Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бюджеттің қолданылуы және жұмыс істеу жағдайлары

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе 3
I Tapay: Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мэні жэне атқаратын
қызметтері 5
1.1. Мемлекеттік бюджеттің мэні және оған жалпылама сипаттама 5
1.2. Бюджет құрылымы мен бюджет жүйесі 7
II Тарау: Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің нарықтық
экономика жағдайындағы негізгі ерекшелігі 11
2.1. Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі жэне оның құрал көздері 11
2.2. Мемлекеттік бюджегтің шығыс бөлігі жэне оның мақсатты
жүмсалу бағыттары 14
2.3. Бюджет тапшылығы жэне оны шешудің жолдары 16
III Тарау: Мемлекеттік бюджеттің нарық жағдайында атқаратын рөлі 19
3.1. Мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары 19
3.2. Мемлекеттік қарыз жэне оны жабу мақсатында қолданылатын
экономикалық эдістер 24
Қорытынды 28
Қолданылған эдебиеттердің тізімі , 29

Мемлекеттің бірден-бір басты институты болып, бюджет жүйесі табылады. Осынау мыңжылдықтардың өзінде мемлекеттің қаржы ресурстары бюджеттік жүйеге қосылуы арқасында мемлекеттік және жергілікті бөлімдерге өз міндеттерш атқаруға үлесін косты. Бюджеттік жүйе экономикалық және әлеуметтік процестердің қоғам мүддесіне байланысты шешілуін қадағалайды.
Бюджет ақша айналымы - ол мемлекет айнасы, экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайының өлшемі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық қүрылымында өте үлкен рөлді мемлекеттік басқару атқарады. Мемлекеттегі экономикалық және әлеуметтік саясатты жүргізудің бірден-бір механизмі қоғамдық қаржы жүйесі және оған кіретін мемлекеттік бюджет болып табылады. Тек осы мемлекеттік бюджет арқылы ғана мемлекет орталықтандырылған және қаржыларды қолдануға және білім беруге жүмсауға қолдана алады.
Мемлекеттік бюджет, мемлекеттің басты каржы жоспары бола отырып, әкімшіл органдарға экономикалық жүйелерді басқаруға мүмкіндік береді. Бюджет -экономикалық категория болып табылады..
Осыдан келе, таңдап алынған курстық жүмысымның тақырыбының маңыздылығы мынамен түсіндіріледі. Қазіргі үлкен саяси өзгерістер, әртүрлі экономикалық түйіндерінің күкықтарымен жауапкершілігінің өсуі, Республикадағы бюджеттік катынастар жүйесінің қалыптасуына және пайдалануына негізінен жаңаша қаралуын талап етеді. Мақсаты, бюджет жүйесін теориялық түрғыдан ашу және де Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесін талқылау. Қойылған мақсатқа жету барысында мынандай мәселелер қарастырады:
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің басты бағыты мен
мәнін талдау.
2. Бюджеттік жүйелерді қарастыру.
3. Бюджет жүйесінің әрбір бөліктерін сипаттау.
Жүмыстың мақсаты мен шарты, оның қүрылымы келесі бөліктерден күрылады:
1. Тарау 1, бұл бөлімде бюджет жүйесінің мәні мен сипаты белгіленеді. Мемлекеттік қаржылардың қоғамдың экономикалық күрылымын қалыптастыруда, үлттық табысты қайта бөлуде, коғамдық үдайы өндірісті дамытуда атқаратын релі туралы талқыланады. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджеттің қызметтері қарастырылады.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бюджеттің қолданылуы және жұмыс
істеу жағдайлары
Мазмұны

Кіріспе 3

I Tapay: Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мэні жэне атқаратын
қызметтері 5
1. Мемлекеттік бюджеттің мэні және оған жалпылама сипаттама 5
2. Бюджет құрылымы мен бюджет жүйесі 7

II Тарау: Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің нарықтық
экономика жағдайындағы негізгі ерекшелігі 11
1. Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі жэне оның құрал көздері 11
2. Мемлекеттік бюджегтің шығыс бөлігі жэне оның мақсатты
жүмсалу бағыттары 14
3. Бюджет тапшылығы жэне оны шешудің жолдары 16

III Тарау: Мемлекеттік бюджеттің нарық жағдайында атқаратын рөлі 19
1. Мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары 19
1. Мемлекеттік қарыз жэне оны жабу мақсатында қолданылатын
экономикалық эдістер 24

Қорытынды 28

Қолданылған эдебиеттердің тізімі , 29

3

Кіріспе

Мемлекеттің бірден-бір басты институты болып, бюджет жүйесі табылады.
Осынау мыңжылдықтардың өзінде мемлекеттің қаржы ресурстары бюджеттік жүйеге
қосылуы арқасында мемлекеттік және жергілікті бөлімдерге өз міндеттерш
атқаруға үлесін косты. Бюджеттік жүйе экономикалық және әлеуметтік
процестердің қоғам мүддесіне байланысты шешілуін қадағалайды.
Бюджет ақша айналымы - ол мемлекет айнасы, экономикалық, әлеуметтік
және саяси жағдайының өлшемі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық қүрылымында
өте үлкен рөлді мемлекеттік басқару атқарады. Мемлекеттегі экономикалық
және әлеуметтік саясатты жүргізудің бірден-бір механизмі қоғамдық қаржы
жүйесі және оған кіретін мемлекеттік бюджет болып табылады. Тек осы
мемлекеттік бюджет арқылы ғана мемлекет орталықтандырылған және қаржыларды
қолдануға және білім беруге жүмсауға қолдана алады.
Мемлекеттік бюджет, мемлекеттің басты каржы жоспары бола отырып,
әкімшіл органдарға экономикалық жүйелерді басқаруға мүмкіндік береді.
Бюджет -экономикалық категория болып табылады..
Осыдан келе, таңдап алынған курстық жүмысымның тақырыбының маңыздылығы
мынамен түсіндіріледі. Қазіргі үлкен саяси өзгерістер, әртүрлі экономикалық
түйіндерінің күкықтарымен жауапкершілігінің өсуі, Республикадағы бюджеттік
катынастар жүйесінің қалыптасуына және пайдалануына негізінен жаңаша
қаралуын талап етеді. Мақсаты, бюджет жүйесін теориялық түрғыдан ашу және
де Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесін талқылау. Қойылған мақсатқа
жету барысында мынандай мәселелер қарастырады:

1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің басты бағыты мен
мәнін талдау.
2. Бюджеттік жүйелерді қарастыру.
3. Бюджет жүйесінің әрбір бөліктерін сипаттау.

Жүмыстың мақсаты мен шарты, оның қүрылымы келесі бөліктерден күрылады:

1. Тарау 1, бұл бөлімде бюджет жүйесінің мәні мен сипаты белгіленеді.
Мемлекеттік қаржылардың қоғамдың экономикалық күрылымын қалыптастыруда,
үлттық табысты қайта бөлуде, коғамдық үдайы өндірісті дамытуда атқаратын
релі туралы талқыланады. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджеттің қызметтері
қарастырылады.

4

Tapay 2, бұл бөлімде бюджеттің қүрылуы, яғни кірісі мен
шығысының мағыналарына, мақсатты жұмсалу
бағыттарына
жалпылама сипаттама берілген. Сонымен қатар,
бюджет
тапшылығы және оны шешудің жолдары қарастырылады.
Тарау 3, бұл бөлімде бюджеттің нарықтағы атқаратын рөлі, яғни
мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландырудың бағыттары,
сонымен қатар, мемлекеттік қарызды жабу мақсатында
қолданылатын экономикалық әдістер сипатталады.
5

I Tapay
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және атқаратын
қызметтері.

1.1. Мемлекеттік бюджеттің мәні және оған жалпылама
сипаттама.

Мемлекеттік бюджет - тарихи категория, ол жалпы мемлекеттік және
қоғамдық әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларын іске асыру үшін
қаржыландырудың жиынтығы. Оның жұмсалу бағыттары қоғамның саяси және
экономикалық құрылысына, өндірістік қатынастардың деңгейіне байланысты.
Қазіргі жағдайда қандай да болсын мемлекеттің экономикалық құрылымын
зерделеу үшін оның қаржы жүйесін талдау қажет. Бүл жүйе, қаржы қатынастары
жиынтығынан және оны реттейтін институттардан түрады. Қаржы қатынастары кез-
келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпыэкономикалық қатынастардың қүрамды
бөлігі. Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік
салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап,
пайдаланады.
Мемлекеттік қаржылар үлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық үдайы
өндірісті дамытуда, қоғамның экономикалық қүрылымын қалыптастыруда маңызды
рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік басқару аппараты мен
қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық
қызметті атқаруға жүмсалады. Қаржы жүйесі мемлекеттің кептеген қаржыландыру
институттарын қамтиды. Олар әртүрлі бағыттағы несие институттарымен тығыз
байланыс негізінде әрекет жасайды.
Мемлекеттік қаржы жүйесінің негізінде - мемлекеттік орын алады.
Бюджеттік жүйе - өте күрделі механизм. Ол сол елдің ерекшелігін, оның
әлеуметтік-экономикалық күрылысын, мемлекеттік күрылымын білдіреді. Ел
бюджетінің қүрылымы сол елдің мемлекеттік қүрылымымен байланысты. Мемлекет
тік бюджет - үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықталған қоры. Бүл
каражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді каржыландыруға және
әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жүмсалады. Қазіргі жағдайда
бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюктураға ықпал
етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті күралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет, оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы қүжат. Ең алдымен, бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
қүрылымы бейнеленеді.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастарының жиынтығы сияқты,
объективті жағы да бар. Оның өзіндік сферасында жайылуы, қоғамдык
өндіріспен алдын ала анықталған. Осылайша, мемлекеттік бюджеттің болуы
- адамдардың субъективті ынталарының септігінің
6

арқасында емес, табиғи және мемлекеттік функцияларға, үлғайтылған үдайы
өндіріске байланысты объективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджетте мемлекетпен реттелетін қаржылық орталықтандыру
принципі белгіленген. Орталықталған қаржылық ресурстар -мемлекетке
өндірістерінің қарқынының және пропорционалдығының жоспарын қүруға қол үшын
тигізеді. Қаржыны орталықтандырудың арқасында мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік саясатының қарқынды түрде дамуына мүмкіндіктер туады.
Мемлекеттік бюджет -арнайы қоғамдық міндеттерді, яғни жалпы мемлекеттік
ынталарды қанағаттандыру міндеттерін қарастырады. Мемлекеттік бюджет барлық
қаржылық жүйе сияқты 2 қызмет атқарады:
1. Бақылау қызметі;
2. Бөлу қызметі.
Бөлу қызметі арқылы ақша қоры орталыктандырып, қоғамдық
қажеттіліктерге жүмсалады.
Бақылау қызметі - қаржылық ресурстардың мемлекетке уақытында және
толық мөлшерде түсіп түруын бақылайды. Сонымен қатар орталықтандырылған
ақшалардың тиімді және үнемді қолданылуын қарайды. Бүл 2 қызмет жеке емес,
екеуі бір уақытта бірге істейтін бюджеттік қатынастар. Ал бөлу қызметі, бүл
халық шаруашылығының салаларына қаржылық ресурстарды бөледі. Бөлушінің
кызметі, қоғамдағы барлық өндірістердің, барлық халық шаруашылығының
бюджеттің нағыз байланысымен анықталады. Бюджеттің бөлу қызметінің тағы да
ерекшелігі -қоғамдык өндірістерге ықпал жасауы. Бюджеттің бөлу қызметі
қаржылардың негізгі байкнерінің экономикалық және әлеуметтік жағынан
дамуына себеп тигізуге әсері бар. Бюджеттің бақылау қызметі, өзінің іс-
әрекеттерімен өте үлкен шекараларымен ерекшеленеді. Ол экономиканың барлық
бөлімдеріне, қоғамдық ендірістегі жүмыс жасайтын субъектілердің барлығына
қатысты.
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, 2003 жылғы мемлекеттік
бюджетті 1 -баптың 1 -қосымшасына сәйкес төмендегідей мөлшерде бекіту:
1) Кірістер - 631 55 690 мың теңге, сонымен қатар:
Табыс бойынша - 562 836 287 мың теңге;
Ресми түрде алынған трансферттер бойынша - 57 629 991 мың теңге;
Кредиттерді қайтару бойынша - 11 089 412 мың теңге
2) Шығыстар - 714 395 690 мың теңге, сонымен қатар:
Шығындар бойынша - 678 536 417 мың тенге;
Кредит бойынша - 35 859 273 мың теңге
3) Тапшылық - 82 840 000 мың тенге.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесі экономикалық
қатынастарға және қүқықтық нормаларға негізделген әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерді қамтиды. Мемлекетіміздің жиынтығында,

7

мемлекеттік бюджетті күрайтын республикалық бюджет пен жергілікті
бюджеттер дербес жүмыс істейді. Бюджет жүйесінің жүмыс
істеуі бюджеттердің әртүрлі деңгейлерінің өзара байланысына негізделген
және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ
республикалық және жергілікті бюджетердің атқарылуы туралы есеппен
қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі барлық бюджеттердің бірлігі,
толықтығы, нақтылығы, жариялылығы және дербестігі принциптеріне
негізделеді. Бюджеттердің бірлігі бірыңғай күқықтық негізбен, Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі бекітетін бірыңғай бюджеттік сыныптаманы
пайдаланумен, бюджеттің бір деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын
мемлекеттік қаржы статистикасы нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің
принциптерімен, ақша жүйесінің бірлігімен қамтамасыз етіледі. Ол
бюджеттердің түсімдерін қайта бөлу арқылы өзара іс-қимыл жасауға
негізделген.
Бюджеттердің толымдылығы Қазақстан Республикасының салық туралы
заңдарында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік
акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік
кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толык тізбесінің және шығыстардың
бюджетінде міндетті және толық көрсетуімен қамтамасыз етіледі. Ал,
бюджеттердің нақтылығына Қазақстан Республикасы Президентінің қазақ халқына
жыл сайынғы жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуы жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру болып табылады.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы үлттық қорының түрақтандырушылық
функциясын іске асыру арқылы қол жеткізілуі тиіс. Ал бюджеттердің
жариялылығы, бекітілген бюджеттер мен олардың атқарылуы туралы есептер
арқылы қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге бюджеттердің әртүрлі деңгейдегі
бюджеттердің арасында кірістерді бөлудің түрақты нормативтерін орнықтыру
және бюджет қаражытының жүмсалу бағыттарын белгілеу қүқығы арқылы
қамтамасыз етіледі.

1.2. Бюджеттің негізгі құрылымы және жүйесі.

Бюджеттің қүрылымы - негізінен мемлекеттің реттеуші қүралдарымен
байланысты болады. Мемлекеттің бюджеттік қүрылымы 2 бөліктен түрады. Яғни,
мемлекеттік және жергілікті бюджет. Мемлекеттердің қаржы жүйесінің
негізгі бөлігі - жергілікті бюджет. Жергілікті бюджет есебінен коммуналдық
шаруашылықтар, жолдарды, мектептерді жөндеу, байланыс қызметі, түрғын үй
қүрылыстарын, жергілікті әкімшілікті үстауға, қүқық, сот үйымдарын,
прокуратураны қаржыландырады. Со л сияқты жергілікті

8

бюджет әлеуметтік мәдени шараларға, денсаулық сақтау
бөлімдеріне, экологияны қорғауға бөлінеді.
Осы мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің, олардың арасындағы өзара
өтеу операциялары есептелмеген жиынтығын - мемлекеттік бюджет қүрайды.
Жергілікті бюджеттер - об лы стык бюджеттер қалалардың, қалалардағы ауданды
қоспағандағы аудандардың бюджеттері жатады. Ал млекеттік бюджет - Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілетін, түсімдермен бюджет тапшылығын
қаржыландыру есебінен қалыптастыралатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заң актілері жуктелген міндеттерді жүзеге
асыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін республикалық
бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша
қаражаты болып табылады. Республикалык бюджет - қаржы қүралдарының жинтығы
болып табылады. Ол түсімдердің арқасында қалыптасады.

Бюджет қүрылымы төменде көрсетілген:
1. Түсімдер: кірістер, алынған ресми трансферттер,
несиелерді
қайтару;
2. Шығыстар: шығындар, несиелер;
3. Бюджет тапшылығы;
4. Бюджет тапшылығын қаржыландыру.
Республикалық бюджеттің қаражаты: сот жүйесінің қызметін; сыртқы саяси
қызметті; қаржы және салық қызметін; қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету;
әділет саласындағы қызметті; жоғары білімді; республикалық деңгейдегі жалпы
орта, орта кәсіптік және қосымша білімді және т.б. көптеген бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға жүмсалады. Сонымен қатар, мемлекеттің
бюджеттік бағдарламаларды, олардың аумақтық бөлімшелерін және мемлекеттік
бағыныштағы мекемелерді үстауға арналған шығындар да республикапық
бюджеттен қаржылан дыры лады. Республикалық бюджеттін, сыртқы экономикалық
қызметпен байланысты және үлттық валютаның айырбас бағасының жоспарланған
өзгерісіне сәйкес белгіленген қаражаты үлттық валютаның бөлінген кезіндегі
ресми айырбас бағамы бойынша жүмсалады. Алдағы үш жылдық кезеңге арналған
мемлекеттік бюджеттің көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық дамуының тиісті кезеңге арналған жоспар негізінде
және Қазақстан Республикасының Үкіметі өткен қаржы жылында бекіткен. Сон
да, үш жылдық кезеңге арналған республикалық бюджеттің болжамды
кәрсеткіштері ескеріле отырып, жүзеге асырылады.
Жергілікті бюджеттер түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
есебінен қалыптасатын, Конституциямен, заңдармен және Казақстан
Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы
9

Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін, жергілікті
атқарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған әкімшілдік-аумақтык бөліністердің ақша қорлары
болып табылады. Жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер республикалық
бюджеттерге үқсас болып келеді. Ал бүл бюджеттің қаражаты: жергілікті
деңгейде мектепке дейінгі, жалпы бастауыш, жалпы негізгі білім беруді, орта
кәсіптік қосымша білім беруді; жергілікті деңгейде денсаулық сақтау
саласындағы бағдарламаларды; жергілікті деңгейді, спорт және ақпарат
саласындағы қызметті; көлік, өнеркәсіп қүрылысын; т.б. қаржыландыруға
жүмсалады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
резервтері республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу кезінде
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылына шүғыл қаржыландыруды талап ететін
шығыстарды қаржыландыру үшін республикалық және жергілікті бюджеттердің
қүрамында қүрылады. Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттерде
көзделген сомалардың тегінде несие беруге қүқылы жиынтығында облыстық
бюджетті күрайтын жергілікті бюджеттер бір-біріне бюджеттік несиелер беруге
қүқылы.
Облыстардың әкімдері қалалар әкімдерінің және қалалардағы аудандарды
қоспағанда, аудандар әкімдерінің үсыныс бойынша облыстық бюджеттен
аудандық, қалалық бюджеттерге тиісті қаржы жылына арналған облыстық
бюджетте көзделген салық алшақтықты жабуға төменгі түрған бюджеттерді
несиелеу үшін арнайы резерв шегінде шарттардың Қазакстан Республикасының
Үкіметі белгілейді. Жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы заем алу
немесе жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздарын шығару шарттары
нысанында жүзеге асырылады.
Қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқа) және қалалардағы
аудандарды қоспағанда, аудандардың жергілікті атқарушы органдарының
кассалық аймақтықты жабуға тек облыстық бюджеттен ғана қарыз алуға қүқығы
бар. Ал кассалық алшақтықты жабуға қарыз алу, қаржы жылының шегінде айға
дейінгі мерзімге жүзеге асырылуы мүмкін және жергілікті бюджетті нақтылауды
қажет етпейді. Жергілікті бюджеттердің есебінен үсталатын мемлекеттік
мекемелерді, егер, заң актілерінде өзгеше көзделмесе, онда республикалық
бюджеттер үстауға жол берілмейді. Сол сияқты, республикалық бюджеттің
есебінен үсталатын мемлекеттік мекемелерді жергілікті бюджеттерден үстауға
жол берілмейді. Мемлекеттік мекемені жергілікті бюджеттердің әртүрлі
деңгейлерінен үстауға жол берілмейді.
Жергілікті атқарушы органдар есепті жылдан кейінгі 15 мамырынан
кешіктірмей, жергілікті өкілді органдарға түсіндірме жазбамен және
косымшалар мен бірге есепті қаржы жылына арналған тиісті жергілікті
10

бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есеп табыс етеді. Есепті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есеп, жергілікті
бюджеттің есепті жылға арналып бекітілген қүрылымы бойынша табыс етіледі.
Республикалық және жергілікті бюджет қаражатының пайдаланылуына
ревизия және тексеру жүргізудің тәртібі мен мерзімділігін Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігі, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
жергілікті әкілді органдарды белгілейді.
11

II Tapay
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің нарықтық экономика
жағдайындағы негізгі ерекшелігі.

2.1. Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі және оның кұралу көздері.

Мемлекеттік бюджеттің құрылысы негізінен, кіріс және шығыстың бет
пердесі деп айтуға болады. Осыған сәйкес, мемлекеттік бюджет бір-бірімен
тығыз байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын 2 бөлімнен тұрады:
кіріс және шығыс. Мемлекетік бюджеттің кірістері біріншіден, орталық және
жергілікті органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен
тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады. Мүндай корлардың
құрылуы ірі қаржы ресурстарының нақты мақсаттарға, ең алдымен әлеуметтік-
экономикалық сипаттағы мақсаттарға шоғырландыру қызметінен туады. Бүлардың
қатарына әлеуметтік қамсыздандыру, жол қүрылысы, қоршаған ортаны қорғау,
жүмыс күшін даярлау және т.б. жатады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін үлттык табыс күрайды,
мүны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мүндай қайта бөлу механизмінің негізі және түрақты буындары - салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі - салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі - 90 пайыз. Салықтың
негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның қүқықты мүшелерінің
табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар. Өндірістік
бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған мәлімдемелері
бойынша салық төлейді. Салық мәлімдемесі салық төлеушілердің өз
табыстарының мөлшері туралы хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық
жалақы төлегенде үсталады. Номиналдық табыстың үлғаюына сәйкес, табыс
салығын өсірудің базасы жасалады, салық төлеушілердің саны артады.
Мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-қаражаттары көбейеді. Салық
салудың нормасы - салық ставкасы объектінің бір өлшеміне салынған мөлшері.
Капитал ісінен алынатын салық, корпорациялардың бағалы қағаздарды сату,
сатып алуынан түскен табыстардан алынады. Тікелей табыс салықтарымен қатар,
жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Қаржы ресурстарын бюджетке
шоғырландырудың басты қүралы - тікелей салықтар. Алайда, жанама салықтардың
да рөлі кеміген жоқ. Жанама салықтардың 3 түрі бар: акциздер, фискалды,
монопольді салықтар және кеден салығы. Бүлардың ішіндегі ең бастысы
-акциздер. Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай, акциздер халык түтынатын
тауарларға, транспорт, байланыс, түрмыстык қызмет көрсету түрлеріне
салынады. Қазіргі кезде акциздің бір түрі -қосымша қүнға салық салу кеңінен
дамуда. Ал фискалды, монопольді салық -мемлекеттің монопольді өндіретін
тауарларына салынатын жанама салық.
12

Бүл салықтың түсімдері, әдетте мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі
жергілікті үкіметтің бюджетіне түседі.
Мемлекет басшысы әкімдерге бюджеттің кіріс бөлігін асыра орындауға
және шығыс бөлігін үнемдеуге, сондай-ақ бюджеттерді нақтылау кезінде
каржыны білім беру мен денсаулық сақтауға, еңбекақыны өсіруге, объектілерді
жөндеу мен салуға жүмсауды тапсырды. Бюджет қаржысын үнемді пайдалану
жөніндегі жүргізілген шаралар бюджеттің кіріс бөлігіндегі ахуалды
жақсартуға мүмкіндік берді. Бюджеттің ай сайын бір түрғынға шығаратын
шығыны денсаулық сақтау саласында 1999 жылғы 181 теңгеден 2000 жылы 210
теңгеге, білім беру саласында 294 теңгеден 357 теңгеге, әлеуметтік
қамсыздандыру мен әлеуметтік көмекте - 96 теңгеден 109 теңгеге, мәдениет
пен спортта - 38 теңгеден 68 теңгеге өсті.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
каржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар үлттык табысты
мемлекеттендірудің басты қүралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі
артып келеді, мүны Ж¥Ө-нің көлеміндегі салық үлесінің үлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті аргтырудың, үдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір түтқасы ретінде жаңа сипатқа ие болуда.
Мүндай ықпал көп бағытта жүргізілуде.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың
бәсекелестігін
ынталандыруға, капиталдық қорлануына қолайлы жағдай жасауға,
корпорациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы
мақсатта, салықты корпорация қызметтерінің түрлеріне кдрай пайдалану
жөнінде түрлі жеңілдіктер беріледі. Мүндай шараларға мысалы, өндіруші
компанияларды салык арқылы ынталандыру жүйесі жатады. Салықтық жеңілдіктер
беру арқылы мемлекет өндіріс күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақүрылым
объектілерін салуға және тағы басқалай айтарлықтай эсер ете алады. Салықты
реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, сонымен қатар
барлық шаруашылық конъюктура ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін
мемлекет салык салудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны
ынталандырып, түтыну мен инвестицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық
сүраныстың болуы үшін колайлы жағдайлар жасайды. Мысалы, 80-жылдарда АҚШ
үкіметінің басына келген Рейгн әкімшілігінің салықтарды едәуір қысқартуы
жатады. Бүл бағдарламаның теориялық негізі ретінде американ экономисі
А.Лаффердің есебі алынған. Ол салықты азайтудың нәтижесінде мемлекеттің
экономикалық өсуі мен табыстың көбеюін дәлелдеді. (Лаффердің қисық сызығы
деп аталады). Лаффердің ойынша корпорациялар табысына шектен тыс салық
ставкасын көтеру олардың күрделі қаржыға деген ынтасын жояды, ғылыми-
техникалық прогресті тежейді, экономикалық өсуді баяулатады, сөйтіп
мемлекеттік бюджеттің түсімдеріне кері эсер етеді.
Мемлекеттік бюджет пен салык ставкасынын апасындағы тәүеллілік
13

графикалық бейнесі: Лаффердің қисық сызығы деп аталады.
R
л

100

R1

0І ^ ү
1-сурет. Лаффердің қисық сызығы

1-суретте көрсетілгендей, ордината осінде салық ставкаларын (R),
абциссада мемлекеттік бюджетке түсетіндер (Ү) бейнеленген. Салық ставкасы
өскенде мемлекет табысы салық салудың нәтижесінде үлғаяды. Салық
ставкасының қолайлы мөлшері (R1) мемлекеттік бюджетке жергілікті түсімдерді
қамтамасыз етеді (ҮІ). Салықты одан әрі көбейту еңбек пен кәсіпкерлік
ынтасын төмендетіп, 100 проценттік салық салу мемлекеттік табысты нөлге
теңейді, өйткені ешкім де тегін жүмыс істегісі келмейді. Басқаша айтқанда,
болашақта шектен тыс салықты азайту қор жинауды, инвестицияны, жүмыспен
қамтуды арттырып, жиынтық тыбыстың көлемін үлғайтады. Нәтижесінде салықтық
түсімдердің нәтижелілігі өседі, тапшылык азаяды, инфляция бәсеңдейді.
Әрине, Лаффердің қисық сызығынын тиімділігі тек еркін нарық механизмінің
қалыпты жағдайында ғана мүмкін болады. Бүл теорияға сын түрғысынан терең
талдау жасамай, мынаны ғана атап етеміз. Талас жоқ, салық ставкаларын
жоғарылату немесе төмендету күрделі қаржы динамикасын тежейді, өндірісті
ынталандыруға эсер етеді. Жалпы нарықтық экономика жағдайында инвестицияға
салық ставкасынан басқа да факторлар ықпап етеді. Бүлардың ішіндегі ең
бастылары циклдык ерекшелікгер және компания тауарларына сүраныс пен
үсыныстың ара қатынасы, олардың пайдаларының өсуі.
Жалпы нарықтағы экономика жағдайында инвестицияға салык ставкасынан
басқа да факторлар ықпал етеді. Бүлардың ішіндегі ен бастылары циклдық
ерекшеліктер және компания тауарларына сүраныс пен үсыныстың ара катынасы,
олардың пайдаларының өсуі.
Бюджетінің кіріс бөлімі Қазақстан Республикасының Бюджет туралы
заңына сәйкес қүрылады. Сол сияқты келесі түсімдер бойынша: басқа елдерден
әкелінетін заттарға салынатын шекара салығы; Ресей Федерациясының әскери
полигонды қолданғаны үшін арендалық ақысы -18 267 750 мың тенге, эсер
қойнауын пайдаланушылар Роялти коды бойынша, Республика бюджетіне кіріс
аударуы керек. Белгілі бір жерді зерттеуге кеткен мемлекет қаржысын, жер
қойнауын пайдаланушылар қалпына келтіру
14

керек. Төлемшілер бюджеттің кіріс бөлімдеріне сәйкес ақшаларын аударады.
Әлеуметтік салық коды бойынша жарнамалар төлеу, бұрында бүлар зейнетақы
қорына аударылған. Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталык міндетті
медициналық сақтандыру қоры, мемлекеттік-әлеуметтік сақтандыру қоры -
автомобиль жүргізушілерінің жолды пайдалану қоры бар.

2.2. Мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі және оның мақсатты
жұмсалу бағыттары.

Шығыс бөлігінде бюджеттік қаржылардың бағыттары мен қызметтері
көрінеді. Өзінің кұрылымы жағынан, бюджеттің шығысы мынандай
бөлімдерден тұрады: мемлекеті басқару шығындары, әскери шығындар,
әлеуметтік-экономикалық мақсаттағы шығындар, мемлекеттік шаруашылық
жұмыстарының шығындары, сыртқы экономикалық қызметтердің
шығы^дары.
Мемлекет қызметтерінің үлғаюы, мемлекеттік шығындардың
карқынын ЖҮӨ-нің өсуі қарқынынан едәуір асырып жібереді. Мысалы, АҚШ-та XX
ғ. мемлекеттік шығындар 350 есе өткен. Тек 1980 жылмен 1989 жылдың
аралығында федералдық бюджеттің шығындары 2 еседен, яғни бюджеттің шығысы -
433,5 млрд. доллардан 877,2 млрд. долларға өскен. Әлеуметтік
инфрақүрылымға, яғни білім беру мен денсаулық сақтауға және тағы басқа
көптеген шығындарға жүмсалынады. Сонымен қатар, әскери шығындардың да үлесі
қомақты. Әскери шығындарды айтқанда, тек тікелей шығындарды ғана көрсетіп
қоймай, жанама шығындарды да ескеру керек. Оларға әскери қарыздар бойынша
пайыздық төлемдер, зейнетақы, соғыс мүгедектеріне, ардагерлерге және тағы
басқаларға көмек түрлері жатады. Мемлекет бюджетінің басты күрамды бөлігі -
жергілікті бюджеттер.
Сонымен, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі - мемлекетгің қаржылық
қызметіне ақшалардың қайдан келгені көрсетіледі. Қоғамның қандай бөлігі
мемлекетті үстауға көп кіріс шығарады, ал шығыс бөлігі - мемлекеттің қаржы
бөлігі қандай мақсаттарға жүмсалып жатканын көрсетеді. Мемлекеттік
бюджеттің кірістері, біріншіден орталық және жергілікті органдар жинайтын
салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе мақсатты
қорлардың төлемдерінен қүралады. Мүндай қорлардың күрылуы ірі қаржы
ресурстарын нақты мақсаттарға шоғырландыру қызметінен туады. Бүлардың
қатарына әлеуметтік қамсыздандыру, жол қүрылысы, қоршаған ортаны қорғау,
жүмыс күшін даярлау, қайта даярлау және тағы басқалары жатады. Бюджеттік
процесс мемлекеттің кірістері мен шығыстарын баланстайды, теңестіреді.
Бірак, қазіргі кезде барлық елдерде дерлік мемлекеттің шығыстары, оның
кірістері мен табыстарына қарағанда тез өсуде.
Бюджеттің шығыс бөлігін үнемдеудің негізгі бағыттарының бірі-
15

қайтарымсыз шығындарды азайту.
2000 жылы қаржы органдары бюджет қаржысының 1 1,7 млн. теңгеден ютамын
мақсатсыз пайдаланғандығын анықтады, тексеріс барысында соның 1,7 млн.
теңгесі ғана қайтарылды немесе бұл 74,8 пайыз. 2001 жылдың эасынан бері
мақсатсыз пайдаланылған кдржы 1 млн. теңгеден асады, соның 500 мың теңгесі
ғана қайтарылды. Бюджеттің шығыс бөлігін үнемдеудің іегізгі бағыттарының
бірі - облыстық құрылымдардың, қалалар мен іудандардың мемлекет тарапынан
сатып алу жұмыстарын ашык жүргізуіне эайланысты. Бұл орайда облыстық
деңгейде жариялылық мейлінше нақты хөрініс беруде, конкурстық негізде сатып
алудың үлес салмағы 70 пайыз, бүл республикалық көрсеткіштен жоғары.
Баспасөз мәжілісі негізінен 2000 жылғы облыс бюджетінің эрындалғанына
байланысты болғандықтан, облыс әкімінің орынбасары Серік Өнешев бүл
мәселеге кеңірек тоқталды. 2001ж. облыста барлық салықтар мен оасқадай
төлемдерден 40,2 млрд. теңге түскен. Бүл 1999 жылмен салыстырғанда 17,2
млрд. теңге артық деген сөз. Бүның 18,4 млрд. теңгесі Қазақстан
Республикасының Бюджет жүйесі туралы және 2000 жылғы республикалық
бюджет туралы заңдарға сәйкес, республикалық бюджетке берілді.
2000 жылғы жергілікті бюджеттердің кірісі 28,2 млрд. теңге болды.
Бүрынғы жылмен салыстырғанда жергілікті бюджеттердің кірісі 8,9 млрд.
теңгеге немесе 1,7 есе артык орындалды. Нактыланған жоспар бойынша,
облыстық бюджет 109,4 пайзта орындалды, жоспар дан тыс 2,4 млрд. тенге
артық түсті. Жоспардың артық орындалуы заңды түрғалардың есебінен,
негізінен Қазақмыс корпорациясы мен Испат-Кармет-тен түскен салықтар
есебінен болды. Олар 1999 жылмен салыстырғанда салықты екі есе артықтөледі.
Облыстық бюджеттің шығындары 25,6 млрд. теңгені қүрады. Бюджеттік
алымдарды есептемегенде шығындар 19,8 млрд. теңге болды, бүл 2002 жылдың
басында бекітілген бюджетте қарастырылғаннан 5 млрд теңгеге артық болды.
Ал, 1999 жылмен салыстырғанда шығындар 6,5 млрд теңгеге өсті. Жыл ішінде
мемлекеттік мекемелердің қызметкерлеріне жалақы стипендиялар уақытында
төленіп, есепті мерзімде қарыздарға жоі берілмейді. Өткен жылдары жетім
балалар үйі мен интернаттарды жөндеу оларға киім-кешек, төсек-орын, жиһаз
сатып алуға едәуір қаржы бөлінді. Ось: мақсатқа тек облыстық бюджеттен
материалдық-техникалық қамтамасы: етуге 89 млн. теңге бөлінді. Қарағанды,
Теміртау, Жезқазған, Сәтбаев Қаражал қалаларында және селолық аудандарда
білім беру мен спорі бағытындағы 25 мекеме ашылды.
2001жылғы республикалық бюджет туралы Заңның 18-бабыш сәйкес, Семей
сынақ полигонынан зардап шеккендер үшін зейнетақы үстеме төлеу
республикалық бюджеттің шығыс бөлігінде қарастырылады. Мүндағ
16

қаражат облыстық бюджетте жоқ.
Бүрын қалыптасқан мезанизмдер бүзылып, біздің қоғамда өзгеріс Золып
жатқан 10 жылдың ішінде көлік мәселесі түскен. Әсіресе, соңғы үш-гөрт жылда
өте өткір болып отыр. Нарық қоғамдық көлікке де соқпай кеткен жоқ. Үлкен
кәсіпорындармен қоса, жекеменшік кәсіпорындар пайда болды. Көшеде қаптап
жүрген ГАЗельдер мен шағын автобустар соның көрінісі. А.л бүрь^гнғы
автопарктерге көбіне шығынды маршруттар тиесілі болып қалды. Сол себепті,
2001 жылы, Қалалық көлікті дамыту бағдарламасын жасауды қолға алған. Бүл
бағдарлама төрт жылға арналған. Осы мерзімде қогамдық көлік проблемасын
шешуге 3 млрд. теңгедей қаржы бөлінді. Кәсіпорындар бүл проблеманы өздері
шеше алмас еді. Себебі, көлік қашан да шығынды болып келген. Ал бюджет
есебінен дотация берілмейді. Сондықтан, басқа жолды таңдап алды. Оның
алғашқы кадамы 2001 жылы басталды. Бюджеттен 310 млн. теңге бөлінді. Сол
ақшаға 95 автобус сатып алынды. Оның 43-і Мерседес-Бенц автобустары. 5
микроавтобус жаңа жылдық Президет шыршасында мүгедектерге тапсырылды.
Сонымен қоса, 43 ГАЗель алынды. Жаңадан алынған 4 шағын ПАЗ автобустары
да қала көшелеріне шығады. Автобустар әрбір автопаркке тасымалдау үлесіне
қарай бөлінеді. Оның көп бөлігі Қарағандыда калды, біразы Теміртау, Балкаш,
Жезқазған қалаларына берілді. Енді осы қаржының қайтарымы туралы айтатын
болсақ, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.