілуі мүмкін. Сондықтан оның ең тыныш жолы – мәңгүрт етіп тастау.
Ол үшін тұтқынның шашын тықырлап алып, жас сойылған түйенің мойнағын не
сиырдың терісін басына қаптайды. Мұны қырғыздар шіре деп атаған, оған
қайыстан тіліп, бау өткізіп, самайдан тарттырып, мықтап байлайды. Сөйтіп,
шыжып тұрған күннің астына аяқ- қолын байлап тастайды. Тұтқын сонда екі
бірдей азапқа түседі екен. Алдымен, жас тері ыстықтан жиырылып, басын
бүріп, сүйегін сындырып жібере жаздаса, екіншіден өскен шаш кептслген
теріні тесе алмай, кері кайырылып, құйқасын ине сұққандай етіп бұрғылап,
бүкіл жүйке сезімін өлтіреді, яғни еске тұту қабілетін мүлде жойып
жібереді. Бір жұма, он күннен соң не өліп қалады, не мәңгүртке айналады.
Өлсе – азаптан құтылды, тірі қалса – аты-жөнін, шыққан тегін, бүкіл өткен
тыныс-тіршілігін ұмытып, тек өз қожасының айтқанын ғана орындайтын қара күш
иесіне айналады... Адам баласы зұлымдықтың төбе шашынды тік тұрғызар нешеме
түрін ойлап шығарған ғой. Тек мына қасіретке тең келері болмас [13, 121-
122] деп көрсетеді.
Ғалым А. Исмақова Ш. Айтматовтың 70 жас мерейтойына байланысты жазған
мақаласында Ә. Кекілбаев әдеби айналымға түсірген, кейін Ш. Айтматов
романында дамытылған деген ой-түйінінің бірін айтып өткен [14, 56.].
Атақты жазушы Ә. Кекілбаев журналист Жанболат Аупбаевтың; Ендігі әңгіме
Күйші повесіндегі мәңгүрт сөзі туралы. Мұнда сіз бұл ұғымды көркем
әдебиетте бірінші боп айтып, өз шығармаңызда оны бірінші боп қолдандыңыз.
Арада 12 жыл өткен соң ол жазушы Шыңғыс Айтматовтың Боранды бекет
романының тілі арқылы әлеуметтік философиялық мәңге ие халықаралық
лексиконға айналды. Осы арада оқырман менің санамда кейде: Бұл жөнінде
Күйшінің авторы не ойлайды? Ал, Боранды бекет романының иесі ше? –
деген қияңқы пікір, қылаң беріп қалады. Егер айып етпесеңіз, осы мәселе
төңірегіндегі өз ойыңызды білуге бола ма? – деген сұрағына:
Бірде Ақ кемесін жариялатып, Шыңғыс Айтматов Алматыға келді. Дос-жаран
боп Қалтай Мұхамеджановтың үйіне жиналдық. Әбдіжәміл Нұрпейісов Тахауи
Ахтанов, Асқар Сүлейменов, Бердібек Соқпақбаев, Камал Смайловтар бас қосқан
дастарқан мәжілісті маған жүргізуге тура келді. Үзілісте Шықаң Дружба
народовтан менің повесімді оқығанын, ұнатқанын, әсіресе мәңгүрт тақырыбына
қатты қызыққанын айтты. Араға бірнеше жылдар салып, Боранды бекет шықты.
Бұл әуендестікке мәскеулік сыншылар едәуір мән беріп, біраз сөз қозғапты.
Сол жылдары Нодар Думбадзенің шақыруымен Литературная газетаның Тбилисиде
өткен алақотанында сөз сөйлеп, әлгі жәйтке өз көзқарасымды білдірдім...
Мен шексіз кекшілдіктің шексіз қатыгездікке, ал шексіз қатыгездік
рухани мәңгүрттікке ұрындыратынын сөз етсем, Шыңғыс Айтматов рухани
мәңгүрттіктің қайтадан шексіз қатыгездікті тіртілтетінін егжей-тегжейледі.
Бұл тақырыпты әлі де илей түсетіндей талай қыры бар екеніне қазір көзім
қатты жетіп жүр – деп жауап берген екен..
Ал, III. Айтматов: Әбіш Кекілбаев інімнің шығармашылығына әрдайым
көз қырын сала жүремін. Оның көркем тілі, кең философиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz