Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931жж), Мағжан (Әбілмағжан) Бекенұлы Жұмабаев

Кіріспе

ХХ ғасырдың басында ұлттық әдебиеттің барлық жанрында бірдей өнімді еңбек еткен қаламгерлердің қатарында ақын әрі прозашы, драмашы әрі аудармашы, сыншы әрі публицист Жүсіпбек Аймауытовтың есімі айрықша орын алады. Әдебиеттің әр алуан жанрларында қалам сілтей жүріп, ол қазақ әдебиетінің жаңа өріске шығуына мол еңбек сіңірді.
Өмір жолы. Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген. Он бес жасына дейін туған ауылында болған ол әуелі ауыл молдасынан оқып, хат таниды. Бұдан кейін де әр түрлі молдалардың алдын көріп, ескіше едәуір білім жинайды. Соның нәтижесінде ауыл арасында өзі де азды-көпті молдалық құрады. 1907 жылы молдалықты тастап, Баянауылға барып орыс-қазақ мектебіне түседі. 1911 жылы Павлодардағы екі сыныпты орыс-қазақ мектебіне түсіп, оқуын жалғастырады. 1914-1919 жылдары Семейдегі мұғалімдер семинариясында оқиды. Семейде жүріп алаш қозғалысына қатысады," Абай" журналын шығаруға ат салысады.
1919 жылдан бастап Жүсіпбек Семейде, Павлодарда кеңес өкіметінің жұмыстарына араласады. Семей губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісі, "Қазақ тілі" газетінің редакторы болады. 1922-1924 жылдары Қарқаралыда мектеп мұғалімі болады. 1924-1926 жылдары Ташкентте шығатын "Ақ жол" газетінің редакциясында істейді. 1926-1929 жылдары Шымкенттегі педагогикалық техникумға директор болады. Ара-арасында әр түрлі саяси жұмыстарға араласады. 1929 жылы жазықсыз тұтқынға алынып, "халық жауы" деген жаламен 1931 жылы өлім жазасына кесіледі.
Ж.Аймауытовтың өмірі мен шығармашылығы бұдан кейінгі алпыс жыл бойы ауызға алынбайды. Кеңес өкіметі тұсында ол туралы айтуға да, жазуға да тыйым салынды. Тек кеңес өкіметі ыдырап, коммунистік идеологияның құрсауы босағаннан қейін ғана қаламгер мұрасы халқына жете бастады. 1989 жылы бір томдық кітабы жарық көрді. Зерттеу жұмыстары қолға алынды. 1997 жылдан бастап Жүсіпбек шығармаларының бес томдық жинағы
басылды.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ
(1889-1931жж)

ХХ ғасырдың басында ұлттық әдебиеттің барлық жанрында бірдей өнімді
еңбек еткен қаламгерлердің қатарында ақын әрі прозашы, драмашы әрі
аудармашы, сыншы әрі публицист Жүсіпбек Аймауытовтың есімі айрықша орын
алады. Әдебиеттің әр алуан жанрларында қалам сілтей жүріп, ол қазақ
әдебиетінің жаңа өріске шығуына мол еңбек сіңірді.
Өмір жолы. Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы қазіргі Павлодар облысының
Баянауыл ауданында дүниеге келген. Он бес жасына дейін туған ауылында
болған ол әуелі ауыл молдасынан оқып, хат таниды. Бұдан кейін де әр түрлі
молдалардың алдын көріп, ескіше едәуір білім жинайды. Соның нәтижесінде
ауыл арасында өзі де азды-көпті молдалық құрады. 1907 жылы молдалықты
тастап, Баянауылға барып орыс-қазақ мектебіне түседі. 1911 жылы
Павлодардағы екі сыныпты орыс-қазақ мектебіне түсіп, оқуын жалғастырады.
1914-1919 жылдары Семейдегі мұғалімдер семинариясында оқиды. Семейде жүріп
алаш қозғалысына қатысады," Абай" журналын шығаруға ат салысады.
1919 жылдан бастап Жүсіпбек Семейде, Павлодарда кеңес өкіметінің
жұмыстарына араласады. Семей губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісі, "Қазақ
тілі" газетінің редакторы болады. 1922-1924 жылдары Қарқаралыда мектеп
мұғалімі болады. 1924-1926 жылдары Ташкентте шығатын "Ақ жол" газетінің
редакциясында істейді. 1926-1929 жылдары Шымкенттегі педагогикалық
техникумға директор болады. Ара-арасында әр түрлі саяси жұмыстарға
араласады. 1929 жылы жазықсыз тұтқынға алынып, "халық жауы" деген жаламен
1931 жылы өлім жазасына кесіледі.
Ж.Аймауытовтың өмірі мен шығармашылығы бұдан кейінгі алпыс жыл бойы
ауызға алынбайды. Кеңес өкіметі тұсында ол туралы айтуға да, жазуға да
тыйым салынды. Тек кеңес өкіметі ыдырап, коммунистік идеологияның құрсауы
босағаннан қейін ғана қаламгер мұрасы халқына жете бастады. 1989 жылы бір
томдық кітабы жарық көрді. Зерттеу жұмыстары қолға алынды. 1997 жылдан
бастап Жүсіпбек шығармаларының бес томдық жинағы
басылды.
Шығармашылық мұрасы. Сан қырлы талант иесі Жүсіпбек Аймауытовтың
артында қалған шығармашылық мұрасы аса бай. Оның ішінде көптеген өлеңдер,
"Қартқожа", "Ақбілек" романдары, "Күнікейдің жазығы" хикаяты мен "Әнші"
секілді бірқатар көркем әңгімелері, "Рәбиға", "Мансапқорлар", "Қанапия мен
Шәрбану", "Ел қорғаны", "Шернияз" пьесалары, "Нұр күйі" поэмасы, сондай-ақ
бірсыпыра сын мақалалар мен аудармалары бар. Газет беттерінде жарияланған
публицистикалық мақалаларының өзі бір төбе.
Жүсіпбек шығармашылығы әуел баста өлең жазудан басталады. Өзінің
деректері бойынша ол тұңғыш өлеңін 13 жасында жазған. Оның ақындық
жүрегінен туған "Жазушыларға", "Неғып отыр?", "Ах-ха-ха-хау", "Ұран",
"Еңбекшілер ұраны" секілді өлеңдері мен "Нұр күйі" поэмасында ақын
бұрынғы өмірдің келеңсіз жақтары мен өз дәуірінің көріністерін ақындық
сезімталдықпен жырлайды. Ол құбылыстарды жанды да нанымды суреттер арқылы
көрсетуге ұмтылады. Мәселен, "Көшу" өлеңінде қазақ ауылындағы көш
суреттері, көштің сән-салтанаты көрінсе, "Ұршық" өлеңіндегі ұршық иірген
кемпірдің монологы арқылы қарапайым өмір көрінісі бейнеленеді.

"Нұр күйі" поэмасы 1929 жылы Қызылордада жеке кітап болып басылады.
Онда адамның көңіл күйі, қуанышы мен мұңы жырланады. Поэма жастарды өмірді
сүюге, қиындыққа қарсы тұра білуге шақырады.
Жүсіпбек Аймауытовтың әдеби мұрасының ең салмақты саласы – прозалық
шығармалар. Кішігірім әңгімелерден бастап жазушы қаламынан "Қартқожа",
"Ақбілек" романдары туды.
"Қартқожа" романы 1926 жылы Қызылордада кітап болып басылып шықты.
Роман жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ еңбекшілерінің, олардың
әлеуметтік аласапыран тұсындағы тағдырын бейнелеген алғашқы күрделі
шығармалардың бірі болды. Онда 1916 жылғы Ресей патшасының қазақ жастарын
майданның қара жұмысына алу туралы жарлығы кезіндегі аласапыран, патшаның
тақтан құлауы алдындағы қазақ ауылының көрінісі, адамдар психологиясы
көркем бейнеленген. Жазушы осы тартыстар арқылы қазақ кедейінің қоғамдағы
теңсіздіктің сырын ұғуы, әлеуметтік

әділетсіздіктің себептерін түсінуі секілді ояну процесін көрсетуге
ұмтылады.
Романдағы оқиғалар бас кейіпкер Қартқожаның басынан өткен нақты
жағдайларға негізделген. Сол арқылы жазушы 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалысының басталуы мен оның патшаны тақтан құлатқан 1917 жылғы ақпан
төңкерісіне ұласуы, қазақ азаматтарының ел ішіндегі әлеуметтік тартысқа
араласуы, алаш қозғалысының өмірге келуі, ақтар мен қызылдардың соғысы,
қазан төңкерісі, азамат соғысы тұсындағы жайларды баяндайды. Осы оқиғалар
тұсында роман кейіпкері Қартқожа да есейіп, ес жинайды, алға қарайды,
болашаққа бет алады.
Ж.Аймауытовтың "Ақбілек" романы кезінде кітап болып шыкпаған. 1927-1928
жылдары баспасөзде жарияланған. Тақырыбы жағынан ол "Қартқожа" романымен
үндес. "Қартқожада" көтерілетін күрес, азаттық идеясы "Ақбілекте" одан әрі
жалғасады.
Романда ескі ортадағы жікшіл тартыстардан қорлық көрген қазақ қызының
төңкерістен кейінгі жаңа сипатты заманның мүмкіндігіне сай өз құқығы үшін
күресу жолы баяндалады. Шығарманың бас кейіпкері Ақбілек өшіккен адамдардың
кесірінен ақ әскерлерінің тұтқынына түсіп, неше қилы қорлық көреді. Елінде
де алуан қиындыққа жолығады. Кейін төңкерістен соң қалаға кетіп, оқу оқып,
өз бақытын табады.
Ақбілектің басынан өтетін осы оқиғалар арқылы Жүсіпбек сол бір қилы-
қыстау кезеңдегі қазақ ауылдарындағы өмір шындығын, адамдардың қилы-қилы
тағдырын кең бейнелейді. Роман кейіпкерлері заман өзгерістерімен ілеседі,
қоғамдағы өз орындарын іздейді. Түптің түбінде дегендеріне жетеді.
Қысқасын айтқанда, "Ақбілек" романы – бір ғана қазақ қызының күрделі
тағдыры негізінде әлеуметтік төңкерістер тұсындағы қазақ ауылының өзгеру
процесін суреттеген алғашқы қазақ романдарының бірі.
Сол кезеңдегі әлеуметтік әділетсіздік пен қазақ әйелінің трагедиялық
тағдыры Ж.Аймауытовтың 1928 жылы жазылған "Күнікейдің жазығы" атты

хикаятына да арқау болды. Хикаяттың бас кейіпкері Күнікейдің тағдыры
арқылы жазушы ел өмірін, көшпелі жұрттың еш нәрсеге бас қатырмай,
жайбарақат кешіп жатқан тіршілігін көзге елестетеді. Шарасыздықтан,
әрекетсіздіктен сақтандырады. Ескіге қарсы күресу идеясын көтереді.
Хикаяттың бас кейіпкері Күнікей кедей қызы болса да, еті тірі, пысық.
Шығарманың басында оның ұсқынсыз күйін, қараңғы үйде жатқанын көреміз.
Маңында адам жоқ. Өзі ауру.
Жазушы осы тұста шегініс жасап, Күнікейдің өткен өміріне үңіледі.
Қыздың өскен ортасы, отбасының жұпыны тіршілігі суреттеледі. Әкесі Құлтума
– байдың малын баққан момын адам. Шешесі Шекер – үй тұрмысын берік ұстаған
ширақ әйел. Күнікейдің жаратылысы да ешкімнен кем емес. Өрелі, өнерлі жас
болып өседі. Тұрмыстың ұсақ-түйек етекбастылығынан өзін жоғары сезінеді.
Арын таза ұстайды. Сөйтіп жүргенде арам ойлы қаскүнемдердің қастандығына
тап болып, кеудесін ашу мен ыза, намыс пен кек кернейді. Өзі үшін күресе
жүріп, ұзатылған жерінен қашып кетіп, сүйген жігітіне қосылады. Бақытына
енді қолым жетті дегенде, сүйген жігіті Байман да опасыздық жасайды.
Күнікейді ауру еткен осы жағдайлар болатын.
Күнікейдің басынан өткен бұл жайларды жазушы сол дәуірдің тарихи-
әлеуметтік шындығымен сабақтастыра суреттейді. Ескіліктің бұғауын бұзып,
қыздың ұзатылған жерінен қашып шығуын, сүйгені Байманға қосылуын баяндау
арқылы жазушы сол кезеңдегі адамдар санасында оянған азаттық, бостандық
идеясын жеткізуге тырысады
Жүсіпбек Аймауытов оқу-ағарту мәселелеріне қатысты бірқатар ғылыми
еңбектер де жазды. Оның халыққа білім беру орындарында ұстаздық, жетекшілік
қызмет атқара жүріп жазған жас ұрпақты жаңаша тәрбиелеу, жаңаша білім беру
мақсатын көздеген "Тәрбиеге жетекші" (1924), "Психология" (1926), "Жан
жүйесі және өнер таңдау" (1926) атты елеулі
кітаптары мен оқу құралдары кезінде халық тағдыры үшін ерекше рөл атқарған
еңбектер болды.

МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ

Мағжан (Әбілмағжан) Бекенұлы Жұмабаев (1893 ж. маусымның 25, Солтүстік
Қазақстан облысы, бұрынғы "Молодежный" кеңшарының аумағы, қазіргі Мағжан
Жұмабаев ауданы, Сасықкөл жағасы — 1938 ж. наурыздың 19, Алматы қаласы) —
Алаш қозғалысының қайраткері, ақын, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі.Атасы
— Жұмабай қажы. Әкесі — Бекен саудамен айналысқан дәулетті адам болған.
Анасының есімі — Гүлсім. Мағжан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1905-1910 ж.
Қызылжардағы (Петропавл) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, мұсылман
халықтарының азаттығы жолында күрескен М.Бегішевтің ұйымдастыруымен ашылған
медреседе оқыды. Медреседе Бегішевтен Шығыс халықтарының тарихынан дәріс
алды, қазақ, татар әдебиеттерін, Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Омар һайям,
Низами, Науаи секілді шығыс ақындарының дастандарын оқып үйренді. Баспадан
1909 ж. шыққан Абай өлеңдерін оқып, Атақты ақын, сөзі алтын хакім Абайға
деген өлең жазды. 1910-1913 ж. Уфа қаласындағы "Ғалия" медресесінде білім
алды. 1913-1916 ж. Омбы мұғалімдер семинариясында оқыды.Мағжан Жұмабаев
поэзия әлеміндегі жарық жұлдыз, қайталанбас құбылыс. Оның қуатты, бойға
жігер, жүрекке от беретін рухты үні, ізденістері мен жаңашылдығы қазақ
әдебиетін ХХ ғасырдың басында-ақ Еуропа, орыс әдебиетінің биік деңгейіне
көтерді. Өлеңді музыкаға айналдырған, дыбыстан сурет тұрғызған, сөзге жан
бітірген, жаңа өлшеулер шығарған Мағжанның осындай қасиеттерін, ішкі
шығармашылық құдіретін жұрттан бұрын байқаған әрі аса жоғары бағалаған
Мұхтар Әуезов: Мағжан мәдениеті зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен
күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның тегінен асқандай, сезімі
жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай... Сондықтан бүгінгі күннің бар
жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз
– Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп
білемін деп жазды.Мағжанды сүйетін, еуропалығын, жарқыраған, әшекейін
сүйетін Мұхтар Әуезовтің өз ойын осылай Мағжан қуғын-сүргінге ұшырап жүрген
кезде ашық айтуы, бұл – Мағжанның шығармашылығына берілген баға, өсер елдің
баласының сөзі ғана емес, азапты жолда жүрген ақынға ашықтан-ашық ара түсу,
өз басын оққа байлағанмен бірдей нағыз ерлік еді! Мұхтар Әуезов оған саналы
түрде барды. Өйткені олар ел тарихындағы ең бір жойқын да күрделі кезеңде
тарихи-әлеуметтік құбылысқа сыншыл көзбен қарап, өзінше баға берген, ұлт
бостандығы мен тәуелсіздгі жолындағы күресте білек біріктірген тағдырлас
жандар-тын. Мұхтар Әуезов Мағжан қаламынан шыққан туындыларға әркез зер
салып жүреді, Алқа бағдарламасымен де алғашқылардың бірі болып танысады.
Бағдарламаның кеңестік идеологияға қарай икемделіп жазылғанын Мұхтар
аңғармады емес. Мұны солшыл бағытта жазылған деп түйіндеуінен байқаймыз.
Негізінен ол бағдарламаны
мақұлдап, нақты әрекетке көшу керектігін айтып, Мағжанға жауап хат
жолдайды. (Ш. Елеукенов Мағжан мен Мұхтар, Жұлдыз, 1997 ж.№10,
112б.).Мағжанның бұл еңбегінің М. Әуезовтің қолына тиюі де қызық.
Мағжан қолмен көшіріліп көбейтілген санаулы ғана Алқа бағдарламасының
бір данасын Мұхтарға өзі тапсырады. Бұл да оның Мұхтарды бағалағандығының,
оған деген ықыласы мен сенімінің ерекше болғандығының көрінісі деп
түсінуіміз керек.Осы екі ұлы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.