Мәмiленің құқықтық жағдайы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Мәмiленің құқықтық жағдайы.
1.1. Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мәмiлелердiң нысаны және олардың маңызы.. ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Жарамсыз мәмiлелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
II. Өндірісте мәмiлелердi нотариалды куәландыру және сотта қарау.
2.1. Нотариалдық қызмет ұғымы мен мәмілелерді нотариалды куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Даулы мәмiлелердi сотта шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІІ. Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау.
3.1. Кәсіпкерлік мәмілелердің түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2. Кәсіпкерлік.тұтынушылық мәміледегі қатысушылардың
өзара жауапкершілік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
I. Мәмiленің құқықтық жағдайы.
1.1. Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мәмiлелердiң нысаны және олардың маңызы.. ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Жарамсыз мәмiлелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
II. Өндірісте мәмiлелердi нотариалды куәландыру және сотта қарау.
2.1. Нотариалдық қызмет ұғымы мен мәмілелерді нотариалды куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Даулы мәмiлелердi сотта шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІІ. Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау.
3.1. Кәсіпкерлік мәмілелердің түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2. Кәсіпкерлік.тұтынушылық мәміледегі қатысушылардың
өзара жауапкершілік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Қазақ елi, жерi талай тарихи жағдайларды бастан кешiрдi. Тек жиырмасыншы ғасырда ғана бiздiң тарихымызда тұңғыш рет халықты әлемдiк айдынға алып шығуға мүмкiндiк туды. 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» Конституциялық заң жарияланды. Қияметтi де, қиянатты соңғы жылдарда бұған дейiнгi жүздеген ұрпақтың қолы жетпеген егемендi мемлекет құрылды. Бiздiң елдi ендi ешқандай да тарих желi жер бетiнен жойып жiбермейтiндiгiне кепiлдiк туды.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары әлемдегi дағдарыс Қазақстан халқына апат ауқымдылықтың саямақ - салдарын сезiндiрдi. Ұлт пен мемлекеттiң аман қалуының жалғыз жолы – делiнген, Ел Президентiнiң «Елiмiздiң жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауiпсiздiгi» туралы Қазақстан халқына Жолдауында, «экономиканы ашық Ұстау – әлемдегi қуатты экономикалық аймақтармен ықпалдаса араласып - құраласу. Айрықша жолды ойлап табуға тырысушылық экономикада ғана емес, саясатта да жарға жатпай қоймайды. Қазақстан әдемдiк тенденцияға қарсы тұра алмақ емес. Ашық қоғамды демократиясыз құруға болмайды».
Құқықтық мемлекет құру және қоғамдық өмiрде демократиялық бастамаларды жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның iшiнде адамның бостандығы, өмiрi, денсаулығы, ар – намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерiн мойындауды қажет етедi. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны ерекше аталып көрсетiледi. Осыған орай, елдегi саяси жүйедегi реформалар өмiрдi барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесiн ұжым, бүкiл қоғам мүддесiмен ұштастыруға, сондай – ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя отырып, оның дұрыс өмiр сүруi және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуде, әлеуметтiк әдiлетiлiктi, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан – жақты дамуына және рухани бяюына мүмкiндiктер жасауға бағытталады. Адамзаттық факторлар, адамзаттық өлшемдер, барлығы да саяси реформаның қорғаушы күшi бола алады, жаңа тарихи жағдайда саяси көзқарастардың мазмұны мен мәнiн анықтай түседi. Ал жаңа саяси көзқарастар жалпы адамзат құндылықтарына, құқықтарға, кең халықаралық Ұйымдастықтарға сүйенуi тиiс.
Ел экономикасын көтеру алдында ел басының атқарар еңбегi мол. Ел басының Қазақстан халқына жолдауында: «Ел мұраты: Ұлттық бiртұтастық, әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының экономикалық әл - ақуаты артқан тәуелсiз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанда сондау» - деп арнайы көрсетiлген. Бұл құжатта тәуелсiздiктiң тарихына талдау жасалынған және Ұлттық қауiпсiздiкке қатер төнуiн болдармау жөнiндегi егемен Қазақстан қызметтерiнiң басты бағыттары белгiленген.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары әлемдегi дағдарыс Қазақстан халқына апат ауқымдылықтың саямақ - салдарын сезiндiрдi. Ұлт пен мемлекеттiң аман қалуының жалғыз жолы – делiнген, Ел Президентiнiң «Елiмiздiң жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауiпсiздiгi» туралы Қазақстан халқына Жолдауында, «экономиканы ашық Ұстау – әлемдегi қуатты экономикалық аймақтармен ықпалдаса араласып - құраласу. Айрықша жолды ойлап табуға тырысушылық экономикада ғана емес, саясатта да жарға жатпай қоймайды. Қазақстан әдемдiк тенденцияға қарсы тұра алмақ емес. Ашық қоғамды демократиясыз құруға болмайды».
Құқықтық мемлекет құру және қоғамдық өмiрде демократиялық бастамаларды жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның iшiнде адамның бостандығы, өмiрi, денсаулығы, ар – намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерiн мойындауды қажет етедi. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны ерекше аталып көрсетiледi. Осыған орай, елдегi саяси жүйедегi реформалар өмiрдi барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесiн ұжым, бүкiл қоғам мүддесiмен ұштастыруға, сондай – ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя отырып, оның дұрыс өмiр сүруi және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуде, әлеуметтiк әдiлетiлiктi, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан – жақты дамуына және рухани бяюына мүмкiндiктер жасауға бағытталады. Адамзаттық факторлар, адамзаттық өлшемдер, барлығы да саяси реформаның қорғаушы күшi бола алады, жаңа тарихи жағдайда саяси көзқарастардың мазмұны мен мәнiн анықтай түседi. Ал жаңа саяси көзқарастар жалпы адамзат құндылықтарына, құқықтарға, кең халықаралық Ұйымдастықтарға сүйенуi тиiс.
Ел экономикасын көтеру алдында ел басының атқарар еңбегi мол. Ел басының Қазақстан халқына жолдауында: «Ел мұраты: Ұлттық бiртұтастық, әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының экономикалық әл - ақуаты артқан тәуелсiз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанда сондау» - деп арнайы көрсетiлген. Бұл құжатта тәуелсiздiктiң тарихына талдау жасалынған және Ұлттық қауiпсiздiкке қатер төнуiн болдармау жөнiндегi егемен Қазақстан қызметтерiнiң басты бағыттары белгiленген.
1. ҚР Конституциясы 1995ж. 30 тамыз. 7.10.98 және 21 мамыр 2007 жылғы өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
2. ҚР нотариат туралы Заңы 1997ж. 14 шілде. 24.12.01 №276 өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
3. ҚР нотариустарының нотариаттық іс-әрекетті жасау тәртібі туралы нұсқаулық. ҚР Әділет Министрінің 1998 жылы 28 шілдеде №399 бұйрығымен бекітілді. 2001 жылы 24.12. өзгерісту мен толықтырулар енгізілді.
4. ҚР нотариаттық іс-қағаздарын жүргізу жөніндегі нұсқаулық ҚР Әділет Министрінің 1998 жылы 16 шілде №83 бұйрығымен бекітілді.
5. ҚР Азаматтық кодексі жалпы бөлім. 27.12.94. 21 май 2005 жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген
6. ҚР Азаматтық кодексі ерекше бөлім. 1.07.99 жылы. 21.05.2005 жылы толықтырулар мен өзгерістер енгізілген.
7. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі 13 шілде 1999 жылы. 08.07.2005, жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
8. Ауруханалар, санаторийлер және өзге емдеу алдын-алу мекемелерінің бас және кезекші дәрігерлерінің өсиеттерді куәландыру тәртібі туралы №7 нұсқаулық ҚР Әділет министрінің 1998 жылы 8 қаңтарында бекітіліп ҚР білім мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінде келісілді.
9. Қазақстан республмкасы неке және отбасы туралы заңы 17 желтоқсан 1998 жыл. 24 желтоқсан 2004 жылы өзгеріс тер .
10. ҚР "Мемлекеттік тіркеу туралы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңы. 29.10.2002.
2. Арнайы әдебиеттер
1. "Гражданское право" Суханов Е.А., т. 1, М., "Бек" 1993.
2. Басин Ю.Г. "Общие положение Гражданского кодексе РК", Т. 1, Алматы: Әділет-пресс, 1996.
3. Басин Ю.Г. Сулейменов М.К. Азаматтық құқық (Жалпы бөлім). КазГЗУ. 2003.
4. Басин Ю.Г. Юридические лица//Гражданский кодекст РК – толкование и комментирование. Общая часть. Выпуск. 1.Алматы, 1996.
5. Вещные права в Республике Казахстан / Отв. Редактор член корреспондент Академии наук РК, доктор юридических наук М.К. Сулейменов – Алматы: Жеті жарғы. 1999.
6. Ғ.М. Төлеуғалиев. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. 1 том. Алматы: Жеті жарғы, 2001 жыл.
7. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть). Комментарий /Отв. Ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: Жеті жарғы, 2000.
8. Гражданское право, учебное пособие (часть общая), Алматы: Дәнекер, 1999 ж.
9. Гражданское право. Том 1. Учебник. Алматы: КазГЮА, 2000 ж.
10. Денбург Г. Пандекты. Обязательственное право.
11. Жайлин Г. А. Обязательства в гражданском праве. Казахстан 2030 -проблемы совершенствования деятельности правоохранительных органов (Материалы научно-практической конференции). Алматы 2001.
12. Жайлин Г.А. Азаматтық құқық (Ерекше бөлім) І-ІІ-том. Алматы, 2003.
13. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) книга 1. Алматы: Жеті жарғы, 1998 ж.
14. Сүлейменов М.К. Шарттық - шаруашылық байланыстардың құрылымы. Алматы: Баспа, 1980.
15. Сүлейменов М.К. Шарттық міндеттемелерді орындау мерзімін бұзғаны үшін жауапкершілік. Алматы: Баспа, 1971.
16. Иоффе О.С. Гражданское законодательство РК. Размышление о праве. Научное издание.–Астана:ЗАО «Институт законодательства РК», 2002 г.
17. Басин Ю.Г. О необходимости концептуальных изменений ГК РК// Гражданское законодательство РК. Выпуск 14./ Под ред. А.Г.Диченко – Астана:ЗАО «Институт законодательства РК», 2002 г.
18. Ширшиневич Г.Ф. Курс гражданского права. -Тула, 2001. – с. 316.
19. Граданский кодекс РК (общая часть) Комментарий в двух книгах/ Ответ. ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г.Басин. – Алматы: «Жетi Жарғы», 1998 г.
20. Гражданское право. Учебник для вузов (академ курс) Том 1. /Ответ. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин – Алматы: Издательство КазГЮА, 2000 г.
21. Гражданское право. Общая часть. Учебное пособие. /Под ред. А.Г.Диденко – Алматы, 2003 г.
22. Договорное право. Брагинский М.Н., Ватрянский В.В. -2 изд – во, испр. – М.: Статус – 2000 г. – 848 с.
23. Основы нотариальной деятельности. Глушенко П.П., Судов А.М. Уч. пособие. – 2 изд – СПб, Издательство Михайлова В.А. – 2000 г. - 368 с.
24. Арбитражный процесс. Учебник/ под ред. В.В.Яркова – М.: Юрист, 2000 – 48 с.
25. Арбитражно-судебная практика. Комментарий. Витрянский В.В., Герасименко С.А. – М., 1993 – 216 с.
26. Сделки: Уч. пособие. Басин Ю.Г. – Алматы: Әдiлет–Пресс, 1996 г. – 48 с.
27. Сделки купли – продажи. Пустозорова В.М.- М., 1994 г. – 112 с.
28. Правовые вопросы товарообменных сделок. Комаров А.С. – М., тезис: 1994 – 199 с.
2. ҚР нотариат туралы Заңы 1997ж. 14 шілде. 24.12.01 №276 өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
3. ҚР нотариустарының нотариаттық іс-әрекетті жасау тәртібі туралы нұсқаулық. ҚР Әділет Министрінің 1998 жылы 28 шілдеде №399 бұйрығымен бекітілді. 2001 жылы 24.12. өзгерісту мен толықтырулар енгізілді.
4. ҚР нотариаттық іс-қағаздарын жүргізу жөніндегі нұсқаулық ҚР Әділет Министрінің 1998 жылы 16 шілде №83 бұйрығымен бекітілді.
5. ҚР Азаматтық кодексі жалпы бөлім. 27.12.94. 21 май 2005 жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген
6. ҚР Азаматтық кодексі ерекше бөлім. 1.07.99 жылы. 21.05.2005 жылы толықтырулар мен өзгерістер енгізілген.
7. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі 13 шілде 1999 жылы. 08.07.2005, жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
8. Ауруханалар, санаторийлер және өзге емдеу алдын-алу мекемелерінің бас және кезекші дәрігерлерінің өсиеттерді куәландыру тәртібі туралы №7 нұсқаулық ҚР Әділет министрінің 1998 жылы 8 қаңтарында бекітіліп ҚР білім мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінде келісілді.
9. Қазақстан республмкасы неке және отбасы туралы заңы 17 желтоқсан 1998 жыл. 24 желтоқсан 2004 жылы өзгеріс тер .
10. ҚР "Мемлекеттік тіркеу туралы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңы. 29.10.2002.
2. Арнайы әдебиеттер
1. "Гражданское право" Суханов Е.А., т. 1, М., "Бек" 1993.
2. Басин Ю.Г. "Общие положение Гражданского кодексе РК", Т. 1, Алматы: Әділет-пресс, 1996.
3. Басин Ю.Г. Сулейменов М.К. Азаматтық құқық (Жалпы бөлім). КазГЗУ. 2003.
4. Басин Ю.Г. Юридические лица//Гражданский кодекст РК – толкование и комментирование. Общая часть. Выпуск. 1.Алматы, 1996.
5. Вещные права в Республике Казахстан / Отв. Редактор член корреспондент Академии наук РК, доктор юридических наук М.К. Сулейменов – Алматы: Жеті жарғы. 1999.
6. Ғ.М. Төлеуғалиев. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. 1 том. Алматы: Жеті жарғы, 2001 жыл.
7. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть). Комментарий /Отв. Ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: Жеті жарғы, 2000.
8. Гражданское право, учебное пособие (часть общая), Алматы: Дәнекер, 1999 ж.
9. Гражданское право. Том 1. Учебник. Алматы: КазГЮА, 2000 ж.
10. Денбург Г. Пандекты. Обязательственное право.
11. Жайлин Г. А. Обязательства в гражданском праве. Казахстан 2030 -проблемы совершенствования деятельности правоохранительных органов (Материалы научно-практической конференции). Алматы 2001.
12. Жайлин Г.А. Азаматтық құқық (Ерекше бөлім) І-ІІ-том. Алматы, 2003.
13. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) книга 1. Алматы: Жеті жарғы, 1998 ж.
14. Сүлейменов М.К. Шарттық - шаруашылық байланыстардың құрылымы. Алматы: Баспа, 1980.
15. Сүлейменов М.К. Шарттық міндеттемелерді орындау мерзімін бұзғаны үшін жауапкершілік. Алматы: Баспа, 1971.
16. Иоффе О.С. Гражданское законодательство РК. Размышление о праве. Научное издание.–Астана:ЗАО «Институт законодательства РК», 2002 г.
17. Басин Ю.Г. О необходимости концептуальных изменений ГК РК// Гражданское законодательство РК. Выпуск 14./ Под ред. А.Г.Диченко – Астана:ЗАО «Институт законодательства РК», 2002 г.
18. Ширшиневич Г.Ф. Курс гражданского права. -Тула, 2001. – с. 316.
19. Граданский кодекс РК (общая часть) Комментарий в двух книгах/ Ответ. ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г.Басин. – Алматы: «Жетi Жарғы», 1998 г.
20. Гражданское право. Учебник для вузов (академ курс) Том 1. /Ответ. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин – Алматы: Издательство КазГЮА, 2000 г.
21. Гражданское право. Общая часть. Учебное пособие. /Под ред. А.Г.Диденко – Алматы, 2003 г.
22. Договорное право. Брагинский М.Н., Ватрянский В.В. -2 изд – во, испр. – М.: Статус – 2000 г. – 848 с.
23. Основы нотариальной деятельности. Глушенко П.П., Судов А.М. Уч. пособие. – 2 изд – СПб, Издательство Михайлова В.А. – 2000 г. - 368 с.
24. Арбитражный процесс. Учебник/ под ред. В.В.Яркова – М.: Юрист, 2000 – 48 с.
25. Арбитражно-судебная практика. Комментарий. Витрянский В.В., Герасименко С.А. – М., 1993 – 216 с.
26. Сделки: Уч. пособие. Басин Ю.Г. – Алматы: Әдiлет–Пресс, 1996 г. – 48 с.
27. Сделки купли – продажи. Пустозорова В.М.- М., 1994 г. – 112 с.
28. Правовые вопросы товарообменных сделок. Комаров А.С. – М., тезис: 1994 – 199 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Реферат
Диплом жұмысының мақсаты – азаматтық құқықтағы мәміленің мәнiн,
мазмұнын ашу, олардың жасалу тәртiбiн қарастыру, кейбiр мәміленің
түрлеріне қысқаша сипаттама беру.
Диплом жұмысының мiндетi – азаматтық заңнама бойынша мәмілені құқықтық
талдау, Мәміле мен шартқа қатысты сот тәжiрибесiн жинақтау, осы тақырып
бойынша проблемалық мәселелердi шешуге тырысу.
Диплом жұмысы үш тараудан тұрады. Бiрiншi тарауда Азаматтық құқықтағы
мәмiлелердi құқықтық реттеу, яғни Азаматтық құқықтағы мәмілелердің ұғымы
мазмұны және нысаны түсiнiгi,.Мәмілелердің түрлері және олардың
жарамсыздығы қарастырылады.
Екiншi тарауда Мәмілелерді куәландырудың жалпы ережелері Нотариаттық
тәртіппен куәландырылатын мәмілелер,Өсиеттер мен сенімхаттарды
куәландырудың ерекшеліктері. Даулы мәмiлелердi сотта шешудің маңызына
қатысты проблемалық мәселелерге талдау жасалады.
Үшінші тарауда Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау көрсетіліп,
Кәсіпкерлік мәмілелердің түсінігі және түрлері,Кәсіпкерлік-тұтынушылық
мәміледегі қатысушылардың өзара жауапкершілік ерекшеліктері көрсетіліп,
дипломдық жұмыс қорытынды мен қолданылған әдебиеттермен бітеді.
Дипломдық жұмыста жиі қолданылатын терминдер: мәміле, шарт, ерік-ниет,
конценсуалды, нақты, ақылы, ақысыз, мәміленің жарамдылығы, нотариалдық
куәландыру, т.б.
Глоссарий
Мәміле - Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін
белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері
Шарт – құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына
негіз болатын заңдық факт.
Конценсуалды (латын сөзі – consensus) келісушілік, келісім,
біркелкілік)
Конценсуальдық мәміле оның тараптары келісімге қол жеткізген сәттен
бастап жасалды деп есептеледі.
Казуальды мәміле оның жасалу күшінің негізіне себебіне байланысты
жасалу жолының көрсетілмеуі, жасалып қойылған бір жақты мәміленің заңдық
күшінен жойылуына әкеп соғады
Абстрактілі мәміле керісінше оның жасалу жолымен қатар, жасап отырған
тараптардың еркін білдіреді
Акцессорлы мәмілелер негізгі мәмілелерді толықтырады. Акцессорлы
мәмілелер негізгі мәмілелерге кепіл, кепілдік және кепіл болушысын, кепіл
пұл және т.б. жатады.
Биржалық мәмілелер нысаны биржадағы айналысқа жіберілген мүлік болып
табылатын және тиісті биржалар (тауар,қор және басқа) туралы ҚР заңдары мен
биржалық сауда ережелеріне сәйкес, онымен сауда – саттық жүргізуге
қатысатындармен жасалатын мәмілелер
Мәмілелердің жарамсыздығы- мәміленің нысанына, мазмұнына және
қатысушыларына сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын
талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың тиісті мелекеттік органның не
прокурордың талабы бойынша мәміленің жарамсыз деп танылуы
Нотариаттық тәртіппен куәландырылатын мәмілелер - Нотариус заңдармен
міндетті нотариаттық куәландыру белгіленген мәмілелерді куәландырады 1)
тұрғын үйлерді иеліктен шығару, 2) өсиеттер,3)сенімхаттар, 4) шарушылық
серіктестігінің құрылтайшылық құжаттары, 5) неке-келісім шарттары
жатады.Тараптардың тілегі бойынша нотариус басқа мәмілелерді де куәландыра
алады.
Мәмiленiң жарамды болуы шарттары - мазмұны заң талаптарына сәйкестiгi,
мәмiлеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабiлеттiлiгi, еркi мен
ерiк бiлдiрудiң заңға қайшы келмеуi
Кәсіпкерлік мәмілелер - азаматтар мен заңды тұлғалардың арасында жеке
табыс немесе пайда табу мақсатында, өзінің тәуекеліне және де өз атынан,
өзінің жауапкершілігіне алына, немесе заңды тұлға атынан және заңды
тұлғаның жауапкершілігіне алына отырып жасалатын мәмілелер.
Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан азаматтар мен заңды
тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы
пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік
не мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі.
Жеке кәсіпкерлік – азаматтардың өздерінің (жеке кәсіпкерлік) немесе
мемлекеттік емес заңды тұлғалардың (заңды тұлғалардың жеке кәсіпкерлігі)
меншігіне негізделген және азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың атынан олардың тәуекелімен және мүліктік жауапкершілігіне
алынып жүзеге асырылатын, азаматтардың және мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың табыс табуға бағытталған бастамашылық қызметі.
Сауда мәмілелері - коммерциялық қызметке қажетті коммерсантпен
жасалатын контрактілер ;
Аралас мәмілелер - кәсіби емес клиенттермен жасалатын контрактілер;
Азаматтық мәмілелер - коммерциялық қызметке қатысы жоқ контрактілер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Мәмiленің құқықтық жағдайы.
1.1. Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мәмiлелердiң нысаны және олардың маңызы.. ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Жарамсыз мәмiлелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...18
II. Өндірісте мәмiлелердi нотариалды куәландыру және сотта қарау.
2.1. Нотариалдық қызмет ұғымы мен мәмілелерді нотариалды
куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...24
2.2. Даулы мәмiлелердi сотта шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІІ. Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау.
3.1. Кәсіпкерлік мәмілелердің түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2. Кәсіпкерлік-тұтынушылық мәміледегі қатысушылардың
өзара жауапкершілік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КIРIСПЕ
Қазақ елi, жерi талай тарихи жағдайларды бастан кешiрдi. Тек
жиырмасыншы ғасырда ғана бiздiң тарихымызда тұңғыш рет халықты әлемдiк
айдынға алып шығуға мүмкiндiк туды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Конституциялық заң
жарияланды. Қияметтi де, қиянатты соңғы жылдарда бұған дейiнгi жүздеген
ұрпақтың қолы жетпеген егемендi мемлекет құрылды. Бiздiң елдi ендi ешқандай
да тарих желi жер бетiнен жойып жiбермейтiндiгiне кепiлдiк туды.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары әлемдегi дағдарыс Қазақстан халқына апат
ауқымдылықтың саямақ - салдарын сезiндiрдi. Ұлт пен мемлекеттiң аман
қалуының жалғыз жолы – делiнген, Ел Президентiнiң Елiмiздiң жаңа ғасырдағы
тұрақтылығы мен қауiпсiздiгi туралы Қазақстан халқына Жолдауында,
экономиканы ашық Ұстау – әлемдегi қуатты экономикалық аймақтармен
ықпалдаса араласып - құраласу. Айрықша жолды ойлап табуға тырысушылық
экономикада ғана емес, саясатта да жарға жатпай қоймайды. Қазақстан әдемдiк
тенденцияға қарсы тұра алмақ емес. Ашық қоғамды демократиясыз құруға
болмайды.
Құқықтық мемлекет құру және қоғамдық өмiрде демократиялық бастамаларды
жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның iшiнде адамның бостандығы,
өмiрi, денсаулығы, ар – намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерiн мойындауды
қажет етедi. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялы,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны ерекше
аталып көрсетiледi. Осыған орай, елдегi саяси жүйедегi реформалар өмiрдi
барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесiн ұжым, бүкiл қоғам
мүддесiмен ұштастыруға, сондай – ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя
отырып, оның дұрыс өмiр сүруi және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуде,
әлеуметтiк әдiлетiлiктi, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан – жақты
дамуына және рухани бяюына мүмкiндiктер жасауға бағытталады. Адамзаттық
факторлар, адамзаттық өлшемдер, барлығы да саяси реформаның қорғаушы күшi
бола алады, жаңа тарихи жағдайда саяси көзқарастардың мазмұны мен мәнiн
анықтай түседi. Ал жаңа саяси көзқарастар жалпы адамзат құндылықтарына,
құқықтарға, кең халықаралық Ұйымдастықтарға сүйенуi тиiс.
Ел экономикасын көтеру алдында ел басының атқарар еңбегi мол. Ел
басының Қазақстан халқына жолдауында: Ел мұраты: Ұлттық бiртұтастық,
әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының экономикалық әл - ақуаты
артқан тәуелсiз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанда сондау - деп
арнайы көрсетiлген. Бұл құжатта тәуелсiздiктiң тарихына талдау жасалынған
және Ұлттық қауiпсiздiкке қатер төнуiн болдармау жөнiндегi егемен Қазақстан
қызметтерiнiң басты бағыттары белгiленген.
Мәмiлелер, шарттардың экономикалық қатынастағы, азаматтық айналымдағы
орны ерекше. Әр азамат, заңды тұлғалар күнiне бiрнеше рет азаматтық
қатынасқа түсiп, құқықтар мен мiндеттердi атқарады. Түрлi мәмiлелер мен
келiсiмдерге келудiң нәтижесiнде сан мындаған тауар алмасу операциялары
iске асады. Iс – тәжiрибеде мәмiлеге байланысты көптеген жайсыз сұрақтар
жиi туындайды.
Мәмiлелердi заңдастыру, құқықтық аспектiлердi қамту, азаматтық
қатынасқа баға беру, заңнамаларды жетiлдiру уақыт талабы балып отыр.
Операциялардың құқықтық жақтарын игеру, бiлу мәмiлелердi жасау, орындау
барысында туындайтын құқықтық проблемаларды шешу, мүмкiндiгiнше болдыртпау,
санын азайту жағдайын қалыптастыра алады. Мәмiлеге түсушi әрiптестердiң ара
қатынасын анықтайтын заңды құжаттарды кәсiби рәсiмдеу құқықтық мәселелердi
тиiмдi шешудiң кепiлi болмақ.
Жоғарыда айтылған жағдайлар мәмiленiң мазмұны, жарамдылық негiздерi,
рәсiмдеу, дауларды қараудың тәртiбi, тақырыбын өзектiлiгiн айқындай түседi.
Азаматтық заңдар өздерi реттейтiн қатынастарға қатысушылардың теңдiгiн,
меншiкке қол сұқпаушылықты, шарт еркiндiгiн, жеке iстерге кiмнiң болса да
озбарлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды
кедергiсiз жүзеге асыру, нұқсан келтiрген құқықтардың қалпына келтiруiн,
оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттiгiн тануға негiзделедi.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiнiң азаматтық құқықтарына өз еркiмен
және өз мүддесiн көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар
шарт негiзiнде өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн анықтауда және шарттың
заңдарға қайшы келмейтiн кез – келген жағдайларын белгiлеуде ерiктi.
Қазiргi нарықтық қатынасты игеруде заман талабына сай мәмiлелер жасау,
оларды құқықтық реттеу қоғамымызда елеулi қиындықтар тудыратыны баршаға
мәлiм. Мәмiленi жасаудың жалпы тәртiбi, жарамдылық негiздерi жеткiлiктi
зерттелген десек күмән туғызбас, ал мәмiлелерге байланысты дауларды сотқа
дейiн, сотта шешу, сот тәжiрибесiнде жиi кездесетiн жекеленген мәмiлелердi
жасау, мiндеттемелердi орындау барысындағы құқықтық мәселелер әлi өз
шешiмiн толық тапқан жоқ, арнайы ғылыми еңбектерiң тапшылығын аңғаруға
болады. Сондықтан да ғылыми iзденiстер жүргiзуде мәмiлеге, оның
жарамдылығына түсiнiк беру, нотариалды куәлендыру, дауларды сотта қарау
тәртiбiн анықтауды дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты етiп алдық. Осы
аталған мақсатқа жету үшiн мына мiндеттер туындайды:
- мәмiле ұғымына түсiнiк беру түрлерiн анықтау;
- мәмiлелердiң жарамдылық негiздерiн ашу;
- мәмiлеленiң жарамдылығының нәтижелерiн бiлiп, олардан қорғану
шараларын табу;
- мәмiлелердi нотариалды куәландыру тәртiбiн баяндау;
- мәмiлеге байланысты туындайтын дауларды сотта қараудың тәртiбiн,
сотта кездестiн құқықтық мәселелердi анықтау.
Жұмысты жүргiзуде диалектикалық - материалистiк заңдарды, таным,
салыстырмалы құқықтық нақты – әлеуметтiк, логикалық әдiстердi қолданылып,
кейбiр жағдайда барлық салалардың бастауы философия ғылымына сүйендiк.
Мәмiле жасаудың тәртiбi, оны нотариалды куәландыру, сотта iстi қарауға
байланысты туындайтын қатынастар зерттеу объектiсi ретiнде көрiнiс тапты.
Iзденушiнiң ғылым жолындағы алғашқы қадамы, мәмiле жасаушылардың құқықтары
мен мүдделерiн қорғаудағы талпыныстар жұмыстың теориялық маңыздылығын
құрайды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығына келсек, жұмыстың көмегiмен
азаматтық айналымда мәмiлелердi дұрыс, әрi заңды жасау - қатысушылардың
құқықтары мен мүдделерiн қорғау, мәмiлеге байланысты дауларды шешу мәмiле
жасаудағы, құжаттарды дұрыс рәсiмдеу мүмкiндiгiн жүзеге асыруға болады.
Зерттелу барысында психология, логика, философия, азаматтық құқық,
мемлекет және құқық теориясы, азаматтық iс жүргiзу құқығы ғылымдары бойынша
Қазақстан Республикасының белгiлi ғалымдарының еңбектерiне сүйендiк. Атап
айтсақ, С.З.Зиманов, С.С.Сариев, Г.С.Мауленов, З.О.Ашитов, Г.И.Тлеугалиев,
М.К.Александров-Дольник, Я.Ә.Әубакiров және т.б.
Дипломық жұмыс кiрiспе, үш тарау, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тiзiмдерiнен тұрады.
І. Мәмiленің құқықтық жағдайы.
1. Мәмiленiң ұғымы мен түрлерi.
Заңды фактiнiң бiр түрi мәмiле болып табылады. Азаматтық айналымда
мәмiле арқылы құқықтық қатынастар үздiксiз туындап, дамып отырады.
Сәйкесiнше, мәмiле дегенiмiз субъектiлердiң белгiлi мақсатты көздеген
әрекеттерi, оның негiзгi мақсаты азаматтың құқықтары мен мiндеттерiн
анықтау (мысалы, мүлiктi сыйлау кезiнде мүлiкке меншiк құқығы сыйға
тартудан сыйды алушыға көшедi), Бұл құқықтар мен мiндеттердiң өзгеруi
(мысалы, жалға берiлген мүлiктi қайтарып берудi кейiнге қалдыруды тараптар
өзара келiседi), немесе олардың тоқтатылуы (несие берушi борышқорды
қарыздан босату).
Мәмiлелерге мынадай белгiлер тән: 1) тұлғаның ерiк (тiлек пен ниет)
бiлдiруi; 2) рұқсат етiлген ерiк бiлдiру, яғни құқыққа сәйкес әрекет; 3)
қандай да бiр заңды құқық жасауға бағытталған (азаматтық Құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертiлуi және тоқтатылуы); 4) мәмiле әрқашанда
Құқықтық салдар тудырада.
Цивилистердi, әруақытта, заңды факт туралы мәмiленi моральды - табиғи,
жеке - тұрмыстық сипаттағы әрекеттерден ажырата алу мазалайтын. Бұл мәселе,
сонау римдiк құқықта да өз шешiмiн таба алмай, Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодекст қабылдаған кезде де өзектiлiгiн жоймады.
О.С.Иоффе құқықтың және кез - келген құқықтық емес реттеу салаларын
зерттеу керек деп ептейдi. Ажырата алу үшiн құқықтық реттеудiң түрлi
салалары ескерiлуi қажет[1].
Ю.Г.Басин өзiнiң еңбегiнде, мүлiктiк қатынастарды Құқықтық реттеудi
әлемдiк iс - тәжiрибеде заңды нәтижеге жетуге тура бағытталған құқық
тудыратын әрекет түрiндегi мәмiлелердi тұрмыстық, отбасы, үй қызметiмен
немесе жақын адамдарға басқа да көмек көрсетуден ажыратады. Әдетте Мұндай
әрекеттер нысаны, мазмұны, нәтижесi жағынан алғанда мемлекеттiк мәжбүрлеудi
қажет етпейдi, Достық этика нормалары қолданылады. Азаматтық кодекстi
жетiлдiру мақсатында Ю.Г.Басин келесi ұйымдастыруды айтады: ұқсас
жағдайлардың арасындағы шектi анықтау үшiн мәмiлеге қатысты бапқа келесi
мазмұндағы тармақты енгiзу қажет: Егер де тараптар өз келiсiмдерiне заңда
маңыз бермейтiн болса, туысқандары, достары немесе басқа жақындары
арасындағы тұрмыстық қызмет, не ортақ тұрмыстық жұмыс iстеуге бағытталған
әрекеттер мәмiле деп есептелiнбейдi.
Мұндай жерде ағылшын - американдық Құқықтық жүйеге тән қағиданы айтып
кету қажет - ақ. ҚР Азаматтық кодексiнiң 384-бабына түсiнiктеме бергенде
М.К.Сулеменов: Қарсы жақты ұсыныс бiлдiру ұғымы ағылшын - американдық
құқықта сonsideration деген ұғыммен кеңiнен қолданылады. Онда
сonsideration кез-келген шарт үшiн бастыталап. Сonsideration - сыз шарт,
заңды күшi бар шарт болып есептелiнбейдi, - деп ұсынылыс келтiредi.
Ағылшын - американдық құқықта контрактының жарамдылығы үшiн мiндеттi
түрде қарсы жақтың ұсынысы берiлуi (сonsideration) қажет, ол мүлiктiн
әрекетiн жауап беру, яғни өз құқықтарына не бас тартады не жоғалтады, -
дейдi Ю.Г. Басин[2]. Мүлiктiң иесi өз мүлкiн басқаға тегiн бере алады,
бiрақ сonsideration болмайынша мүлiк тегiн беру жөнiндегi келiсiмнiң заңды
күшi жоқ. Мұндай контрактiге қойылатын талап Францияда да қолданылады.
Осыған байланысты А.Г. Диденконың да өз ұсыныстары да бар:
Сonsideration - ды ақылылық (возмездность) қателесiп бiр ұғым деп
түсiнгендiктi есептемегенде (сonsideration ағылшын - американдық құқықта
тек материалдық құндылықтарды, қызметi және бiлдiрiп қана қоймай, қандай да
әрекеттен, не құқықтан тежеу дегендi бiлдiредi), отандық азаматтық құқықтың
шарт механизiмiне Бұл ұғымды еңгiзуге әдiстемелiк жағынан жол берiлмейдi...
Кейбiр бiртектес мәмiлелер континентальды құқық бойынша қорғауға жатады, ал
ағылшын - американдық құқықта ниет бойынша қарсыласын қанағаттандыру жоқ.
Сonsideration ұғымы романо - германдық Құқықтық жүйеге енгiзу дәстүрлi
және жақсы iстейтiн норманы құрып, бiзде қалыптасып келе жатқан құқықтық
жүйенi бұзады[3].
Аталған жайға орай Ю.Г. Басин өз еңбегiнде келесi мысалды келтiредi:
Сот практикасында жоғарғы қауiптiлiк кездерiнен келген шығынды өндiру
туралы iс қаралған. Азамат өз жолдасына сатып алған қымбат вазанын құның
төлеудi талап етедi. Талап арызды қараудан бас тартады. Бұл мысал
қарастырылып отырған жағдайды нақты ажыратуға сай емес.
Ойланып отырсақ, азамат үшiн оның вазасы қалай көрсетiлген орынға
жеткiзiлетiнiне бәрiбiр сияқты: автомобиль мен таксимен бе. Сол сияқты үйдi
кiм жөндейтiндiгi қызықтырмайтын сияқты: көршi, не маман медiгер ме; затты
кiм апаруы досы - иесi немесе комиссиялық дүкен.
Аталған жағдайда нәтиже басты нәрсе. Сондықтан тапсырма дауға, жұмыс
атқарушыға, затты жарамсыз және т.б. жүзеге асыру үшiн ұсынушытарап өз
мойнына мiндеттер алады, бұл олардын арасында Құқықтық қатынастын туындауын
бiлдiредi.
Мұнан, тасымалдау кезiнде мүлiктiн бұзылуы немесе жолаушыға
тасымалдаудың нәтижесiнде денсаулығана зиян келуi немесе сапасыз жұмыс
атқаруды, ұрлаудың нәтижесiнде азаматтық заңның негiзiнде жауапкершiлiктiң
туындауы тиiс.
Бұл жағдайда Ю.Г. Басиннiң туысқан моральды - табиғи аспектiлерiн
ескермеуге болмайды. Мұндай жағдайлар, мысалы борышқорға талап қоюдан өз
еркiмен несие берушiнiң бас тартуы түрiнде көрiнуi мүмкiн. Құқықтық норма
қолданылуы тиiс.
Кодексте бұл сұрақтар өздiгiнше шешiлген. Бiрiншiсi, онда тегiн
жасалынатын шарттар (АҚ 384 б. 2 т.) ақылы шарттармен бiрдей қаралған.
Оларға мыналар жатады:
- императивтi тегiн (сыйға тарту) шарт, ақысыз;
- диспозитивтi ақысыз (заем, сақтандыру, тапсырма, сенiп тапсырылған
мүлiктi басқару);
Сонымен ақысыз шартты заңды емес сипиттағы әрекеттерге жатқызуға
болмайды.
Аталған (тасымалдау, медiгерлiк, комиссия) шарттарды ақылы шарттарға
жатқызу шарттың мәртебесiне әсер ете алмайды, себебi азаматтық айналымның
қатысушылары өз құқықтарынан бас тартуына құқығы бар. Ендi, қатынас
қатысушылардың туыстық қатынасын анықтау қажет, ол әрекеттi “заңды” немесе
“заңсыз” деп бөлу үшiн керек.
Аталған ережелер бойынша сыйлаушы мен сыйға алушылар арасында туыстық
қатынасы бар, не жоқтығы фактiсiне көзқарас бiрыңғай. Бұл жағдайлар
құқықтық реттеудi қажет етпейдi, олар моральдық - табиғи тұрақтылықпен
шектеледi. Келесi мысал, мүлiктi тегiн пайдалану шарты өзара жақын
адамдардың арасында жасалады. Азаматтық кодексте тараптарға азаматтық
жауаптылықты жүктей отырып, қатал реттейдi. Азаматтық кодекс мүлiктiк
қатынастарға байланысты туысы, достары және басқалар арасындағы тұрмыстық
қызметiне көмек, ортақ тұмыстық қызмет көрсету, не басқа әрекеттер туралы
келiсiм жасауға бағытталған әрекеттерден өзгеше емес. Сонымен, заңды фактi
тудыратын мәмiленiң моральдық - табиғи, жеке тұрмыстық сипаттағы
әрекеттерден ерекшелiгi, мәмiленiң ақылы, не ақысыз болуы.
Заңды қылықтан мәмiле белгiлi заңды нәтижелердi туғызуға
бағытталуыменен ерекшеленедi. Заңды қылық заңды нәтиже тудыруға тiкелей
бағытталмайды, алайда заңда көрсетiлген жағдайда азаматтық құқықтар мен
мiндеттер тудырады, өзгертедi, не тоқтатады. Мәмiле - заң рұқсат берген
жүрiс – тұрыс.
Мәмiле заңсыз әрекеттерден өзiнiң заңдық белгiсiмен ерекшеленедi.
Заңсыз әрекеттер басқа тұлғаларға зиян әкеледi. Мұндай әрекеттер келтiрген
шығынның орнын толтыру қажеттiлiгiне байланысты азаматтық құқықтар мен
мiндеттiр тудырады. Бiрақ бұл азаматтық құқықтар мен мiндеттер мәмiленiң
нәтижесiнде емес, деликтiнiң, яғни шығынның келуi фактiсi негiзiнде пайда
болады.
Жүрiс – тұрыстың заңдылығы мәмiленiң қажеттi белгiсi бола тұра,
мәмiленiң барлық түрiнiң мiндеттi түрде заңда көрсетiлуiн талап етпейдi,
керiсiнше мәмiле заңға қайшы келмесе, заң тыйым салған әрекеттердi жасауға
қайшы келмесе, заң тыйым салған әрекеттердi жасауға жол бермесе болғаны.
Мысалы, заң спонсор мен көмек көрсетiлетiн тараптардың арасындағы
келiсiмдердi реттемегенiменен де, ондайға жол берiледi. ҚР азаматтық
кодекстiң 381 – бабында аралас шарт түрi қарастырылған.
Мәмiленi iске асыратын тұлғаларға мәмiле азаматық құқықтар мен
мiндеттер тудырады. Осы белгiсi бойынша мәмiленi әкiмшiлiк актiлерден
ажыратуға болады. Әкiмшiлiк акт, ол бағынышты тұлғаларға азаматтық құқық
пен мiндет тудыратын уәкiлеттi мемлекеттiк органның әрекетi. Мысалы,
мемлекеттiк мүлiктi басқаратын уәкiлеттi органның шешiмi мемлекеттiк
кәсiпорынның мұражайын үш жылға жалға беру туралы шартын ұзартуға
мiндеттейдi, не тыйым салады.
Мәмiлелер мынандай түрлерге бөлiнедi: 1) бiр жақты және екi немесе көп
жақты (шарттар); 2) ақылы және ақысыз; 3) нақты және консенсуалды; 4)
казуалды және абстрактiлi; 5) шартпен жасалған; 6) биржалық.
Бiр жақты мәмiле дегенiмiз, заңдарға немесе тараптарды келiсiмен сәйкес
жасалуы үшiн бiр тараптын ерiк бiлдiруi қажет және сол жергiлiктi болатын
мәмiле. Бiр жақты мәмiлелердiң анағұрлым жиi кездесетiн түрi – өсиет
қалдыру. Әдетте, бiр жақты мәмiлелер тым көп бола бермейдi. Азаматтық
айналым көбiнесе өзара мәмiлелерден құралады. Шарт жасасу үшiн екi тараптың
(екi жақты мәмiле) не үш немесе оданда көп тараптың (көп жақты мәмiле)
келiсiлген ерiк бiлдiру қажет.
Тарап өз мiндеттемелерiн орындағаны үшiн ақы алса немесе тараптар бiр –
бiрiне бiр нәрсе беру керек болса, Бұл ақылы мәмiле болып табылады
(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бiр тарап екiншi тарапқа
одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей ұсынуды мiндетiне алған мәмiле ақысыз
болып есептеледi.
Консенсуалды мәмiлелер (латынша сonsеnsus - келiсiм) – келiсiмге
келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен мiндеттерi туындайтын
мәмiлелер. Нақты мәмiленi жүзеге асыру үшiн (латынша res - зат) келiсiмiнiң
бiр өзi жеткiлiксiз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмiлелердi азамат құқықтану iлiмiнде каузальдық (себептi) және
абстракциялық деп те бөледi. Әрбiр мәмiле жақтардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негiз бен құқықтық мақсатты (causa) еншiлейдi. Бiрақта бiр
жағдайда мәмiленiң жарамдылығы оның негiзiне байланысты болса, екiншi
жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмiлелер
өзiнiң негiзiнен қол үзгендей көрiнедi (abstrahete - қол үзу, бөлiну),
(мысалы, вексельдi тапсыру).
Шартпен жасалған мәмiлелер қандай да бiр нәрсере тәуелдi болып келедi
(оқиға немесе үшiншi жақтын әрекетi), ондай жағдай болуы да, болмауы да
мүмкiн. Мәселен, егер тараптар құқықтары мен мiндеттерiнiң туындауын
басталу - басталмауы белгiсiз мән – жайға байланысты етiп қойса, мәмiле
кейiнге қалдырылатын шартпен жасалады деп есептеледi (АҚ - тiң 150 – бабы,
1 – тармағы). Азаматтық кодекстiң 150 – бабының 2 – тармағына сәйкес, егер
тараптар құқықтары мен мiндеттемелерiнiң тоқтатылуын басталу – басталмауы
белгiсiз мән – жайға байланысты етiп қойса, мәмiле кейiн күшi жойылатын
шартпен жасалады деп есептеледi.
Егер шарттың басталуы өзiне тиiмсiз деп есептейтiн тарап шарттың
басталуына терiс пиғылмен кедергi жасаса, шарт басталады деп танылады, ал
шарттың басталуы тиiмдi болатын тарап шарттың басталуына терiс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156 - бап) биржалық мәмiлелер қаралған. Биржада
айналысқа жiберiлген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлiкке қатысты
құқықтар мен мiндеттемелердi өзара беру туралы келiсiмдердi (биржалық
мәмiлелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы
заңдарда және биржа жарғыларында белгiленген тәртiп бойынша жасасады.
Биржалық мәмiлелер делдалдық жазбалармен рәсiмделуi мүмкiн және биржада
тiркелуi тиiс.
Биржалық мәмiлелер жасауға байланысты даулар тиiстi биржа жанындағы
биржа төрелiгiнде қаралады, оның шешiмiне сотта дау айытылуы мүмкiн.
1.2. Мәмiленiң нысаны және олардың маңызы.
Күнделікті өмірімізде адамдар бір-бірімен мәмілелерге келе отырып,
шарттар жасасады. Мәмілелер юридикалық фактілердің негізгі түрі болып
табылады.
Азаматтың құқық айналысында мәмілелер құқықтық қатынастарды тудыратын
негізгі құжат болып табылады. Азаматтық кодексің 147-бабында мәміленің
ұғымы берілген. Онда – Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен
міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері
мәмілелер деп танылады.[4]
Яғни мәмілелер субъектілердің әрекеттері олардың негізгі мақсаттары
азаматтың құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату (мысалы
– сыйға тарту мұнда әрекет бір мүлікті басқа біреудің меншігіне беру болып
табылады. Яғни, иелену, пайдалану және билік ету құқықтары мен міндеттерін
басқа тұлғаға беру болып табылады. Тоқтатуға мысал келтіретін болсақ
борышқордық немесе берушіге қарызын қайтарып беруі.).
Мәміле бұл заңмен рұқсат етілетін заңды әрекет болып танылады.
Мәмілелердің заңсыз әрекеттен айырмашылығы олар басқа тұлғаларға зиян
келтірілмеуі, кейде мәмілелер заңмен белгіленбейді, бірақ олар заң
нормаларына қайшы келмейді.
Мәміленің маңызды ерекшелігі мынада: оны жасаудың нәтижесінде азаматтық
құқықтық салдар пайда болады, құқықтар мен міндеттер және тағы басқа
белгіленеді, өзгертіледі немесе тоқтатылады. Заң мысалы демеушімен көмек
алушының арасындағы құқықтық қатынастарды реттемейді. Бірақ бұл қатынастар
заңға қайшы емес. Сонымен қатар азаматтық кодекс аралас шарттарға да рұқсат
берген. Яғни бұл шарттар түрлі шарттардың элементтері бар шарттар болып
табылады. Бұларға инвистициялық шарттар жатады.
Мәмілелер мәміле жасаушыға азаматтық құқықтар мен міндеттерді жүктейді.
Осы белгілер бойынша олар әкімшілік актілер мен ерекшеленеді. Себебі
әкімшілік актілер өкілеттігі бар органдардың белгілі бір тұлғаларға ғана
мәмілелерді ұзартуға немесе тоқтатуға тыйым салады. Сонымен қатар осы
белгілер бойынша соттың шешімімен ерекшеленеді.
Мәмілелер саналы түрде жасалынатын азаматтардың әрекеттері болып
табылады. Бұл құжатта олардың өзара мәміле жасау туралы еркілері
көрсетіледі.
Мәмілелерге әрекет қабілеттігі жоқ немесе әрекет қабілеттігі сот арқылы
шектелген азаматтардың мәмілеге қатысуға құқықтары болмайды. Бұл кәмелетке
толмаған және сот арқылы әрекет қабілеттігі тоқтатылған немесе шектелген
азаматтардың атынан мәмілелерді ата-аналары, асырап алушылары, қорғаншылары
және қамқоршылары жүзеге асырады.[5]
Мәміле дегеніміз – азаматтардың ерікті актісі болып табылады. Онда
азаматтық құқық қатынастардағы қатысушылардың еркі көрінеді (оны адамдардың
еркінен тыс болатын оқиғалардан ажырата білген жөн). Бұл арада ерік саналы
мақсатқа жету үшін белгілі бір құқықтық салдарды туғызуға бағытталған
әрекет болып табылады.[6]
Атап айтқанда, өздерінің шаруларын, тұрмыстық, мәдени және басқа да
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Мысалы: адам өз қажетіліктерін
қанағаттандыру үшін өндірістік, азық-түлік тауарларын сатып алып өз
пайдасына жаратады.
Мәмілеге қатысушылардың ішкі еркін және байқалған сыртқы еркін ажырата
білу қажет.
Егер ерік сыртқы еркін білдірсе ол басқа адамдардың қолы жететін нәрсе
бола алады, яғни оның заңды салдары жоқ. Сонымен бірге ерік білдіру
құбылысы мәмілеге қатысушылардың ішкі еркіне сәйкес келмесе, онда мәміле
жасалмады деп танылады.
Еріктің ішкі мағнасы адамдардың ішкі ойы болып табылады, ол еріктің
сыртқы мағнасы болса сол ойдың қағаз бетіне түсуі болып табылады.
Мәміле жасаған кезде адамның еркі белгілі бір тәсілмен бейнеленуі және
ресми түрде нотариалдық куәландырылуы керек. Ол үшін мәміленің ауызша және
жазбаша әрекеттер жолы мен белгіленген нысаны болады.
Мәмілелер ауызша және жазбаша нысанда жасалынады.[7] (жай немесе
нотариалды) мәмілелер сөз жүзінде жасалынатын болса онда олар ауызша
жасалған деп есептелінеді.
Ауызша жасалған мәмілелер жасалған реттен бастап бітетін немесе
аяқталатын болса ауызша жасалған деп танылады. Жетон билет немесе
әдеттегідей өзге де растайтын беті арқылы расталған мәміле, егер заңдарда
өзгеше белгіленбесе, ауызша болып табылады.[8]
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген
реттерде мәмiле жасауға ерiк бiлдiру болып табылады (АК – тiң 151 – бабының
төртiншi тармағы). Мысалы, егер мүлiктi жалға алушы шарт мерзiмi бiтiп
кетпес те, жалға берушiнiң тараптарынан қарсылық бомаса, онда жалға алушы
бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзiмiне қарамай – ақ пайдалана беруiне
болады.
Азаматтық кодекстiң 152 – бабына сәйкес мәмiленiң жазбаша түрi - бұл
орайда мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа жүз
есептiк көрсеткiштен жоғарғы сомаға жасалуы тиiс.
Азаматтық кодекс мәмiленiң жазбаша түрiне қатысты бiрқатар маңызды
шарттарға мән бергенiн айта кету керек. Азаматтық кодекстiң 152 – бабына
сәйкес, егер iскерлiк қызмет өрiсiнiң әдеттерi құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге тараптар немесе олардың
өкiлдерi қол қоюы керек.
Мәмiле жасау кезiнде қол қоюдың факсимилелiк көшiрме құралдарын
пайдалануға жол берiлмейдi, мұның өзi заңға немесе қатысушылардың бiрiнiң
талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.[9]
Заңдамен немесе тараптардың келiсiмiмен қосымша тараптар белгiленуi
мүмкiн, оларға мәмiле нысаны, атап айтқанда, белгiленген нысанды бланкiге
жазу, мөрмен бекiту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау
салдары көзделуге тиiс.
Екi жақты мәмiлелер әрқайсысына өзiн жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкiн.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп – жазба, факс немесе
субъектiлердiң және олардың ерiк бiлдiруiнiң мазмұның айқындайтын өзге де
құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен өзгеше
белгiленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге теңестiрiледi.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзi қол қоя алмаса, оның өтiнiшi бойынша мәмiлеге басқа адам қол қоя алады.
Соңғының қойған қолын, егер заңда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай
нотариалдық әрекет жасауға құқығы бар басқа лауазымды адам, мәмiле
жасаушының өзi қол қоя алмаған себептерiн көрсете отырып, куәландыруға
тиiс.
Жазбаша түрде жасалған мәмiленi орындаған тарап екiншi тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмiлеледрi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсiптiк мәмiленi орындаған тараптардың да осындай құқығы бар.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiмен белгiленген реттерде
жазбаша мәмiлелер оларды нотариат куәландырғанан кейiн ғана жасалады деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстiң 157 – бабының 3 –
тармағында көзделген салдармен мәмiленi жарамсыз болып қалуына әкелiп
соқтырады. Мысалы, АК – тiң 58 – бабының 5 тармағына сәйкес шаруашылық
серiктестiк құру туралы құрылған шарты нотариалды куәландыруды қажет етедi.
Заң талап ететiн нысанды қысқарту арқылы бұзуға болмайды. Нотариалды
куәландыруды талап ететiн мәмiле тек жай жазбаша нысанда, не жазбашаның
орнына ауызша нысанда асауға болмайды. Керiсiнше, мәмiленiң тараптарының
өзара келiсуiмен белгiленген нысандарды күрделендiруге жол берiлмейдi.
Мысалы, заң бойынша мәмiле ауызша жасалу керек болса, тараптар мәмiленi
жазбаша нысанда жүргiзуге құқылы, тараптар жазбаша мәмiленi нотариалды
куәландыруға болады, заң оны талап етпесе де.
Азаматтық кодестiң 155 – бабына сәйкес кейбiр мәмiлелер заң
құжаттарында көрсетiлуiне сәйкес, мемлекеттiк немесе өзге тiркелуге жатады.
Бұл мәмiлелер тек оларды теркегенен кейiн жасалады деп саналады. Тiркеу
тараптың тiркеушi органға табыс еткен немесе почта арқылы жолдаған арыз
бойынша жүргiзiледi. Тiркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсiмделуге тиiс
және заң талаптарының бұзылуына сiлтеме жасалғанда ғана мүмкiн болады.
Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанада жасалса,
бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтартса, сот екiншi тараптың талап
етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте мәмiле
соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi. Тiркеуден бас тартқан жақ сот арқылы
мәмiленi жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Мемлекеттiк тiркеуден өте отырып, келесi мәселелердi шешуге болады:
Бiрiншiден, мәмiленi толық заңды күшi бар; екiншiден, туркеу туралы
құжат субъектiнiң мәмiленiң негiзiнде иемденген құқықтарын жеткiлiктi
дәрежеде растайды; үшiншiден, тiркеудiң бiрыңғай жүйесi мәмiленi толығымен
есепке алады, нәтижесiнде жеке ғана емес, жалпы мүдде қамтылады;
төртiншiден, егер заң тиым салмаса, мәмiленi тiркей отырып, мүдделi
тұлғалардың сол, не басқа мәмiлемен және одан туындайтын құқықтармен
танысуына мүмкiндiк туындайды. Осы арқылы тiркелетiн объектiлерге құқықтары
және иемдену туралы мәлiметтердi ала отырып, тiркелген объектiнi
иемденушiмен мәмiле жасайтын тұлғаның заңды мүдделерiн қорғауғамүмкiндiк
туындайды. Бұл мәселе қозғалмайтын мүлiкпен байланысты мәлiметтердi тiркеу
кезiнде маңызды. Мәмiлелердi нотариалды тiркеу (АК – нiң 154 бабы,
“Нотариат туралы” Қазақстан Республикасының заңының 8 тарауы) және оларды
мемлекеттiк тiркеу – өте ұқсас процедура, бiрақ сонда да бiр-бiрiнен
ерекше. Көп жағдайда мәмiледен туындайтын құқықтар мемлекеттiк тiркеудi,
нотариалдық куәландыруды қажет етедi. Бiрақ та нотариалды куәландыруды
қажет ететiн барлық мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеудi қажет ете бермейдi
және де мемлекеттiк тiркеуге жасатын мәмiлелер нотариалды куәландырыла
бермейдi. Әдетте, қозғалмайтын мүлiктермен жасалынатын мәмiлелер
тiркеленедi. Мәмiленiң толықтығы және күмәнсiздiгi мәселесi негiздi күмән
тудыратын жай. Iс тәжiрибеде банктiк несиенi қамтамасыз ететiн қозғалмайтын
мүлiктi кепiге қою тiркелiнбей, iс нәтижесiз қалған жағдайлар жиi
кездеседi.
ҚР АК 155 – бабындағы талаптарды толығымен iске асыру үшiн ведомстволық
мүддеден тыс, тәуелсiз тiркеу жүйесiнiң қажеттiгi мол. Бұл жүйе тiркеу
объектiлерi және олармен жасалынған мәмiлелер туралы мәлiметтермен тиiстi
ақыға барлық мүдделi тұлғаларға бас тартпай және тез арада қамтамасыз етiп
отырады.
Мәселенi шешудiң бiр ғана жолы бар, ол нотариустар мен нотариалдық
әрекеттердi жасауға уәкiлеттi лауазымды тұлғаның мәмiлелердi нотариалды
куәландыру туралы ережелердi бұзудан (“Нотариат” туралы заңның 24-бабы)
шығындар келгенi үшiн, ал мемлекеттiк тiркеу органдарын (немесе мемлекет)
мәмiлелердiң толық еместiгiнен, кумәндi болуынан немесе берiлмеуiнен
органға (31-бап “Қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды мемлекеттiк тiркеу туралы”
жарлық) жүгiнген тұлғаларға залал келген жағдайда жауаптылық тағайындайды.
Қорғалмайтын мүлiктермен байтанысты мәмiлелер мемлекеттiк тiркеудi
қажет етедi. Тiркеу тәртiбi “Қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды мемлекеттiк
теркеу ” туралы жарлықпен реттеледi.
Қозғалмайтын мүлiкпен байланысты мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеумен
қатар, заң басқа объектiлердi, әсiресе меншiк құқығының пайда болуы,
өзгеруi, не тоқтатылуына алып келетiн мәмiлелердi тiркеудi де қарастырады.
Көлiк құралдарына да бұл мәселе қатысты. Көлiк құралдарының түрiне
байланысты тiркеу органы да анықталады.
1998 ж. 30 маусымындағы “Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қоюды тiркеу
туралы” заңда қозғалатын мүлiктiң кепiлдiгiн тiркеу қарастырылған.
Мәмiлеге қойылатын талаптарды орындамау, сақтамау нәтижесiнде мәмiлелер
жарамсыз деп танылады (АК – тың 157 бабы). Ал, мәмiлелердiң жазбаша нысаның
сақтамаудың нәтижесi қандай деген сауалға нақты жауап беру қиын. Заңнан екi
түрлi жауап алуға болады: бiреуiн жалпы ереже ретiнде қолданылса, екiншiсi
– жалпы ережеден ескертпе.
Жалпы ереже: мәмiленiң жазбаша нысанын сақтамаған жағдайда жарамсыз деп
танылмайды. Егер тараптар мәмiленiң жасалғандығы және мазмұны туралы
фактiнi дауламаса, мәмiленiң заңдық күшi бар. Мәмiле орындауға жатады, оны
сақтамаған жағдайда жалпы анықталған жауаптылық туындайды. Мысалы, АК – тiң
152 бабында сомасы 100 айлық есептiк көрсеткiштен асқан мәмiле жазбаша
нысанда жасалынуы тиiс. Азамат өз танысына 150 АЕК мөлшерiнде ақшаны
қарызға бердi делiк, қарызды қайтарар сәтте займ жөнiндегi фактiнi, сомасы,
мерзiмi жоққа шығарылмай, ақшаны қайтармайды. Мұндай жағдайда мәмiле өзiнiң
заңдық күшiн сақтайды және несие берушi сотқа қарызды мәжбүрлеп өткiзуi
туралы талап арызымен жүгiне алады.
Алайда, нысан сақталынбады. Заң бұзушылық қандай нәтиже бередi?
Егер бiр тарап мәмiленiң жасалғандығын түпкiлiктi жоққа шығарса немесе
екiншi тараптың қойып отырған талаптардың мәмiленiң мазмұнында
қарастырылғанын терiстемесе, орындалуын талап етiп отырған жақ өзiнiң
айтқандарының рас екендiгiн растайтын куәнiң жауабымен дәлелдей алмайды.
Бiрақ та басқа жазбаша дәлеледемелер келтiруi мүмкiн. Таныс мысал
келтiрсек, борышқор ақшаны қайтармай, сотта несие берушiден тiптен ақша
алмағандығын айтады. Борышқор қарыз берген кезде көрген куәнi сотқа ертiп
келедi. Сот мұндай жағдайды ескермеуi тиiс. Егер несие беру борышқордың,
яғни қарызды кешiктергенi үшiн кешiрiм сұраған хатын сотқа берсе, онда хат
мәмiленiң жалғандығын растауы мүмкiн, ал борышқор оның орындалуына
мәжбүрлеу шараларын қолданылуын талап етуiне болады.[10]
Сонымен, мәмiленiң жай жазба нысанын жалпы сақтамау мәмiленiң жарамсыз
деп, танымауына әкеп соқтыра қоймайды, бiрақ дәлiлдемелердi қиындатады.
Ережеден басқа жағдайларға жол берiлмейдi. Егер, мысалға заңда немесе
тараптардың келiсiмi бойынша мәмiленiң басқаша нысанының болуы жөнiндегi
талапқа, нысанның сақталмауы мәмiленiң жарамсыз деп танылуына әкеп
соқтырады деген фраза қосылса, онда нысан сақталмаған ретте, тараптар оны
жасағандығы жөнiндегi фактiнi терiстемегенде де мәмiленiң заңды күшi
болмайды.
Мұндай жағдайда мәмiлеге қойылатын мiндеттi талаптарды бұзудың жалпы
зардаптары қолданылады. Мәмiлелердiң жарамсыз деп тануына байланысты
мұндағы қатысушы қарсы жақтан мәмiле бойынша бергендерiн қайтарып беруiне
және қайтарып бере алмаған жағдайда келтiрiлген шығындарды қайтаруын талап
етуге құқылы, яғни екi нақты реституция қолданылуға жатады.
Мәмiленi жазбаша нысанда жасамау, оны жарамсыз деп тану қаупiн
тудыратын ережелер ҚР АК – тiң 294, 331, 337 баптарында қарастырылған.
Қазақстандық және шетел азаматтары және заңды тұлғалардың арасындағы
сыртқы экономикалық, яғни коммерциялық мәмiлелер жай жазбаша нысанда
жасалынады.
Талаптар сақталынбаған ретте жоғарыда аталған зардаптар туындырады (153
– баптын АК). Сыртқы экономикалық мәмiлелердiң жарамдылығын сақтау үшiн
мөрмен, қолмен немесе басқа белгiлермен, шарттарда, не заңда басқаша
көрсетiлсе, растау мiндеттi емес.
Мәмiлелердiң жазбаша нысанының сақталу қажеттiлiгi заңдардағы талап
болмай тараптардың келiсiмiмен туындаса, тараптар мәмiленi жазбаша нысанада
рәсiмделмей, мәмiлелер күшiне енбейдi және де заңды нәтижелер туындамайды.
Тараптардың өзара келiсiмi болған жағдайда, мәмiленiң нысаны жөнiнде
алғашқы келiсiмдерiн өзгерте алады.
Жоғары айтылғандай, кей жағдайларда жазбаша мәмiлелер жасау үшiн
мәмiленiң талаптары қол қойған, құжаттастыру не тиiстi құжаттарды
алмастыру, жеткiлiксiз. Сонымен қатар тиiстi реквизиттердi сақтау керiк.
Арнайы белгiлердi пайдалану, мәмiленiң қатысушыларының қолдары мөрмен
растау және т.б. (АК 152 бап 3 тарау). Тараптармен басқаша келiсiлмесе,
мәмiле нысаның сақтамайды нәтижесiнде жарамсыз деп танылады және екi жақты
реституция қолданылады.
Нотариат куәландыру қажет ететiн мәмiлелердiң нысанын сақтамау (АК –
тiң 154-бабы 1 тармақ), мәмiленiң жарамсыздығын бiлдiредi және екi жақты
реституция толығымен немесе iшiнара орындалса, олар бiр бiрiне мәлiмделiу
қайтаруы қажет (АК тiң 157 бабы).
Бұл жалпы ережелер, егер нотариалды куәландыру туралы талаптарды
сақтамай жасалған мәмiлелер сотта расталса, қолданылмайды. Мәмiленiң
жасалғаны және мазмұны шағымдануға жатпайтын фактiлер тән мәмiлелер жөнiнде
сөз қозғалып отыр. Бұл ереже, мәмiле нысанының сақталмағандығына кiнәлi
қатысушы (не оның құқыққабылдаушысы) кейiнен өзiне бiр жағынан тиiмсiз
болып қалған мәмiледен арылу мақсатында, өзiнiң құқық бұзушылығын негiзге
ала отырып, мәмiленi жарамсыз деп тануды қалған жағдайда қатысушы қорғайды.
Бұл қатысушының әрекеттерiнде АК – тiң 158 – бабы 2 тармағы сақталынбаған.
Мына 3 шарт орындалған жағдайда аталған жалпы ережелер қолданылмайды:
1) мәмiленiң мазмұны заңға қайшы болмай, тек заңдағы мәмiле нысаны
туралы талап бұзылса;
2) тым болмағанда бiр тарап болсын мәмiледегi қызметтердi
(мiндеттердi) орындаса;
3) мәмiле үшiншi жоқтың құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзбаса.
ҚР АК – нiң 155-б. анықталған мәмiлелердi тiркеу туралы талаптар
сақталынбаған ретте бұл мәселе күрделенедi. Баптың мәтiнiнде айтылғандай,
тiркеудi қажет ететiн мәмiлелердi тек талап iске асырылған кезде ғана
жасалынған болып табылады. Тиiстi дәрежеде рәсiмделген мәмiле тiркеуден
өткенге дейiн толық заңды күшке ие болмайды. АК – тiң 155-бабы 2-тармағында
былай дейдi: Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанда
жасалса, бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтарса, сот екiншi тараптын
талап етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте
мәмiле соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi.
Мәмiле жасалып, бiрақ басқа тараптың қаламауымен тiркелмеген кезде
қатысушының мынадай құқықтары бар: 1) егер мәмiле бойынша қандай да мүлiк
келесi тарапқа берiлiп қойылса, екi жақты реституцияның қолданылуын талап
етуге; 2) талапты сақтаудан бас тартып отырған қатысушының мәмiленi
мәжбүрлi тiркеуiн соттан талап етуге.
Сот шешiмi бойынша тiркеудiң екiншi жолын таңдаған жағдайда, мәмiле
заңдық күшiне енедi және талапты сақтаудан бас тартушы қатысушының еркiнен
тыс мәжбүрлi түрде орындайды.
Бұл мәмiле жөнiндегi заңнамалардағы негiзгi ережелерi, олар мәмiленiң
Құқықтық негiзiн жасау тәртiбiн, мазмұны мен жарамдылық шарттарын
анықтайды. Ережедегi басты жағдай сол, мәмiле азаматтық, әсiресе мүлiктiк
қатынас тудыратын негiзгi заңды факт болып қалады.
Әрбiр азамат және әрбiр заңды тұлға күнделiктi, кейде бiр рет күнiне
мәмiле жасайды, оларды орындайды, бiрақ барлық уақытта мәмiленiң Құқықтық
сипатын сезiне бермейдi. Мәмiленiң заңды сипатын бiлу және дұрыс түсiну –
экономикалық айналымын қатысушыларының заңды мүдделерiн қорғаудың басты
шарты.
1.3. Жарамсыз мәмiлелер.
Мәмiленiң жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәмiленiң
жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұнынаң талаптарына сәйкестiгi,
мәмiлеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабiлеттiлiгi, еркi мен
ерiк шын мәнiнде заңға қайшы келмеуi тиiс, яғни кез келген Құқықтық
нормативтiк құжатттарға сай келуi қажет. Мысалы, азаматтық құқық
қабiлеттiлiгi мен әрекет қабiлеттiлiгiн шектеуге бағытталған мәмiле
жарамсыз мәмiлеболып табылады.[11]
Мәмiле ерiктi әрекет болғандықтан, оны әрекет қабiлеттiлiгi бар әрбiр
азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет
қабiлеттiлiгi болғандықтан мәмiле жасауға қабiлеттi деп саналады. Мәмiленiң
жарамды болуы үшiн ерiк және ерiк бiлдiру бiр бiрiмен сәйкес келуi керек.
Олардың арасындағы сәйкессiздiк мәмiленi жарамсыз етiп көрсетедi. Мәмiле
оның нысанын сақтау кезiнде құқықтар мен мiндеттер туғызады, сол арқылы
тұлғалардың ерiк бiлдiруi немесе ресми куәландыру әдiсi көрiнедi. Мәселен,
оған мәмiленi нотариалдық куәландыру (АК-тiң 154-бабы) мен (АК-тiң 155-
бабы) айтуға болады.
Азаматтық кодекстiң 157-бабында Бұл туралы былай делiнген: Мәмiленiң
нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерiк бiлдiру
бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделi адамдардың,
тиiстi мемлекеттiк органның, не прокурордың талабы бойынша мәмiле жарамсыз
деп танылуы мүмкiн.
Азаматтық құқық теориясында мәмiлелердiң жарамсыз болуы мынадай
түрлерге бөлiнедi:
а) субъект құрамының ақауы болатын мәмiле;
ә) ерiкке қатысты ақауы бар мәмiле;
б) нысанның ақауы бар мәмiле;
в) мазмұнының ақауы бар мәмiле. Азаматтық кодексте мазмұны заң
талаптарымен сәйкес келмейтiн кез келген мәмiле жарамсыз болатындығы
жөнiнде жалпы норма бар (АК-тiң 158-бабы).
Субъектiлiк құрамының ақауы бар мәмiле екi топқа бөлiнедi. Оның
бiрiншiсi азаматтардың әрекет қабiлетсiздiгiмен, екiншi - заңды
тұлғалардың арнайы құқық қабiлеттiлiгiмен немесе олардың органдарының
мәртебесiмен байланысты болады.
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайында туындаған әрекеттер
мәмiленiң жарамсыз болуына басты негiз болып есептеледi.
Ондай жарамсыз мәмiлелерге мыналар тжатады:
а) Азаматтық кодекстiң 23-бабында көзделген мәмiлелердi қоспағанда, он
төрт жасқа толмаған адам жасаған мәмiле жарамсыз болады (АК-тiң 159-
бабының 3-тармағы);
ә) он төрт жастан он сегiз жасқа дейiнгi кәмелетке толмаған баланың
ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршыларының келiсiмiнсiз
жасаған мәмiлесiн, заң бойынша оның өзi дербес жасауға құқығы бар
мәмiлелердi қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе
қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкiн (Ак-тiң 159-
бабының 4-тармағы).
б) есуастық немесе ақыл-есi кем болуы салдарынан әрекет қабiлеттiлiгi
жоқ деп танылған адам жасасқан мәмiле жкармсыз болады. Кейiннен әрект
қабiлеттiлiгi жоқ деп табылған азамат жасасқан мәмiле(АК-тiң 26-бабы),
егер мәмiленi жасау кезiнiң өзiнде-ақ Бұл азаматтың психикалық шатасу
жағдайында болғаны дәленденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот
мәмiленi жарамсыз деп тануы мүмкiн (АК-тiң 159-бабының 5-тармағы);
в) сот әрекет қабiлетiлiгiн шектеген адам жасасқан мәмiленi сот оның
қамқоршысының талап етуi бойынша жарамсыз деп тануы мүмкiн (АК-тiң 159-
бабының 6-тармағы);
г) сот әрекет қабiлеттiлiгi болғанымен, мәмiле жасаған кезде өз
әрекетiнiң мәнiн түсiне алмайтын немесе өзiнiң не iстегенiн бiлмейтiн
жағдайда болған азамат жасақан мәмiленi сот азаматтың талабы бойынша, ал
егертiрiкезiнде талап етуге азаматтың мүмкiндiгi болмаса, азамат қайтыс
болғаннан кейiн басқа мүдделi адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп
тануы мүмкiн (АК-тiң 154-бабының 7-тармағы);
Жоғарыда аталған мәмiлер бойынша әрекет қабiлеттiлiгi бар тарпа
жарамсыз мәмiленiң Азаматтық кодекстiң 157-бабының 3-6 тармақтарында
көзделген салдармен қоса, екiншi тараптың залалын оның пайдасына өндiрiп
беруi мүмкiн. Мұндай мiндет әрекет қабiлеттiлiгi бар жаққа, егер ол
екiншi жақтыңәрекет қабiлеттiлiгi жоқ екендiгiн бiлсе, не бiлуге тиiстi
болса ғана жүктеледi.
Азаматтық кодекстiң 159 - бабында заңды тұлғалардың жарамсыз мәмiлесiн
сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негiздер қарастырылған:
а) заңды тұлғаның заң актiлерiнде немесе құрылтай құжаттарында нақты
шектелген қызмет мақсаттарына қайшы келетiн етiп не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының мақсаты – азаматтық құқықтағы мәміленің мәнiн,
мазмұнын ашу, олардың жасалу тәртiбiн қарастыру, кейбiр мәміленің
түрлеріне қысқаша сипаттама беру.
Диплом жұмысының мiндетi – азаматтық заңнама бойынша мәмілені құқықтық
талдау, Мәміле мен шартқа қатысты сот тәжiрибесiн жинақтау, осы тақырып
бойынша проблемалық мәселелердi шешуге тырысу.
Диплом жұмысы үш тараудан тұрады. Бiрiншi тарауда Азаматтық құқықтағы
мәмiлелердi құқықтық реттеу, яғни Азаматтық құқықтағы мәмілелердің ұғымы
мазмұны және нысаны түсiнiгi,.Мәмілелердің түрлері және олардың
жарамсыздығы қарастырылады.
Екiншi тарауда Мәмілелерді куәландырудың жалпы ережелері Нотариаттық
тәртіппен куәландырылатын мәмілелер,Өсиеттер мен сенімхаттарды
куәландырудың ерекшеліктері. Даулы мәмiлелердi сотта шешудің маңызына
қатысты проблемалық мәселелерге талдау жасалады.
Үшінші тарауда Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау көрсетіліп,
Кәсіпкерлік мәмілелердің түсінігі және түрлері,Кәсіпкерлік-тұтынушылық
мәміледегі қатысушылардың өзара жауапкершілік ерекшеліктері көрсетіліп,
дипломдық жұмыс қорытынды мен қолданылған әдебиеттермен бітеді.
Дипломдық жұмыста жиі қолданылатын терминдер: мәміле, шарт, ерік-ниет,
конценсуалды, нақты, ақылы, ақысыз, мәміленің жарамдылығы, нотариалдық
куәландыру, т.б.
Глоссарий
Мәміле - Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін
белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері
Шарт – құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына
негіз болатын заңдық факт.
Конценсуалды (латын сөзі – consensus) келісушілік, келісім,
біркелкілік)
Конценсуальдық мәміле оның тараптары келісімге қол жеткізген сәттен
бастап жасалды деп есептеледі.
Казуальды мәміле оның жасалу күшінің негізіне себебіне байланысты
жасалу жолының көрсетілмеуі, жасалып қойылған бір жақты мәміленің заңдық
күшінен жойылуына әкеп соғады
Абстрактілі мәміле керісінше оның жасалу жолымен қатар, жасап отырған
тараптардың еркін білдіреді
Акцессорлы мәмілелер негізгі мәмілелерді толықтырады. Акцессорлы
мәмілелер негізгі мәмілелерге кепіл, кепілдік және кепіл болушысын, кепіл
пұл және т.б. жатады.
Биржалық мәмілелер нысаны биржадағы айналысқа жіберілген мүлік болып
табылатын және тиісті биржалар (тауар,қор және басқа) туралы ҚР заңдары мен
биржалық сауда ережелеріне сәйкес, онымен сауда – саттық жүргізуге
қатысатындармен жасалатын мәмілелер
Мәмілелердің жарамсыздығы- мәміленің нысанына, мазмұнына және
қатысушыларына сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын
талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың тиісті мелекеттік органның не
прокурордың талабы бойынша мәміленің жарамсыз деп танылуы
Нотариаттық тәртіппен куәландырылатын мәмілелер - Нотариус заңдармен
міндетті нотариаттық куәландыру белгіленген мәмілелерді куәландырады 1)
тұрғын үйлерді иеліктен шығару, 2) өсиеттер,3)сенімхаттар, 4) шарушылық
серіктестігінің құрылтайшылық құжаттары, 5) неке-келісім шарттары
жатады.Тараптардың тілегі бойынша нотариус басқа мәмілелерді де куәландыра
алады.
Мәмiленiң жарамды болуы шарттары - мазмұны заң талаптарына сәйкестiгi,
мәмiлеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабiлеттiлiгi, еркi мен
ерiк бiлдiрудiң заңға қайшы келмеуi
Кәсіпкерлік мәмілелер - азаматтар мен заңды тұлғалардың арасында жеке
табыс немесе пайда табу мақсатында, өзінің тәуекеліне және де өз атынан,
өзінің жауапкершілігіне алына, немесе заңды тұлға атынан және заңды
тұлғаның жауапкершілігіне алына отырып жасалатын мәмілелер.
Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан азаматтар мен заңды
тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы
пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік
не мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі.
Жеке кәсіпкерлік – азаматтардың өздерінің (жеке кәсіпкерлік) немесе
мемлекеттік емес заңды тұлғалардың (заңды тұлғалардың жеке кәсіпкерлігі)
меншігіне негізделген және азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың атынан олардың тәуекелімен және мүліктік жауапкершілігіне
алынып жүзеге асырылатын, азаматтардың және мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың табыс табуға бағытталған бастамашылық қызметі.
Сауда мәмілелері - коммерциялық қызметке қажетті коммерсантпен
жасалатын контрактілер ;
Аралас мәмілелер - кәсіби емес клиенттермен жасалатын контрактілер;
Азаматтық мәмілелер - коммерциялық қызметке қатысы жоқ контрактілер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Мәмiленің құқықтық жағдайы.
1.1. Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мәмiлелердiң нысаны және олардың маңызы.. ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Жарамсыз мәмiлелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...18
II. Өндірісте мәмiлелердi нотариалды куәландыру және сотта қарау.
2.1. Нотариалдық қызмет ұғымы мен мәмілелерді нотариалды
куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...24
2.2. Даулы мәмiлелердi сотта шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІІ. Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау.
3.1. Кәсіпкерлік мәмілелердің түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2. Кәсіпкерлік-тұтынушылық мәміледегі қатысушылардың
өзара жауапкершілік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КIРIСПЕ
Қазақ елi, жерi талай тарихи жағдайларды бастан кешiрдi. Тек
жиырмасыншы ғасырда ғана бiздiң тарихымызда тұңғыш рет халықты әлемдiк
айдынға алып шығуға мүмкiндiк туды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Конституциялық заң
жарияланды. Қияметтi де, қиянатты соңғы жылдарда бұған дейiнгi жүздеген
ұрпақтың қолы жетпеген егемендi мемлекет құрылды. Бiздiң елдi ендi ешқандай
да тарих желi жер бетiнен жойып жiбермейтiндiгiне кепiлдiк туды.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары әлемдегi дағдарыс Қазақстан халқына апат
ауқымдылықтың саямақ - салдарын сезiндiрдi. Ұлт пен мемлекеттiң аман
қалуының жалғыз жолы – делiнген, Ел Президентiнiң Елiмiздiң жаңа ғасырдағы
тұрақтылығы мен қауiпсiздiгi туралы Қазақстан халқына Жолдауында,
экономиканы ашық Ұстау – әлемдегi қуатты экономикалық аймақтармен
ықпалдаса араласып - құраласу. Айрықша жолды ойлап табуға тырысушылық
экономикада ғана емес, саясатта да жарға жатпай қоймайды. Қазақстан әдемдiк
тенденцияға қарсы тұра алмақ емес. Ашық қоғамды демократиясыз құруға
болмайды.
Құқықтық мемлекет құру және қоғамдық өмiрде демократиялық бастамаларды
жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның iшiнде адамның бостандығы,
өмiрi, денсаулығы, ар – намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерiн мойындауды
қажет етедi. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялы,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны ерекше
аталып көрсетiледi. Осыған орай, елдегi саяси жүйедегi реформалар өмiрдi
барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесiн ұжым, бүкiл қоғам
мүддесiмен ұштастыруға, сондай – ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя
отырып, оның дұрыс өмiр сүруi және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуде,
әлеуметтiк әдiлетiлiктi, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан – жақты
дамуына және рухани бяюына мүмкiндiктер жасауға бағытталады. Адамзаттық
факторлар, адамзаттық өлшемдер, барлығы да саяси реформаның қорғаушы күшi
бола алады, жаңа тарихи жағдайда саяси көзқарастардың мазмұны мен мәнiн
анықтай түседi. Ал жаңа саяси көзқарастар жалпы адамзат құндылықтарына,
құқықтарға, кең халықаралық Ұйымдастықтарға сүйенуi тиiс.
Ел экономикасын көтеру алдында ел басының атқарар еңбегi мол. Ел
басының Қазақстан халқына жолдауында: Ел мұраты: Ұлттық бiртұтастық,
әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының экономикалық әл - ақуаты
артқан тәуелсiз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанда сондау - деп
арнайы көрсетiлген. Бұл құжатта тәуелсiздiктiң тарихына талдау жасалынған
және Ұлттық қауiпсiздiкке қатер төнуiн болдармау жөнiндегi егемен Қазақстан
қызметтерiнiң басты бағыттары белгiленген.
Мәмiлелер, шарттардың экономикалық қатынастағы, азаматтық айналымдағы
орны ерекше. Әр азамат, заңды тұлғалар күнiне бiрнеше рет азаматтық
қатынасқа түсiп, құқықтар мен мiндеттердi атқарады. Түрлi мәмiлелер мен
келiсiмдерге келудiң нәтижесiнде сан мындаған тауар алмасу операциялары
iске асады. Iс – тәжiрибеде мәмiлеге байланысты көптеген жайсыз сұрақтар
жиi туындайды.
Мәмiлелердi заңдастыру, құқықтық аспектiлердi қамту, азаматтық
қатынасқа баға беру, заңнамаларды жетiлдiру уақыт талабы балып отыр.
Операциялардың құқықтық жақтарын игеру, бiлу мәмiлелердi жасау, орындау
барысында туындайтын құқықтық проблемаларды шешу, мүмкiндiгiнше болдыртпау,
санын азайту жағдайын қалыптастыра алады. Мәмiлеге түсушi әрiптестердiң ара
қатынасын анықтайтын заңды құжаттарды кәсiби рәсiмдеу құқықтық мәселелердi
тиiмдi шешудiң кепiлi болмақ.
Жоғарыда айтылған жағдайлар мәмiленiң мазмұны, жарамдылық негiздерi,
рәсiмдеу, дауларды қараудың тәртiбi, тақырыбын өзектiлiгiн айқындай түседi.
Азаматтық заңдар өздерi реттейтiн қатынастарға қатысушылардың теңдiгiн,
меншiкке қол сұқпаушылықты, шарт еркiндiгiн, жеке iстерге кiмнiң болса да
озбарлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды
кедергiсiз жүзеге асыру, нұқсан келтiрген құқықтардың қалпына келтiруiн,
оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттiгiн тануға негiзделедi.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiнiң азаматтық құқықтарына өз еркiмен
және өз мүддесiн көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар
шарт негiзiнде өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн анықтауда және шарттың
заңдарға қайшы келмейтiн кез – келген жағдайларын белгiлеуде ерiктi.
Қазiргi нарықтық қатынасты игеруде заман талабына сай мәмiлелер жасау,
оларды құқықтық реттеу қоғамымызда елеулi қиындықтар тудыратыны баршаға
мәлiм. Мәмiленi жасаудың жалпы тәртiбi, жарамдылық негiздерi жеткiлiктi
зерттелген десек күмән туғызбас, ал мәмiлелерге байланысты дауларды сотқа
дейiн, сотта шешу, сот тәжiрибесiнде жиi кездесетiн жекеленген мәмiлелердi
жасау, мiндеттемелердi орындау барысындағы құқықтық мәселелер әлi өз
шешiмiн толық тапқан жоқ, арнайы ғылыми еңбектерiң тапшылығын аңғаруға
болады. Сондықтан да ғылыми iзденiстер жүргiзуде мәмiлеге, оның
жарамдылығына түсiнiк беру, нотариалды куәлендыру, дауларды сотта қарау
тәртiбiн анықтауды дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты етiп алдық. Осы
аталған мақсатқа жету үшiн мына мiндеттер туындайды:
- мәмiле ұғымына түсiнiк беру түрлерiн анықтау;
- мәмiлелердiң жарамдылық негiздерiн ашу;
- мәмiлеленiң жарамдылығының нәтижелерiн бiлiп, олардан қорғану
шараларын табу;
- мәмiлелердi нотариалды куәландыру тәртiбiн баяндау;
- мәмiлеге байланысты туындайтын дауларды сотта қараудың тәртiбiн,
сотта кездестiн құқықтық мәселелердi анықтау.
Жұмысты жүргiзуде диалектикалық - материалистiк заңдарды, таным,
салыстырмалы құқықтық нақты – әлеуметтiк, логикалық әдiстердi қолданылып,
кейбiр жағдайда барлық салалардың бастауы философия ғылымына сүйендiк.
Мәмiле жасаудың тәртiбi, оны нотариалды куәландыру, сотта iстi қарауға
байланысты туындайтын қатынастар зерттеу объектiсi ретiнде көрiнiс тапты.
Iзденушiнiң ғылым жолындағы алғашқы қадамы, мәмiле жасаушылардың құқықтары
мен мүдделерiн қорғаудағы талпыныстар жұмыстың теориялық маңыздылығын
құрайды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығына келсек, жұмыстың көмегiмен
азаматтық айналымда мәмiлелердi дұрыс, әрi заңды жасау - қатысушылардың
құқықтары мен мүдделерiн қорғау, мәмiлеге байланысты дауларды шешу мәмiле
жасаудағы, құжаттарды дұрыс рәсiмдеу мүмкiндiгiн жүзеге асыруға болады.
Зерттелу барысында психология, логика, философия, азаматтық құқық,
мемлекет және құқық теориясы, азаматтық iс жүргiзу құқығы ғылымдары бойынша
Қазақстан Республикасының белгiлi ғалымдарының еңбектерiне сүйендiк. Атап
айтсақ, С.З.Зиманов, С.С.Сариев, Г.С.Мауленов, З.О.Ашитов, Г.И.Тлеугалиев,
М.К.Александров-Дольник, Я.Ә.Әубакiров және т.б.
Дипломық жұмыс кiрiспе, үш тарау, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тiзiмдерiнен тұрады.
І. Мәмiленің құқықтық жағдайы.
1. Мәмiленiң ұғымы мен түрлерi.
Заңды фактiнiң бiр түрi мәмiле болып табылады. Азаматтық айналымда
мәмiле арқылы құқықтық қатынастар үздiксiз туындап, дамып отырады.
Сәйкесiнше, мәмiле дегенiмiз субъектiлердiң белгiлi мақсатты көздеген
әрекеттерi, оның негiзгi мақсаты азаматтың құқықтары мен мiндеттерiн
анықтау (мысалы, мүлiктi сыйлау кезiнде мүлiкке меншiк құқығы сыйға
тартудан сыйды алушыға көшедi), Бұл құқықтар мен мiндеттердiң өзгеруi
(мысалы, жалға берiлген мүлiктi қайтарып берудi кейiнге қалдыруды тараптар
өзара келiседi), немесе олардың тоқтатылуы (несие берушi борышқорды
қарыздан босату).
Мәмiлелерге мынадай белгiлер тән: 1) тұлғаның ерiк (тiлек пен ниет)
бiлдiруi; 2) рұқсат етiлген ерiк бiлдiру, яғни құқыққа сәйкес әрекет; 3)
қандай да бiр заңды құқық жасауға бағытталған (азаматтық Құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертiлуi және тоқтатылуы); 4) мәмiле әрқашанда
Құқықтық салдар тудырада.
Цивилистердi, әруақытта, заңды факт туралы мәмiленi моральды - табиғи,
жеке - тұрмыстық сипаттағы әрекеттерден ажырата алу мазалайтын. Бұл мәселе,
сонау римдiк құқықта да өз шешiмiн таба алмай, Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодекст қабылдаған кезде де өзектiлiгiн жоймады.
О.С.Иоффе құқықтың және кез - келген құқықтық емес реттеу салаларын
зерттеу керек деп ептейдi. Ажырата алу үшiн құқықтық реттеудiң түрлi
салалары ескерiлуi қажет[1].
Ю.Г.Басин өзiнiң еңбегiнде, мүлiктiк қатынастарды Құқықтық реттеудi
әлемдiк iс - тәжiрибеде заңды нәтижеге жетуге тура бағытталған құқық
тудыратын әрекет түрiндегi мәмiлелердi тұрмыстық, отбасы, үй қызметiмен
немесе жақын адамдарға басқа да көмек көрсетуден ажыратады. Әдетте Мұндай
әрекеттер нысаны, мазмұны, нәтижесi жағынан алғанда мемлекеттiк мәжбүрлеудi
қажет етпейдi, Достық этика нормалары қолданылады. Азаматтық кодекстi
жетiлдiру мақсатында Ю.Г.Басин келесi ұйымдастыруды айтады: ұқсас
жағдайлардың арасындағы шектi анықтау үшiн мәмiлеге қатысты бапқа келесi
мазмұндағы тармақты енгiзу қажет: Егер де тараптар өз келiсiмдерiне заңда
маңыз бермейтiн болса, туысқандары, достары немесе басқа жақындары
арасындағы тұрмыстық қызмет, не ортақ тұрмыстық жұмыс iстеуге бағытталған
әрекеттер мәмiле деп есептелiнбейдi.
Мұндай жерде ағылшын - американдық Құқықтық жүйеге тән қағиданы айтып
кету қажет - ақ. ҚР Азаматтық кодексiнiң 384-бабына түсiнiктеме бергенде
М.К.Сулеменов: Қарсы жақты ұсыныс бiлдiру ұғымы ағылшын - американдық
құқықта сonsideration деген ұғыммен кеңiнен қолданылады. Онда
сonsideration кез-келген шарт үшiн бастыталап. Сonsideration - сыз шарт,
заңды күшi бар шарт болып есептелiнбейдi, - деп ұсынылыс келтiредi.
Ағылшын - американдық құқықта контрактының жарамдылығы үшiн мiндеттi
түрде қарсы жақтың ұсынысы берiлуi (сonsideration) қажет, ол мүлiктiн
әрекетiн жауап беру, яғни өз құқықтарына не бас тартады не жоғалтады, -
дейдi Ю.Г. Басин[2]. Мүлiктiң иесi өз мүлкiн басқаға тегiн бере алады,
бiрақ сonsideration болмайынша мүлiк тегiн беру жөнiндегi келiсiмнiң заңды
күшi жоқ. Мұндай контрактiге қойылатын талап Францияда да қолданылады.
Осыған байланысты А.Г. Диденконың да өз ұсыныстары да бар:
Сonsideration - ды ақылылық (возмездность) қателесiп бiр ұғым деп
түсiнгендiктi есептемегенде (сonsideration ағылшын - американдық құқықта
тек материалдық құндылықтарды, қызметi және бiлдiрiп қана қоймай, қандай да
әрекеттен, не құқықтан тежеу дегендi бiлдiредi), отандық азаматтық құқықтың
шарт механизiмiне Бұл ұғымды еңгiзуге әдiстемелiк жағынан жол берiлмейдi...
Кейбiр бiртектес мәмiлелер континентальды құқық бойынша қорғауға жатады, ал
ағылшын - американдық құқықта ниет бойынша қарсыласын қанағаттандыру жоқ.
Сonsideration ұғымы романо - германдық Құқықтық жүйеге енгiзу дәстүрлi
және жақсы iстейтiн норманы құрып, бiзде қалыптасып келе жатқан құқықтық
жүйенi бұзады[3].
Аталған жайға орай Ю.Г. Басин өз еңбегiнде келесi мысалды келтiредi:
Сот практикасында жоғарғы қауiптiлiк кездерiнен келген шығынды өндiру
туралы iс қаралған. Азамат өз жолдасына сатып алған қымбат вазанын құның
төлеудi талап етедi. Талап арызды қараудан бас тартады. Бұл мысал
қарастырылып отырған жағдайды нақты ажыратуға сай емес.
Ойланып отырсақ, азамат үшiн оның вазасы қалай көрсетiлген орынға
жеткiзiлетiнiне бәрiбiр сияқты: автомобиль мен таксимен бе. Сол сияқты үйдi
кiм жөндейтiндiгi қызықтырмайтын сияқты: көршi, не маман медiгер ме; затты
кiм апаруы досы - иесi немесе комиссиялық дүкен.
Аталған жағдайда нәтиже басты нәрсе. Сондықтан тапсырма дауға, жұмыс
атқарушыға, затты жарамсыз және т.б. жүзеге асыру үшiн ұсынушытарап өз
мойнына мiндеттер алады, бұл олардын арасында Құқықтық қатынастын туындауын
бiлдiредi.
Мұнан, тасымалдау кезiнде мүлiктiн бұзылуы немесе жолаушыға
тасымалдаудың нәтижесiнде денсаулығана зиян келуi немесе сапасыз жұмыс
атқаруды, ұрлаудың нәтижесiнде азаматтық заңның негiзiнде жауапкершiлiктiң
туындауы тиiс.
Бұл жағдайда Ю.Г. Басиннiң туысқан моральды - табиғи аспектiлерiн
ескермеуге болмайды. Мұндай жағдайлар, мысалы борышқорға талап қоюдан өз
еркiмен несие берушiнiң бас тартуы түрiнде көрiнуi мүмкiн. Құқықтық норма
қолданылуы тиiс.
Кодексте бұл сұрақтар өздiгiнше шешiлген. Бiрiншiсi, онда тегiн
жасалынатын шарттар (АҚ 384 б. 2 т.) ақылы шарттармен бiрдей қаралған.
Оларға мыналар жатады:
- императивтi тегiн (сыйға тарту) шарт, ақысыз;
- диспозитивтi ақысыз (заем, сақтандыру, тапсырма, сенiп тапсырылған
мүлiктi басқару);
Сонымен ақысыз шартты заңды емес сипиттағы әрекеттерге жатқызуға
болмайды.
Аталған (тасымалдау, медiгерлiк, комиссия) шарттарды ақылы шарттарға
жатқызу шарттың мәртебесiне әсер ете алмайды, себебi азаматтық айналымның
қатысушылары өз құқықтарынан бас тартуына құқығы бар. Ендi, қатынас
қатысушылардың туыстық қатынасын анықтау қажет, ол әрекеттi “заңды” немесе
“заңсыз” деп бөлу үшiн керек.
Аталған ережелер бойынша сыйлаушы мен сыйға алушылар арасында туыстық
қатынасы бар, не жоқтығы фактiсiне көзқарас бiрыңғай. Бұл жағдайлар
құқықтық реттеудi қажет етпейдi, олар моральдық - табиғи тұрақтылықпен
шектеледi. Келесi мысал, мүлiктi тегiн пайдалану шарты өзара жақын
адамдардың арасында жасалады. Азаматтық кодексте тараптарға азаматтық
жауаптылықты жүктей отырып, қатал реттейдi. Азаматтық кодекс мүлiктiк
қатынастарға байланысты туысы, достары және басқалар арасындағы тұрмыстық
қызметiне көмек, ортақ тұмыстық қызмет көрсету, не басқа әрекеттер туралы
келiсiм жасауға бағытталған әрекеттерден өзгеше емес. Сонымен, заңды фактi
тудыратын мәмiленiң моральдық - табиғи, жеке тұрмыстық сипаттағы
әрекеттерден ерекшелiгi, мәмiленiң ақылы, не ақысыз болуы.
Заңды қылықтан мәмiле белгiлi заңды нәтижелердi туғызуға
бағытталуыменен ерекшеленедi. Заңды қылық заңды нәтиже тудыруға тiкелей
бағытталмайды, алайда заңда көрсетiлген жағдайда азаматтық құқықтар мен
мiндеттер тудырады, өзгертедi, не тоқтатады. Мәмiле - заң рұқсат берген
жүрiс – тұрыс.
Мәмiле заңсыз әрекеттерден өзiнiң заңдық белгiсiмен ерекшеленедi.
Заңсыз әрекеттер басқа тұлғаларға зиян әкеледi. Мұндай әрекеттер келтiрген
шығынның орнын толтыру қажеттiлiгiне байланысты азаматтық құқықтар мен
мiндеттiр тудырады. Бiрақ бұл азаматтық құқықтар мен мiндеттер мәмiленiң
нәтижесiнде емес, деликтiнiң, яғни шығынның келуi фактiсi негiзiнде пайда
болады.
Жүрiс – тұрыстың заңдылығы мәмiленiң қажеттi белгiсi бола тұра,
мәмiленiң барлық түрiнiң мiндеттi түрде заңда көрсетiлуiн талап етпейдi,
керiсiнше мәмiле заңға қайшы келмесе, заң тыйым салған әрекеттердi жасауға
қайшы келмесе, заң тыйым салған әрекеттердi жасауға жол бермесе болғаны.
Мысалы, заң спонсор мен көмек көрсетiлетiн тараптардың арасындағы
келiсiмдердi реттемегенiменен де, ондайға жол берiледi. ҚР азаматтық
кодекстiң 381 – бабында аралас шарт түрi қарастырылған.
Мәмiленi iске асыратын тұлғаларға мәмiле азаматық құқықтар мен
мiндеттер тудырады. Осы белгiсi бойынша мәмiленi әкiмшiлiк актiлерден
ажыратуға болады. Әкiмшiлiк акт, ол бағынышты тұлғаларға азаматтық құқық
пен мiндет тудыратын уәкiлеттi мемлекеттiк органның әрекетi. Мысалы,
мемлекеттiк мүлiктi басқаратын уәкiлеттi органның шешiмi мемлекеттiк
кәсiпорынның мұражайын үш жылға жалға беру туралы шартын ұзартуға
мiндеттейдi, не тыйым салады.
Мәмiлелер мынандай түрлерге бөлiнедi: 1) бiр жақты және екi немесе көп
жақты (шарттар); 2) ақылы және ақысыз; 3) нақты және консенсуалды; 4)
казуалды және абстрактiлi; 5) шартпен жасалған; 6) биржалық.
Бiр жақты мәмiле дегенiмiз, заңдарға немесе тараптарды келiсiмен сәйкес
жасалуы үшiн бiр тараптын ерiк бiлдiруi қажет және сол жергiлiктi болатын
мәмiле. Бiр жақты мәмiлелердiң анағұрлым жиi кездесетiн түрi – өсиет
қалдыру. Әдетте, бiр жақты мәмiлелер тым көп бола бермейдi. Азаматтық
айналым көбiнесе өзара мәмiлелерден құралады. Шарт жасасу үшiн екi тараптың
(екi жақты мәмiле) не үш немесе оданда көп тараптың (көп жақты мәмiле)
келiсiлген ерiк бiлдiру қажет.
Тарап өз мiндеттемелерiн орындағаны үшiн ақы алса немесе тараптар бiр –
бiрiне бiр нәрсе беру керек болса, Бұл ақылы мәмiле болып табылады
(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бiр тарап екiншi тарапқа
одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей ұсынуды мiндетiне алған мәмiле ақысыз
болып есептеледi.
Консенсуалды мәмiлелер (латынша сonsеnsus - келiсiм) – келiсiмге
келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен мiндеттерi туындайтын
мәмiлелер. Нақты мәмiленi жүзеге асыру үшiн (латынша res - зат) келiсiмiнiң
бiр өзi жеткiлiксiз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмiлелердi азамат құқықтану iлiмiнде каузальдық (себептi) және
абстракциялық деп те бөледi. Әрбiр мәмiле жақтардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негiз бен құқықтық мақсатты (causa) еншiлейдi. Бiрақта бiр
жағдайда мәмiленiң жарамдылығы оның негiзiне байланысты болса, екiншi
жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмiлелер
өзiнiң негiзiнен қол үзгендей көрiнедi (abstrahete - қол үзу, бөлiну),
(мысалы, вексельдi тапсыру).
Шартпен жасалған мәмiлелер қандай да бiр нәрсере тәуелдi болып келедi
(оқиға немесе үшiншi жақтын әрекетi), ондай жағдай болуы да, болмауы да
мүмкiн. Мәселен, егер тараптар құқықтары мен мiндеттерiнiң туындауын
басталу - басталмауы белгiсiз мән – жайға байланысты етiп қойса, мәмiле
кейiнге қалдырылатын шартпен жасалады деп есептеледi (АҚ - тiң 150 – бабы,
1 – тармағы). Азаматтық кодекстiң 150 – бабының 2 – тармағына сәйкес, егер
тараптар құқықтары мен мiндеттемелерiнiң тоқтатылуын басталу – басталмауы
белгiсiз мән – жайға байланысты етiп қойса, мәмiле кейiн күшi жойылатын
шартпен жасалады деп есептеледi.
Егер шарттың басталуы өзiне тиiмсiз деп есептейтiн тарап шарттың
басталуына терiс пиғылмен кедергi жасаса, шарт басталады деп танылады, ал
шарттың басталуы тиiмдi болатын тарап шарттың басталуына терiс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156 - бап) биржалық мәмiлелер қаралған. Биржада
айналысқа жiберiлген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлiкке қатысты
құқықтар мен мiндеттемелердi өзара беру туралы келiсiмдердi (биржалық
мәмiлелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы
заңдарда және биржа жарғыларында белгiленген тәртiп бойынша жасасады.
Биржалық мәмiлелер делдалдық жазбалармен рәсiмделуi мүмкiн және биржада
тiркелуi тиiс.
Биржалық мәмiлелер жасауға байланысты даулар тиiстi биржа жанындағы
биржа төрелiгiнде қаралады, оның шешiмiне сотта дау айытылуы мүмкiн.
1.2. Мәмiленiң нысаны және олардың маңызы.
Күнделікті өмірімізде адамдар бір-бірімен мәмілелерге келе отырып,
шарттар жасасады. Мәмілелер юридикалық фактілердің негізгі түрі болып
табылады.
Азаматтың құқық айналысында мәмілелер құқықтық қатынастарды тудыратын
негізгі құжат болып табылады. Азаматтық кодексің 147-бабында мәміленің
ұғымы берілген. Онда – Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен
міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері
мәмілелер деп танылады.[4]
Яғни мәмілелер субъектілердің әрекеттері олардың негізгі мақсаттары
азаматтың құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату (мысалы
– сыйға тарту мұнда әрекет бір мүлікті басқа біреудің меншігіне беру болып
табылады. Яғни, иелену, пайдалану және билік ету құқықтары мен міндеттерін
басқа тұлғаға беру болып табылады. Тоқтатуға мысал келтіретін болсақ
борышқордық немесе берушіге қарызын қайтарып беруі.).
Мәміле бұл заңмен рұқсат етілетін заңды әрекет болып танылады.
Мәмілелердің заңсыз әрекеттен айырмашылығы олар басқа тұлғаларға зиян
келтірілмеуі, кейде мәмілелер заңмен белгіленбейді, бірақ олар заң
нормаларына қайшы келмейді.
Мәміленің маңызды ерекшелігі мынада: оны жасаудың нәтижесінде азаматтық
құқықтық салдар пайда болады, құқықтар мен міндеттер және тағы басқа
белгіленеді, өзгертіледі немесе тоқтатылады. Заң мысалы демеушімен көмек
алушының арасындағы құқықтық қатынастарды реттемейді. Бірақ бұл қатынастар
заңға қайшы емес. Сонымен қатар азаматтық кодекс аралас шарттарға да рұқсат
берген. Яғни бұл шарттар түрлі шарттардың элементтері бар шарттар болып
табылады. Бұларға инвистициялық шарттар жатады.
Мәмілелер мәміле жасаушыға азаматтық құқықтар мен міндеттерді жүктейді.
Осы белгілер бойынша олар әкімшілік актілер мен ерекшеленеді. Себебі
әкімшілік актілер өкілеттігі бар органдардың белгілі бір тұлғаларға ғана
мәмілелерді ұзартуға немесе тоқтатуға тыйым салады. Сонымен қатар осы
белгілер бойынша соттың шешімімен ерекшеленеді.
Мәмілелер саналы түрде жасалынатын азаматтардың әрекеттері болып
табылады. Бұл құжатта олардың өзара мәміле жасау туралы еркілері
көрсетіледі.
Мәмілелерге әрекет қабілеттігі жоқ немесе әрекет қабілеттігі сот арқылы
шектелген азаматтардың мәмілеге қатысуға құқықтары болмайды. Бұл кәмелетке
толмаған және сот арқылы әрекет қабілеттігі тоқтатылған немесе шектелген
азаматтардың атынан мәмілелерді ата-аналары, асырап алушылары, қорғаншылары
және қамқоршылары жүзеге асырады.[5]
Мәміле дегеніміз – азаматтардың ерікті актісі болып табылады. Онда
азаматтық құқық қатынастардағы қатысушылардың еркі көрінеді (оны адамдардың
еркінен тыс болатын оқиғалардан ажырата білген жөн). Бұл арада ерік саналы
мақсатқа жету үшін белгілі бір құқықтық салдарды туғызуға бағытталған
әрекет болып табылады.[6]
Атап айтқанда, өздерінің шаруларын, тұрмыстық, мәдени және басқа да
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Мысалы: адам өз қажетіліктерін
қанағаттандыру үшін өндірістік, азық-түлік тауарларын сатып алып өз
пайдасына жаратады.
Мәмілеге қатысушылардың ішкі еркін және байқалған сыртқы еркін ажырата
білу қажет.
Егер ерік сыртқы еркін білдірсе ол басқа адамдардың қолы жететін нәрсе
бола алады, яғни оның заңды салдары жоқ. Сонымен бірге ерік білдіру
құбылысы мәмілеге қатысушылардың ішкі еркіне сәйкес келмесе, онда мәміле
жасалмады деп танылады.
Еріктің ішкі мағнасы адамдардың ішкі ойы болып табылады, ол еріктің
сыртқы мағнасы болса сол ойдың қағаз бетіне түсуі болып табылады.
Мәміле жасаған кезде адамның еркі белгілі бір тәсілмен бейнеленуі және
ресми түрде нотариалдық куәландырылуы керек. Ол үшін мәміленің ауызша және
жазбаша әрекеттер жолы мен белгіленген нысаны болады.
Мәмілелер ауызша және жазбаша нысанда жасалынады.[7] (жай немесе
нотариалды) мәмілелер сөз жүзінде жасалынатын болса онда олар ауызша
жасалған деп есептелінеді.
Ауызша жасалған мәмілелер жасалған реттен бастап бітетін немесе
аяқталатын болса ауызша жасалған деп танылады. Жетон билет немесе
әдеттегідей өзге де растайтын беті арқылы расталған мәміле, егер заңдарда
өзгеше белгіленбесе, ауызша болып табылады.[8]
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген
реттерде мәмiле жасауға ерiк бiлдiру болып табылады (АК – тiң 151 – бабының
төртiншi тармағы). Мысалы, егер мүлiктi жалға алушы шарт мерзiмi бiтiп
кетпес те, жалға берушiнiң тараптарынан қарсылық бомаса, онда жалға алушы
бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзiмiне қарамай – ақ пайдалана беруiне
болады.
Азаматтық кодекстiң 152 – бабына сәйкес мәмiленiң жазбаша түрi - бұл
орайда мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа жүз
есептiк көрсеткiштен жоғарғы сомаға жасалуы тиiс.
Азаматтық кодекс мәмiленiң жазбаша түрiне қатысты бiрқатар маңызды
шарттарға мән бергенiн айта кету керек. Азаматтық кодекстiң 152 – бабына
сәйкес, егер iскерлiк қызмет өрiсiнiң әдеттерi құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге тараптар немесе олардың
өкiлдерi қол қоюы керек.
Мәмiле жасау кезiнде қол қоюдың факсимилелiк көшiрме құралдарын
пайдалануға жол берiлмейдi, мұның өзi заңға немесе қатысушылардың бiрiнiң
талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.[9]
Заңдамен немесе тараптардың келiсiмiмен қосымша тараптар белгiленуi
мүмкiн, оларға мәмiле нысаны, атап айтқанда, белгiленген нысанды бланкiге
жазу, мөрмен бекiту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау
салдары көзделуге тиiс.
Екi жақты мәмiлелер әрқайсысына өзiн жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкiн.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп – жазба, факс немесе
субъектiлердiң және олардың ерiк бiлдiруiнiң мазмұның айқындайтын өзге де
құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен өзгеше
белгiленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге теңестiрiледi.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзi қол қоя алмаса, оның өтiнiшi бойынша мәмiлеге басқа адам қол қоя алады.
Соңғының қойған қолын, егер заңда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай
нотариалдық әрекет жасауға құқығы бар басқа лауазымды адам, мәмiле
жасаушының өзi қол қоя алмаған себептерiн көрсете отырып, куәландыруға
тиiс.
Жазбаша түрде жасалған мәмiленi орындаған тарап екiншi тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмiлеледрi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсiптiк мәмiленi орындаған тараптардың да осындай құқығы бар.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiмен белгiленген реттерде
жазбаша мәмiлелер оларды нотариат куәландырғанан кейiн ғана жасалады деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстiң 157 – бабының 3 –
тармағында көзделген салдармен мәмiленi жарамсыз болып қалуына әкелiп
соқтырады. Мысалы, АК – тiң 58 – бабының 5 тармағына сәйкес шаруашылық
серiктестiк құру туралы құрылған шарты нотариалды куәландыруды қажет етедi.
Заң талап ететiн нысанды қысқарту арқылы бұзуға болмайды. Нотариалды
куәландыруды талап ететiн мәмiле тек жай жазбаша нысанда, не жазбашаның
орнына ауызша нысанда асауға болмайды. Керiсiнше, мәмiленiң тараптарының
өзара келiсуiмен белгiленген нысандарды күрделендiруге жол берiлмейдi.
Мысалы, заң бойынша мәмiле ауызша жасалу керек болса, тараптар мәмiленi
жазбаша нысанда жүргiзуге құқылы, тараптар жазбаша мәмiленi нотариалды
куәландыруға болады, заң оны талап етпесе де.
Азаматтық кодестiң 155 – бабына сәйкес кейбiр мәмiлелер заң
құжаттарында көрсетiлуiне сәйкес, мемлекеттiк немесе өзге тiркелуге жатады.
Бұл мәмiлелер тек оларды теркегенен кейiн жасалады деп саналады. Тiркеу
тараптың тiркеушi органға табыс еткен немесе почта арқылы жолдаған арыз
бойынша жүргiзiледi. Тiркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсiмделуге тиiс
және заң талаптарының бұзылуына сiлтеме жасалғанда ғана мүмкiн болады.
Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанада жасалса,
бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтартса, сот екiншi тараптың талап
етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте мәмiле
соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi. Тiркеуден бас тартқан жақ сот арқылы
мәмiленi жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Мемлекеттiк тiркеуден өте отырып, келесi мәселелердi шешуге болады:
Бiрiншiден, мәмiленi толық заңды күшi бар; екiншiден, туркеу туралы
құжат субъектiнiң мәмiленiң негiзiнде иемденген құқықтарын жеткiлiктi
дәрежеде растайды; үшiншiден, тiркеудiң бiрыңғай жүйесi мәмiленi толығымен
есепке алады, нәтижесiнде жеке ғана емес, жалпы мүдде қамтылады;
төртiншiден, егер заң тиым салмаса, мәмiленi тiркей отырып, мүдделi
тұлғалардың сол, не басқа мәмiлемен және одан туындайтын құқықтармен
танысуына мүмкiндiк туындайды. Осы арқылы тiркелетiн объектiлерге құқықтары
және иемдену туралы мәлiметтердi ала отырып, тiркелген объектiнi
иемденушiмен мәмiле жасайтын тұлғаның заңды мүдделерiн қорғауғамүмкiндiк
туындайды. Бұл мәселе қозғалмайтын мүлiкпен байланысты мәлiметтердi тiркеу
кезiнде маңызды. Мәмiлелердi нотариалды тiркеу (АК – нiң 154 бабы,
“Нотариат туралы” Қазақстан Республикасының заңының 8 тарауы) және оларды
мемлекеттiк тiркеу – өте ұқсас процедура, бiрақ сонда да бiр-бiрiнен
ерекше. Көп жағдайда мәмiледен туындайтын құқықтар мемлекеттiк тiркеудi,
нотариалдық куәландыруды қажет етедi. Бiрақ та нотариалды куәландыруды
қажет ететiн барлық мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеудi қажет ете бермейдi
және де мемлекеттiк тiркеуге жасатын мәмiлелер нотариалды куәландырыла
бермейдi. Әдетте, қозғалмайтын мүлiктермен жасалынатын мәмiлелер
тiркеленедi. Мәмiленiң толықтығы және күмәнсiздiгi мәселесi негiздi күмән
тудыратын жай. Iс тәжiрибеде банктiк несиенi қамтамасыз ететiн қозғалмайтын
мүлiктi кепiге қою тiркелiнбей, iс нәтижесiз қалған жағдайлар жиi
кездеседi.
ҚР АК 155 – бабындағы талаптарды толығымен iске асыру үшiн ведомстволық
мүддеден тыс, тәуелсiз тiркеу жүйесiнiң қажеттiгi мол. Бұл жүйе тiркеу
объектiлерi және олармен жасалынған мәмiлелер туралы мәлiметтермен тиiстi
ақыға барлық мүдделi тұлғаларға бас тартпай және тез арада қамтамасыз етiп
отырады.
Мәселенi шешудiң бiр ғана жолы бар, ол нотариустар мен нотариалдық
әрекеттердi жасауға уәкiлеттi лауазымды тұлғаның мәмiлелердi нотариалды
куәландыру туралы ережелердi бұзудан (“Нотариат” туралы заңның 24-бабы)
шығындар келгенi үшiн, ал мемлекеттiк тiркеу органдарын (немесе мемлекет)
мәмiлелердiң толық еместiгiнен, кумәндi болуынан немесе берiлмеуiнен
органға (31-бап “Қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды мемлекеттiк тiркеу туралы”
жарлық) жүгiнген тұлғаларға залал келген жағдайда жауаптылық тағайындайды.
Қорғалмайтын мүлiктермен байтанысты мәмiлелер мемлекеттiк тiркеудi
қажет етедi. Тiркеу тәртiбi “Қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды мемлекеттiк
теркеу ” туралы жарлықпен реттеледi.
Қозғалмайтын мүлiкпен байланысты мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеумен
қатар, заң басқа объектiлердi, әсiресе меншiк құқығының пайда болуы,
өзгеруi, не тоқтатылуына алып келетiн мәмiлелердi тiркеудi де қарастырады.
Көлiк құралдарына да бұл мәселе қатысты. Көлiк құралдарының түрiне
байланысты тiркеу органы да анықталады.
1998 ж. 30 маусымындағы “Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қоюды тiркеу
туралы” заңда қозғалатын мүлiктiң кепiлдiгiн тiркеу қарастырылған.
Мәмiлеге қойылатын талаптарды орындамау, сақтамау нәтижесiнде мәмiлелер
жарамсыз деп танылады (АК – тың 157 бабы). Ал, мәмiлелердiң жазбаша нысаның
сақтамаудың нәтижесi қандай деген сауалға нақты жауап беру қиын. Заңнан екi
түрлi жауап алуға болады: бiреуiн жалпы ереже ретiнде қолданылса, екiншiсi
– жалпы ережеден ескертпе.
Жалпы ереже: мәмiленiң жазбаша нысанын сақтамаған жағдайда жарамсыз деп
танылмайды. Егер тараптар мәмiленiң жасалғандығы және мазмұны туралы
фактiнi дауламаса, мәмiленiң заңдық күшi бар. Мәмiле орындауға жатады, оны
сақтамаған жағдайда жалпы анықталған жауаптылық туындайды. Мысалы, АК – тiң
152 бабында сомасы 100 айлық есептiк көрсеткiштен асқан мәмiле жазбаша
нысанда жасалынуы тиiс. Азамат өз танысына 150 АЕК мөлшерiнде ақшаны
қарызға бердi делiк, қарызды қайтарар сәтте займ жөнiндегi фактiнi, сомасы,
мерзiмi жоққа шығарылмай, ақшаны қайтармайды. Мұндай жағдайда мәмiле өзiнiң
заңдық күшiн сақтайды және несие берушi сотқа қарызды мәжбүрлеп өткiзуi
туралы талап арызымен жүгiне алады.
Алайда, нысан сақталынбады. Заң бұзушылық қандай нәтиже бередi?
Егер бiр тарап мәмiленiң жасалғандығын түпкiлiктi жоққа шығарса немесе
екiншi тараптың қойып отырған талаптардың мәмiленiң мазмұнында
қарастырылғанын терiстемесе, орындалуын талап етiп отырған жақ өзiнiң
айтқандарының рас екендiгiн растайтын куәнiң жауабымен дәлелдей алмайды.
Бiрақ та басқа жазбаша дәлеледемелер келтiруi мүмкiн. Таныс мысал
келтiрсек, борышқор ақшаны қайтармай, сотта несие берушiден тiптен ақша
алмағандығын айтады. Борышқор қарыз берген кезде көрген куәнi сотқа ертiп
келедi. Сот мұндай жағдайды ескермеуi тиiс. Егер несие беру борышқордың,
яғни қарызды кешiктергенi үшiн кешiрiм сұраған хатын сотқа берсе, онда хат
мәмiленiң жалғандығын растауы мүмкiн, ал борышқор оның орындалуына
мәжбүрлеу шараларын қолданылуын талап етуiне болады.[10]
Сонымен, мәмiленiң жай жазба нысанын жалпы сақтамау мәмiленiң жарамсыз
деп, танымауына әкеп соқтыра қоймайды, бiрақ дәлiлдемелердi қиындатады.
Ережеден басқа жағдайларға жол берiлмейдi. Егер, мысалға заңда немесе
тараптардың келiсiмi бойынша мәмiленiң басқаша нысанының болуы жөнiндегi
талапқа, нысанның сақталмауы мәмiленiң жарамсыз деп танылуына әкеп
соқтырады деген фраза қосылса, онда нысан сақталмаған ретте, тараптар оны
жасағандығы жөнiндегi фактiнi терiстемегенде де мәмiленiң заңды күшi
болмайды.
Мұндай жағдайда мәмiлеге қойылатын мiндеттi талаптарды бұзудың жалпы
зардаптары қолданылады. Мәмiлелердiң жарамсыз деп тануына байланысты
мұндағы қатысушы қарсы жақтан мәмiле бойынша бергендерiн қайтарып беруiне
және қайтарып бере алмаған жағдайда келтiрiлген шығындарды қайтаруын талап
етуге құқылы, яғни екi нақты реституция қолданылуға жатады.
Мәмiленi жазбаша нысанда жасамау, оны жарамсыз деп тану қаупiн
тудыратын ережелер ҚР АК – тiң 294, 331, 337 баптарында қарастырылған.
Қазақстандық және шетел азаматтары және заңды тұлғалардың арасындағы
сыртқы экономикалық, яғни коммерциялық мәмiлелер жай жазбаша нысанда
жасалынады.
Талаптар сақталынбаған ретте жоғарыда аталған зардаптар туындырады (153
– баптын АК). Сыртқы экономикалық мәмiлелердiң жарамдылығын сақтау үшiн
мөрмен, қолмен немесе басқа белгiлермен, шарттарда, не заңда басқаша
көрсетiлсе, растау мiндеттi емес.
Мәмiлелердiң жазбаша нысанының сақталу қажеттiлiгi заңдардағы талап
болмай тараптардың келiсiмiмен туындаса, тараптар мәмiленi жазбаша нысанада
рәсiмделмей, мәмiлелер күшiне енбейдi және де заңды нәтижелер туындамайды.
Тараптардың өзара келiсiмi болған жағдайда, мәмiленiң нысаны жөнiнде
алғашқы келiсiмдерiн өзгерте алады.
Жоғары айтылғандай, кей жағдайларда жазбаша мәмiлелер жасау үшiн
мәмiленiң талаптары қол қойған, құжаттастыру не тиiстi құжаттарды
алмастыру, жеткiлiксiз. Сонымен қатар тиiстi реквизиттердi сақтау керiк.
Арнайы белгiлердi пайдалану, мәмiленiң қатысушыларының қолдары мөрмен
растау және т.б. (АК 152 бап 3 тарау). Тараптармен басқаша келiсiлмесе,
мәмiле нысаның сақтамайды нәтижесiнде жарамсыз деп танылады және екi жақты
реституция қолданылады.
Нотариат куәландыру қажет ететiн мәмiлелердiң нысанын сақтамау (АК –
тiң 154-бабы 1 тармақ), мәмiленiң жарамсыздығын бiлдiредi және екi жақты
реституция толығымен немесе iшiнара орындалса, олар бiр бiрiне мәлiмделiу
қайтаруы қажет (АК тiң 157 бабы).
Бұл жалпы ережелер, егер нотариалды куәландыру туралы талаптарды
сақтамай жасалған мәмiлелер сотта расталса, қолданылмайды. Мәмiленiң
жасалғаны және мазмұны шағымдануға жатпайтын фактiлер тән мәмiлелер жөнiнде
сөз қозғалып отыр. Бұл ереже, мәмiле нысанының сақталмағандығына кiнәлi
қатысушы (не оның құқыққабылдаушысы) кейiнен өзiне бiр жағынан тиiмсiз
болып қалған мәмiледен арылу мақсатында, өзiнiң құқық бұзушылығын негiзге
ала отырып, мәмiленi жарамсыз деп тануды қалған жағдайда қатысушы қорғайды.
Бұл қатысушының әрекеттерiнде АК – тiң 158 – бабы 2 тармағы сақталынбаған.
Мына 3 шарт орындалған жағдайда аталған жалпы ережелер қолданылмайды:
1) мәмiленiң мазмұны заңға қайшы болмай, тек заңдағы мәмiле нысаны
туралы талап бұзылса;
2) тым болмағанда бiр тарап болсын мәмiледегi қызметтердi
(мiндеттердi) орындаса;
3) мәмiле үшiншi жоқтың құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзбаса.
ҚР АК – нiң 155-б. анықталған мәмiлелердi тiркеу туралы талаптар
сақталынбаған ретте бұл мәселе күрделенедi. Баптың мәтiнiнде айтылғандай,
тiркеудi қажет ететiн мәмiлелердi тек талап iске асырылған кезде ғана
жасалынған болып табылады. Тиiстi дәрежеде рәсiмделген мәмiле тiркеуден
өткенге дейiн толық заңды күшке ие болмайды. АК – тiң 155-бабы 2-тармағында
былай дейдi: Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанда
жасалса, бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтарса, сот екiншi тараптын
талап етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте
мәмiле соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi.
Мәмiле жасалып, бiрақ басқа тараптың қаламауымен тiркелмеген кезде
қатысушының мынадай құқықтары бар: 1) егер мәмiле бойынша қандай да мүлiк
келесi тарапқа берiлiп қойылса, екi жақты реституцияның қолданылуын талап
етуге; 2) талапты сақтаудан бас тартып отырған қатысушының мәмiленi
мәжбүрлi тiркеуiн соттан талап етуге.
Сот шешiмi бойынша тiркеудiң екiншi жолын таңдаған жағдайда, мәмiле
заңдық күшiне енедi және талапты сақтаудан бас тартушы қатысушының еркiнен
тыс мәжбүрлi түрде орындайды.
Бұл мәмiле жөнiндегi заңнамалардағы негiзгi ережелерi, олар мәмiленiң
Құқықтық негiзiн жасау тәртiбiн, мазмұны мен жарамдылық шарттарын
анықтайды. Ережедегi басты жағдай сол, мәмiле азаматтық, әсiресе мүлiктiк
қатынас тудыратын негiзгi заңды факт болып қалады.
Әрбiр азамат және әрбiр заңды тұлға күнделiктi, кейде бiр рет күнiне
мәмiле жасайды, оларды орындайды, бiрақ барлық уақытта мәмiленiң Құқықтық
сипатын сезiне бермейдi. Мәмiленiң заңды сипатын бiлу және дұрыс түсiну –
экономикалық айналымын қатысушыларының заңды мүдделерiн қорғаудың басты
шарты.
1.3. Жарамсыз мәмiлелер.
Мәмiленiң жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәмiленiң
жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұнынаң талаптарына сәйкестiгi,
мәмiлеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабiлеттiлiгi, еркi мен
ерiк шын мәнiнде заңға қайшы келмеуi тиiс, яғни кез келген Құқықтық
нормативтiк құжатттарға сай келуi қажет. Мысалы, азаматтық құқық
қабiлеттiлiгi мен әрекет қабiлеттiлiгiн шектеуге бағытталған мәмiле
жарамсыз мәмiлеболып табылады.[11]
Мәмiле ерiктi әрекет болғандықтан, оны әрекет қабiлеттiлiгi бар әрбiр
азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет
қабiлеттiлiгi болғандықтан мәмiле жасауға қабiлеттi деп саналады. Мәмiленiң
жарамды болуы үшiн ерiк және ерiк бiлдiру бiр бiрiмен сәйкес келуi керек.
Олардың арасындағы сәйкессiздiк мәмiленi жарамсыз етiп көрсетедi. Мәмiле
оның нысанын сақтау кезiнде құқықтар мен мiндеттер туғызады, сол арқылы
тұлғалардың ерiк бiлдiруi немесе ресми куәландыру әдiсi көрiнедi. Мәселен,
оған мәмiленi нотариалдық куәландыру (АК-тiң 154-бабы) мен (АК-тiң 155-
бабы) айтуға болады.
Азаматтық кодекстiң 157-бабында Бұл туралы былай делiнген: Мәмiленiң
нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерiк бiлдiру
бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделi адамдардың,
тиiстi мемлекеттiк органның, не прокурордың талабы бойынша мәмiле жарамсыз
деп танылуы мүмкiн.
Азаматтық құқық теориясында мәмiлелердiң жарамсыз болуы мынадай
түрлерге бөлiнедi:
а) субъект құрамының ақауы болатын мәмiле;
ә) ерiкке қатысты ақауы бар мәмiле;
б) нысанның ақауы бар мәмiле;
в) мазмұнының ақауы бар мәмiле. Азаматтық кодексте мазмұны заң
талаптарымен сәйкес келмейтiн кез келген мәмiле жарамсыз болатындығы
жөнiнде жалпы норма бар (АК-тiң 158-бабы).
Субъектiлiк құрамының ақауы бар мәмiле екi топқа бөлiнедi. Оның
бiрiншiсi азаматтардың әрекет қабiлетсiздiгiмен, екiншi - заңды
тұлғалардың арнайы құқық қабiлеттiлiгiмен немесе олардың органдарының
мәртебесiмен байланысты болады.
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайында туындаған әрекеттер
мәмiленiң жарамсыз болуына басты негiз болып есептеледi.
Ондай жарамсыз мәмiлелерге мыналар тжатады:
а) Азаматтық кодекстiң 23-бабында көзделген мәмiлелердi қоспағанда, он
төрт жасқа толмаған адам жасаған мәмiле жарамсыз болады (АК-тiң 159-
бабының 3-тармағы);
ә) он төрт жастан он сегiз жасқа дейiнгi кәмелетке толмаған баланың
ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршыларының келiсiмiнсiз
жасаған мәмiлесiн, заң бойынша оның өзi дербес жасауға құқығы бар
мәмiлелердi қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе
қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкiн (Ак-тiң 159-
бабының 4-тармағы).
б) есуастық немесе ақыл-есi кем болуы салдарынан әрекет қабiлеттiлiгi
жоқ деп танылған адам жасасқан мәмiле жкармсыз болады. Кейiннен әрект
қабiлеттiлiгi жоқ деп табылған азамат жасасқан мәмiле(АК-тiң 26-бабы),
егер мәмiленi жасау кезiнiң өзiнде-ақ Бұл азаматтың психикалық шатасу
жағдайында болғаны дәленденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот
мәмiленi жарамсыз деп тануы мүмкiн (АК-тiң 159-бабының 5-тармағы);
в) сот әрекет қабiлетiлiгiн шектеген адам жасасқан мәмiленi сот оның
қамқоршысының талап етуi бойынша жарамсыз деп тануы мүмкiн (АК-тiң 159-
бабының 6-тармағы);
г) сот әрекет қабiлеттiлiгi болғанымен, мәмiле жасаған кезде өз
әрекетiнiң мәнiн түсiне алмайтын немесе өзiнiң не iстегенiн бiлмейтiн
жағдайда болған азамат жасақан мәмiленi сот азаматтың талабы бойынша, ал
егертiрiкезiнде талап етуге азаматтың мүмкiндiгi болмаса, азамат қайтыс
болғаннан кейiн басқа мүдделi адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп
тануы мүмкiн (АК-тiң 154-бабының 7-тармағы);
Жоғарыда аталған мәмiлер бойынша әрекет қабiлеттiлiгi бар тарпа
жарамсыз мәмiленiң Азаматтық кодекстiң 157-бабының 3-6 тармақтарында
көзделген салдармен қоса, екiншi тараптың залалын оның пайдасына өндiрiп
беруi мүмкiн. Мұндай мiндет әрекет қабiлеттiлiгi бар жаққа, егер ол
екiншi жақтыңәрекет қабiлеттiлiгi жоқ екендiгiн бiлсе, не бiлуге тиiстi
болса ғана жүктеледi.
Азаматтық кодекстiң 159 - бабында заңды тұлғалардың жарамсыз мәмiлесiн
сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негiздер қарастырылған:
а) заңды тұлғаның заң актiлерiнде немесе құрылтай құжаттарында нақты
шектелген қызмет мақсаттарына қайшы келетiн етiп не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz