Аңырақай шайқасы және оның маңызы

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Жонғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан соғысының (1723—1730) жеңіспен аякталуында Аңыракай шайкасы аса көрнекті рөл аткарды. Ол туралы қазақтардын дәстүрлі ауыз әдебиетінде айтылады, сондай-ақ оған М. Тынышбаевтын еңбегі және баска да бірқатар жанама деректемелер арналған.
Аңырақай шайқасының уақыты туралы мәселеге келгенде барлық авторлар негізінен бір ауызды. Ауызша аңыздарды пайдаланғандар да, М.Тынышбаевтың ізі мен жүрушілерде солай. Оның үстіне 1723—1730 жылдары Отан соғысы оқиғаларынын қисыныда 1730жыл екенін анықтайды. М. Тынышбаев «Ақтабан шұбырындыдан» кейінгі қазактардың алғашқы женісті шабуылдары 1726 жылға немесе сәл кейінірек (1727) уақытқа жатады және Аңырақай қырғыны (Болаттың кайтыс болуы да) «1730 жылдың көктемінен кешікпей болған, өйткені сол жылдың шілдесінде Әбілкайырдың елшілігі Уфаға жетіп те үлгерді» деп сеніммен жазады.
Соңғы жылдардағы тарихи әдебиетте Итішпес Алакөлдің орналасқан жері туралы барған сайын жиі дау айтылып жүр. Ә. Диваев «Аныракай» «Итішпес көлі маңында, Алакөл жағында... Арал теңізінен солтүстікке таман жаткан таулар ғақарай» жатыр деп санаған. Жер жағдайын жақсы білген М.Тынышбаевтың «Аңыракай Ә. Диваев көрсететін жерде емес, Балқаш көлінің Онтүстік шетінен оңтүстік-шығыс жағында 120 шақырым жерде жатыр, ол қазактар арасында ««Итішпес деген атпен мәлім» деп санауы орынды. Солай бола тұрса да, «Алакөл» көлінің орналасқан жері туралы пікірталас жалғасып келеді.
1997 жылы Аңырақай ғылыми экспедициясы (басшылары: КР Мемлекеттік хатшысы, халык жазушысы Ә. Кекілбаев, КР ҰҒА академигі М. Қозыбаев).
Бұл жөнінде М. Тынышбаевтың айтканы дұрыс, бұл арада әңгіме Балқаштың солтүстік-батыс шеті жағында жаткан Алакөл жайында болып отыр деген тұжырымға келді.

1. «Қазақстан тарихы» 1995-96-Алматы.
2. «Қазақстан тарихы очерктері». 1990жыл-Алматы.
3. «Қазақстан тарихы» Көне заманнан бүгінге дейін 2-том «Атамұра» баспасы.
4. «Қазақстан тарихы» көне заманнан бүгінге дейін. 3-том.
5. «Атамұра» баспасы. Алматы, 1993ж.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Аңырақай шайқасы және оның маңызы.
Жонғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан соғысының (1723—1730)
жеңіспен аякталуында Аңыракай шайкасы аса көрнекті рөл аткарды. Ол туралы
қазақтардын дәстүрлі ауыз әдебиетінде айтылады, сондай-ақ оған М.
Тынышбаевтын еңбегі және баска да бірқатар жанама деректемелер арналған.
Аңырақай шайқасының уақыты туралы мәселеге келгенде барлық авторлар
негізінен бір ауызды. Ауызша аңыздарды пайдаланғандар да, М.Тынышбаевтың
ізі мен жүрушілерде солай. Оның үстіне 1723—1730 жылдары Отан соғысы
оқиғаларынын қисыныда 1730жыл екенін анықтайды. М. Тынышбаев Ақтабан
шұбырындыдан кейінгі қазактардың алғашқы женісті шабуылдары 1726 жылға
немесе сәл кейінірек (1727) уақытқа жатады және Аңырақай қырғыны (Болаттың
кайтыс болуы да) 1730 жылдың көктемінен кешікпей болған, өйткені сол
жылдың шілдесінде Әбілкайырдың елшілігі Уфаға жетіп те үлгерді деп
сеніммен жазады.
Соңғы жылдардағы тарихи әдебиетте Итішпес Алакөлдің орналасқан жері
туралы барған сайын жиі дау айтылып жүр. Ә. Диваев Аныракай Итішпес көлі
маңында, Алакөл жағында... Арал теңізінен солтүстікке таман жаткан таулар
ғақарай жатыр деп санаған. Жер жағдайын жақсы білген М.Тынышбаевтың
Аңыракай Ә. Диваев көрсететін жерде емес, Балқаш көлінің Онтүстік шетінен
оңтүстік-шығыс жағында 120 шақырым жерде жатыр, ол қазактар арасында
Итішпес деген атпен мәлім деп санауы орынды. Солай бола тұрса да,
Алакөл көлінің орналасқан жері туралы пікірталас жалғасып келеді.
1997 жылы Аңырақай ғылыми экспедициясы (басшылары: КР Мемлекеттік
хатшысы, халык жазушысы Ә. Кекілбаев, КР ҰҒА академигі М. Қозыбаев).
Бұл жөнінде М. Тынышбаевтың айтканы дұрыс, бұл арада әңгіме Балқаштың
солтүстік-батыс шеті жағында жаткан Алакөл жайында болып отыр деген
тұжырымға келді.
Көлдің картасын Аңырақай шайкасынам кейін 180 жыл өткен сон XIX
ғасырдың басында Ресей империясы Коныс аудару баскармасының П. П. Ру-мянцев
басшылық еткен арнаулы ғылыми экспедициясы жасаған. Ол өз қорытындысында
Алакөлдің суы тұзды-ащы... ал жағалаудан 15-20 шақырым ұзағанда тұши
бастайды, былайша тұщы дерлік деп атап өткен.
Осындай сорлардың бірінде, Қошкарбайтұз деген жерде, XX ғасырдың
басында тұз өндірілгені мәлім. Оның бір бөлігі түйемен Әулиеата, Пішпек
және Верный уездеріне тасып апарылған.
Қоныс аудару баскармасы экспедициясының материалдарында Алакөл көліне
сипаттама берілген. Батпакин және Аиргизен алқаптарында, -делінген онда,
— Алакөлдің жағалауы жалаңаш; тек кей жерлерде судың жағасында ұсактал мен
аласа камыс өседі; соңғысы ішінара су басып жатқан қайрандарда да өсіп тұр.
Көзге керінген аралдардың жағалаулары да осындай. Аталған алқаптардың батыс
жағындағы жағалау жартасты, солай болғанның өзінде тас сирек ұшырасады.
Шығыс жағында — жағалау ойпатты, қамысты, камыс (дұрысырақ айтканда,
кұрағы) барған сайын биіктеп, калындай түседі, ал Тленің тармағы Топарға
жақындағанда Балқаш өңірінің тұтас джунглиі басталады. Алакөлдегі су
деңгейі біркелкі емес, ол толқын ұрған сызығынан жақсы көрінеді.
Алакөл мен Аңырақай таулары арасында әредік төбелер ұшырасады, шоқ-шоқ
баялыш, изен, жыңғыл ескен сортаң-құм дала жатыр. Аңғарларда ебелек аралас
жусан көп. Неғұрлым терең сайларда ши қопалары, Хантауға жакындағанда тіпті
құрақта кездеседі. Қоныс аудару басқармасының комиссиясы Алакөлде бытырап
жатқан, өз бедерімен, өз топырағымен және өсімдіктерімен көршілес шоқалақты
далаға, шағылдарға ұқсас көптеген аралдар бар екенін айта келіп, ол кезінде
шығанақтардың түбі болған деп жорамалдаған..
Аңырақайдың шығысында Қарой алабы жатыр, Аңыракай таулары (ұзындығы —
75 км, ені — 5 км) Шу-Іле су айырығы жүйесіне жатады. Аңырақайдың батыс
сілемдерінен Карой алабын (шығыс жақта Күрті және Қаскелең өзендері
арасында жатқан және Іле өзеніне дейін жететін Карой жонымен шатыстырмау
керек) биік емес Құлжабасы жотасы бөліп тұр. Аңырақай тауларынан Аксүйек
сай, жусан дала жағына баратын Бестамақ жол жолына қарай бес сай шығады.
Шу-Іле су айырығының жоталары мен шоқылары арасынан Хантау
ерекшеленеді, онда жақындағанда қиыршықтас, кейде тау жыныстары ша-шылып,
көбінесе тақтатастар жер бетіне шығып жатады.
Аңырақай экспедициясы (1998 жылғы қыркүйек) Буырыл Байтал станциясынан
Хантауға бағыталып, атақты Қанарыққа шықты. Бұл ордың терендігі қазір бір
метрден сәл артық, ені екі метрге жуық, оның жағалары өлдеқашан құлап, шөп
басып кеткен. Бұл ұзындығы бірнеше жүз километрге созылатын алып Құрылые,
аңыз бойынша, ол кезде Балқаш, Іле және әсіресе Топар бойында табын-табын
болып жүретін құлан аулау кезінде Жошы қаза тапқаннан кейін Шыңғыс-ханның
өмірімен қазылған. Әлемді дірілдеткен ұлы хан каһарына мініп, Балқаштан
Қордайға дейін арық қазуға әмір беріп, оның жағасына өз жауынгерлерін
қойған, ал айдаушылар оларға Топардан құлан-дарды қуып әкелген. Сөйтіп,
арықтан бірде-бір кұлан секіріп өте алмаған, ал ол жиегіне дейін
кьірылған... құландардың канына толған. Сондықтан да Қанарық деп аталған.
Сонымен Хантау таулары мен шоқылары аласа, сусыз , топырағы саз-ды,
қиыршықтас басып жаткан, өсімдік өспейді деуге болатын аудан, жоңғарлармен
ұрыс жүргізу үшін Аңырақай тауларынан әлдекайда қолайсыз еді.
Бүкіл қазак жасағы алдын ала ұрысқа тиімді жағдайға орналасып алды.
Хантаудағы Үлкен Орда қонған деген жерге Орта жүз ханының ордасы
орналасты. Кіші жүз ханының да ордасы сонда болды. Қазақ жасақтары Іле
өзенінің аңғарындағы, Жусан даладағы тоғайлы ормандарға жайғасты. Жоң-
ғарлардыңтылында Итішпес Алакөл, сусыз дала жатты.
Жау тылында Аксүйек сай болды. Оған жақын жерде картада Әбілқайыртау
көрсетілген. Әбілқайыр ханның ордасы мен Кіші жүз жасағы сонда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.