Ақша қаражаттар қозғалысының аудиті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Ақша қаражаттар қозғалысының аудиті
Аудиттің әдістемелік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Касса есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Есеп айырысу шотының және басқа да шоттардағы қолма.қолсыз ақша қаражаттар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Ақша қаражаттар қозғалысының аудиті
Аудиттің әдістемелік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Касса есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Есеп айырысу шотының және басқа да шоттардағы қолма.қолсыз ақша қаражаттар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Бухгалтерлік есеп нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерде ерекше маңызды орынға ие. Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің республикамызда пайдасы жоғары, тұрақты, әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар неғұрлым көп болса, соқұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарлай береді. Бұл бүгін, ертең, алдыңғы отыз жыл ішінде де ең өзекті мәселелердің бірі болатыны Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан – 2030 ж деген халыққа жолдауында да ерекше аталып кеткен. Ал кәсіпорын қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларқа байланысты болып табылады. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуі үлкен роль атқарады. Бұл қызметтердің мәні өтірік ақпаратта. Ал кім ақпаратқа ие болса, сол әлемді билейді деген сөз бар. Бухгалтерлік есептің маңызын осыдан ақ білуге болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшін, сөйтіп ел экономикасының даму заңдылықтарын зерртеу үшін қолданылады. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында кәсіпорынның күрделі экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесінісіз, сондай – ақ сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде мүмкін емес. Осы тұрғыдан есептегенде Ақша қаражаттарының талдауы мен оның аудиті өзекті болып есептелінеді.
Бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттардың талабына сай жүргізу қазіргі кезде ең басты мәселе болып табылады. Осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен аудитке жүктелетін міндеті қай кезде болмасын күрделі болып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда ақша қаражаттар есебін дұрыс ұйымдастырудың, оған жүргізілген талдаудың рөлі зор.
Ақша қозғалысын талдай отырып кез – келген кәсіпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім екендігін, олардың ғандай тауар сататынын, қызмет көрсететінін, олармен ғандай қарым – қатынастарда, ғандай тәртіпте, ғандай құжат негізінде жүзеге асатынын көріп білуге болады.
Бұл жерде тағы маңызды бір нәрсе – банк мекемесі. Жоғарыдағы айтылып кеткен қарым – қатынастар қолма қолсыз есеп айырысу нысанында жүзеге асырылса банк мекемесі де бұл қатынастарда өз үлесін қосады. Яғни, кәсіпорын банкі мен жабдықтаушы банкі арасындағы қатынастар жүзеге асырылады. Бұл жерде банк қызметімен де жағынырақ танысып, олардың құжаттарының кәсіпорын құжаттарымен ғандай байланысы бар екенін көруге болады.
Жоғарыдағы айтылып кеткен мәселелер мені қызықтырды, сондықтан бухгалтерлік есептің ақша қаражаттар бөлімін, яғни қозғалысын талдауды кеңірек ауғымда қарастырып.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшін, сөйтіп ел экономикасының даму заңдылықтарын зерртеу үшін қолданылады. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында кәсіпорынның күрделі экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесінісіз, сондай – ақ сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде мүмкін емес. Осы тұрғыдан есептегенде Ақша қаражаттарының талдауы мен оның аудиті өзекті болып есептелінеді.
Бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттардың талабына сай жүргізу қазіргі кезде ең басты мәселе болып табылады. Осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен аудитке жүктелетін міндеті қай кезде болмасын күрделі болып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда ақша қаражаттар есебін дұрыс ұйымдастырудың, оған жүргізілген талдаудың рөлі зор.
Ақша қозғалысын талдай отырып кез – келген кәсіпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім екендігін, олардың ғандай тауар сататынын, қызмет көрсететінін, олармен ғандай қарым – қатынастарда, ғандай тәртіпте, ғандай құжат негізінде жүзеге асатынын көріп білуге болады.
Бұл жерде тағы маңызды бір нәрсе – банк мекемесі. Жоғарыдағы айтылып кеткен қарым – қатынастар қолма қолсыз есеп айырысу нысанында жүзеге асырылса банк мекемесі де бұл қатынастарда өз үлесін қосады. Яғни, кәсіпорын банкі мен жабдықтаушы банкі арасындағы қатынастар жүзеге асырылады. Бұл жерде банк қызметімен де жағынырақ танысып, олардың құжаттарының кәсіпорын құжаттарымен ғандай байланысы бар екенін көруге болады.
Жоғарыдағы айтылып кеткен мәселелер мені қызықтырды, сондықтан бухгалтерлік есептің ақша қаражаттар бөлімін, яғни қозғалысын талдауды кеңірек ауғымда қарастырып.
1. Айтжанова Ж.Н. Бухгалтерский учет, отчетность и аудит устойчивого экономического развития. Алматы 2002, 205с.
2. Абдыкалыков Т.А., Сатмурзаев А.А., Основы бухгалтерского учета и аудита Алматы 2001, 236с.
3. Аудит. Под редакцией профессора В.И. Подольского Москва 1997г. 432с.
4. Әбдіқалықов Т. Бухгалтерлік есеп және аудитң. Алматы 2000ж. 168б.
5. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж. Бухгалтерлік есеп, Алматы 2001ж., 236б.
6. Балапанова Ж. Аудиттің теориялық негіздері. Алматы 2003ж. 93б.
7. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности. Москва 2002г. 623с.
8. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы 1998г. 432с.
9. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов ….Т. т.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау Алматы 2001ж. 329б.
10. Дюсембаев К.Ш., Аудит и анализ в системе управления финансами Алматы 2000г., 293с..
11. Кеулімжаев Қ.Қ., Тәжібаев З.М. т.б. Қаржылық есеп. Алматы 2001г. 330б.
12. Кодекс РК о налогах и других обязательных платежах в бюджет. Алматы 2003г. 238с.
13. Международные стандарты финансовой отчетности 2001г. 1242с.
14. Нидяз Б., Андерсон Х. Принципы бухгалтерского учета Москва 2000ж., 495с.
15. Радостовец В.К. и др. Бухгалтерский учет на предрприятиях. Алматы 2002г. 728с.
16. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Москва 1999г. 686с.
17. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000г. 335с.
18. Стандарты бухгалтерского учета и методические рекомендации 1999г., 609с.
19. ТасмаҚамбетов Т.А., Омаров А.Ш. т.б. Қаржы есебің Алматы 1998ж. 475 б.
20. Шуванова В.М., Абдилсанапов А.А. ә Организация бухгалтерского учета и формирование учетной политики предприятия. Алматы 2001г., 398с.
21. Бухгалтерский учет - Аудит №7 февраль, №3 март 1999г.
2. Абдыкалыков Т.А., Сатмурзаев А.А., Основы бухгалтерского учета и аудита Алматы 2001, 236с.
3. Аудит. Под редакцией профессора В.И. Подольского Москва 1997г. 432с.
4. Әбдіқалықов Т. Бухгалтерлік есеп және аудитң. Алматы 2000ж. 168б.
5. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж. Бухгалтерлік есеп, Алматы 2001ж., 236б.
6. Балапанова Ж. Аудиттің теориялық негіздері. Алматы 2003ж. 93б.
7. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности. Москва 2002г. 623с.
8. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы 1998г. 432с.
9. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов ….Т. т.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау Алматы 2001ж. 329б.
10. Дюсембаев К.Ш., Аудит и анализ в системе управления финансами Алматы 2000г., 293с..
11. Кеулімжаев Қ.Қ., Тәжібаев З.М. т.б. Қаржылық есеп. Алматы 2001г. 330б.
12. Кодекс РК о налогах и других обязательных платежах в бюджет. Алматы 2003г. 238с.
13. Международные стандарты финансовой отчетности 2001г. 1242с.
14. Нидяз Б., Андерсон Х. Принципы бухгалтерского учета Москва 2000ж., 495с.
15. Радостовец В.К. и др. Бухгалтерский учет на предрприятиях. Алматы 2002г. 728с.
16. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Москва 1999г. 686с.
17. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000г. 335с.
18. Стандарты бухгалтерского учета и методические рекомендации 1999г., 609с.
19. ТасмаҚамбетов Т.А., Омаров А.Ш. т.б. Қаржы есебің Алматы 1998ж. 475 б.
20. Шуванова В.М., Абдилсанапов А.А. ә Организация бухгалтерского учета и формирование учетной политики предприятия. Алматы 2001г., 398с.
21. Бухгалтерский учет - Аудит №7 февраль, №3 март 1999г.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Ақша қаражаттар қозғалысының аудиті
Аудиттің әдістемелік
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Касса есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..9
Есеп айырысу шотының және басқа да шоттардағы қолма-қолсыз
ақша қаражаттар есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектілерде ерекше маңызды орынға ие. Қазақстан нарық экономикасына
түгелімен көшті, оны бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай
жағдайда біздің республикамызда пайдасы жоғары, тұрақты, әлемдік нарықта
бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар неғұрлым көп болса, соқұрлым біздің
экономикамыздың деңгейі де жоғарлай береді. Бұл бүгін, ертең, алдыңғы отыз
жыл ішінде де ең өзекті мәселелердің бірі болатыны Қазақстан
Республикасының Президентінің Қазақстан – 2030 ж деген халыққа жолдауында
да ерекше аталып кеткен. Ал кәсіпорын қызметінің дұрыс жолға қойылуы
көптеген факторларқа байланысты болып табылады. Соның ішінде бухгалтерлік
есептің, аудиттің, оның ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және
талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуі үлкен роль атқарады. Бұл
қызметтердің мәні өтірік ақпаратта. Ал кім ақпаратқа ие болса, сол әлемді
билейді деген сөз бар. Бухгалтерлік есептің маңызын осыдан ақ білуге
болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық болжамдар мен
ағымдық жоспарлау жасау үшін, сөйтіп ел экономикасының даму заңдылықтарын
зерртеу үшін қолданылады. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында
кәсіпорынның күрделі экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп
жүйесінісіз, сондай – ақ сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде
мүмкін емес. Осы тұрғыдан есептегенде Ақша қаражаттарының талдауы мен оның
аудиті өзекті болып есептелінеді.
Бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттардың талабына сай жүргізу
қазіргі кезде ең басты мәселе болып табылады. Осыған байланысты
бухгалтерлік есеп пен аудитке жүктелетін міндеті қай кезде болмасын күрделі
болып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда ақша қаражаттар есебін дұрыс
ұйымдастырудың, оған жүргізілген талдаудың рөлі зор.
Ақша қозғалысын талдай отырып кез – келген кәсіпорынның
жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім екендігін, олардың ғандай тауар
сататынын, қызмет көрсететінін, олармен ғандай қарым – қатынастарда, ғандай
тәртіпте, ғандай құжат негізінде жүзеге асатынын көріп білуге болады.
Бұл жерде тағы маңызды бір нәрсе – банк мекемесі. Жоғарыдағы айтылып
кеткен қарым – қатынастар қолма қолсыз есеп айырысу нысанында жүзеге
асырылса банк мекемесі де бұл қатынастарда өз үлесін қосады. Яғни,
кәсіпорын банкі мен жабдықтаушы банкі арасындағы қатынастар жүзеге
асырылады. Бұл жерде банк қызметімен де жағынырақ танысып, олардың
құжаттарының кәсіпорын құжаттарымен ғандай байланысы бар екенін көруге
болады.
Жоғарыдағы айтылып кеткен мәселелер мені қызықтырды, сондықтан
бухгалтерлік есептің ақша қаражаттар бөлімін, яғни қозғалысын талдауды
кеңірек ауғымда қарастырып.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршендігінің кепілдігі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бақылау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бақылап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогресивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан да мен курс жұмысымның тақырыбы ақша қозғалысының талдауы мен
аудитің етіп таңдадым, және бұл тақырыптың актуалдылығын ескере отырып,
оның мазмұнын, мән-жайын толық ашуға тырысамын.
І Бөлім. Ақша қаражаттар қозғалысының аудиті
1. Аудиттің әдістемелік тәсілі
Жалпылама түрде әдіс нақты шынайылықты зерттеуге жасалған қадам
амалын, табиғат пен қоғам құбылыстарын зерттеу амалын, ақиқатқа жету
жөніндегі ғылыми таным жолын білдіреді.
Аудиттің әдіснамасы жалпы және ішінара болуы мүмкін. Аудиттің жалпы
әдіснамасы диалектика принциптерінің жиынтығы, сонымен қатар, ғылыми білім
заңдылықтарының дамуын зерттейтін жалпы ғылыми тану теориясын білдіреді.
Аудиттің ішінара әдіснамасы экономикалық ғылым заңдарына сүйеніп, бір
жағынан теориялық жалпылауда, аталған ғылымның принциптерінде, ал екінші
жағынан қолданбалы әдістерде айқындалады.
Теорияда аудиттің әдісі болып ең алдымен аудит обьектілерін зерттеудің
диалектикалық әдісі түсініледі, ол: Үздіксіз қозғалыстағы құбылыстар мен
процестерді зерттейді, олардың ішкі қайшылықтарын анықтайды, себеп –
салдарпарының байланысын белгілейді. Бұл зерттеулерді өткізген кезде
танымның жалпы ғылыми әдістеріне үлкен рөл бөлінеді, оның ішінде негізгі
болып табылатындар: талдау және синтездеу, индукция және дедукция,
абстракция және аналогия, модельдеу және эксперимент жасау және т. б.
Талдау (грек тілінен аударғанда – бөлек қою, бөлшектеу) зерттеудің
әдісі ретінде зерттеу обьектісінің жақтарын, құрамдас бөліктерін, сондай –
ақ айғын белгілерін қасиеттерін және қатынастарын анықтау үшін олардың
арасындағы қарым қатынасты қарастырады.
Синтез (грек тілінен аударғанда – бірігу, жалпылану), ол зерттелетін
заттың жекелеген жақтарының элементтерінің бірегей тұтастыққа бірігуін
білдіреді.
Тағы бір негізгі жалпы ғылыми әдістер индукция және дедукция. Индукция
– логикалық тұжырым бойынша жекеден жалпыға өту болса, онда дедукция –
жалпыдан жекеге өтуді білдіреді. Бұл екі әдіс, өздерінің принциптерінің
айырмашылықтарына қарамастан, талдау мен синтез сияқты өзара тығыз
байланысты.
Соңғы кездері аудитте жалпыға белгілі абстракция сияқты жалпы ғылыми
таным амалдарына негізделген модельдеу және аналогия әдістері кеңінен
қолданылып келеді. Түрлі ақыл-ой тұжырымын жасаған кезде аналогия әдісін
пайдаланған кезде бір обьекті туралы алынған білімдерді онымен нысаны мен
мағынасы бойынша ұқсас, аз зерттелген басқа обьектіге көшіруге мүмкіндік
береді. Абстрактілеу алаңдату және толықтыру арқылы зерттеу обьектісінің
болмысын қалыптастыру рәсімі болып табылады. Бұл ретте алаңдату ол туралы
мәнсіз деректерді алып тастау арқылы нақты обьектінің болмысын оңайлатады,
ал толықтыру оған жаңа ақпаратты енгізу арқылы оның болмысын күрделендіре
түседі.
Әдістемелік тәсілдердің жиынтығы аудиттің әдісі болып табылады.
Аудиттің әдістемелік тәсілдері үш топқа біріктіруге болады:
1. есептік-талдау;
2. құжаттық;
3. жалпылау;
Есептік – талдау тәсілдері – бұл экономикалық талдаудың дәстүрлі
тәсілдері (салыстыру, топтастыру, жүйелі қойылымдар, баланстық байланыстар
және т.б.), талдамалы тексеру, статистикалық және экономикалық –
математикалық тәсілдер.
Құжаттық әдістемелік тәсілдер - бұл ақпраттық модельдеу, нормативтік –
құқықтық реттеу, есептік құжаттарды тексеру (зерттеу).
- ақпараттық модельдеу – зерттеу объектісі туралы мәліметтер жиынтығы.
- нормативті-құқықтық реттеу – заңмен, стандарттармен, нормативті
құжаттармен, міндеттерді бөлудің ішкі тәртіптерімен белгіленген
нормалар мен ережелерге қатысты аудиторлық тексеру объектісінің
қызмет жасауын зерттеу.
- есеп регистрлерін тексеру – шаруашылық операциялардың шынайылығын,
мақсаттылығын және тиімділігін айғындау тәсілдері.
Жалпылау әдістері – ақпараттың шығуына әсер ететін құбылыстар мен
факторлардың ғаншалықты кең зерттелгеніне байланысты болатын аудиторлық
тексеру кезеңі.
Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
аудиторлық қызметтің келесі түрлері бар:
- міндетті аудит;
- бастамалы аудит;
- ішкі аудит;
- сыртқы аудит.
Жыл сайынғы міндетті аудит
- банктерге;
- кредиттік серіктестіктерге;
- банк опреацияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға
және қызметін Бағалы қағаз нарығында жүзеге асыратын ұйымдарға;
- сақтандыру ұйымдарына, жинақтаушы зейнетақы қорларына, зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі компанияларқа, инвестициялық қорларқа;
- табиғи монополия субъектілеріне;
- шетелдің қатысуындағы кәсіпорындарға;
- ашық акционерлік қоғамдарға қатысты жүргізіледі.
Бастамалы аудит аудиттелетін субъектінің бастамасы бойынша аудит
жүргізуге арналған аудиттелетін субъекті мен аудитор, аудиторлық ұйым
арасындағы шартта көзделген аудиттің нақты міндеттері, мерзімдері мен
көлемдері ескеріле отырып жүргізіледі.
Сыртқы аудит – тек тәуелсіз аудиторлық компаниялармен немесе жеке
тұлғалы аудиторлармен ғана жүргізіле алады.
Ішкі аудит – экономикалық субъектінің құрылымы буындарының қызмет
тиімділігіне бақылау жасаудың бір тәсілі. Ішкі аудит ұйымдастырылуын, рөлі
мен функциясын экономикалық субъектінің өзі – оның басшылығы мен меншік
иелері анықтайды.
Аудиттің ең маңызды принциптері:
Тәуелсіздік Кәсіпқойлылық
Объективтілік Шыншылдық
Құпиялылық
Аудиторлық қызметінің тәуелсіздігі аудиторлық фирмалар мен жеке
тұлғалы аудиторлар қызметіне еш бір мемлекеттік мекемелер, тексеріліп
жатған клиенттер немесе үшінші тұлғалардың араласуына еш бір құқықтары
жоқтығымен қамтамасыз етіледі.
Кәсіпқойлылық квалификациялық комиссияға емтихан тапсыру фактісімен
қамтамасыз етілу қажет.
Шыншылдық – аудитор өзінің жеке ой-пікіріне ие болу керек және сол
пікірді құжаттарға негіздеп, кез-келген жағдайда дәлелдей алу керек.
Құпиялылық – клиенттің келісімінсіз-ақ коммерциялық құпияны сақтау
міндеті.
Аудитор жұмысы – бұл қатаң түрде ұйымдастырылған процесс, оның белгілі
бір кезеңдері болады, құжатталудың жүргізілу, ресімделу, аудиторлық
процедуралардың жүзеге асырылу тәртіптері бар.
Аудитордың клиентпен танысуы аудитті жүргізуден көп уақыт бұрын
басталады. Ең алдымен ол шаруашылық субъект қызмет жасайтын экономикалық
аяны бағалап, клиент саласы туралы мағлұмат алады. Бұл ақпараттың көзі
ақпарат құралдары, статистикалық жинақтар, техникалық әдебиеттер және т.б.
болып табылады.
Аудит аудитор мен тапсырыс беруші арасындағы келісім-шарт негізінде
жүзеге асады. Сондықтан, аудитор келісім – шартқа отыру шарттарына аса көп
көңіл бөлу қажет. Келісім – шарттың міндетті шарттары:
1. тексеру жүргізу пәні;
2. аудит жүргізу мерзімі мен жері;
3. төлем ағының мөлшері мен тәртібі;
4. жақтардың жауапкершіліктері.
Жұмыстың өте маңызды кезеңі жоспарлау болып табылады. Аудит бойынша №7
қазақстандық стандартта жоспарлаудың маңыздылығына көңіл аударылады. Осы
арқылы жұмыстың тиімділігіне, сапалығына және белгіленген мерзімде
аяқталуына тексеру жүргізіле алады. Жоспарлау - тексеруге, аудиттің
жүргізілуіне және көлеміне қатысты жалпы стратегиясының өңделуін және
детальді көзқарасын білдіреді.
Аудитор жұмыстың сипатын, көлемін және уақыт шарттарын клиентпен
ақылдасып, оның бұған деген көз қарасын анықтап алу қажет. Сосын аудиторлық
есеп беру сипатын анықтап, клиенттің аудиторлық есеп беруден не күтетіні
туралы мағлұмат алу қажет.
Кәсіпорын құжаттарымен жұмысты бастаудан бұрын аудитор аудиторлық
тексерудің бағдарламасын жасайды.
Аудиторлық тексерудің жоспары
1. клиент қызметі жөнінде білім алу;
2. есеп саясаты мен ішкі бақылау жүйесімен танысу;
3. ішкі аудитке деген күтімді сенімді анықтау;
4. қызмет көлемі жөнінде дұрыс мағлұмат алып, олардың еңбек
сыйымдылығына баға беру;
5. Аудит жүргізу үшін мамандарды жинау;
6. Шынайы ақпарат алу;
7. Аудиторлық тәуекелді бағалау;
8. Аудит бағдарламасын жасау;
Аудиторлық компания өз тәуекелін сақтандыру қажет. Тәуекел дәрежесі
клиент жұмысшыларына, олардың кәсіпқойлығына және бақылау деңгейіне
байланысты. Тәуекелді мүмкін болатын ең төмен деңгейге дейін түсіру үшін
аудиторлық тәуекелді бағалау мен аудиторлық процедураларды құру қажет.
Аудиторлық тәуекел әр уақытта болады.
Аудиторлық тәуекел
өзіндік тәуекел
Ішкі бақылау тәуекелі
Таба алмау тәуекелі
Аудиторлық тәуекел – аудитор өзіне қабылдауға дайын тәуекелдің
субъективті анықталған деңгейі, оның мәні аудит бітіп, оң қорытынды
берілгеннен кейін – ақ, қаржы қорытынды есебінде мәні жағынан үлкен
қателіктер табылатынында жатыр.
өзіндік тәуекел – ішкі бақылау жоқ болған жағдайындағы қаржылық есепте
мәнді қателіктердің болуы.
Ішкі бақылау тәуекелі – есеп және ішкі бақылау жүйесі қате
жіберілгендігі туралы дер кезінде мәлімдеме жасамағаны немесе оны
таппағанымен байланысты тәуекел.
Таба алмау тәуекелі – ішкі бақылау қызметінің жіберген қателіктерін
аудитордың таппауымен байланысты тәуекел.
Тексеру бағдарламасында аудит барысында тексерілетін жұмыс аудандары
көрсетіледі. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі бойынша есеп беруінде
және оның нәтижелерін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын учаскелерді
анықтап көрсету қажет.
2. Касса есебінің аудиті
Кассадағы сақталынып жатған Ақша-қаражаттар 451 ұлттық валютадағы
кассадағы ақша қаражаттарң және 452 шетел валютадағы кассадағы ақша
қаражаттарң шоттарында ескерілуі тиіс. Бұл шоттардың дебетінде кассаға ақша
қаражаттардың келіп түсуі, ал кредитінде ақша қаражаттардың кассадан
шығысталуы көрсетіледі. Бұл шот бойынша жазбалар кіріс шығыс ордерлерінің
негізінде жүзеге асады.
Ақша қаражаттарының операциялары, әсіресе олардың ең қозғалмалы бөлігі
- қолма қол ақшалар (еңбек ағы берген кезде, өндірістік шығындарды төлеген
кезде, есеп берілетін сомалары берілген және қолданылған кезде және т.б.)
міндетті мұқият тексеруді талап етеді, сондықтан кассалық құжаттар бүкіл
тексерілетін мерзім бойы қайта - қайта тексеріледі. Төмендегі кестеде
кассалық операцияларды тексерудің аудиторлық бағдарламасы келтірілген.
№1 Кесте. Кассалық оперцияларды аудиторлық тексеруінің
бағдарламасы
№ Аудит процедурасы Ақпарат көзі Аудит
жүргізу
мерзімі
1 2 3 4
1 Кассадағы Ақша Кассаны тексеру жөнінде комиссия
қаражаттар мен басқа құру, кассирді тағайындауы жөніндегі
да құндылықтарға кәсіпорын басшысының бұйрығы;
түгендеуді жүзеге материалды жауапкершілік туралы
асыру және сақталу кассирмен келісім шарттары, кассалық
жағдайына баға беру құжаттар (КО-1, КО-2, КО-3, КО-4 және
КО-5), кассаны түгендеу актісі,
ведомость №1, журнал-ордер №1, Бас
кітап, аванстық есеп беру және т.б.
2 Опреациялардың дұрыс Кассалық құжаттар (КО-1, КО -2,
құжатталуын тексеру КО-3, КО-4, КО-5), ведомость №1, Бас
кітап және т.б.
3 Қолма қол Ақшалардың Банк көшірмелері, чек кітапшалары,
дұрыс, уақтылы және заңды және жеке тұлғалармен
толық кіріске алынуын келісім-шарттар, банк көшірмелеріне
тексеру тіркелетін алғашқы құжаттар, кассалық
құжаттар (КО-1, КО-2, КО-3, КО-4,
КО-5) №1 журнал-ордер, №1 ведомость,
Бас кітап және т. б.
4 Қаржылардың дұрыс КО-1, КО-2, КО-3, КО-4, КО-5, №1
жұмсалынуын тексеру журнал-ордер, Бас кітап және т. б.
5 Бухгалтерлік есеп Алғашғы құжаттар, №1 ведомость, №1
шоттарында журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
операциялардың дұрыс
көрсетілуін тексеру
6 Кассалық операциялар
аудитінің нәтижелері
бойынша қорытындылар
мен ұсыныстар жасау
Жүргізілген тест нәтижесі бойынша шаруашылықта кассалық тәртіптерінің
сақталуы және ішкі бақылаудың ұйымдастырылуы туралы аудитор талдау жасап,
тексерудің бағытын анықтайды. Шаруашылықтың кассасындағы Ақша қаражаттардың
ішкі қозғалысын бақылаудың мүлдем жоқ немесе жеткіліксіз екендігінің
белгілері:
1. кассадағы бүкіл нақты ақшаларды және басқа да құндылықтарды толық
біртіндеп санаудың және кассаның тосынан тексерудің жолға
қойылмандығы;
2. шаруашылықта тексерудің белгіленген әкішіліктің бұйрығының жоқтығы;
3. кассаның тексеруге қалай болса солай бґрық жасалғаны, тексеру
комиссияның құрамына тұрақты тұлғаларды тағайындау, банкноттарды
біртіндеп санағандығы туралы куәлік ететін тексеру комиссияның
актісіне тіркелетін жұмыс құжаттарының тіркелмегендігі;
4. кассаға тексерілу жүргізілетінін кассирдің алдын ала біліп, оған
дайындық жүргізуі;
5. шаруашылықтың төрағасының бұйрығында көрсетілмеген кіріс және шығыс
құжаттарына бас бухгалтерден және шаруашылықтың төрағасынан басқа
тұлғаларқа қол қоюға құқық берілгендігі;
6. кассирді алмастырған, жұмыстан босатқан кезде кассаға үстіртін
тексеру жүргізу;
7. штатта кассирлік қызмет қаралмай, шаруашылықтың төрағасының жазбаша
өкімімен бұл қызметті қоса атқаруды есеп қызметкерлеріне жүктелуі;
8. кассирдің толық материалды жауапкершілігі туралы шарттың болмауы;
9. кассирдің кассаны тексеруге дайындауға дағдыланбағандығын
дәлелдейтін күнделікті орындалуға тиісті операциялардың жүзеге
асырылмауы;
Кассаны және кассалық операцияларды аудиторлық тексеру негізінен үш
бағыт бойынша жүзеге асырылады:
1. нақты ақша қаражаттарын түгендеу;
2. Ақша қаражаттардың толық, уақтылы кіріске алынуын тексеру;
3. таратылған, берілген ақшалардың дұрыс шығысқа шығарылғандығын
тексеру;
Кассаға түгендеу жүргізу аудитордың тексеру орнына келген мезетінде-ақ
жүргізіледі. Оны бастаудан бұрын аудитор кәсіпорын кассасындағы ақша
қаражаттарға тосынан тексеруді жүйелі түрде жүргізетін тұрақты жұмыс
істейтін комиссияны тағайындау туралы басшының бұйрығы бар ма екен, бұл
бұйрық орындала ма екен, кассаны тосынан тексеру актілері бар ма және оның
мазмұны қандай; тексеріліп отырған кәсіпорында бір кассир не бірнеше кассир
қызмет атқара ма; кассир тек тексерілетін кәсіпорында ғана жұмыс істейді ме
әлде басқа кәсіпорындарға да қызмет көрсете ме; кассирді тағайындау бұйрығы
және кассирдің кәсіпорын әкімшілігімен отырған жеке материалды
жауапкершілік туралы келісім шарты бар ма екен, кассир кассалық
опреацияларды жүргізудің тәртіптерін біле ме.
Аудитор кассаны түгендеуді жүзеге асырғанда мына талаптарды сақтауға
міндетті:
1. кассаға түгендеу жүргізу комиссиялық құрамында міндетті түрде
шаруашылықтың бас бухгалтері мен кассирі енуге тиісті;
2. шаруашылықтың төрағасы тағайындаған тұрақты жұмыс істейтін
комиссияның мүшелерінің қатысуымен жүргізілуі;
3. кассаны тексеру кезінде кассаға басқа тұлғаның кіруіне рұқсат
етілмейді;
4. тексеру кезінде бүкіл кассалық операциялар тоқтатылады.
Аудитор кассаға түгендеу жүргізгенде мынадай талаптардың сақталуын
қамтамсыз етуге тиісті:
1. кассаны тексеру мүмкін болмағанда немесе шаруашылықта бірнеше касса
болса, олардың барлығын түгелдей жауып, бекітіп, мөр басып, кілтін
кассирге береді де мөрді өзінде қалдырады;
2. кассир түгендеу комиссиясының мүшелерінің қатысуымен соңғы күннің
кассалық операциялары туралы кассалық кітапқа кіріс-шығыс құжаттарын
көрсетіп, қалдығын шығарып, есеп жасайды;
3. кассирдің жасаған есебіне шаруашылықтың бас бухгалтері қолын қояды;
4. ораны бұзылған бос ақшаны және банк белгісі соғылған ораны бұзылмай
сақталғандығына қарамастан, оларға біртіндеп санау арқылы қайта
санап жүргізеді. Мұндай міндетті іс-әрекет кассадағы басқа да
құндылықтар мен Ақшалай қаражаттарына да жүзеге асырылады (пошталық
маркілер, жол жүру билеттері, төленген авиабилеттер, төленген, бірақ
берілмеген демалыс үйлері мен санаторияларға жолдамалар). Ақшалар
мен құндылықтар екі рет қайта саналады - бірінші кассир, соңынан
комиссияның басқа да мүшелері. Аудитор болса бұл аудиторлық
процедураның дұрыс іске асқанын бақылап отыру қажет. Ақшалай
құжаттар номиналды құны бойынша ескеріледі.
Ақша құжаттарының аудиті кезінде бұлардың нақты қолда барын, олар
кімге арналған және билеттер мен жолдамалар ненің есебінен төленгенін; Ақша
құжаттарының есебінің дұрыстығына тексеру жүргізу қажет. Олардың есебі Ақша
құжаттарының қозғалысының кітабында жүзеге асырылады. Ақша құжаттарының
келіп түсуі мен шығысқа шығарылуы кассалық кіріс пен кассалық шығыс
құжаттарымен рәсімделуі тиіс. Ақша қаражаттары сияқты бұларқа да кассир бас
бухгалтерге ақша құжаттары қозғалысы туралы есеп береді.
5. Ақшаны және құндылықтарды санап болғаннан кейін нақты мәліметтерін
бухгалтерлік есепте көрсетілген олардың нақты мәліметтерімен
салыстырады.
6. Аудитор Ақша-қаражаттардың тексеруін жүзеге асырып, олардың сақтау
орнының жағдайына касса бөлмесінің Ақша қаражаттарын сақтауды
қамтамасыз ету бойынша техникалық беріктігі, орта қауіпсіздігін
сақтау және қауіп төнген жағдайда дыбыс беретін құраладармен
жабдықталуының ережеге сәйкестігіне баса назар аударады. Анықталған
кемшіліктер түгендеу актісінде көрсетіледі.
7. Кассадағы нақты ақша қаражаттарын тексерудің нәтижелері түгендеу
актісімен рәсімделеді және оған комиссияның барлық мүшелері қолдарын
қояды. Ол үш данада толтырылады. Біреуі кәсіпорын бухгалтериясында,
екіншісі кассирде, үшіншісі аудиторда қалады. Акт соңында онда
көрсетілген барлық ақша қаражаттарының сақталуына жауапты екеніне
кассирдің қол жазбасы ұсынылады.
8. Жетіспеушілік анықталған жағдайда аудитор оның пайда болу
себептерінің жазбаша түрдегі түсініктемесін кассирден сұрап алады.
Үлкен жетіспеушіліктер анықталған жағдайда аудитор кәсіпорын
басшысына хабар беріп, кассирді тексеру соңына дейін жұмыстан
босатып, істі тергеу басқармаларына беруді ұсынады.
Мүмкін болатын тәртіп бґзушылық пен қызметті асыра пайдалануды, оны
жүзеге асыруға мүмкіндік туғызған жағдайларды анықтау кассалық
операцияларды бақылаудың негізгі мақсаты.
Кассалық операцияларды іске асыру процессінің ережелерін бґзудың
амалдарына қарай тәжірибеде олар:
- Ақша қаражаттарды рәсімделген құжаттар мен қол жазбалар арқылы
жабылған тікелей ґрлау;
- кіріс ордерлері арқылы банктен, әр түрлі тұлғалармен ұйымдармен және
де сенім хат арқылы басқа да ұйымдардан келіп түскен ақша қаражаттарды
кіріске алмай өз қалтасына салу;
- бір құжаттарды қайталап, екінші рет қолдану;
- кассалық құжаттар мен кассалық есеп берулерде нәтижелерді қате санап
шығару;
- сомаларды негізсіз жалған құжаттар арқылы шығысқа шығару;
- шығысқа шыққан сомаларды заңды түрде рәсімделген құжаттарда ұлғайтып
көрсету;
- заңды түрде әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға есептелген қаржыларды,
еңбек ағының депоненттелген сомаларын иемденіп өз қалтасына салу.
Ақша қаражаттардың тікелей ұрлануы кассадағы қолма қол ақшаны түгендеу
жолымен тексерген кезде анықталады. Кейде ол жоғары тұрған қызметтегі
тұлғалардың қол жазбаларымен маскирленіп, кассирмен немесе басқа бөлімше
басшыларымен жаратылады. Тағы ақша қаражаттардың маскирленбеген ґрлануы да
болады, бұл ғылмыстың ең көпке тараған және қарапайым түрі.
Ақшаның жетіспеушіліктері бөтен адамның кассаны бұзып ұрлаудың салдары
ғана емес, сонымен қатар басқа заңсыз операцияларды қаржыландыру мақсатында
уақытша ақшаны алудың салдары да болуы мүмкін. Бұндай бґзушылықтар
кассирдің дұрыс таңдалып тағайындалмауынан (олардың тәжірибесі мен
сеніміділігін тексеру) және кассаны жүйелі түрде тексермеуінен болуы
мүмкін.
Касса бойынша қаржыларды кіріске алмау, алынған сомаларды шығысқа
шығарумен немесе кіріс операцияларын жасырумен байланысты. Есеп айырысу
шотынан түскен қаржыны кассаға кіріске алмау жағдайлары ең жиі кездеседі.
Банктегі есеп айырысу шотынан алынған Ақша қаражаттарды толық және
уақытында кіріске алынуын тексерген сәтте аудитор операцияларды екі жағтан
бақылау амалын қолдану керек. Яғни 451 Кассадағы ұлттық валютадағы Ақша
қаражаттарң шот дебеті бойынша аналитикалық есептің №1 ведомостында
көрсетілген соманы 441Есеп айырысу шотындағы Ақша қаражаттардың шотының
кредиті бойынша №2 журнал-ордердегі сомамен салыстырады – олар бір біріне
тең болу керек. Олардың арасында айырмашылық пайда болған кезде кіріс касса
ордерлерімен, банк көшірмелерімен, кассир есеп берулерімен, чектер
түбіртектерімен бұл сомаларды салыстырады. Ал қажет болған жағдайда банк
мекемесінде тікелей тексеруді жүзеге асырады.
Аудитор банктен түскен әр бір чек бойынша ақшалардың толық және
уақытында кіріске алынуын мұқият тексеру қажет. Банктен түскен қолма қол
ақшалардың толық кіріске алынғандығын тек чектер түбіртектерімен ғана
тексерген аудитор қателік жібереді, оны, сонымен қатар, банк көшірмелері
арқылы да істеу керек(қолма қол ақшаны алуға сәйкес код бойынша). Егер
көшірмелерде түзетулер болса және қалдықтар бойынша айырмашылықтар
анықталса, банктен ағымдағы немесе есеп айырысу шотынан көшірмелер алынып,
тексерілетін кәсіпорын бухгалтериясындағы жазбалармен салыстырылады. Банк
шотының көшірмесі қатаң түрде есепке алынатын құжат болып табылады және
мұқият бақылауды қажет етеді. Сондықтан да көшірмелердің банктен алуын
кассир мен басқа да тұлғаларға сеніп бере салуға болмайды. Себебі, олардың
есеп берулері көшірменің мазмұнына байланысты болады.
Кассалық операцияларды жүргізу ережелеріне сәйкес кәсіпорындар
кассаларымен қолма қол ақша қаражаттарды кіріске алу кіріс касса ордерлері
арқылы жүзеге асырылады. Оған бас бухгалтер немесе кәсіпорын басшысының
жазбаша рұқсатымен өкілетті тұлға қол қояды.
Қызмет ағысын төлеу, қарызды өтеу, материалдар ағысын төлеу,
кварталдық төлем және т.б. кіріс ордерлері арқылы келіп түскен ақшаны
кіріске алмауды қызметкерлер мен басқа да тұлғалардың өтелмеген қарызын
талдау мен тексеру арқылы анықтауға болады. Есеп айырысу шоттарындағы
төленген сомаларды өз қалтасына салудың нәтижесінде өтелмеген қарыз сомалар
сол тұлғалардың мойнында қалып қояды. Ал олар болса өз қарыздарын
мойындамайды. Бұл тұлғалармен есеп айырысудың жүйелі тексерулері мен
олардан сұрау арқылы маңызды нәтижеге келуге болады. Есеп айырысулар
бақылауының тағы бір нәтижелі тәсілі болып кіріс құжаттарының тіркелімін
тексеру және оларды төленген құжаттармен салыстыру. Касса ордерлерінің
толық тіркелмеуі, тіпті бұл істің жүзеге аспауы, қарыздардың өтелуін дер
кезінде тексерілмеуі және дер кезінде салыстырымдар жүргізілмеуі кіріс
ордерлерімен түскен Ақша қаражаттарды өз қалтасына салудың жолын
жеңілдетеді. Белгілі бір номерге тіркелетін кассалық ордерлерді тіркеу
журналында кіріс және шығыс ордерлерді дұрыс тіркеу, төленбеген кіріс
ордерлерінің бухгалтерияға қайтып келуін бақылау жазбалардың шындығын
көтеріп, алдау мен тонаушылыққа жол бермейді.
Басқа кәсіпорындардан алынған ақша қаражаттарды өз қалтасына салумен
күрес мүмкін болатын барлық жағдайларда есеп айырысудың қолма қолсыз
нысанын жүргізуді талап етеді. Тәжиребе көрсетіп отырғандай, бұл ереженің
бұзылғаны тонаушылыққа мүмкіндік туғызады.
Мүмкін болатын тонаушылықты анықтау үшін кассалық тәртіптің бұзу
жағдайларына тексеру жүргізіледі. Бұндай кезде қолма қол ақшалардың
көлемді сомаларын берген немесе алған кәсіпорындармен есеп айырысуларды
тексереді.
Басқа кәсіпорындардан ақшалай сомаларды алу сенімхаттарының тіркелімі
мен олардың нақты түрде қолдануын тексеру де тонаушылықты анықтаудың бір
тәсілі болып табылады. Сенімхат беру ережелері бұзылған кезде, олар бойынша
ақша қаражаттардың келіп түсуінің бақылауы да болмайды, бұл тонаушылыққа
жол беруі мүмкін.
Ақша қаражаттарды шығысқа шығарудың кассалық операциялары
мүмкіндігінше тексеруге жатқызылатын бүкіл мерзімінің кассалық есеп беруіне
қосымша болатын құжаттар бойынша тексеріледі. Тексеру кезінде кассалық
операциялар бойынша есеп құжаттарының келесі нысандары қолданылады: №КО-1
Кіріс ордерің және №КО-2 Шығыс касса ордерің, №КО-3 және №КО-3а Кіріс және
шығыс касса құжаттарын тіркеу журналың, Ақшаларды қабылдау мен берудің
ордерлерсіз рәсімделетін құжаттар, №КО-4 Кассалық кітаптың, №КО-5 Кассирдің
қабылдаған және берген Ақшалардың есебің, есеп регистрлары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Ақша қаражаттар қозғалысының аудиті
Аудиттің әдістемелік
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Касса есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..9
Есеп айырысу шотының және басқа да шоттардағы қолма-қолсыз
ақша қаражаттар есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектілерде ерекше маңызды орынға ие. Қазақстан нарық экономикасына
түгелімен көшті, оны бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай
жағдайда біздің республикамызда пайдасы жоғары, тұрақты, әлемдік нарықта
бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар неғұрлым көп болса, соқұрлым біздің
экономикамыздың деңгейі де жоғарлай береді. Бұл бүгін, ертең, алдыңғы отыз
жыл ішінде де ең өзекті мәселелердің бірі болатыны Қазақстан
Республикасының Президентінің Қазақстан – 2030 ж деген халыққа жолдауында
да ерекше аталып кеткен. Ал кәсіпорын қызметінің дұрыс жолға қойылуы
көптеген факторларқа байланысты болып табылады. Соның ішінде бухгалтерлік
есептің, аудиттің, оның ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және
талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуі үлкен роль атқарады. Бұл
қызметтердің мәні өтірік ақпаратта. Ал кім ақпаратқа ие болса, сол әлемді
билейді деген сөз бар. Бухгалтерлік есептің маңызын осыдан ақ білуге
болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық болжамдар мен
ағымдық жоспарлау жасау үшін, сөйтіп ел экономикасының даму заңдылықтарын
зерртеу үшін қолданылады. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында
кәсіпорынның күрделі экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп
жүйесінісіз, сондай – ақ сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде
мүмкін емес. Осы тұрғыдан есептегенде Ақша қаражаттарының талдауы мен оның
аудиті өзекті болып есептелінеді.
Бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттардың талабына сай жүргізу
қазіргі кезде ең басты мәселе болып табылады. Осыған байланысты
бухгалтерлік есеп пен аудитке жүктелетін міндеті қай кезде болмасын күрделі
болып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда ақша қаражаттар есебін дұрыс
ұйымдастырудың, оған жүргізілген талдаудың рөлі зор.
Ақша қозғалысын талдай отырып кез – келген кәсіпорынның
жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім екендігін, олардың ғандай тауар
сататынын, қызмет көрсететінін, олармен ғандай қарым – қатынастарда, ғандай
тәртіпте, ғандай құжат негізінде жүзеге асатынын көріп білуге болады.
Бұл жерде тағы маңызды бір нәрсе – банк мекемесі. Жоғарыдағы айтылып
кеткен қарым – қатынастар қолма қолсыз есеп айырысу нысанында жүзеге
асырылса банк мекемесі де бұл қатынастарда өз үлесін қосады. Яғни,
кәсіпорын банкі мен жабдықтаушы банкі арасындағы қатынастар жүзеге
асырылады. Бұл жерде банк қызметімен де жағынырақ танысып, олардың
құжаттарының кәсіпорын құжаттарымен ғандай байланысы бар екенін көруге
болады.
Жоғарыдағы айтылып кеткен мәселелер мені қызықтырды, сондықтан
бухгалтерлік есептің ақша қаражаттар бөлімін, яғни қозғалысын талдауды
кеңірек ауғымда қарастырып.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршендігінің кепілдігі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бақылау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бақылап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогресивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан да мен курс жұмысымның тақырыбы ақша қозғалысының талдауы мен
аудитің етіп таңдадым, және бұл тақырыптың актуалдылығын ескере отырып,
оның мазмұнын, мән-жайын толық ашуға тырысамын.
І Бөлім. Ақша қаражаттар қозғалысының аудиті
1. Аудиттің әдістемелік тәсілі
Жалпылама түрде әдіс нақты шынайылықты зерттеуге жасалған қадам
амалын, табиғат пен қоғам құбылыстарын зерттеу амалын, ақиқатқа жету
жөніндегі ғылыми таным жолын білдіреді.
Аудиттің әдіснамасы жалпы және ішінара болуы мүмкін. Аудиттің жалпы
әдіснамасы диалектика принциптерінің жиынтығы, сонымен қатар, ғылыми білім
заңдылықтарының дамуын зерттейтін жалпы ғылыми тану теориясын білдіреді.
Аудиттің ішінара әдіснамасы экономикалық ғылым заңдарына сүйеніп, бір
жағынан теориялық жалпылауда, аталған ғылымның принциптерінде, ал екінші
жағынан қолданбалы әдістерде айқындалады.
Теорияда аудиттің әдісі болып ең алдымен аудит обьектілерін зерттеудің
диалектикалық әдісі түсініледі, ол: Үздіксіз қозғалыстағы құбылыстар мен
процестерді зерттейді, олардың ішкі қайшылықтарын анықтайды, себеп –
салдарпарының байланысын белгілейді. Бұл зерттеулерді өткізген кезде
танымның жалпы ғылыми әдістеріне үлкен рөл бөлінеді, оның ішінде негізгі
болып табылатындар: талдау және синтездеу, индукция және дедукция,
абстракция және аналогия, модельдеу және эксперимент жасау және т. б.
Талдау (грек тілінен аударғанда – бөлек қою, бөлшектеу) зерттеудің
әдісі ретінде зерттеу обьектісінің жақтарын, құрамдас бөліктерін, сондай –
ақ айғын белгілерін қасиеттерін және қатынастарын анықтау үшін олардың
арасындағы қарым қатынасты қарастырады.
Синтез (грек тілінен аударғанда – бірігу, жалпылану), ол зерттелетін
заттың жекелеген жақтарының элементтерінің бірегей тұтастыққа бірігуін
білдіреді.
Тағы бір негізгі жалпы ғылыми әдістер индукция және дедукция. Индукция
– логикалық тұжырым бойынша жекеден жалпыға өту болса, онда дедукция –
жалпыдан жекеге өтуді білдіреді. Бұл екі әдіс, өздерінің принциптерінің
айырмашылықтарына қарамастан, талдау мен синтез сияқты өзара тығыз
байланысты.
Соңғы кездері аудитте жалпыға белгілі абстракция сияқты жалпы ғылыми
таным амалдарына негізделген модельдеу және аналогия әдістері кеңінен
қолданылып келеді. Түрлі ақыл-ой тұжырымын жасаған кезде аналогия әдісін
пайдаланған кезде бір обьекті туралы алынған білімдерді онымен нысаны мен
мағынасы бойынша ұқсас, аз зерттелген басқа обьектіге көшіруге мүмкіндік
береді. Абстрактілеу алаңдату және толықтыру арқылы зерттеу обьектісінің
болмысын қалыптастыру рәсімі болып табылады. Бұл ретте алаңдату ол туралы
мәнсіз деректерді алып тастау арқылы нақты обьектінің болмысын оңайлатады,
ал толықтыру оған жаңа ақпаратты енгізу арқылы оның болмысын күрделендіре
түседі.
Әдістемелік тәсілдердің жиынтығы аудиттің әдісі болып табылады.
Аудиттің әдістемелік тәсілдері үш топқа біріктіруге болады:
1. есептік-талдау;
2. құжаттық;
3. жалпылау;
Есептік – талдау тәсілдері – бұл экономикалық талдаудың дәстүрлі
тәсілдері (салыстыру, топтастыру, жүйелі қойылымдар, баланстық байланыстар
және т.б.), талдамалы тексеру, статистикалық және экономикалық –
математикалық тәсілдер.
Құжаттық әдістемелік тәсілдер - бұл ақпраттық модельдеу, нормативтік –
құқықтық реттеу, есептік құжаттарды тексеру (зерттеу).
- ақпараттық модельдеу – зерттеу объектісі туралы мәліметтер жиынтығы.
- нормативті-құқықтық реттеу – заңмен, стандарттармен, нормативті
құжаттармен, міндеттерді бөлудің ішкі тәртіптерімен белгіленген
нормалар мен ережелерге қатысты аудиторлық тексеру объектісінің
қызмет жасауын зерттеу.
- есеп регистрлерін тексеру – шаруашылық операциялардың шынайылығын,
мақсаттылығын және тиімділігін айғындау тәсілдері.
Жалпылау әдістері – ақпараттың шығуына әсер ететін құбылыстар мен
факторлардың ғаншалықты кең зерттелгеніне байланысты болатын аудиторлық
тексеру кезеңі.
Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
аудиторлық қызметтің келесі түрлері бар:
- міндетті аудит;
- бастамалы аудит;
- ішкі аудит;
- сыртқы аудит.
Жыл сайынғы міндетті аудит
- банктерге;
- кредиттік серіктестіктерге;
- банк опреацияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға
және қызметін Бағалы қағаз нарығында жүзеге асыратын ұйымдарға;
- сақтандыру ұйымдарына, жинақтаушы зейнетақы қорларына, зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі компанияларқа, инвестициялық қорларқа;
- табиғи монополия субъектілеріне;
- шетелдің қатысуындағы кәсіпорындарға;
- ашық акционерлік қоғамдарға қатысты жүргізіледі.
Бастамалы аудит аудиттелетін субъектінің бастамасы бойынша аудит
жүргізуге арналған аудиттелетін субъекті мен аудитор, аудиторлық ұйым
арасындағы шартта көзделген аудиттің нақты міндеттері, мерзімдері мен
көлемдері ескеріле отырып жүргізіледі.
Сыртқы аудит – тек тәуелсіз аудиторлық компаниялармен немесе жеке
тұлғалы аудиторлармен ғана жүргізіле алады.
Ішкі аудит – экономикалық субъектінің құрылымы буындарының қызмет
тиімділігіне бақылау жасаудың бір тәсілі. Ішкі аудит ұйымдастырылуын, рөлі
мен функциясын экономикалық субъектінің өзі – оның басшылығы мен меншік
иелері анықтайды.
Аудиттің ең маңызды принциптері:
Тәуелсіздік Кәсіпқойлылық
Объективтілік Шыншылдық
Құпиялылық
Аудиторлық қызметінің тәуелсіздігі аудиторлық фирмалар мен жеке
тұлғалы аудиторлар қызметіне еш бір мемлекеттік мекемелер, тексеріліп
жатған клиенттер немесе үшінші тұлғалардың араласуына еш бір құқықтары
жоқтығымен қамтамасыз етіледі.
Кәсіпқойлылық квалификациялық комиссияға емтихан тапсыру фактісімен
қамтамасыз етілу қажет.
Шыншылдық – аудитор өзінің жеке ой-пікіріне ие болу керек және сол
пікірді құжаттарға негіздеп, кез-келген жағдайда дәлелдей алу керек.
Құпиялылық – клиенттің келісімінсіз-ақ коммерциялық құпияны сақтау
міндеті.
Аудитор жұмысы – бұл қатаң түрде ұйымдастырылған процесс, оның белгілі
бір кезеңдері болады, құжатталудың жүргізілу, ресімделу, аудиторлық
процедуралардың жүзеге асырылу тәртіптері бар.
Аудитордың клиентпен танысуы аудитті жүргізуден көп уақыт бұрын
басталады. Ең алдымен ол шаруашылық субъект қызмет жасайтын экономикалық
аяны бағалап, клиент саласы туралы мағлұмат алады. Бұл ақпараттың көзі
ақпарат құралдары, статистикалық жинақтар, техникалық әдебиеттер және т.б.
болып табылады.
Аудит аудитор мен тапсырыс беруші арасындағы келісім-шарт негізінде
жүзеге асады. Сондықтан, аудитор келісім – шартқа отыру шарттарына аса көп
көңіл бөлу қажет. Келісім – шарттың міндетті шарттары:
1. тексеру жүргізу пәні;
2. аудит жүргізу мерзімі мен жері;
3. төлем ағының мөлшері мен тәртібі;
4. жақтардың жауапкершіліктері.
Жұмыстың өте маңызды кезеңі жоспарлау болып табылады. Аудит бойынша №7
қазақстандық стандартта жоспарлаудың маңыздылығына көңіл аударылады. Осы
арқылы жұмыстың тиімділігіне, сапалығына және белгіленген мерзімде
аяқталуына тексеру жүргізіле алады. Жоспарлау - тексеруге, аудиттің
жүргізілуіне және көлеміне қатысты жалпы стратегиясының өңделуін және
детальді көзқарасын білдіреді.
Аудитор жұмыстың сипатын, көлемін және уақыт шарттарын клиентпен
ақылдасып, оның бұған деген көз қарасын анықтап алу қажет. Сосын аудиторлық
есеп беру сипатын анықтап, клиенттің аудиторлық есеп беруден не күтетіні
туралы мағлұмат алу қажет.
Кәсіпорын құжаттарымен жұмысты бастаудан бұрын аудитор аудиторлық
тексерудің бағдарламасын жасайды.
Аудиторлық тексерудің жоспары
1. клиент қызметі жөнінде білім алу;
2. есеп саясаты мен ішкі бақылау жүйесімен танысу;
3. ішкі аудитке деген күтімді сенімді анықтау;
4. қызмет көлемі жөнінде дұрыс мағлұмат алып, олардың еңбек
сыйымдылығына баға беру;
5. Аудит жүргізу үшін мамандарды жинау;
6. Шынайы ақпарат алу;
7. Аудиторлық тәуекелді бағалау;
8. Аудит бағдарламасын жасау;
Аудиторлық компания өз тәуекелін сақтандыру қажет. Тәуекел дәрежесі
клиент жұмысшыларына, олардың кәсіпқойлығына және бақылау деңгейіне
байланысты. Тәуекелді мүмкін болатын ең төмен деңгейге дейін түсіру үшін
аудиторлық тәуекелді бағалау мен аудиторлық процедураларды құру қажет.
Аудиторлық тәуекел әр уақытта болады.
Аудиторлық тәуекел
өзіндік тәуекел
Ішкі бақылау тәуекелі
Таба алмау тәуекелі
Аудиторлық тәуекел – аудитор өзіне қабылдауға дайын тәуекелдің
субъективті анықталған деңгейі, оның мәні аудит бітіп, оң қорытынды
берілгеннен кейін – ақ, қаржы қорытынды есебінде мәні жағынан үлкен
қателіктер табылатынында жатыр.
өзіндік тәуекел – ішкі бақылау жоқ болған жағдайындағы қаржылық есепте
мәнді қателіктердің болуы.
Ішкі бақылау тәуекелі – есеп және ішкі бақылау жүйесі қате
жіберілгендігі туралы дер кезінде мәлімдеме жасамағаны немесе оны
таппағанымен байланысты тәуекел.
Таба алмау тәуекелі – ішкі бақылау қызметінің жіберген қателіктерін
аудитордың таппауымен байланысты тәуекел.
Тексеру бағдарламасында аудит барысында тексерілетін жұмыс аудандары
көрсетіледі. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі бойынша есеп беруінде
және оның нәтижелерін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын учаскелерді
анықтап көрсету қажет.
2. Касса есебінің аудиті
Кассадағы сақталынып жатған Ақша-қаражаттар 451 ұлттық валютадағы
кассадағы ақша қаражаттарң және 452 шетел валютадағы кассадағы ақша
қаражаттарң шоттарында ескерілуі тиіс. Бұл шоттардың дебетінде кассаға ақша
қаражаттардың келіп түсуі, ал кредитінде ақша қаражаттардың кассадан
шығысталуы көрсетіледі. Бұл шот бойынша жазбалар кіріс шығыс ордерлерінің
негізінде жүзеге асады.
Ақша қаражаттарының операциялары, әсіресе олардың ең қозғалмалы бөлігі
- қолма қол ақшалар (еңбек ағы берген кезде, өндірістік шығындарды төлеген
кезде, есеп берілетін сомалары берілген және қолданылған кезде және т.б.)
міндетті мұқият тексеруді талап етеді, сондықтан кассалық құжаттар бүкіл
тексерілетін мерзім бойы қайта - қайта тексеріледі. Төмендегі кестеде
кассалық операцияларды тексерудің аудиторлық бағдарламасы келтірілген.
№1 Кесте. Кассалық оперцияларды аудиторлық тексеруінің
бағдарламасы
№ Аудит процедурасы Ақпарат көзі Аудит
жүргізу
мерзімі
1 2 3 4
1 Кассадағы Ақша Кассаны тексеру жөнінде комиссия
қаражаттар мен басқа құру, кассирді тағайындауы жөніндегі
да құндылықтарға кәсіпорын басшысының бұйрығы;
түгендеуді жүзеге материалды жауапкершілік туралы
асыру және сақталу кассирмен келісім шарттары, кассалық
жағдайына баға беру құжаттар (КО-1, КО-2, КО-3, КО-4 және
КО-5), кассаны түгендеу актісі,
ведомость №1, журнал-ордер №1, Бас
кітап, аванстық есеп беру және т.б.
2 Опреациялардың дұрыс Кассалық құжаттар (КО-1, КО -2,
құжатталуын тексеру КО-3, КО-4, КО-5), ведомость №1, Бас
кітап және т.б.
3 Қолма қол Ақшалардың Банк көшірмелері, чек кітапшалары,
дұрыс, уақтылы және заңды және жеке тұлғалармен
толық кіріске алынуын келісім-шарттар, банк көшірмелеріне
тексеру тіркелетін алғашқы құжаттар, кассалық
құжаттар (КО-1, КО-2, КО-3, КО-4,
КО-5) №1 журнал-ордер, №1 ведомость,
Бас кітап және т. б.
4 Қаржылардың дұрыс КО-1, КО-2, КО-3, КО-4, КО-5, №1
жұмсалынуын тексеру журнал-ордер, Бас кітап және т. б.
5 Бухгалтерлік есеп Алғашғы құжаттар, №1 ведомость, №1
шоттарында журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
операциялардың дұрыс
көрсетілуін тексеру
6 Кассалық операциялар
аудитінің нәтижелері
бойынша қорытындылар
мен ұсыныстар жасау
Жүргізілген тест нәтижесі бойынша шаруашылықта кассалық тәртіптерінің
сақталуы және ішкі бақылаудың ұйымдастырылуы туралы аудитор талдау жасап,
тексерудің бағытын анықтайды. Шаруашылықтың кассасындағы Ақша қаражаттардың
ішкі қозғалысын бақылаудың мүлдем жоқ немесе жеткіліксіз екендігінің
белгілері:
1. кассадағы бүкіл нақты ақшаларды және басқа да құндылықтарды толық
біртіндеп санаудың және кассаның тосынан тексерудің жолға
қойылмандығы;
2. шаруашылықта тексерудің белгіленген әкішіліктің бұйрығының жоқтығы;
3. кассаның тексеруге қалай болса солай бґрық жасалғаны, тексеру
комиссияның құрамына тұрақты тұлғаларды тағайындау, банкноттарды
біртіндеп санағандығы туралы куәлік ететін тексеру комиссияның
актісіне тіркелетін жұмыс құжаттарының тіркелмегендігі;
4. кассаға тексерілу жүргізілетінін кассирдің алдын ала біліп, оған
дайындық жүргізуі;
5. шаруашылықтың төрағасының бұйрығында көрсетілмеген кіріс және шығыс
құжаттарына бас бухгалтерден және шаруашылықтың төрағасынан басқа
тұлғаларқа қол қоюға құқық берілгендігі;
6. кассирді алмастырған, жұмыстан босатқан кезде кассаға үстіртін
тексеру жүргізу;
7. штатта кассирлік қызмет қаралмай, шаруашылықтың төрағасының жазбаша
өкімімен бұл қызметті қоса атқаруды есеп қызметкерлеріне жүктелуі;
8. кассирдің толық материалды жауапкершілігі туралы шарттың болмауы;
9. кассирдің кассаны тексеруге дайындауға дағдыланбағандығын
дәлелдейтін күнделікті орындалуға тиісті операциялардың жүзеге
асырылмауы;
Кассаны және кассалық операцияларды аудиторлық тексеру негізінен үш
бағыт бойынша жүзеге асырылады:
1. нақты ақша қаражаттарын түгендеу;
2. Ақша қаражаттардың толық, уақтылы кіріске алынуын тексеру;
3. таратылған, берілген ақшалардың дұрыс шығысқа шығарылғандығын
тексеру;
Кассаға түгендеу жүргізу аудитордың тексеру орнына келген мезетінде-ақ
жүргізіледі. Оны бастаудан бұрын аудитор кәсіпорын кассасындағы ақша
қаражаттарға тосынан тексеруді жүйелі түрде жүргізетін тұрақты жұмыс
істейтін комиссияны тағайындау туралы басшының бұйрығы бар ма екен, бұл
бұйрық орындала ма екен, кассаны тосынан тексеру актілері бар ма және оның
мазмұны қандай; тексеріліп отырған кәсіпорында бір кассир не бірнеше кассир
қызмет атқара ма; кассир тек тексерілетін кәсіпорында ғана жұмыс істейді ме
әлде басқа кәсіпорындарға да қызмет көрсете ме; кассирді тағайындау бұйрығы
және кассирдің кәсіпорын әкімшілігімен отырған жеке материалды
жауапкершілік туралы келісім шарты бар ма екен, кассир кассалық
опреацияларды жүргізудің тәртіптерін біле ме.
Аудитор кассаны түгендеуді жүзеге асырғанда мына талаптарды сақтауға
міндетті:
1. кассаға түгендеу жүргізу комиссиялық құрамында міндетті түрде
шаруашылықтың бас бухгалтері мен кассирі енуге тиісті;
2. шаруашылықтың төрағасы тағайындаған тұрақты жұмыс істейтін
комиссияның мүшелерінің қатысуымен жүргізілуі;
3. кассаны тексеру кезінде кассаға басқа тұлғаның кіруіне рұқсат
етілмейді;
4. тексеру кезінде бүкіл кассалық операциялар тоқтатылады.
Аудитор кассаға түгендеу жүргізгенде мынадай талаптардың сақталуын
қамтамсыз етуге тиісті:
1. кассаны тексеру мүмкін болмағанда немесе шаруашылықта бірнеше касса
болса, олардың барлығын түгелдей жауып, бекітіп, мөр басып, кілтін
кассирге береді де мөрді өзінде қалдырады;
2. кассир түгендеу комиссиясының мүшелерінің қатысуымен соңғы күннің
кассалық операциялары туралы кассалық кітапқа кіріс-шығыс құжаттарын
көрсетіп, қалдығын шығарып, есеп жасайды;
3. кассирдің жасаған есебіне шаруашылықтың бас бухгалтері қолын қояды;
4. ораны бұзылған бос ақшаны және банк белгісі соғылған ораны бұзылмай
сақталғандығына қарамастан, оларға біртіндеп санау арқылы қайта
санап жүргізеді. Мұндай міндетті іс-әрекет кассадағы басқа да
құндылықтар мен Ақшалай қаражаттарына да жүзеге асырылады (пошталық
маркілер, жол жүру билеттері, төленген авиабилеттер, төленген, бірақ
берілмеген демалыс үйлері мен санаторияларға жолдамалар). Ақшалар
мен құндылықтар екі рет қайта саналады - бірінші кассир, соңынан
комиссияның басқа да мүшелері. Аудитор болса бұл аудиторлық
процедураның дұрыс іске асқанын бақылап отыру қажет. Ақшалай
құжаттар номиналды құны бойынша ескеріледі.
Ақша құжаттарының аудиті кезінде бұлардың нақты қолда барын, олар
кімге арналған және билеттер мен жолдамалар ненің есебінен төленгенін; Ақша
құжаттарының есебінің дұрыстығына тексеру жүргізу қажет. Олардың есебі Ақша
құжаттарының қозғалысының кітабында жүзеге асырылады. Ақша құжаттарының
келіп түсуі мен шығысқа шығарылуы кассалық кіріс пен кассалық шығыс
құжаттарымен рәсімделуі тиіс. Ақша қаражаттары сияқты бұларқа да кассир бас
бухгалтерге ақша құжаттары қозғалысы туралы есеп береді.
5. Ақшаны және құндылықтарды санап болғаннан кейін нақты мәліметтерін
бухгалтерлік есепте көрсетілген олардың нақты мәліметтерімен
салыстырады.
6. Аудитор Ақша-қаражаттардың тексеруін жүзеге асырып, олардың сақтау
орнының жағдайына касса бөлмесінің Ақша қаражаттарын сақтауды
қамтамасыз ету бойынша техникалық беріктігі, орта қауіпсіздігін
сақтау және қауіп төнген жағдайда дыбыс беретін құраладармен
жабдықталуының ережеге сәйкестігіне баса назар аударады. Анықталған
кемшіліктер түгендеу актісінде көрсетіледі.
7. Кассадағы нақты ақша қаражаттарын тексерудің нәтижелері түгендеу
актісімен рәсімделеді және оған комиссияның барлық мүшелері қолдарын
қояды. Ол үш данада толтырылады. Біреуі кәсіпорын бухгалтериясында,
екіншісі кассирде, үшіншісі аудиторда қалады. Акт соңында онда
көрсетілген барлық ақша қаражаттарының сақталуына жауапты екеніне
кассирдің қол жазбасы ұсынылады.
8. Жетіспеушілік анықталған жағдайда аудитор оның пайда болу
себептерінің жазбаша түрдегі түсініктемесін кассирден сұрап алады.
Үлкен жетіспеушіліктер анықталған жағдайда аудитор кәсіпорын
басшысына хабар беріп, кассирді тексеру соңына дейін жұмыстан
босатып, істі тергеу басқармаларына беруді ұсынады.
Мүмкін болатын тәртіп бґзушылық пен қызметті асыра пайдалануды, оны
жүзеге асыруға мүмкіндік туғызған жағдайларды анықтау кассалық
операцияларды бақылаудың негізгі мақсаты.
Кассалық операцияларды іске асыру процессінің ережелерін бґзудың
амалдарына қарай тәжірибеде олар:
- Ақша қаражаттарды рәсімделген құжаттар мен қол жазбалар арқылы
жабылған тікелей ґрлау;
- кіріс ордерлері арқылы банктен, әр түрлі тұлғалармен ұйымдармен және
де сенім хат арқылы басқа да ұйымдардан келіп түскен ақша қаражаттарды
кіріске алмай өз қалтасына салу;
- бір құжаттарды қайталап, екінші рет қолдану;
- кассалық құжаттар мен кассалық есеп берулерде нәтижелерді қате санап
шығару;
- сомаларды негізсіз жалған құжаттар арқылы шығысқа шығару;
- шығысқа шыққан сомаларды заңды түрде рәсімделген құжаттарда ұлғайтып
көрсету;
- заңды түрде әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға есептелген қаржыларды,
еңбек ағының депоненттелген сомаларын иемденіп өз қалтасына салу.
Ақша қаражаттардың тікелей ұрлануы кассадағы қолма қол ақшаны түгендеу
жолымен тексерген кезде анықталады. Кейде ол жоғары тұрған қызметтегі
тұлғалардың қол жазбаларымен маскирленіп, кассирмен немесе басқа бөлімше
басшыларымен жаратылады. Тағы ақша қаражаттардың маскирленбеген ґрлануы да
болады, бұл ғылмыстың ең көпке тараған және қарапайым түрі.
Ақшаның жетіспеушіліктері бөтен адамның кассаны бұзып ұрлаудың салдары
ғана емес, сонымен қатар басқа заңсыз операцияларды қаржыландыру мақсатында
уақытша ақшаны алудың салдары да болуы мүмкін. Бұндай бґзушылықтар
кассирдің дұрыс таңдалып тағайындалмауынан (олардың тәжірибесі мен
сеніміділігін тексеру) және кассаны жүйелі түрде тексермеуінен болуы
мүмкін.
Касса бойынша қаржыларды кіріске алмау, алынған сомаларды шығысқа
шығарумен немесе кіріс операцияларын жасырумен байланысты. Есеп айырысу
шотынан түскен қаржыны кассаға кіріске алмау жағдайлары ең жиі кездеседі.
Банктегі есеп айырысу шотынан алынған Ақша қаражаттарды толық және
уақытында кіріске алынуын тексерген сәтте аудитор операцияларды екі жағтан
бақылау амалын қолдану керек. Яғни 451 Кассадағы ұлттық валютадағы Ақша
қаражаттарң шот дебеті бойынша аналитикалық есептің №1 ведомостында
көрсетілген соманы 441Есеп айырысу шотындағы Ақша қаражаттардың шотының
кредиті бойынша №2 журнал-ордердегі сомамен салыстырады – олар бір біріне
тең болу керек. Олардың арасында айырмашылық пайда болған кезде кіріс касса
ордерлерімен, банк көшірмелерімен, кассир есеп берулерімен, чектер
түбіртектерімен бұл сомаларды салыстырады. Ал қажет болған жағдайда банк
мекемесінде тікелей тексеруді жүзеге асырады.
Аудитор банктен түскен әр бір чек бойынша ақшалардың толық және
уақытында кіріске алынуын мұқият тексеру қажет. Банктен түскен қолма қол
ақшалардың толық кіріске алынғандығын тек чектер түбіртектерімен ғана
тексерген аудитор қателік жібереді, оны, сонымен қатар, банк көшірмелері
арқылы да істеу керек(қолма қол ақшаны алуға сәйкес код бойынша). Егер
көшірмелерде түзетулер болса және қалдықтар бойынша айырмашылықтар
анықталса, банктен ағымдағы немесе есеп айырысу шотынан көшірмелер алынып,
тексерілетін кәсіпорын бухгалтериясындағы жазбалармен салыстырылады. Банк
шотының көшірмесі қатаң түрде есепке алынатын құжат болып табылады және
мұқият бақылауды қажет етеді. Сондықтан да көшірмелердің банктен алуын
кассир мен басқа да тұлғаларға сеніп бере салуға болмайды. Себебі, олардың
есеп берулері көшірменің мазмұнына байланысты болады.
Кассалық операцияларды жүргізу ережелеріне сәйкес кәсіпорындар
кассаларымен қолма қол ақша қаражаттарды кіріске алу кіріс касса ордерлері
арқылы жүзеге асырылады. Оған бас бухгалтер немесе кәсіпорын басшысының
жазбаша рұқсатымен өкілетті тұлға қол қояды.
Қызмет ағысын төлеу, қарызды өтеу, материалдар ағысын төлеу,
кварталдық төлем және т.б. кіріс ордерлері арқылы келіп түскен ақшаны
кіріске алмауды қызметкерлер мен басқа да тұлғалардың өтелмеген қарызын
талдау мен тексеру арқылы анықтауға болады. Есеп айырысу шоттарындағы
төленген сомаларды өз қалтасына салудың нәтижесінде өтелмеген қарыз сомалар
сол тұлғалардың мойнында қалып қояды. Ал олар болса өз қарыздарын
мойындамайды. Бұл тұлғалармен есеп айырысудың жүйелі тексерулері мен
олардан сұрау арқылы маңызды нәтижеге келуге болады. Есеп айырысулар
бақылауының тағы бір нәтижелі тәсілі болып кіріс құжаттарының тіркелімін
тексеру және оларды төленген құжаттармен салыстыру. Касса ордерлерінің
толық тіркелмеуі, тіпті бұл істің жүзеге аспауы, қарыздардың өтелуін дер
кезінде тексерілмеуі және дер кезінде салыстырымдар жүргізілмеуі кіріс
ордерлерімен түскен Ақша қаражаттарды өз қалтасына салудың жолын
жеңілдетеді. Белгілі бір номерге тіркелетін кассалық ордерлерді тіркеу
журналында кіріс және шығыс ордерлерді дұрыс тіркеу, төленбеген кіріс
ордерлерінің бухгалтерияға қайтып келуін бақылау жазбалардың шындығын
көтеріп, алдау мен тонаушылыққа жол бермейді.
Басқа кәсіпорындардан алынған ақша қаражаттарды өз қалтасына салумен
күрес мүмкін болатын барлық жағдайларда есеп айырысудың қолма қолсыз
нысанын жүргізуді талап етеді. Тәжиребе көрсетіп отырғандай, бұл ереженің
бұзылғаны тонаушылыққа мүмкіндік туғызады.
Мүмкін болатын тонаушылықты анықтау үшін кассалық тәртіптің бұзу
жағдайларына тексеру жүргізіледі. Бұндай кезде қолма қол ақшалардың
көлемді сомаларын берген немесе алған кәсіпорындармен есеп айырысуларды
тексереді.
Басқа кәсіпорындардан ақшалай сомаларды алу сенімхаттарының тіркелімі
мен олардың нақты түрде қолдануын тексеру де тонаушылықты анықтаудың бір
тәсілі болып табылады. Сенімхат беру ережелері бұзылған кезде, олар бойынша
ақша қаражаттардың келіп түсуінің бақылауы да болмайды, бұл тонаушылыққа
жол беруі мүмкін.
Ақша қаражаттарды шығысқа шығарудың кассалық операциялары
мүмкіндігінше тексеруге жатқызылатын бүкіл мерзімінің кассалық есеп беруіне
қосымша болатын құжаттар бойынша тексеріледі. Тексеру кезінде кассалық
операциялар бойынша есеп құжаттарының келесі нысандары қолданылады: №КО-1
Кіріс ордерің және №КО-2 Шығыс касса ордерің, №КО-3 және №КО-3а Кіріс және
шығыс касса құжаттарын тіркеу журналың, Ақшаларды қабылдау мен берудің
ордерлерсіз рәсімделетін құжаттар, №КО-4 Кассалық кітаптың, №КО-5 Кассирдің
қабылдаған және берген Ақшалардың есебің, есеп регистрлары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz