Еңбек нарығы және тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік саясаты
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Еңбек нарығы және тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын
пайдалану есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Жұмыс істелінген уақыт есебі. Жұмыс күші факторының маңызы
мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2. Еңбек белсенділігі экономикалық дамудың өзекті буыны ... ... ... ... ... ... 16
2.1. Еңбек өнімділіг және еңбек сиымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2. Қазақстандағы еңбек нарығы және оның жұмыс істеуі ... ... ... ... ... ..20
2.3. Жұмыс атқаруының бағалылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Еңбек нарығы және тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын
пайдалану есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Жұмыс істелінген уақыт есебі. Жұмыс күші факторының маңызы
мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2. Еңбек белсенділігі экономикалық дамудың өзекті буыны ... ... ... ... ... ... 16
2.1. Еңбек өнімділіг және еңбек сиымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2. Қазақстандағы еңбек нарығы және оның жұмыс істеуі ... ... ... ... ... ..20
2.3. Жұмыс атқаруының бағалылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Еңбек нарығы– бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның күны мен жалдану жағдайы бағаланады. Еңбек нарығы – экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқада көрсеткіштерінің құрылымын байқатады. Осы құбылыстар АҚШ-тағы еңбек рыногында айқын көрінеді.
Осындағы салалық құрылымда екі тенденция байқалады: ауыл шаруашылығымен айналысатындар санының тез қысқаруы және олардың қызмет көрсету саясында артуы. Себебі бұл сала барынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті қолданатын басты салаға айналады.
Қазақстан Республикасында осы уақытқа дейін еңбек нарығы болған жоқ. Нарықтық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату – сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орынының бағасы өседі, жұмысксрге және оның еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі. Нарық еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан алмайды. Ол еңбектің жоғары шапшаңдығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамашылдықты ынталандырады.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек рыногы нақты еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінің еркін аумақтық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр. Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудандарында ерлер еңбегі басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорындар нашар дамыған, осыдан байқалатыны елдегі жұмыссыздардың үштен екісін әйелдер құрайды.
-3-
Егер жұмыс күшін - тауар десек, онда оның құны жайлы әңгіме туындайды. Қазіргі кезде оның құны қандай және қалай анықталады.
Қазақстан Республикасында тәжірибесінде енді ғана тұрғындарды жұмыспен қамтудың нарықтық механизмге өтуі қарастырылуда. Қазіргі кезде жұмыспен қамту қатынастары терең дағдарысты басынан кешуде. Оның себебі әміршілдік экономика жағдайында жұмыспен қамту қатынастары тоталитарлық орталықтан жоспарланған еді. Бұрынғы өміршілдік қоғам толық жұмыспен қамту міндетін және тұрғындардың тиімді еңбекпен қамтылуын шеше алмады. Ал енді тиімді жұмыстылық (еңбекпен қамту) дегенді қалай түсінеміз.
Еңбек нарығы нарық түрлерінің ішіндегі ең жетілмегені болып табылады. Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, әдетте, олардың еңбегіне сұранымның бар немесе жоқтығы туралы мәліметтермен толық ақпараттанбаған. Олар өзінің қаласының шеңберіндегі бос жұмыс орнының барлығын толық білмейді. Ал басқа аймақта жұмыс орнының болуы туралы тіпті хабарсыз. Нарық жағдайында экономикалық еңбекті ауыстыру заңы жұмыс атқарады. Оның мәнісі мынада: өзінің экономикалық жағдайын жақсарту үшін белсенді жұмыс жасауы керек, ол болса тұрақты жетілдіруді қажет етеді және бүкіл өмір бойы еңбек еткен кезеңде қызмет сапасы түрін өзгерткені абзал.
Республикада алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше мыңға дейін ұлғаюы мүмкін. Бұл процеске мемлекет дайындалғаны жөн және әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, оны реттеуді үйренген дұрыс-ақ. Тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі құқықтық негіздегі, арнайы мекемелер бөлімшелерін, экономикалық тетіктер жүйесін ендіреді. Осы жағдайда мемлекет әлеуметтік саясатында міндетті шараларды жүргізуге міндетті: әсіресе, жұмыссыздарға жәрдем төлеу, біліктілікті арттыру мен жаңа жмыс орнын құру және әлеуметтік саясат және т.б.
Кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын қаржыландырмаса, мемлекет кәсіби дайындықта жұмсалатын шығындарды өз мойнына алады.
-4-
Қазақстан Республикасы Президентінің 1996-шы жылы 6 қазанда "Мемлекеттік жастар саясатын жетілдіру шаралары туралы" шешімі шығып, онда осы мәселелсрді қарастыру көзделген.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары (тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы) алады. Еңбнк биржасы – бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме, мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскср мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс-әрекет жүзеге асады. Бүгінгі қалыптасқан шындық барлық еңбек нарығы элементтерінің қайтадан пайда болу қажеттілігін алға тартуда. Қазақстанда тұрғындарды жаппай жұмыспен қамту орталығы 1991-ші жылы 1 шілдеден бастап жұмыс істей бастады. Қазіргі кезде мұндай биржалар орны өсіп келеді. Соңғы жылдары еңбек биржасы еңбек нарығын реттеудің маңызды инструменті болып, жұмыспен қамту саясатын жасап әрі оны өмірге ендірді. Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі қызметі мынау болып табылады: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды зерттей білу, жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты ауыстыратын және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға ақпарат беру, жұмыс іздеген мамандарды оқыту ұйымдастыру және жаңа дайындықтан өткізу, жастар арасында кәсіби бағдар жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде делдалдық іс атқару және жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ. Мемлекет кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы еңбек нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы берген жұмысқа жолдама кәсіпкер үшін ұсыныс болып табылады. Себебі олар кімді аламын десе де таңдау еркіне құқылы және өзінің кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамтудың арнайы бағдарламасы жасалған. Еңбек нарығындағы жағдайды ескере отырып, жұмыссыздарды қайтадан оқыту шаралары, қарастырылған, жастар, әйелдер, мүгедектерді жұмыспен қамтуға қамқорлықтар жасау көзделген. Кәсіпорындарда оларды жұмысқа алудың үлесі (квотасы) белгіленген.
Осындағы салалық құрылымда екі тенденция байқалады: ауыл шаруашылығымен айналысатындар санының тез қысқаруы және олардың қызмет көрсету саясында артуы. Себебі бұл сала барынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті қолданатын басты салаға айналады.
Қазақстан Республикасында осы уақытқа дейін еңбек нарығы болған жоқ. Нарықтық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату – сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орынының бағасы өседі, жұмысксрге және оның еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі. Нарық еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан алмайды. Ол еңбектің жоғары шапшаңдығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамашылдықты ынталандырады.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек рыногы нақты еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінің еркін аумақтық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр. Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудандарында ерлер еңбегі басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорындар нашар дамыған, осыдан байқалатыны елдегі жұмыссыздардың үштен екісін әйелдер құрайды.
-3-
Егер жұмыс күшін - тауар десек, онда оның құны жайлы әңгіме туындайды. Қазіргі кезде оның құны қандай және қалай анықталады.
Қазақстан Республикасында тәжірибесінде енді ғана тұрғындарды жұмыспен қамтудың нарықтық механизмге өтуі қарастырылуда. Қазіргі кезде жұмыспен қамту қатынастары терең дағдарысты басынан кешуде. Оның себебі әміршілдік экономика жағдайында жұмыспен қамту қатынастары тоталитарлық орталықтан жоспарланған еді. Бұрынғы өміршілдік қоғам толық жұмыспен қамту міндетін және тұрғындардың тиімді еңбекпен қамтылуын шеше алмады. Ал енді тиімді жұмыстылық (еңбекпен қамту) дегенді қалай түсінеміз.
Еңбек нарығы нарық түрлерінің ішіндегі ең жетілмегені болып табылады. Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, әдетте, олардың еңбегіне сұранымның бар немесе жоқтығы туралы мәліметтермен толық ақпараттанбаған. Олар өзінің қаласының шеңберіндегі бос жұмыс орнының барлығын толық білмейді. Ал басқа аймақта жұмыс орнының болуы туралы тіпті хабарсыз. Нарық жағдайында экономикалық еңбекті ауыстыру заңы жұмыс атқарады. Оның мәнісі мынада: өзінің экономикалық жағдайын жақсарту үшін белсенді жұмыс жасауы керек, ол болса тұрақты жетілдіруді қажет етеді және бүкіл өмір бойы еңбек еткен кезеңде қызмет сапасы түрін өзгерткені абзал.
Республикада алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше мыңға дейін ұлғаюы мүмкін. Бұл процеске мемлекет дайындалғаны жөн және әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, оны реттеуді үйренген дұрыс-ақ. Тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі құқықтық негіздегі, арнайы мекемелер бөлімшелерін, экономикалық тетіктер жүйесін ендіреді. Осы жағдайда мемлекет әлеуметтік саясатында міндетті шараларды жүргізуге міндетті: әсіресе, жұмыссыздарға жәрдем төлеу, біліктілікті арттыру мен жаңа жмыс орнын құру және әлеуметтік саясат және т.б.
Кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын қаржыландырмаса, мемлекет кәсіби дайындықта жұмсалатын шығындарды өз мойнына алады.
-4-
Қазақстан Республикасы Президентінің 1996-шы жылы 6 қазанда "Мемлекеттік жастар саясатын жетілдіру шаралары туралы" шешімі шығып, онда осы мәселелсрді қарастыру көзделген.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары (тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы) алады. Еңбнк биржасы – бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме, мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскср мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс-әрекет жүзеге асады. Бүгінгі қалыптасқан шындық барлық еңбек нарығы элементтерінің қайтадан пайда болу қажеттілігін алға тартуда. Қазақстанда тұрғындарды жаппай жұмыспен қамту орталығы 1991-ші жылы 1 шілдеден бастап жұмыс істей бастады. Қазіргі кезде мұндай биржалар орны өсіп келеді. Соңғы жылдары еңбек биржасы еңбек нарығын реттеудің маңызды инструменті болып, жұмыспен қамту саясатын жасап әрі оны өмірге ендірді. Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі қызметі мынау болып табылады: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды зерттей білу, жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты ауыстыратын және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға ақпарат беру, жұмыс іздеген мамандарды оқыту ұйымдастыру және жаңа дайындықтан өткізу, жастар арасында кәсіби бағдар жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде делдалдық іс атқару және жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ. Мемлекет кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы еңбек нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы берген жұмысқа жолдама кәсіпкер үшін ұсыныс болып табылады. Себебі олар кімді аламын десе де таңдау еркіне құқылы және өзінің кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамтудың арнайы бағдарламасы жасалған. Еңбек нарығындағы жағдайды ескере отырып, жұмыссыздарды қайтадан оқыту шаралары, қарастырылған, жастар, әйелдер, мүгедектерді жұмыспен қамтуға қамқорлықтар жасау көзделген. Кәсіпорындарда оларды жұмысқа алудың үлесі (квотасы) белгіленген.
Қолданылған әдебиеттер.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. – Алматы, 1992.
2. Бабақұлы Б. Тәуелсіздік, нарық, экономика. – Алматы, 1996.
3. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. – Алматы, 1996.
4. Кеулімжаев Қ.К. т.б., Қаржылық есеп. –Алматы, 2001.
5. Куликов А. Экономикалық теория негіздері. Шымкент, 1994.
6. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 1997.
7. Қазақстан Республикасының еңбек туралы Заңы. – Алматы, 2000.
8. Қалдыбаев О, Теміров Е. Нарықтық экономиканың анықтамалығы. – Алматы, 1993.
9. Қазақстандағы шағын кәсіпорындар. – Алматы, 1999.
10. Мамыров Н.К. Менеджмент және нарық. – Алматы, 1998.
11. Мамыров Н.К., Тілецужанова М.А. Микроэкономика. – Алматы, 2003.
12. Медешев Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. – Алматы, 1995.
13. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 2003.
14. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. – 2007.
15. Сергеев В.И. Кәсіпорын экономикасы. – М., 1997.
16. Шеденов Ө.Қ. , және т.б. Жалпы экономикалық теория. – Алматы-Ақтөбе, 2002.
17. Шуляк Н.Н. Кәсіпорын қаражаты. – Москва, 2000.
18. Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ университеті», 1999.
19. Экономикалық реформалар. – Алматы «Экономика», 1999.
20. ҚР кәсіпорынының экономикалық өсуі. Ғылыми еңбектер жинағы. – Алматы: «Экономика», 2000.
-26-
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. – Алматы, 1992.
2. Бабақұлы Б. Тәуелсіздік, нарық, экономика. – Алматы, 1996.
3. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. – Алматы, 1996.
4. Кеулімжаев Қ.К. т.б., Қаржылық есеп. –Алматы, 2001.
5. Куликов А. Экономикалық теория негіздері. Шымкент, 1994.
6. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 1997.
7. Қазақстан Республикасының еңбек туралы Заңы. – Алматы, 2000.
8. Қалдыбаев О, Теміров Е. Нарықтық экономиканың анықтамалығы. – Алматы, 1993.
9. Қазақстандағы шағын кәсіпорындар. – Алматы, 1999.
10. Мамыров Н.К. Менеджмент және нарық. – Алматы, 1998.
11. Мамыров Н.К., Тілецужанова М.А. Микроэкономика. – Алматы, 2003.
12. Медешев Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. – Алматы, 1995.
13. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 2003.
14. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. – 2007.
15. Сергеев В.И. Кәсіпорын экономикасы. – М., 1997.
16. Шеденов Ө.Қ. , және т.б. Жалпы экономикалық теория. – Алматы-Ақтөбе, 2002.
17. Шуляк Н.Н. Кәсіпорын қаражаты. – Москва, 2000.
18. Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ университеті», 1999.
19. Экономикалық реформалар. – Алматы «Экономика», 1999.
20. ҚР кәсіпорынының экономикалық өсуі. Ғылыми еңбектер жинағы. – Алматы: «Экономика», 2000.
-26-
Қазақстан Республикасының
Білім және ғылым министрлігі
Тақырыбы: Еңбек нарығы және тұрғындарды еңбекпен
қамтудың мемлекеттік
Оқушы:
Оқытушы:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Еңбек нарығы және тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі
теориясы ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын
пайдалану
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...10
1.3. Жұмыс істелінген уақыт есебі. Жұмыс күші факторының маңызы
мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 13
2. Еңбек белсенділігі экономикалық дамудың өзекті
буыны ... ... ... ... ... ... 16
2.1. Еңбек өнімділіг және еңбек
сиымдылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .19
2.2. Қазақстандағы еңбек нарығы және оның жұмыс
істеуі ... ... ... ... ... ..20
2.3. Жұмыс атқаруының
бағалылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..26
Кіріспе.
Еңбек нарығы– бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын
сату және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның күны мен жалдану жағдайы
бағаланады. Еңбек нарығы – экономика жағдайын көрсетудің айнасы,
тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала
бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқада көрсеткіштерінің
құрылымын байқатады. Осы құбылыстар АҚШ-тағы еңбек рыногында айқын
көрінеді.
Осындағы салалық құрылымда екі тенденция байқалады: ауыл
шаруашылығымен айналысатындар санының тез қысқаруы және олардың қызмет
көрсету саясында артуы. Себебі бұл сала барынша ұлғая түсті және ол
қоғамдық еңбекті қолданатын басты салаға айналады.
Қазақстан Республикасында осы уақытқа дейін еңбек нарығы болған жоқ.
Нарықтық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек нарығы
– бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату – сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы
біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орынының бағасы
өседі, жұмысксрге және оның еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте
қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі.
Нарық еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан алмайды. Ол
еңбектің жоғары шапшаңдығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамашылдықты
ынталандырады.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек рыногы нақты
еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай
тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен
шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінің
еркін аумақтық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр.
Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудандарында ерлер еңбегі
басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорындар нашар
дамыған, осыдан байқалатыны елдегі жұмыссыздардың үштен екісін әйелдер
құрайды.
-3-
Егер жұмыс күшін - тауар десек, онда оның құны жайлы әңгіме
туындайды. Қазіргі кезде оның құны қандай және қалай анықталады.
Қазақстан Республикасында тәжірибесінде енді ғана тұрғындарды
жұмыспен қамтудың нарықтық механизмге өтуі қарастырылуда. Қазіргі кезде
жұмыспен қамту қатынастары терең дағдарысты басынан кешуде. Оның себебі
әміршілдік экономика жағдайында жұмыспен қамту қатынастары тоталитарлық
орталықтан жоспарланған еді. Бұрынғы өміршілдік қоғам толық жұмыспен қамту
міндетін және тұрғындардың тиімді еңбекпен қамтылуын шеше алмады. Ал енді
тиімді жұмыстылық (еңбекпен қамту) дегенді қалай түсінеміз.
Еңбек нарығы нарық түрлерінің ішіндегі ең жетілмегені болып
табылады. Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, әдетте, олардың еңбегіне
сұранымның бар немесе жоқтығы туралы мәліметтермен толық ақпараттанбаған.
Олар өзінің қаласының шеңберіндегі бос жұмыс орнының барлығын толық
білмейді. Ал басқа аймақта жұмыс орнының болуы туралы тіпті хабарсыз. Нарық
жағдайында экономикалық еңбекті ауыстыру заңы жұмыс атқарады. Оның мәнісі
мынада: өзінің экономикалық жағдайын жақсарту үшін белсенді жұмыс жасауы
керек, ол болса тұрақты жетілдіруді қажет етеді және бүкіл өмір бойы еңбек
еткен кезеңде қызмет сапасы түрін өзгерткені абзал.
Республикада алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше мыңға
дейін ұлғаюы мүмкін. Бұл процеске мемлекет дайындалғаны жөн және әлемдік
тәжірибеге сүйене отырып, оны реттеуді үйренген дұрыс-ақ. Тұрғындарды
еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі құқықтық негіздегі, арнайы
мекемелер бөлімшелерін, экономикалық тетіктер жүйесін ендіреді. Осы
жағдайда мемлекет әлеуметтік саясатында міндетті шараларды жүргізуге
міндетті: әсіресе, жұмыссыздарға жәрдем төлеу, біліктілікті арттыру мен
жаңа жмыс орнын құру және әлеуметтік саясат және т.б.
Кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын қаржыландырмаса, мемлекет кәсіби
дайындықта жұмсалатын шығындарды өз мойнына алады.
-4-
Қазақстан Республикасы Президентінің 1996-шы жылы 6 қазанда "Мемлекеттік
жастар саясатын жетілдіру шаралары туралы" шешімі шығып, онда осы
мәселелсрді қарастыру көзделген.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары
(тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы) алады. Еңбнк биржасы – бұл тұрақты
негізде қызмет жасайтын мекеме, мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскср мен
кәсіпкер арасындағы делдалдық іс-әрекет жүзеге асады. Бүгінгі қалыптасқан
шындық барлық еңбек нарығы элементтерінің қайтадан пайда болу қажеттілігін
алға тартуда. Қазақстанда тұрғындарды жаппай жұмыспен қамту орталығы 1991-
ші жылы 1 шілдеден бастап жұмыс істей бастады. Қазіргі кезде мұндай
биржалар орны өсіп келеді. Соңғы жылдары еңбек биржасы еңбек нарығын
реттеудің маңызды инструменті болып, жұмыспен қамту саясатын жасап әрі оны
өмірге ендірді. Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі қызметі мынау
болып табылады: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды зерттей білу,
жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты ауыстыратын
және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға ақпарат беру, жұмыс іздеген
мамандарды оқыту ұйымдастыру және жаңа дайындықтан өткізу, жастар арасында
кәсіби бағдар жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде
делдалдық іс атқару және жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ. Мемлекет
кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы еңбек нарығына
әсер етеді. Еңбек биржасы берген жұмысқа жолдама кәсіпкер үшін ұсыныс болып
табылады. Себебі олар кімді аламын десе де таңдау еркіне құқылы және өзінің
кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамтудың арнайы
бағдарламасы жасалған. Еңбек нарығындағы жағдайды ескере отырып,
жұмыссыздарды қайтадан оқыту шаралары, қарастырылған, жастар, әйелдер,
мүгедектерді жұмыспен қамтуға қамқорлықтар жасау көзделген. Кәсіпорындарда
оларды жұмысқа алудың үлесі (квотасы) белгіленген.
-5-
1. Еңбек нарығы және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
үшін ғана емес, бүкіл қоғамдың өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыадың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтиды.
Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің
қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған
жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда
ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды
қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорындарда өндірісті және
өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол
сияқты бизнес-жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару
жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс,
талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті
қызметкерлерге жоғары табыспен ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз
ете алатын болса.
Қазіргі кезде біздің Қазақстанда басқа көптеген елдермен
салыстырығанда адамның еңбегі төмен бағалануда. Мысалы, бір сағаттық адам
еңбегі Швейцарияда – 30, Германияда – 28, Австралияда – 22, Францияда – 15
доллар құрайды. Біздің есептеуімізше, Қазақстан Республикасында жұмысшы мен
мемлекеттік сектордағы қызметкердің бір сағат еңбегі 0,10 доллар тұрады,
рыноктық қатынастарға көшкенде жұмыс күшінің сапасына деген сұраныс өседі,
сондықтан оның ақысын көбейту қажеттілігі еріксіз туындайды.
-6-
Мысалы, американдықтар өмірінің еңбек еткен жылдарында жұмыс
орнын орташа 7,5 рет ауыстырады. Жапонияда жұмысшының белгілі бір бөлігі
өмір бойы жалдамалы еңбек етуіне қарамастан – жұмыстарын 2,6 рет
ауыстырады. Батыс Еуропада бұл көрсеткіш Жапонияға қарағанда жоғары, бірақ
АҚШ-нан төмен. Дамыған елдердегі рынок өзінің өзгермелі конъюктурасына
қарай, жұмыскерлердің үштен екісін үнемі оқуға итермелейді. Жапонияда
мысалы, әрбір екінші жұмысшы әйтеуір бір жерде оқиды.
Швецияда еңбекке байланысты арнайы заң қабылданған. Заң талабына
сай, әрбір жұмыскер жұмыс уақытының есебінен кез келген курста оқуға құқылы
және ешқандай жалақысын жоғалтпайды. Сондықтан да жұмыскердің оқуы мен
білім дәрежесі жоғары бағанады. Бұл процесс – рыноктық принципке көшетін
экономика үшін қажетті құбылыс. Финляндияда, мысалы осындай
орташа мерзім кезінде мамандық та өзгертіледі немесе халық шаурашылығында
айналысатындардың үштен бір бөлігі басқа жұмысқа ауысады.
Қазақстан Республикасы "Тұрғындарды жұмыспен қамту туралы"
жұмыссыздығы үшін олардың, негізгі жалақысының 50%-нан төмен емес мөлшерде
кепілдікпен ақы белгіленеді. Ол төлем республикадағы қалыптасқан жағдайға,
күн көру деңгейімен төмен болмауы қажет. Салыстыру үшін жұмыссыздық бойынша
ақы мөлшерін келтірейік: АҚШ-да жалақының 50%-ын құрайды, Жапонияда
жұмыссыздардың жас ерекшелігі мен басқада көрсеткішіне байланысты 3-12
айдың жалақысының - 60-80% құрайды, Францияда – 1-2,5 жылдағы жалақының 42%-
ын құрап, қосымша күніне 40 франк төленеді, ал 3 жыл бойы ерекше ақы
төленеді. Ұлыбританияда 52 апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді. Жұмыс
істейтіндердің жалақысынан шегеріліп, сол жнналған сомалардан арнайы қор
пар құрылады.
Рыноктық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы
әртүрлі категориядағы адамдарға дифференциалды түрде қарау көзделген.
Әсіресе жастарға. Осы мақсатта жастар арасындағы жұмыссыздықпен күресу үшін
арнайы бағдарлама жасалып, ол өмірге ендіріледі. Бұл бағдарламада
кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жұмыс орынын құру шараларына ерекше
орын берілген.
-7-
1.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы.
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы
ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты
рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік
мектебінің теориясы –жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен
туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік
теориясы қазіргі өкілдері – монетаристер - осы көзқарасты құптайды.
К. Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория
жұмыссыздыктың болуын біріншіден – капиталдың қорлануымен, екіншіден, -
техника прогрессімен болатындығын айтады.
Ағылшын экономисі Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық бұл тауарға
сұранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте
жоғарылауының салдары деп түсіндіреді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін
ол адамдардың қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға
ынталандырудың әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен
қамтамасыз етуге болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жоюы
қажет және жұмыс орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны
қарастырған дұрыс.
Жұмыссыздықтың түрлері мен себептері. Жұмыссыздықтың мынандай түрлері
бар:
1. Жасырын жұмыссыздық – өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшылардың қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс
күшімен атқаруға болады.
2. Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір
жерден басқа жерге жұмыс іздеумен ауысуын айтамыз.
3. Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы: бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе
қайта өңдеу өнеркәсібінде т.б.
-8-
4. Құрылымдық жұмыссыздық – өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде
болады: жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі саланы
жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.
5. Технологиялық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың
нәтижесі, біліктілікті өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді талап
етеді.
6. Циклдық жұмыссыздық – өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни
экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты.
Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп
қарайды. Жұмыссыздықтың бірінші тобына – жиынтық сұранымның
жеткіліксіздігінен туындауын жатқызады, алдыменен циклдық жұмыссыздықты
айтамыз. Жұмыссыздықтың екінші тобына – жиынтық сұраным өзгерісімен
байланысты емес: фрикцнондық, құрылымдық, технологиялық және басқа
түрлерін жатқызамыз.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы – қоғам үшін ең ауыр экономикалық
және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды
жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің
абыройын да жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылулы психологиялық зақым
ретінде бағалап, тек ең жақыны туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс
деңгейінде қаралады. Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен
анықталады:
мұндағы - ЖБ – жұмыссыздық деңгейі;
ЖС – жұмыссыздар саны;
ЖК – жұмыс күшінін саны.
Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді; инфляцияның өсуіне ықпал
жасайды, сондықтан еңбекке қабілетті адамдардың бар бөлігі өнім өңдіруге
қатыса алмайды. Сөйтіп олар жұмыспен қамтылмағандықтан ақшалай
жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі
өсе түседі. Кез келген жұмыссыздың деңгейімен байланысты болатын
экономикалық зиянды анықтау үшін, әлемдік практикада Оукен заңы
қолданылады.
-9-
1.2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебі.
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын шаруашылық
субъектісінің, жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар
және негізгі емес қызмет атқаратындар – деп екі топқа бөледі.
Ал өнеркәсіп орындарында қызмет істеушілер мынадай екі топқа
бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік шаруашылық субъектісінің балансыңдағы өндіріске
жатпайтын ұйымдардың жұмысшы қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни
шаруашылық субъектісінің жұмысшылары мен қызметкерлері жұмысшылар мен
қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Есеп берген кезде қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы
басқа да топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – директор, ректор, президент меңгеруші және тағы
басқалар жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар және
тағы басқалары жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп пен
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшы қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс
істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Шаруашылық субъектісіндегі қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың "тізімдегі саны" – деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен
ұйымдарға, яғни шаруашылық субъектіге қызметке жаңа адамды алуға немесе
кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты өзгеріп отырады.
-10-
Еңбек есебі жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақыты
есебінен тұрады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі – кәсіпорындар мен
ұйымдардың, мекемелердің яғни шаруашылық субъектісінің мамандар бөлімінде
(кадрлар бөлімі) жүргізіледі.
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
шаруашылық субъектісінің мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы – мамандар бөлімінде сақталынып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулері, сөгістері және тағыда басқа деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі
Т-2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты-жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
және дүниеге келген жылы, мекен-жайы және тағы басқа керекті мәліметтер
толтырылады.
Шаруашылық субъектісіндегі әрбір қызметке алынған адамға, яғни
жұмысшылар мен қызметкерлерге табельдік номер беріледі. Бұл номер –
еңбекақы бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір
кезеңдегі, яғни, уақыттағы шаруашылық субъектісінің жұмысшылар мен
қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар
мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын жұмысшылар мен
қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу бұйрықтары негізінде
анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлер-дің күнделікті тізімдегі
саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде табелінің деректеріне
сәйкес келуі тиіс. Демалыс немесе мейрам күні, сондай-ақ басқа да жұмыс
істемейтін күндері екі немесе одан да көп қатар болса, жұмыскерлердің
тізімдегі саны ол күндердің әрқайсысына демалыс немесе мейрам күндері,
сондай-ақ жұмыс істемейтін күндерінің алдыңғы жұмыс күніндегі тізімдегі
санына теңеліп алынады.
-11-
Жұмысшылар мен қызметкерлердің шаруашылық субъектісі бойынша бір
жылдық орташа саны осы жылдағы барлық айлардағы олардың тізімінің орташа
санының қосындысын 12-ге бөлумен анықталады.
Егер шаруашылық субъектісі толық жыл бойы жұмыс істемеген болса,
онда жұмыскерлердің тізімдік орташа саны жұмыс істеген айлардағы олардың
сандарының қосындысын 12-ге бөлу арқылы табылады.
Ескерту: Жұмысшылар мен қызметкерлердің шаруашылық субъектісі бойынша
орташа еңбекақысын, еңбек өнімділігін және басқа да орташа шамаларын
анықтау үшін "орташа еңбекақы" және басқа да орташа шамаларды есептеп
шығаруға қолданатын жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген көрсеткіш
қолданылады.
Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық
тізімдік санынан жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір категорияларына
жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай жұмысшылар мен
қызметкерлердің қатарына жататындар:
1. Жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер,
сондай-ақ бала асырап алған әйелдер.
2. Заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер
(ер адамдар).
3. Оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, соңдай-ақ жоғары және арнаулы оқу
орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы сақталмай жіберілген
жұмысшылар мен қызметкерлер.
4. Орташа еңбекақыны табу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен
қызметкерлер санын анықтауға, олардың қатарынан нақтылы жұмыс істегеніне
қарай пропорционалды түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс істемейтін
жұмысшылар мен қызметкерлер кіргізіледі.
6. Орташа еңбекақы есептеу үшін есепке алынатын жұмысшы
қызметкерлердің құрамына (қатарына) үйде отырып жұмыс істейтін жұмысшы
қызметкерлер кіреді. Олардың саны сол жұмысшы мен қызметкерге есептелген
айлық еңбекақыны, сол шаруашылық субъектісінде негізгі қызметті атқаратын
жұмысшылар мен қызметкерлердің сол айдағы орташа еңбекақысына бөлу арқылы
анықтайды.
-12-
1.3. Жұмыс істелінген уақыт есебі. Жұмыс күші факторының маңызы мен
мәні.
Жұмыс істелінген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген
өнімнің өнімділігін есептеуге және жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгіленген нормасын орындау барысын анықтауға, сонымен қатар жұмыс
істегені жайлы статистикалық көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің балансын
жасауға қолданылады. Жұмыс істелінген уақыт есебі жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмысқа келуі, олардың жұмыс істегені, жұмыстың тоқтап
қалуы және жұмысқа келмеген жұмысшылар мен қызметкерлердің катего-рияларына
сай табельде алфавит бойынша реттік нөмір санына қарай жүргізіледі. Жалпы
табельдер жұмыс істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын есептеуге арналған.
Үлгілі түрі № 12 табель – еңбекақы жайлы есептік мәліметтерді
есептегіш машиналарға санауға арналған.
Үлгілі түрі № 13 табель – тек қана жұмыс істеген уақытты есептеп
санауға арналған.
Үлгілі түрі № 14 табель – тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы
қызметкерлердің жұмыс істеген уақытын есептеуге арналған.
Бұл табельдер кәсіпорын, ұйым, мекеме яғни шаруашылық субъектісінің
әр құрылымының өкілдері бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа
келмегені, жұмыстың тоқтап қалғанына байланысты белгіленген шартты
белгілерді қою арқылы толтырылады. Жұмысшылар мен қызмет-керлердің уақытша
жұмысқа жарамай қалғаны туралы құжаттары осы табельге қосымша тіркелінеді.
Жұмысшы-қызметкерлердің демалысқа шығуы, іс-сапарында болуы, жұмысқа
себепсіз кешігуі және тағы басқа жағдайлар табельде тиісті белгіленген
әріптік белгімен көрсетіледі.
-13-
Мысалы:
• іс-сапарындағы жұмысшы қызметкерлер үшін - і
• демалыстағы жұмысшы қызметкерлер үшін - д
• жұмыстан себепсіз кешіккен жұмысшылар үшін - с
тағы да басқа белгілер қолданылады.
Табельде жұмысшылар мен қызметкерлердің тек қана жұмысқа келген
немесе жұмысқа келмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Білім және ғылым министрлігі
Тақырыбы: Еңбек нарығы және тұрғындарды еңбекпен
қамтудың мемлекеттік
Оқушы:
Оқытушы:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Еңбек нарығы және тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі
теориясы ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын
пайдалану
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...10
1.3. Жұмыс істелінген уақыт есебі. Жұмыс күші факторының маңызы
мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 13
2. Еңбек белсенділігі экономикалық дамудың өзекті
буыны ... ... ... ... ... ... 16
2.1. Еңбек өнімділіг және еңбек
сиымдылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .19
2.2. Қазақстандағы еңбек нарығы және оның жұмыс
істеуі ... ... ... ... ... ..20
2.3. Жұмыс атқаруының
бағалылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..26
Кіріспе.
Еңбек нарығы– бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын
сату және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның күны мен жалдану жағдайы
бағаланады. Еңбек нарығы – экономика жағдайын көрсетудің айнасы,
тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала
бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқада көрсеткіштерінің
құрылымын байқатады. Осы құбылыстар АҚШ-тағы еңбек рыногында айқын
көрінеді.
Осындағы салалық құрылымда екі тенденция байқалады: ауыл
шаруашылығымен айналысатындар санының тез қысқаруы және олардың қызмет
көрсету саясында артуы. Себебі бұл сала барынша ұлғая түсті және ол
қоғамдық еңбекті қолданатын басты салаға айналады.
Қазақстан Республикасында осы уақытқа дейін еңбек нарығы болған жоқ.
Нарықтық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек нарығы
– бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату – сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы
біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орынының бағасы
өседі, жұмысксрге және оның еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте
қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі.
Нарық еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан алмайды. Ол
еңбектің жоғары шапшаңдығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамашылдықты
ынталандырады.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек рыногы нақты
еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай
тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен
шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінің
еркін аумақтық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр.
Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудандарында ерлер еңбегі
басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорындар нашар
дамыған, осыдан байқалатыны елдегі жұмыссыздардың үштен екісін әйелдер
құрайды.
-3-
Егер жұмыс күшін - тауар десек, онда оның құны жайлы әңгіме
туындайды. Қазіргі кезде оның құны қандай және қалай анықталады.
Қазақстан Республикасында тәжірибесінде енді ғана тұрғындарды
жұмыспен қамтудың нарықтық механизмге өтуі қарастырылуда. Қазіргі кезде
жұмыспен қамту қатынастары терең дағдарысты басынан кешуде. Оның себебі
әміршілдік экономика жағдайында жұмыспен қамту қатынастары тоталитарлық
орталықтан жоспарланған еді. Бұрынғы өміршілдік қоғам толық жұмыспен қамту
міндетін және тұрғындардың тиімді еңбекпен қамтылуын шеше алмады. Ал енді
тиімді жұмыстылық (еңбекпен қамту) дегенді қалай түсінеміз.
Еңбек нарығы нарық түрлерінің ішіндегі ең жетілмегені болып
табылады. Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, әдетте, олардың еңбегіне
сұранымның бар немесе жоқтығы туралы мәліметтермен толық ақпараттанбаған.
Олар өзінің қаласының шеңберіндегі бос жұмыс орнының барлығын толық
білмейді. Ал басқа аймақта жұмыс орнының болуы туралы тіпті хабарсыз. Нарық
жағдайында экономикалық еңбекті ауыстыру заңы жұмыс атқарады. Оның мәнісі
мынада: өзінің экономикалық жағдайын жақсарту үшін белсенді жұмыс жасауы
керек, ол болса тұрақты жетілдіруді қажет етеді және бүкіл өмір бойы еңбек
еткен кезеңде қызмет сапасы түрін өзгерткені абзал.
Республикада алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше мыңға
дейін ұлғаюы мүмкін. Бұл процеске мемлекет дайындалғаны жөн және әлемдік
тәжірибеге сүйене отырып, оны реттеуді үйренген дұрыс-ақ. Тұрғындарды
еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі құқықтық негіздегі, арнайы
мекемелер бөлімшелерін, экономикалық тетіктер жүйесін ендіреді. Осы
жағдайда мемлекет әлеуметтік саясатында міндетті шараларды жүргізуге
міндетті: әсіресе, жұмыссыздарға жәрдем төлеу, біліктілікті арттыру мен
жаңа жмыс орнын құру және әлеуметтік саясат және т.б.
Кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын қаржыландырмаса, мемлекет кәсіби
дайындықта жұмсалатын шығындарды өз мойнына алады.
-4-
Қазақстан Республикасы Президентінің 1996-шы жылы 6 қазанда "Мемлекеттік
жастар саясатын жетілдіру шаралары туралы" шешімі шығып, онда осы
мәселелсрді қарастыру көзделген.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары
(тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы) алады. Еңбнк биржасы – бұл тұрақты
негізде қызмет жасайтын мекеме, мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскср мен
кәсіпкер арасындағы делдалдық іс-әрекет жүзеге асады. Бүгінгі қалыптасқан
шындық барлық еңбек нарығы элементтерінің қайтадан пайда болу қажеттілігін
алға тартуда. Қазақстанда тұрғындарды жаппай жұмыспен қамту орталығы 1991-
ші жылы 1 шілдеден бастап жұмыс істей бастады. Қазіргі кезде мұндай
биржалар орны өсіп келеді. Соңғы жылдары еңбек биржасы еңбек нарығын
реттеудің маңызды инструменті болып, жұмыспен қамту саясатын жасап әрі оны
өмірге ендірді. Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі қызметі мынау
болып табылады: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды зерттей білу,
жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты ауыстыратын
және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға ақпарат беру, жұмыс іздеген
мамандарды оқыту ұйымдастыру және жаңа дайындықтан өткізу, жастар арасында
кәсіби бағдар жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде
делдалдық іс атқару және жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ. Мемлекет
кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы еңбек нарығына
әсер етеді. Еңбек биржасы берген жұмысқа жолдама кәсіпкер үшін ұсыныс болып
табылады. Себебі олар кімді аламын десе де таңдау еркіне құқылы және өзінің
кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамтудың арнайы
бағдарламасы жасалған. Еңбек нарығындағы жағдайды ескере отырып,
жұмыссыздарды қайтадан оқыту шаралары, қарастырылған, жастар, әйелдер,
мүгедектерді жұмыспен қамтуға қамқорлықтар жасау көзделген. Кәсіпорындарда
оларды жұмысқа алудың үлесі (квотасы) белгіленген.
-5-
1. Еңбек нарығы және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
үшін ғана емес, бүкіл қоғамдың өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыадың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтиды.
Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің
қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған
жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда
ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды
қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорындарда өндірісті және
өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол
сияқты бизнес-жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару
жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс,
талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті
қызметкерлерге жоғары табыспен ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз
ете алатын болса.
Қазіргі кезде біздің Қазақстанда басқа көптеген елдермен
салыстырығанда адамның еңбегі төмен бағалануда. Мысалы, бір сағаттық адам
еңбегі Швейцарияда – 30, Германияда – 28, Австралияда – 22, Францияда – 15
доллар құрайды. Біздің есептеуімізше, Қазақстан Республикасында жұмысшы мен
мемлекеттік сектордағы қызметкердің бір сағат еңбегі 0,10 доллар тұрады,
рыноктық қатынастарға көшкенде жұмыс күшінің сапасына деген сұраныс өседі,
сондықтан оның ақысын көбейту қажеттілігі еріксіз туындайды.
-6-
Мысалы, американдықтар өмірінің еңбек еткен жылдарында жұмыс
орнын орташа 7,5 рет ауыстырады. Жапонияда жұмысшының белгілі бір бөлігі
өмір бойы жалдамалы еңбек етуіне қарамастан – жұмыстарын 2,6 рет
ауыстырады. Батыс Еуропада бұл көрсеткіш Жапонияға қарағанда жоғары, бірақ
АҚШ-нан төмен. Дамыған елдердегі рынок өзінің өзгермелі конъюктурасына
қарай, жұмыскерлердің үштен екісін үнемі оқуға итермелейді. Жапонияда
мысалы, әрбір екінші жұмысшы әйтеуір бір жерде оқиды.
Швецияда еңбекке байланысты арнайы заң қабылданған. Заң талабына
сай, әрбір жұмыскер жұмыс уақытының есебінен кез келген курста оқуға құқылы
және ешқандай жалақысын жоғалтпайды. Сондықтан да жұмыскердің оқуы мен
білім дәрежесі жоғары бағанады. Бұл процесс – рыноктық принципке көшетін
экономика үшін қажетті құбылыс. Финляндияда, мысалы осындай
орташа мерзім кезінде мамандық та өзгертіледі немесе халық шаурашылығында
айналысатындардың үштен бір бөлігі басқа жұмысқа ауысады.
Қазақстан Республикасы "Тұрғындарды жұмыспен қамту туралы"
жұмыссыздығы үшін олардың, негізгі жалақысының 50%-нан төмен емес мөлшерде
кепілдікпен ақы белгіленеді. Ол төлем республикадағы қалыптасқан жағдайға,
күн көру деңгейімен төмен болмауы қажет. Салыстыру үшін жұмыссыздық бойынша
ақы мөлшерін келтірейік: АҚШ-да жалақының 50%-ын құрайды, Жапонияда
жұмыссыздардың жас ерекшелігі мен басқада көрсеткішіне байланысты 3-12
айдың жалақысының - 60-80% құрайды, Францияда – 1-2,5 жылдағы жалақының 42%-
ын құрап, қосымша күніне 40 франк төленеді, ал 3 жыл бойы ерекше ақы
төленеді. Ұлыбританияда 52 апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді. Жұмыс
істейтіндердің жалақысынан шегеріліп, сол жнналған сомалардан арнайы қор
пар құрылады.
Рыноктық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы
әртүрлі категориядағы адамдарға дифференциалды түрде қарау көзделген.
Әсіресе жастарға. Осы мақсатта жастар арасындағы жұмыссыздықпен күресу үшін
арнайы бағдарлама жасалып, ол өмірге ендіріледі. Бұл бағдарламада
кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жұмыс орынын құру шараларына ерекше
орын берілген.
-7-
1.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы.
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы
ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты
рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік
мектебінің теориясы –жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен
туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік
теориясы қазіргі өкілдері – монетаристер - осы көзқарасты құптайды.
К. Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория
жұмыссыздыктың болуын біріншіден – капиталдың қорлануымен, екіншіден, -
техника прогрессімен болатындығын айтады.
Ағылшын экономисі Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық бұл тауарға
сұранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте
жоғарылауының салдары деп түсіндіреді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін
ол адамдардың қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға
ынталандырудың әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен
қамтамасыз етуге болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жоюы
қажет және жұмыс орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны
қарастырған дұрыс.
Жұмыссыздықтың түрлері мен себептері. Жұмыссыздықтың мынандай түрлері
бар:
1. Жасырын жұмыссыздық – өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшылардың қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс
күшімен атқаруға болады.
2. Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір
жерден басқа жерге жұмыс іздеумен ауысуын айтамыз.
3. Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы: бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе
қайта өңдеу өнеркәсібінде т.б.
-8-
4. Құрылымдық жұмыссыздық – өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде
болады: жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі саланы
жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.
5. Технологиялық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың
нәтижесі, біліктілікті өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді талап
етеді.
6. Циклдық жұмыссыздық – өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни
экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты.
Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп
қарайды. Жұмыссыздықтың бірінші тобына – жиынтық сұранымның
жеткіліксіздігінен туындауын жатқызады, алдыменен циклдық жұмыссыздықты
айтамыз. Жұмыссыздықтың екінші тобына – жиынтық сұраным өзгерісімен
байланысты емес: фрикцнондық, құрылымдық, технологиялық және басқа
түрлерін жатқызамыз.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы – қоғам үшін ең ауыр экономикалық
және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды
жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің
абыройын да жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылулы психологиялық зақым
ретінде бағалап, тек ең жақыны туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс
деңгейінде қаралады. Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен
анықталады:
мұндағы - ЖБ – жұмыссыздық деңгейі;
ЖС – жұмыссыздар саны;
ЖК – жұмыс күшінін саны.
Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді; инфляцияның өсуіне ықпал
жасайды, сондықтан еңбекке қабілетті адамдардың бар бөлігі өнім өңдіруге
қатыса алмайды. Сөйтіп олар жұмыспен қамтылмағандықтан ақшалай
жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі
өсе түседі. Кез келген жұмыссыздың деңгейімен байланысты болатын
экономикалық зиянды анықтау үшін, әлемдік практикада Оукен заңы
қолданылады.
-9-
1.2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебі.
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын шаруашылық
субъектісінің, жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар
және негізгі емес қызмет атқаратындар – деп екі топқа бөледі.
Ал өнеркәсіп орындарында қызмет істеушілер мынадай екі топқа
бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік шаруашылық субъектісінің балансыңдағы өндіріске
жатпайтын ұйымдардың жұмысшы қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни
шаруашылық субъектісінің жұмысшылары мен қызметкерлері жұмысшылар мен
қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Есеп берген кезде қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы
басқа да топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – директор, ректор, президент меңгеруші және тағы
басқалар жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар және
тағы басқалары жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп пен
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшы қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс
істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Шаруашылық субъектісіндегі қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың "тізімдегі саны" – деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен
ұйымдарға, яғни шаруашылық субъектіге қызметке жаңа адамды алуға немесе
кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты өзгеріп отырады.
-10-
Еңбек есебі жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақыты
есебінен тұрады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі – кәсіпорындар мен
ұйымдардың, мекемелердің яғни шаруашылық субъектісінің мамандар бөлімінде
(кадрлар бөлімі) жүргізіледі.
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
шаруашылық субъектісінің мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы – мамандар бөлімінде сақталынып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулері, сөгістері және тағыда басқа деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі
Т-2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты-жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
және дүниеге келген жылы, мекен-жайы және тағы басқа керекті мәліметтер
толтырылады.
Шаруашылық субъектісіндегі әрбір қызметке алынған адамға, яғни
жұмысшылар мен қызметкерлерге табельдік номер беріледі. Бұл номер –
еңбекақы бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір
кезеңдегі, яғни, уақыттағы шаруашылық субъектісінің жұмысшылар мен
қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар
мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын жұмысшылар мен
қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу бұйрықтары негізінде
анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлер-дің күнделікті тізімдегі
саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде табелінің деректеріне
сәйкес келуі тиіс. Демалыс немесе мейрам күні, сондай-ақ басқа да жұмыс
істемейтін күндері екі немесе одан да көп қатар болса, жұмыскерлердің
тізімдегі саны ол күндердің әрқайсысына демалыс немесе мейрам күндері,
сондай-ақ жұмыс істемейтін күндерінің алдыңғы жұмыс күніндегі тізімдегі
санына теңеліп алынады.
-11-
Жұмысшылар мен қызметкерлердің шаруашылық субъектісі бойынша бір
жылдық орташа саны осы жылдағы барлық айлардағы олардың тізімінің орташа
санының қосындысын 12-ге бөлумен анықталады.
Егер шаруашылық субъектісі толық жыл бойы жұмыс істемеген болса,
онда жұмыскерлердің тізімдік орташа саны жұмыс істеген айлардағы олардың
сандарының қосындысын 12-ге бөлу арқылы табылады.
Ескерту: Жұмысшылар мен қызметкерлердің шаруашылық субъектісі бойынша
орташа еңбекақысын, еңбек өнімділігін және басқа да орташа шамаларын
анықтау үшін "орташа еңбекақы" және басқа да орташа шамаларды есептеп
шығаруға қолданатын жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген көрсеткіш
қолданылады.
Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық
тізімдік санынан жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір категорияларына
жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай жұмысшылар мен
қызметкерлердің қатарына жататындар:
1. Жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер,
сондай-ақ бала асырап алған әйелдер.
2. Заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер
(ер адамдар).
3. Оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, соңдай-ақ жоғары және арнаулы оқу
орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы сақталмай жіберілген
жұмысшылар мен қызметкерлер.
4. Орташа еңбекақыны табу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен
қызметкерлер санын анықтауға, олардың қатарынан нақтылы жұмыс істегеніне
қарай пропорционалды түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс істемейтін
жұмысшылар мен қызметкерлер кіргізіледі.
6. Орташа еңбекақы есептеу үшін есепке алынатын жұмысшы
қызметкерлердің құрамына (қатарына) үйде отырып жұмыс істейтін жұмысшы
қызметкерлер кіреді. Олардың саны сол жұмысшы мен қызметкерге есептелген
айлық еңбекақыны, сол шаруашылық субъектісінде негізгі қызметті атқаратын
жұмысшылар мен қызметкерлердің сол айдағы орташа еңбекақысына бөлу арқылы
анықтайды.
-12-
1.3. Жұмыс істелінген уақыт есебі. Жұмыс күші факторының маңызы мен
мәні.
Жұмыс істелінген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген
өнімнің өнімділігін есептеуге және жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгіленген нормасын орындау барысын анықтауға, сонымен қатар жұмыс
істегені жайлы статистикалық көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің балансын
жасауға қолданылады. Жұмыс істелінген уақыт есебі жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмысқа келуі, олардың жұмыс істегені, жұмыстың тоқтап
қалуы және жұмысқа келмеген жұмысшылар мен қызметкерлердің катего-рияларына
сай табельде алфавит бойынша реттік нөмір санына қарай жүргізіледі. Жалпы
табельдер жұмыс істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын есептеуге арналған.
Үлгілі түрі № 12 табель – еңбекақы жайлы есептік мәліметтерді
есептегіш машиналарға санауға арналған.
Үлгілі түрі № 13 табель – тек қана жұмыс істеген уақытты есептеп
санауға арналған.
Үлгілі түрі № 14 табель – тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы
қызметкерлердің жұмыс істеген уақытын есептеуге арналған.
Бұл табельдер кәсіпорын, ұйым, мекеме яғни шаруашылық субъектісінің
әр құрылымының өкілдері бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа
келмегені, жұмыстың тоқтап қалғанына байланысты белгіленген шартты
белгілерді қою арқылы толтырылады. Жұмысшылар мен қызмет-керлердің уақытша
жұмысқа жарамай қалғаны туралы құжаттары осы табельге қосымша тіркелінеді.
Жұмысшы-қызметкерлердің демалысқа шығуы, іс-сапарында болуы, жұмысқа
себепсіз кешігуі және тағы басқа жағдайлар табельде тиісті белгіленген
әріптік белгімен көрсетіледі.
-13-
Мысалы:
• іс-сапарындағы жұмысшы қызметкерлер үшін - і
• демалыстағы жұмысшы қызметкерлер үшін - д
• жұмыстан себепсіз кешіккен жұмысшылар үшін - с
тағы да басқа белгілер қолданылады.
Табельде жұмысшылар мен қызметкерлердің тек қана жұмысқа келген
немесе жұмысқа келмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz