Әл-Фараби мұраларының алғаш зерттелуі

Ислам философиясының шоқтығы биік ең ірі өкілі ғұлама философ, ұлы жерлесіміз Әбу-Насыр әл-Фарабидің тарихи отанына қайтып оралуына себеп болған жағдаяттар туралы сөз қозғағанда ғалымдар көп жағдайда ХХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы кеңес мемлекетінде қылаң бере бастаған «кіші ұлттар» тарихы мен мәдениетіне жаңа жұмсақ көз қарасқа сілтеме жасайды. Шын мәніне келсек, бұл бөлектеніп алынған бір мемлекет ішіндегі сясаттың өзгергені ғана емес, Шығыс, оның ішінде, мұсылман әлемінің рухани қазынасына көңіл аударып, мән бере бастағандық еді. Бұл өзгеріс өздігінен немесе Батыс ғалымдарының Еуропацентрлік көзқарастарының ғажайып түрде Шығысцентрлік түсінікке ойыса қалғанынан емес, белсенді күрес арқылы мүмкін болады.
Әл-Фараби еңбектері ХІІ-ХІІІ ғғ. өзінде-ақ көптеген Еуропалық мемлекеттерге кеңінен танымал болды. Ортағасырлық Еуропа классикалық ежелгі грек философиясымен әл-Фарабидің арқасында ғана танысуға мүмкіндік алды. ХІІ ғ. ағымында оның «Ғылымдар классификациясы» еңбегі латын тіліне екі рет аударылды. ХІІ ғ. мен ХVІІ ғ. аралығында әл-Фарабидің еңбектері – «Зерденің мәні туралы», «Мәселелердің бастауы», Аристтотельдің «Физика», «Поэтика» шығармаларына түсініктемесі, «Бақытқа жету жолдары туралы», логика бойынша трактаттары бірнеше рет латын тіліне аударылды. Фарабидің кейбір трактаттары бізге тек латын жазбасымен жеткен, олардың араб тексіндегі қолжазбалар сақталмаған./2, 322-333.
Фарабидің еуропалық ғылымға ықпалы оның Ибн Сина, әсіресе Ибн Рушд секілді ізбасарлары арқылы да жүзеге асты. Авверроизм ХІІІ-ХІV ғғ. прогрессивті француз және итальян философиясының негізі болды. Батысеуропалық ортағасырдың ірі ойшылдары Р.Бэкон, Д.Скот әл-Фарабидің, Ибн Синаның, Ибн Рушд және т.б. ғалымдардың шығармаларын өздерінің теориялық құрылымдарында қолданды. Аса жоғары сенімділікпен Спинозаның кейібір трактаттарының бағыттылығы мен құрылымы жағынан Фарабидің еңбектеріне жақындығын айтуға болады. Осман Әмин әл-Фараби мен Спиноза трактаттарының аяқтамаларының да ұқсастығын айтады.
Қорытынды жасап, былай айтуымызға болады: Аристотель әл-Фарабидің арқасында Аристотель болды. Алдыңғы Шығыс философиясында (Ибн Сина, Ибн Рушд) қарастырылған мәселелер алғаш оның еңбектерінде көтерілген болатын. Ортағасырлық Еуропа ежелгі грек философиясымен оның еңбектері арқылы танысты (тікелей немесе оның ізбасарлары Ибн Сина, Ибн Рушд, Маймонидтің еңбектері арқылы).

1. Философия в современной арабской отчизне: материалы I-й арабской философской конференции, организованной Иорданским университетом. –Бейрут, 1985. 336 с. На арабском языке.
2. М. Харуллаев. Мировоззрение Фараби и его значение в истории философии. Ташкент, 1967, стр. 322-333.
3. Madkour J. Za place d'al- Farabi dans L'ecole philosophigue Musulmane. P., 1934. 279 p. На французком языке.