Қазақ әдебиетіндегі әнші-ақындар мен күйшілер бейнесі
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт мұраты – азаттық, тәуелсіздікте екенін кешегі тарих та, қазіргі кезеңнің шындықтары да жан-жақты растап отыр. Бабаларымыз армандаған, бірнеше буын асыға һәм сарыла күткен тәуелсіздігі – қазіргі таңда тұғырына қонды. Бәсекеге қабілеттілік – дәстүр мен жаңашылдыққа, ұрпақтар үндестігіне, тәлім-тәрбие ісімен тығыз байланысты. Ал, өсер ел өрісінің кеңеюі – руханият әлеміне, рухани кемелдікке келіп саяды.
Бүгінгі ұрпақтың кешегіні білуі, бағалауы – мемлекетіміздің болашағы үшін аса қажет. ұлт мұраты мен тарихына, өнері мен әдебиетіне қатысты шығармаларын оқымаған, тәлім-тәрбие алмаған ұрпақ ертең осы мемлекет үшін күйеді, қолына қару алып оны қорғайды деп айту қиынның қиыны.
Ұлт мұраты мен руханият ісінің өрісі кең.
Көркемдік ізденістің палитрасы кең де шексіз. Біз көп нәрсені қоғамдық тұрғыдан бағалап, идеологияға бағындырып келдік. Өнер мұратының бір мәні – адамның ішкі болмысына, табиғатына бойлайтын шығармаларға бет бұру болып табылады.
Әдебиет – ар ісі, адамдық әлемі, жүрек нұры.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер түрі. Оның өсіп – өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр ат салысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да күрделі өсу жолында өшпес із қалдырған қаламгерлеріміз көптеп саналады.
Ұлттық сөз өнері биік белбелестерге көтерілді. Қазақтың ұлттық әдебиеті ғаламдық даңққа ие екендігі баршамызға белгілі. Шеберлік мектебі, көркемдік дәстүрлер жүйесі, тіл мәдениеті, өнер әлемі жоғары деңгейде қалыптасып, қарыштап өсіп, өркендеген-ді. ұлттық көркем сөз өнері қандай жағдайда болмасын даму үстінде болатыны, халқы бар жерде жоғалмайтынын уақыт тынысы айқын аңғартады.
Зерттеу жүйесі өнер турасында болғасын, оның қаңқа – тұлғасы, болмыс – бітімі күнделікті тыныс-тіршілікті айналып өте алмайтыны анық. Содан да өнер мен тектілік ең алдымен алдымызды орайтын ұғымдар. Бір шындық айқын, ол – рухы күштінің ұрпағы еңселі, тұғыры биік, даңқы зор.
ұлттық өнер саласын барша қадыр-қасиетімен саралап тану үшін кемел біліктілік, ғылыми негіз қажет.
Әдебиет – өнер әсемдік нәрі. Арғы-бергі тарих та, адам факторының иірім-сырлары да, руханият мәселелері де кең орын алады. Бұл қаламгердің қайсібірінің туындыларын алсақ та ұлт тарихы мен тағдырын, танымал өнер иелерінің өмірі мен кезеңін, сонымен бірге халық мәдениетінің қайнарын кемел де көркем суреттегені танылар еді. Ұлт мұратына адалдық та, өнер көкжиегінің шексіздігі де кеңінен көрініс береді.
Бүгінгі ұрпақтың кешегіні білуі, бағалауы – мемлекетіміздің болашағы үшін аса қажет. ұлт мұраты мен тарихына, өнері мен әдебиетіне қатысты шығармаларын оқымаған, тәлім-тәрбие алмаған ұрпақ ертең осы мемлекет үшін күйеді, қолына қару алып оны қорғайды деп айту қиынның қиыны.
Ұлт мұраты мен руханият ісінің өрісі кең.
Көркемдік ізденістің палитрасы кең де шексіз. Біз көп нәрсені қоғамдық тұрғыдан бағалап, идеологияға бағындырып келдік. Өнер мұратының бір мәні – адамның ішкі болмысына, табиғатына бойлайтын шығармаларға бет бұру болып табылады.
Әдебиет – ар ісі, адамдық әлемі, жүрек нұры.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер түрі. Оның өсіп – өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр ат салысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да күрделі өсу жолында өшпес із қалдырған қаламгерлеріміз көптеп саналады.
Ұлттық сөз өнері биік белбелестерге көтерілді. Қазақтың ұлттық әдебиеті ғаламдық даңққа ие екендігі баршамызға белгілі. Шеберлік мектебі, көркемдік дәстүрлер жүйесі, тіл мәдениеті, өнер әлемі жоғары деңгейде қалыптасып, қарыштап өсіп, өркендеген-ді. ұлттық көркем сөз өнері қандай жағдайда болмасын даму үстінде болатыны, халқы бар жерде жоғалмайтынын уақыт тынысы айқын аңғартады.
Зерттеу жүйесі өнер турасында болғасын, оның қаңқа – тұлғасы, болмыс – бітімі күнделікті тыныс-тіршілікті айналып өте алмайтыны анық. Содан да өнер мен тектілік ең алдымен алдымызды орайтын ұғымдар. Бір шындық айқын, ол – рухы күштінің ұрпағы еңселі, тұғыры биік, даңқы зор.
ұлттық өнер саласын барша қадыр-қасиетімен саралап тану үшін кемел біліктілік, ғылыми негіз қажет.
Әдебиет – өнер әсемдік нәрі. Арғы-бергі тарих та, адам факторының иірім-сырлары да, руханият мәселелері де кең орын алады. Бұл қаламгердің қайсібірінің туындыларын алсақ та ұлт тарихы мен тағдырын, танымал өнер иелерінің өмірі мен кезеңін, сонымен бірге халық мәдениетінің қайнарын кемел де көркем суреттегені танылар еді. Ұлт мұратына адалдық та, өнер көкжиегінің шексіздігі де кеңінен көрініс береді.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Қолжазба құқығында
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ӘНШІ-АҚЫНДАР
МЕН КҮЙШІЛЕР БЕЙНЕСІ
Алматы - 2008
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт мұраты – азаттық, тәуелсіздікте екенін
кешегі тарих та, қазіргі кезеңнің шындықтары да жан-жақты растап отыр.
Бабаларымыз армандаған, бірнеше буын асыға һәм сарыла күткен тәуелсіздігі –
қазіргі таңда тұғырына қонды. Бәсекеге қабілеттілік – дәстүр мен
жаңашылдыққа, ұрпақтар үндестігіне, тәлім-тәрбие ісімен тығыз байланысты.
Ал, өсер ел өрісінің кеңеюі – руханият әлеміне, рухани кемелдікке келіп
саяды.
Бүгінгі ұрпақтың кешегіні білуі, бағалауы – мемлекетіміздің болашағы
үшін аса қажет. ұлт мұраты мен тарихына, өнері мен әдебиетіне қатысты
шығармаларын оқымаған, тәлім-тәрбие алмаған ұрпақ ертең осы мемлекет үшін
күйеді, қолына қару алып оны қорғайды деп айту қиынның қиыны.
Ұлт мұраты мен руханият ісінің өрісі кең.
Көркемдік ізденістің палитрасы кең де шексіз. Біз көп нәрсені қоғамдық
тұрғыдан бағалап, идеологияға бағындырып келдік. Өнер мұратының бір мәні –
адамның ішкі болмысына, табиғатына бойлайтын шығармаларға бет бұру болып
табылады.
Әдебиет – ар ісі, адамдық әлемі, жүрек нұры.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер
түрі. Оның өсіп – өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр
ат салысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да
күрделі өсу жолында өшпес із қалдырған қаламгерлеріміз көптеп саналады.
Ұлттық сөз өнері биік белбелестерге көтерілді. Қазақтың ұлттық
әдебиеті ғаламдық даңққа ие екендігі баршамызға белгілі. Шеберлік мектебі,
көркемдік дәстүрлер жүйесі, тіл мәдениеті, өнер әлемі жоғары деңгейде
қалыптасып, қарыштап өсіп, өркендеген-ді. ұлттық көркем сөз өнері қандай
жағдайда болмасын даму үстінде болатыны, халқы бар жерде жоғалмайтынын
уақыт тынысы айқын аңғартады.
Зерттеу жүйесі өнер турасында болғасын, оның қаңқа – тұлғасы, болмыс –
бітімі күнделікті тыныс-тіршілікті айналып өте алмайтыны анық. Содан да
өнер мен тектілік ең алдымен алдымызды орайтын ұғымдар. Бір шындық айқын,
ол – рухы күштінің ұрпағы еңселі, тұғыры биік, даңқы зор.
ұлттық өнер саласын барша қадыр-қасиетімен саралап тану үшін кемел
біліктілік, ғылыми негіз қажет.
Әдебиет – өнер әсемдік нәрі. Арғы-бергі тарих та, адам факторының
иірім-сырлары да, руханият мәселелері де кең орын алады. Бұл қаламгердің
қайсібірінің туындыларын алсақ та ұлт тарихы мен тағдырын, танымал өнер
иелерінің өмірі мен кезеңін, сонымен бірге халық мәдениетінің қайнарын
кемел де көркем суреттегені танылар еді. Ұлт мұратына адалдық та, өнер
көкжиегінің шексіздігі де кеңінен көрініс береді.
Көркем туынды табиғатынан – халық өнеріне де кең орын беріледі. Бұл
ретте, әрине, өнер – адам жан-дүниесінің саналы ағымы. Көшпелілердің өмір
салты да, сөз өнері де, музыкасы мен қол өнері де мәдениет төңірегінде өріс
алады. Ал, өнер – мәдениеттің рухани саласы. Өнер мұраты мен ондағы өнерпаз
сипаттары – адами әлемімен, мәдени-рухани көкжиектерімен, тарих пен танымға
адалдықтарымен ден қойғызады.
Адамның рухани мүмкіндігінің нәтижесі болып есептелетіннің бәрі –
өнер. Әлемдегі кез келген халықты өнерсіз елестету қиын. Еліміздің қазіргі
жағдайында, бүкіл мәдениеттің ішінен ұлттық мүддемізге сәйкес келетін,
соның рухани болмысын қалыптастыратын өнерді анықтап, болашақ ұрпақты
тәрбиелеуде қазіргі қазақ прозасында әрқайсысының орны бөлек жазушылардың,
проза шеберлерінің, ғалымдардың шығармаларын талдап көпшілікке ұсыну –
жауапты қадам, кәделі іс.
Қазіргі нарықтық жағдай мен адам психологиясы, дәстүрлі ұлттық
мәдениетіміз бен сырттан келіп жатқан бұқаралық мәдениеттің ара қатынасын
таразыға салсақ, болашығымыздың рухани деңгейін көтеруге – көркем шығарма
көмекке келеді. Өйткені, көркем туынды – рухани нәр ғана емес, онда тұтас
халықтың тарихы мен тағдыры, өмір-тұрмысы, болашақ бағдарлары кең орын
алады.
Демек, көркем әдебиет, дәстүрлі мәдениет үлгілері қай кезеңде де
маңызды. Адам әлемін ашуда, руханият мұраларын танып – түстеу ісінде де
маңызы зор. Тақырып өзектілігі де осыған келіп саяды. ұлт мұратын, өмір
өнегесін, еңбек сипатын, өнер өрісін айқындауда да мәні айрықша болып
табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Көркем әдебиет туындылары мен
ондағы тарихи – әлеуметтік, қоғамдық шындықтардың ара қатынасын, олардың
көркемдік танымымызға тигізген әсер – ықпалын зерттеу – әдебиеттану ғылымы
үшін көкейкесті, зәру мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ жазушылары мен ақындарының
шығармаларын, ондағы көркемдік ізденіс-мұраттарды өнер әлемімен, өнерпаз
бейнесімен байланысты қарастыру. Сол арқылы көркем туындыдағы өнер
өрнектерін, танымал тұлғалардың мұра – мирастарын бүгінгі талаптар
тұрғысынан зерделеу. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынандай
міндеттер қойдық:
– ұлт тарихындағы өнердің орнын, өнерпаз мұратын кең көлемде қарастыру;
– қазақ өнерінің әдебиеттегі көріністерін байыпты зерделеу;
– қазақ қаламгерлері шығармаларындағы өнер тақырыбының орын-үлесін
байыпты саралау;
– өнер мен өнерпаз бейнесінің әдеби-тарихи негіздерін, рухани қырларын
жан-жақты ашу;
– қазақ жазушылары Т.Әлімқұлов, Ә.Әбішев, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин,
С.Жүнісов пен ақындары Х.Ерғалиев, М.Мақатаев, Ж.Нәжімеденов,
Ф.Оңғарсынова т.б. халық мәдениеті, өнер тақырыбындағы туындыларының
жазылу жайымен, жанрлық табиғатын, тақырыптық – идеялық мұраттарын
жүйелі сөз ету;
- жазушылардың көркем прозадағы өнер тақырыбына байланысты алуан
ізденістеріне еркін ену, жанрлық-тақырыптық қырларына маңыз беру, сюжеттік
- композициялық ерекшеліктеріне, образ жасау, кейіпкер характерін ашу т.б.
көркемдік тәсілдерді қолданудағы шеберліктеріне талдау жасау. Ең негізгісі,
әрине қазақ әдебиеті тарихындағы халық өнері үлгілерін жіті зерделеп, оның
қазіргі қазақ әдебиетінде көрініс табуын, көркемдік тұрғыдан игерілуін,
әдеби-рухани мәселелерін, дерек-дәйек көздерін жіті таразылап, ғылыми
негізділігіне баса мән беру болып табылады. Сол арқылы қазіргі қазақ
прозасындағы өнер мұраты мен өнерпаз үлесін айқындау, қоғамдағы, руханият
ісіндегі бейне-бедерін ашу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті тарихында дәстүрлі
мәдениет үлгілері, өнер табиғаты, өнерпаздар өмірі жайлы алуан ізденіс,
көркем туындылар, бірсыпыра зерттеулер де бар (мысалы, А. Жұбанов.
Ғасырлар пернесі (1975), Қорқыт ата (әнциклопедия) – 1999, Қобыз атасы –
Ықылас (1993), Күй-шежіре (1997), Қ. Әбдезұлы - Әдебиет және өнер (2002),
Нұртазина А. – Қазақ мәдениеті және Ислам (2002), С. Қондыбай – Арғықазақ
мифологиясы (2004) т.т.).
Бұдан басқа, әрине ұлттық әдебиеттің тарихы мен теориясы, сынына
қатысты А. Байтұрсынов, М. Әуезов, Ж. Аймауытұлы, С. Мұқанов,
Қ. Жұмалаев, Б. Кенжебаев, Ә. Марғұлан, М. Қаратаев, Т. Кәкішев,
З. Ахметов, Р. Нұрғали, Ә. Нарымбетов, У. Қалижанұлы, Ж.
Дәдебаев, Б. Майтанов, З. Бисенғали, А. Жақсылықов, Қ. Алпысбаев, Б.
Әбдіғазиұлы, Т. Рахымжанов, Қ. Ергөбек, А. Ісімақова, Г. Пірәлиева, Р.
Тұрысбек, Ж. Тілепов, Т. Тебегенов т.б. әдебиеттанушы ғалымдар еңбектері
басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу еңбекте қазақ әдебиеті тарихындағы
өнер мұратының қоғамдық-тарихи мәні, әдеби-рухани нәрі жан-жақты
қарастырылады.
Ұлт мұраты, халық мәдениеті мен өнерінің бастау арналары, қайнар
көздері алуан дәйек-деректер негізінде кең өріс алып, оның кеше-бүгін
байланысына, көркемдік-рухани мәніне маңыз беріледі.
Диссертацияда қазақ әдебиетінің көрнекті жазушылары мен ақындарының
туындылары, ондағы өнер мәселелері жан-жақты зерттеу нысанасына алынып,
бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарастырылады. Көркем прозалық шығармалары мен
өлеңдері тақырыптық-жанрлық жағынан, сюжеттік-композициялық тұрғысынан сөз
етіліп, образ жасау, кейіпкер мінезін ашудағы ерекшеліктері, психологизм,
тартыс т.б. әдеби тәсілдерді пайдалану мүмкіндіктері, көркемдік-идеялық
бағдары нақтылы шығармалары арқылы сөз етіледі. Қазақ қаламгерлерінің
туындылары дәстүрлі мәдениет үлгілерімен, өнер тақырыбымен табиғи
байланыстырылады.
Қазақ өнері, өнерпаз мұраты тарихи-әдеби негіздерімен, көркемдік-
рухани сипаттарымен, жанр мен шеберлік тұрғысынан сөз етіледі.
Қазақ қаламгерлерінің өнер тақырыбындағы туындылары біртұтас кешенді
түрде қарастырылады.
Халық мәдениеті, қобыз, домбыра т.т. ұлт аспаптарының көркем
шығармалардағы орны мен рухани-әстетикалық қуаты кеңінен көрсетіледі.
Ұлттық өнердің алыптары мен арыстары нақтылы туынды төңірегінде
талданып, бүгінгі күн тұрғысынан бағаланады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей
тұжырымдар жасалынды:
– ұлт мұраты мен руханият мәселелері, тарих пен таным тағысы жаңа уақыт
талаптары тұрғысынан сөз болады;
– қазақ қаламгерлері шығармаларындағы өнер тақырыбы мен оның көрнекті
өкілдерінің өмір-тағдырына қазіргі кезең талаптары тұрғысынан маңыз
беріледі;
– кейіпкер болмысы мен дәстүрлі өнердің көркемдік сабақтастығы кең
өріс алады;
– көрнекті қазақ жазушылары Ә.Әбішев, С.Жүнісов, Ә. Кекілбаев, М.
Мағауин, Т. Әлімқұлов, І. Жақанов, т.б. прозалық туындыларындағы өнер
мұраты мен өнерпаздар өмірі кең көлемде көрініс табады;
– көркем туынды табиғаты, әдеби бейне жасаудың жолдары, ондағы
композициялық құрылым, стильдік ерекшеліктер, жалпы жазушы еңбегі мен
шығармашылықтың қыр-сыры жан-жақты зерттеу мен зерделеудің алтын
арқауын құрайды;
– өмір шындығы мен көркемдік шешім сипаттарын ашып, орртақ тұстарын,
рухани мұраттарын байыпты саралау;
– өнер үлгілерінің көркем шығармаларда көрініс табуы салыстырмалы
түрде қарастырылды;
– көркем туынды мен өнер мәйектері, шындық пен шеберлік өзара
сабақтастықта сөз етіледі.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Диссертацияда қазіргі қазақ
прозасындағы өнер тақырыбы мен өнерпаз бейнесі, жазушы шеберлігі мен өмір
шындығы, қаћарманның көркемдік әлемі өзара байланыста қарастырылды.
Жазушылардың әдеби шығармалары, шеберлік, шешендік сынды белгі –
ерекшеліктері әр алуан зерттеулермен, әдеби мәтіндермен, дерек көздерімен
байытылды.
Қазақ прозасындағы өнер мұраты, өнерпаз орны зерттеуші-ғалымдар
еңбектері, кітапханалардағы құжат, дерек көздері негізінде жүйелі өріс
алады.
Диссертацияда “Қазақ әдебиетінің тарихы” (1967), “Қазақ әдебиетінің
қысқаша тарихы” (2001, 2003), “40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті”
(1998), З. Қабдоловтың “Сөз өнері” (1992), С. Қирабаевтың “Кеңес
дәуіріндегі қазақ әдебиеті” (1998), М.Базарбаевтың “Замана тудырған
әдебиет” (1997), Т.Кәкішевтің “Қазақ әдебиеті сынының тарихы” (1994),
Р.Нұрғалидың “Сырлы сөз” (2000), А.Сейдімбектің “Күй-шежіре” (1997),
Р.Сыздықовтың “Сөз құдіреті” (1997), А.Еспенбетовтің “Уақыт өрнегі” (2005),
Ж. Дәдебаевтың “Жазушы еңбегі” (2001), Қ. Әбдезұлының “Жазушы және заман
шындығы” (2003), “Т. Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ
прозасы” (2001), “Әдебиет және өнер” (2002), “Тарихи тұлғалар және қазақ
әдебиеті” (2004), Р. Тұрысбек “Жазушы еңбегі және шығармашылық” (2004)
“Парыз бен парасат” (2003) т.б. ғылыми зерттеулерін басты назарға алдық.
Зерттеу әдісі. Қазақ қаламгерлері шығармаларындағы ұлттық өнердің
тұғырлы тұлғаларының өмірі мен шығармашылығын, оның кешеден бүгінге жеткен
тағылымдарын жүйелі талдау – жинақтау, баяндау түрінде зерттеу негізгі
нысана етілді. Сонымен бірге қазіргі қазақ прозасындағы өнер тақырыбы
аналитикалық тұрғыдан да, жүйелеу мен жіктеу, топтау тәсілдері арқылы да
қарастырылды.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері. Диссертациялық
жұмыста өнер мұраты мен өнерпаз бейнесі, халыөтың мәдениет үлгілері,
қаһарманның көркемдік әлемі, өмір шындығын суреттеуде атқаратын орын-
үлестері негізгі назарда болады.
Қазақ прозасындағы өнер тақырыбы, талантты тұлғалар табиғаты дәстүрлі
мәдениет, халық мұрасы өзіндік өзгешеліктерімен дараланды.
Зерттеуде көркем прозадағы өнер мәселелері жанр, шеберлік тұрғысынан
қарастырылып, теориялық ой-түйіндер жасаған ғалымдардың: М. Әуезов [1], С.
Қирабаев [2], З. Қабдолов [5], Р. Бердібаев [4], Т. Кәкішев [10], Ж.
Дәдебаев [3], М. Мағауин [7], А. Сейдімбек [8], Қ. Әбдезұлы [13], Б.
Майтанов [17], Р. Тұрысбек [14] және т.б. ой-тұжырымдары мен
көзқарастары бағыт-бағдарлық, теориялық және методологиялық негіз ретінде
қолданылды. Сондай-ақ, алыс-жақын елдердің осы бағытта тұрақты еңбектеніп
жүрген ғалымдарының еңбектеріндегі теориялық пікірлердің де өз мақсатымызға
қол жеткізуде үлкен септігін тигізгенін атап өту қажет.
Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Зерттеудің басты тұжырым-
түйіндері жазушылар мен ақындардың өнер иелерін суреттейтін шығармаларына
тоқталып, онда өмір шындығын, қаһарманның көркемдік әлемін жан-жақты ашып
көрсету мақсат етілді. Жазушы еңбегі мен шығармашылығына, көркемдік
мұраттарға зор мән берілді. Қазақ қаламгерлерінің өзіндік өзгешеліктеріне,
ізденіс іздеріне, материал жинау мен қорыту мәнеріне, өмір шындығын өнер
туындысына айналдырудағы қолтаңба, көзқарас мұраттары негізгі назарда
болды. Сондықтан да зерттеу жұмысының нәтижелерін орта мектеп пен жоғары
оқу орындарында қазіргі қазақ әдебиеті курсына, осы проблемаларға қатысты
арнаулы семинарларға пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі.
Зерттеудің құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ДӘСТҮРЛІ ӨНЕР ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ҚАБЫЛДАУ
1. Өнер және өнерпаз сипаты
Тарих тағылымына ден қойсақ, кез келген халықтың қалыптасуы мен даму
жолдарынан – дәстүрлі мәдениет үлгілерін, өнер өрісінің бел-белестерін
байқауға болады.
Әдетте, мәдениет мәйегі өнер өлкесі өзіндік өзгешеліктерімен
ерекшеленетіні хақ. Осы реттен келгенде, қазақ халқының мәдени-рухани
бастаулары көне кезеңдерден арна алады. Оның алғашқы үлгі-өрнектері –
Ежелгі әдебиет нұсқаларынан, ақын-жыраулар мен би-шешендердің өнегелі
үрдістерінен, қысқасы қазақ халқының руханият саласындағы ?????? ұлт
мұратына адаммен танытумен бірге мәдениет тарихына, оның ішінде өнер
әлеміне де үлкен үлес қосты.
Өйткені, өнер – ұлт мәдениетінің жарқын көріністерінің бірі (11-б.).
Өнер – әлемді көркемдік тұрғыдан тануға және игеруге бағытталған
адамдардың рухани-практикалық қызметінің саласы. Ол адамның әмбебап
қажеттілігін қанағаттандыруға, адам сезімінің дамыған түрлерінде қоршаған
ортаны қайта жасауға бейімдейді.
Өнерді адам қызметінің барлық басқа нысандарынан айрықша етіп
көрсететін ерекшелігі - болмысты көркемдік-бейнелік нысанда игеруінде
жатыр. Ол нақты көркемдік-творчестволық қызметтің нәтижесі және бір
мезгілде – адамзаттың мәдени-тарихи тәжірибесін іске асырудың негізі болып
табылады. Көркем бейне болмыспен сыртқы ұқсастық ретінде ғана емес, осы
болмысқа шығармашылық қарым-қатынас, нақты өмірді болжау, толықтыру тәсілі
ретінде көрсетіледі.
Көркем бейне – өнердің мәні, субъективті, авторлық тұрғыдан жасалған
өмірді сезім арқылы жаңғырту. Көркем бейне өз бойында өзін дүниеге
келтірген мәдениет пен адамның рухани күш-қуатын шоғырландырады, өзін
сюжетте, композицияда, дыбыста, қандай да болмасын түсінікте көрсетеді. Ол
балшықпен, бояумен, таспен, дыбыспен, фотографиямен, сөзбен іске асырылуы
мүмкін. Сонымен бірге өзін музыкалық туынды, сурет, көркем шығарма, сондай-
ақ фильм және спектакльде де таныта алады.
Өнер ұғымының бір-бірімен тығыз байланысты түрлі мәндері бар. “Өнер”
санаты ең ауқымды мағынасында шеберлікпен теңестіріледі. Басқаша айтқанда,
дәрігердің, актердің, ғалымның немесе жұмысшының жұмысы болсын, мәселе
шебер орындалған кәсіби қызметіне келіп саяды. Шеберлік еңбекті сүю мен
шынайылықтан, тұрақтылықтан тұрады.
Біз еңбекті одан әрі бөлу мен жетілдіру барысында өнер ретінде
қоршаған әлемді және адамды “сұлулық заңдары бойынша” қайта жасауға
бағытталған шығармашылық қызметті түсіне бастадық. Бұл жерде де шеберліктің
шешуші мәні бар. Алайда, ол дүниеге келетін туындылардың құрылымының ішкі
заңдылықтарын жүзеге асыруға бағытталады.
Әлеуметтік практиканың ерекше түрі көркем шығармашылық болып табылады.
Оның дүниеге келуі барысында қоғамдық мағынасы, сонылығы мен жаңалығымен
ерекшеленетін өнер туындылары пайда болады.
Осы тұста ақын Абайдың өнерді тән және жан азығы деп қарағанын еске
алсақ, өнер мұраты шын мәнінде – адамға, оның өмірі мен еңбегіне бағытталуы
тиіс. Академик-жазушы С.Мұқановтың: ...жан азығы дегеніміз – көркем өнер.
Бұл табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-қуатты адамның қажетіне
сәйкестендіріп, қол ия тіл арқылы көріктендіріп жіберу... өзге халықтар
сияқты қазақ халқының да қай заманда қалай тұрғанын, ой-санасының қалай
өркендеуін көркем әдебиеттен басқа айқын көрсететін құрал жоқ, - деп жазуы
өнер мұраты мен орнын айқындаудан туғаны анық (Мұқанов С. Халық мұрасы. –
Алматы: Қазақстан, 1974. – 126, 128 б.).
Бұл жайтты, әрине өнер мұраты мен табиғатына қатысты да айтуға болады
(12-б.).
Шебер өнер туындысын белгілі бір бейне арқылы өзінің ішкі жан дүниесін
көрсету үшін емес, сол өнер туындысы арқылы өмірдің белгілі бір нысанын
рухани әлемге тән жалпыға ортақ құндылық деңгейіне дейін көтеру
қажеттілігін танытады. Өнер туындысы шын мәнінде символ болып табылады және
оның сұлулығы руханилықты таза түрде иеленетін түпсіз ізденістер барысында
танылады. Өнер туындысы, сол сияқты субъективтік жай-күй сұлулықты таза
күйінде таныта алмайды, оның үйлесімді дамуы үшін қажетті шынайы өмірдің
қандай да болмасын түрлерінен тыс таза мұратты көрсетпейді. Бұл, сайып
келгенде: “әстетикалық өмірдің өзіне түпкілікті нақтылы шынайылыққа, оның
ішінде құндылыққа қол жеткізу мүмкін емес. Әрбір туындыда белгілі бір
түрдің шегінен асатын идеалды мәннің болуын ашатын болғандықтан да ол
құндылық ретінде бағаланады.” (А. Банфи. Философия искусства, стр. 35).
Субъект – объект қарым-қатынасының “идеалды саласы” құндылық немесе
құндылықтар болып табылады. Өнердің таза әстетикалық құндылыққа қарым-
қатынасы үстірт зерттеген кезде заңды болып көрінуі мүмкін. Шынында да, өз
мәні бойынша өнер туындысы үйлесімді жинақталуға сай келетін бірқатар
құндылықтарға негізделеді. Бұған қоршаған әлемге деген назар, дәстүр,
тіршілік те жатады.
Бұл – әтикалық, техникалық, әстетикалық құндылықтар. Осы әстетикалық
құндылықтар өнердің жан-жақты қоғамдық рөлінде маңызды орын алуымен қатар,
өнер туындысының өзегіне айналатын басқа құндылықтардың бастысы болып
табылады.
Өнердің негізгі мақсаты – адам туындысындағы сұлулықты іске асыру болып
табылады. Бұл – таза сұлулықтың қағидаларын жүзеге асырудың немқұрайлы
нысанында орын алуы мүмкін. Бұл жағдайда өнер туындысы шебер, бірақ
мейірімсіз құбылыс болады, оның мәннің шынайылығына қатысты сұлулығы
тысқары болады.
Қазақ әдебиеті, соның ішінде проза саласы соңғы жылдары өнер иелері
жайлы жазылған туындылармен толығуда. Бұл да болса әдебиетіміздің өркендеп
өсуі деп тануымыз керек. Қаламгерлер өз туындыларында өнер саңлақтарын
таныту арқылы ата - бабамыздың қиын да қыстау кезеңде неден болса да
тайсалмай, қажымай, сүрінбей өткен сара жолдарын арқау еткен тәрізді.
Қазақ халқы қай өнерді болса да өте жоғары бағалаған ел екендігі баршаға
аян. Өйткені батыр да, палуан да, әнші де, биші де, күйші де, мүсінші де –
осының бәрі де қай қазақтың өнбойынан табылатыны сөзсіз. Оған дау да жоқ..
Міне, сондай жанның бірі, Ілияс ақын айтпақшы:
Кезінде сері болсын, пері болсын.
Ұнайды Ақан маған өнерімен демекші, қазақтың мақтанышы болған,
алты алаштың серісі атанған, мыңмен жалғыз алысқан, атақты әнші,
композитор Ақан сері Қорамсаұлының рухани мұрасын бүгінгі ұрпаққа
танытқан қаламгеріміз Сәкен Жүнісовтің қазақ әдебиетінде алатын орны
ерекше. Өзінің алғашқы кесек туындысы Жапандағы жалғыз үй романымен, одан
кейін жазған екі томдық тарихи романы Ақан серімен, басқа да әңгіме-
повестерімен, драмалық шығармаларымен ол қалам қарымы қуатты суреткер
есебінде әдебиет тарихына енді.
Ақынның өмірі – ертегі өмір. Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ
жұртқа жат, жұмбақ сыры көп адамдардың көңілін аударып, қызықтырған. Енді
осы жұмбақ адамның бейнесін қара сөзбен сомдау арқылы Сәкен Жүнісов қазақ
әдебиетіне кемелді, кең ауқымды, терең тамырлы туындыны дүниеге алып келді.
Жазушы күрделі дәуірдің өнеріне ел қанық, әрі қалың қазақтың мақтанышына
айналған Ақан сері сияқты кемеңгер тұлғаны әр қырынан алып сомдап, ол өмір
сүрген заманның қайшылықты, күрделі шындығын ашып көрсетеді.
С. Жүнісовтің романында Ақан өмірі, Ақан тағдыры бұралаң-
бұлтарысымен, ой-қырымен, тарау-тарау өмір белесі болып оқырманына ой
тастайды. Романда сан қырлы дарын иесі Ақанның мінез-құлқы, жан дүниесі,
күйініш-сүйініші, арман-мұңы арна-арнамен, сол өзі тағдыр кешкен
әлеуметтік, қоғамдық орта шындығымен жіксіз жалғасып, тартымды суреттеледі.
Жазушы осы ақын өмірінің белестерін көптеген тарихи деректермен сөйлетіп,
кестелеп көз алдына әкеледі.
Көкшетау өңіріне өзгеше бір апат болып тиген Біршек қасқырды соққан
жас жігіт Ақан қысқы кештің сұлулығына таңырқап, көкейіне келіп қалған әсем
ойды өлең өрнектеріне түсіруге асығуда:
Дүние қызыл от, қып-қызыл қан. Дәл ортасында тіршілік үшін жан
алысып, жан беріскен қос арлан. Үлкен ойлы көзін қадап, қайың арасынан
бақылаған аңшы:
Дүние жалын, дүние от,
Дүние ыстық, дүние шоқ,-
деп әр сөзін қайталап, бөгеле береді: Дүние жалын, дүние от... Сәлден соң
ақын жігіт жап-жақсы өлең жолдарын құрап, басын біріктірді.
Тіршілік нәрін сепкен күн –
Дүние жалын, дүние от,
Тіршілік бойдан кеткен күн-
Сенген шала, өшкен шоқ 23-б
Дүниенің алыс-жұлыс күрес, сұрапыл, тайталас екенін, ақын жігіт сол
кезде сезді ме екен? Алуан түрлі күрес, нелер шарпысу, беттесу күтіп
тұрғанын әзірше аңшылық пен серілікті ермек етіп, сұлу ат пен сұлу әнді
ғана мұрат тұтып жүрген жігіт сезінді ме екен?
Ақан сері романында Ақанның өмірге көзқарасы жаңа қалыптаса бастаған
кезден емес, аз да болса, өмірдегі теңсіздік мәселесін аңғарып қалған күйде
жүздеседі оқырманға. Әрине, екінші кітаптағыдай басына түскен ауыртпалықтан
қысым көрген Ақан есейіп, өмірге көзқарасы байып, үлкен күреске әлі шыға
қойған жоқ. Патша мұрагері - Цесаревичке қазақ халқы атынан үлкен шағым
айтатын дәрежеге ол әлі жеткен жоқ. Ақан - әдемілікке, әсемдікке ғашық,
өмірдегі сұлулыққа, өнердегі пәк тазалыққа ғашық. Халқы оны сері
атандырған. Ақын бойынан өнерпаздық салтанат, серілік думан аңғарамыз.
Зұлмат заманның озбыр күштері бұлдыр болашағында өзіне нендей сыбаға
әзірлеп қойғанынан ақын жүрегі бейхабар. Сұлулыққа, өмірдегі сылқым өрнек –
суретке ғашық ақын табиғаттың өзіндей таза, бейкүнә, сәби жанды Ақтоқтыны
қапысыз сүйді. Ол әлі үлкен күрестен аулақ. Ақын – екінші кітаптың
соңындағы Жоқ, кету керек. Тез кету керек бұл арадан. Тіршілікке қарсы
шабар адам баласында дәрмен жоқ. Тек оның ыңғайына қисаю керек. Құс екеш
құс та жылы мекендеріне кетті. Туған жерін, өскен елін тастап кетті. Сонда
ауру баламен Ақан қайда бармақ? Кімге сыймақ? Ағайындарға барып суық
босағасынан орын сұрамақ па? Ағайын дейтін қай ағайын қалды? Бүгін бір
жақсылық етсе, ертең құлағыңнан, өле-өлгенше міндетсіп кергір қиқу
қалмайды. Өлейін деп жатқан өлексені тірілтіп алдым, жынданған есалаңды
сауықтырып қатарға қостым дейтін намысқа тиер қаңқу қалмайды соңынан,
біреудің қолына қарап кіріптар боп, қас-қабағына қарап мүсәпір халмен
өлімшенің күнін көріп, итқорлық тіршілік ету ғана қалғаны ма? Апырай,
намыс, намыс қайда?! Әттең, намысқа шабар қазір не қалды? Қара қоста,
айдалада өлейін деп жатқан жанның намыс несін алған?! Бәрінен де
Ыбанжаннан обал-ау! Тіршілікке бүйтіп келмесе өтті. Дүниеге келтірген әке
баласынан ала алмаған өші бардай қор, мазақ өлімге тіреп, көз алдында
аяусыз көмбек пе?! Жоқ, соңғы рет азаматша серпіліп, сақтау керек баланы.
Қаз да балапанын қорғап, қанатынан қайрылды-ау. Адамның құс құрлы
болмағаны деп толғанып тіршілік үшін арпалысқан, өмірдегі күрес атаулыдан
безіп, баз кешкен, жігері құм боп жасып, үнсіз мүлгіген реңсіз мылқау
далада, мылқау баласын арқалап, отыз жыл жолдас болған ән серігі –
домбырасын, саятшы, серілік белгісі – мылтығын жапан түзде жалғыз шошайған
қара қоста қалдырып, адуынды жастық шағымен, орны толмас арманымен, туып-
өскен мекенімен үнсіз қоштасып, алыстағы сағымдай елестеген бұлдыр
тіршілікті бетке алған Ақан емес әзірше 2 кітап 395. Оның әлі күрестен
беті қайта қойған жоқ, тауы шағылған жоқ.
Ақан серінің бірінші кітабында айтылғандай, Сырымбет саласындағы,
Қаратал қойнауындағы Ереймен баурайындағы Сері басына түскен үш соққы
жеңіл теперіш емес. Жаны нәзік, табиғатынан сезімтал, кірпияз, сұлу жанды
Ақанға тағдыр Сырымбет саласында аяулы да адал махаббаты Ақтоқтыдан айырылу
сыйын әзірледі. Әлібектің Қарабедеуімен Ақтоқтысын алып қашқан Ақан қолға
түскен. Кеше ғана атын сырттай естіп, жүзін бір көруге іңкәр болған жастар
енді Жалмұқанның атшабарлары болып, аяулы серіні қолға түсіріп, үнсіз
қоршап тұр. Осы тұста Ақтоқты характері бар болмыс-бітімімен дараланып,
оқырман алдында анық айқындала түседі. Ол қапылыста қаза табар Ақанның
тағдырын ойлап, мына қара көпірдің, қара күштің алдында амалсыз жуасып, бас
иді. Жалмұқан соңына ергендер ертең өкіне білсе де, бүгінін ойлай
білмейтін шөл көздер тарпа бас салып, өз әнін, өз сәнін, қасқырша таламаққа
даяр. Олар қазір өз жүрегі қалаған ғашығы үшін күйген Ақан сері дегенді
ұмытқан. Ру, ата намысын лайлаған жау тұр деп қана түсінеді. Бөлтірікше
баулынған жаужүректер қазір қыл арқанды жазықсыз жандардың мойнына бұғалық
етіп тастап, қарауыл қотанында әулекіленіп, дырылдата сүйретуі де
ықтимал.136.
Ақтоқты:
- Ақан аға, кездігіңді маған беріңізші,- деді... –Ақан аға, хақ
тағала сіз екеумізді қосылуға жазбаған екен. Мен үшін жүдеп, ессіздердің
алдында қор болмаңыз. Ақтоқтылар көп. Ақан сері біреу қарауылда. Мен сізге
татымайтын сол көп Ақтоқтылардан аса алмаған бір бейбақ екенмін. Сізбен
бірге өлу қолымнан келмеді. Бұғалыққа мойын ұсынар көп жасық қыздардың бірі
ғанамын. Өмір бойы енді сіздің адал жүрегіңіздің, махаббат періштесінің
қарғыс атсын мені. Мен енді сізбен еркін серуен құрар азат Тоқты емеспін,
көгендегі басы байлы қара тоқтымын. 136. Ақтоқты бұл жерде әйел-
теңсіздігі сияқты шынжыр-бұғаудан құтыла алмай, басқа түскеніне көніп,
шерменде болғанын көз жасын желдете мойындап та тұр. Ескі заманда қазақ
қыздары мен әйелдерінің бәрі бірдей ескі салтқа мойын ұсына бермейді.
Сондай-ақ ескі салт-дәстүрге еш қарсылықсыз мойын ұсынып кете бергендердің
қатарына Абай жолындағы Тоғжан, Ділдә, жатқызсақ, әпопеядағы Керімбала,
Салтанат, Нұрғанымдар аз да болса бас бостандық, махаббат еркіндігі үшін
қарсылық жасайды. Ал, Үмітай мен Салихалар батыл күреске түседі. Әуезов
романда әйелдердің әрекетсіздіктен қарсылық, наразылық білдіруге дейін
барып және жай наразылықты әрекет, қимылға көшкенін, сөйтіп, бостандық,
еркіндік үшін күрестің әволюциялық дамуын көрсеткен. Әйелдердің ертеңгі
күні бостандық алатынына оқушының сенімін тудырған. Ақтоқты да Тоғжан мен
Ділдә сияқты ескі заңға мойын ұсынған, бағынған көп қазақ қызының бірі. Дәл
осы тұста бір айтар жәйт, осынау Жалмұқан тобының алдында Ақан неге үнсіз?
Басынан сөз асырмайтын адуынды Ақан көп шәуілдектің ортасында неге үнсіз
қалды? Ақан сынды ақынның болмыс-бітімін даралайтын тартыс осы жерде өзінен-
өзі туып тұрған жоқ па? Өнер адамының басынан өткен кез-келген кездейсоқ
биографиялық ұсақ-түйектерді жиып-теріп көрсетудің керегі аз. Бүгінгі күн
оқушыларына ақын өмірінің ең бір есте қаларлық, тәрбие берерлік бағалы
құбылыстарын, адам баласының прогресшіл тарихы үшін аса маңызды жайларын
саралап, талғап суреттеп беру керек- дейді М. Әуезов.
Халқы сүйген ардагер ақынның Қыпшақ еліндегі дүбірлі астан мерейі
үстем боп, тақымына басқан Құлагердей дүлдүлі бәйгеде озып, жанына ерген
серіктері өнер сайысында, білек сайысында үстем боп дүйім жұртты аузына
қаратқанда, Ақанның көксегені Әлібектей өр мінезді, азуы алты қарыс дала
көкжалын марапаттап, шашпауын көтеру емес, керісінше, Көкшеден алыстағы
бөтен елдің арасында әсем әнді насихаттау, сұлу әні, маржан сөзімен туған
халқын сусындату. Романның екінші кітабындағы ашық айқасқа шықпаған ақынның
серілік, әншілік қызық қуып жүргенімен, бұл кез көп нәрсені байымдап, көп
нәрсеге көзінің жеткен кезі. Сізден сұрар бір ғана тілегім бар: Әлеке,
егер маған салсаңыз, Өлімді жерде молда семіреді дегендей, ас десе
қалмайтын, ас ішіп, аяқ босатарларды, құран шығарып, аят оқып шариғат
айтатын қожа-молдаларды, кісісі үзілгенше шіреніп, арқандай ширатылған
дүңгірлеген қуыс кеуде бай-манаптарды ертпесеңіз 104 деген Әлібекке
арнаған сөздерінен роман кейіпкерінің характері біршама жақсы қырынан
көрініп тұр.
Ақтоқтыға әрі өкпе, әрі наз аралас жолдаған өлеңмен жазылған
Ақан хаты Қыпшақ елінен келе жатқандағы шығарған Тағырыбың атты ұзақ
өлеңіндей емес.
Нұсқамен өлең жаздым, ей, қалқатай,
Көргенде дидарыңды көңілім жай.
Алмайсың бір сезімді ілтипатқа,
Қыз жоқ па әлде сендей әкесі бай...- деп келеді. Бұл Ақанның
Ақтоқтыға жолдаған хаты. Ал, су Құсайынның аузымен айтылатын Қыпшақ елінен
келе жатқандағы ақын толғанысы жарыққа шығып, маңындағы серіктерін де,
тіпті жолбарыс жүректі Әлібекті же жылатқан Тағырыбында ақынның өз
басындағы жай ғана емес, сол күңгірт замандағы өзіндей сансыз жастардың
басындағы ауыр хал де баяндалған.
Қас қарайып бара жатқан кез, елсіз даладағы көл жағасы...
меңіреу, тылсым тыныштық. Сол тыныштықты бұзған шерлі ақынның жүрегін жарып
шыққан мұңлық зары...
-...Зат біліп, ырық берсең мен де сендік,
Көргем жоқ пиғылыңнан қазір кемдік.
Сізден соң басқа қызық керек емес,
Егерде осы жолы кетсе теңдік... 127
Осы өлеңде өнер десең өнері бар, мәрттігі бар, намыс десең намысы бар
Шөкей Ожымбай, Сұлтанмұрат, Бәтжан, Аяғандардың зары, мұңы тұнып тұрған жоқ
па? Дәл осы тұс оқырман жүрегіне жылы тиіп, оның да көкірегіне мұң ұялатып,
Ақандай аяулысына деген ілтипат сезімін оятып тұрған жоқ па? Сондай-ақ Аһа-
һей, а-һей...жаңғырып айғай десе, бірге ұрандап, жүйрігін тосқан тоспадан
ат көпір боп жиналған қалың жұрттай, делебесі қозған, алға ұмтылып кимелеп,
тұлпарын күтіп мойнын созған қазағымдай қалың жыныс қайың, терек,
қарағайыңнан айналдым, айхай дала! Айдыныңнан, шалқарыңнан құс жыртыла
айрылған сұлу көлдер, әсем өзен, көк белдер, тар қапастан шыққан мұңлы-
шерлі ұлыңды айықтырар алып батпан, зілдей зұлмат қайғыдан... 148.
Қызылжардағы дін оқуын тастап, туған еліне асығып келе жатқан балаң
жігіттің Сырымбетті көргендегі өлеңмен ақтарылған сезімі.
Сырымбет тауы, қалың өскен қарағай іші, домбырасын құшақтаған
Ақан... шерлі ән, мұңлы ән, мұңлы ән дүниеге келе жатыр... шерлі ән, иә
шерлі ән тағы да... Бір Ақтоқты емес, мыңдаған қазақ Ақтоқтыларына шығарған
Ақан зары.
Аулым қонған Сырымбет саласына,
Болдым ғашық ақ сұңқар баласына-ай,
еркем-ай...
Аулым қонған Сырымбет жел жағына,
Артық туған бала едің ел бағына-ай,
еркем-ай – дей келіп Қарындас-ай, енді есен бол
дегенде көз жасың төгіліп-төгіліп кетеді 149. Жазушы бас кейіпкердің,
өнер иесі Ақанның өнерді жасау тұсындағы сәтін, психологиясын сәтті берген.
Өнерін бағалап, бүкір болса да Кенжебикеге ақылдығына ынтызар жүрекпен
ынтығып, көңіл қосқан Құдайқұл атасындай Ақан жүрек сезіміне бас иіп,
Ұрқияны сүйді. Шіркін-ай, сол тұстағы ел жақтың түсі қандай суық еді. Анау
бұғып жатқан қараңғы тұманның астында қалың қасірет, мың батпан мұң жатыр-
ау. Елге лаң, ерге қайғы салған тоңмойын надандар тағы да сол тұманның
астында сойыл сілтесіп, тіл безесіп, майдандасып жатыр-ау. Тым құрмаса бір
рет ана қара тұманға тау үстінен, биіктен қарайтын күндері болмағаны ма?..
Ай, сейілер түрі жоқ, не деген ұсқынсыз тұман еді.188. Жазушының айтпақ
ойы Ақандарға дегенде Ақандар емес-ау, дүйім еңбекші жұртқа дегенде
беймезгіл заманның бұлт-тұманы сейіліп пе? Қара тұман Тастан, Науан
бейнесінде келіп, Хадишаны трагедияға ұшыратты. Батыраш, Қотыраш,
Нұрмағамбеттер бейнесінде келіп, Ақанды жалғыз серігі, ер қанаты
құлагерінен айырды. Намысқа тырысып, мәселенің мән-байыбына бармаған
Жалаңтөс Ожымбай, Шәкей, Байбатыр, Бәтжандар басындағы аянышты хал да сол
тұстағы дәуір тынысын, заман ағымын айқын көрсетіп тұр.
Құлагердей жүйрігін қолқалаған Қуандықтың жуаны Батырашқа Ақан
қайырған жауап: ...Зорлықшыл, зұлымдықтан басқа ой дарымаған сендердей
қаңылтыр бет қарауылда да көп, бар ауылда да көп. Талай көріп, талай
кезіккен безерген беттерден безер күнім болса да, құтылар күнім болмағаны
ғой... 231. Ақан тұлғасын ірілендіріп тұрса, Батыраш сөзі: мың жерден
айттырылып қойсын, әкесінің аузын ұрып, жұлып әпермеймін бе? Кім менің
қолымды қағады, кесе көлденең тұрып көрсін, қара суын теріс ағызайын!231.
– Сасық көкірек, май шүйде, дала феодалының бар болмыс-бітімін, характерін
көз алдыңа әкеп тұр.
Әсем әнімен халқының сусынын қандырып, шабытты шақта отырған сері
Ақанның Балқадиша әні де ақынның өнерді жасау процесіне автордың
қаншалықты мән бергенін көрсетеді. Ұзатылғалы отырған жас қыз Балқадиша,
теңіне емес, мал деген құдіретті нәрсенің арқасында сезімі топас, көкірегі
сасық біреуге кетіп бара жатқан қыз бала... Соңынан қарауылдай келген қос
жеңгесі... Ақын шабыттанып отыр. Бір Балқадиша емес, жүздеген
Балқадишаларға деген ақ тілеу ағаның ескерткіші бұл.
Дегенде Балқадиша, Балқадиша,
Боларсың біздің сөзге, дүние-ай, зар Хадиша,
Бұлаңдасып асау тайдай жүрген басың,
Боларсың қандай жанға, құдай-ау, жар Хадиша! Ақан сері,239-б
Ақан - әнші. Ол өз әнін айтып, өз әнін ғана таратып жүрген арнасы тар
деңгейсіз әнші емсе. Бүкіл қазақ жұртының жақсы үлгі, жаңа жыры болса,
қасына ерткен шәкірттеріне айтқызып, бар өнерді жұртқа жария етуші. Шалқар
әнші, ұстаз. Өзі қашан да Біржан әнін айтып, оны өзінен жоғары ұстап,
Қарауыл әлі мен Керей елін өнер арқылы жақындатуды көздесе, алысқа тойға
барып келсе, сонау кіші жүз елін он саусағынан өнер тамған – күйші ел деп
көкке көтере мадақтап, Мұхиттай ақынның жаңа өлеңін өз жеріне алғаш рет
қасиетті шашудай шашады. Ақанның ақындық кредосы, мақсаты, өмірлік мүддесі
Сағынай асына жүрер кезіндегі қарауыл шонжарларына айтқан сөзінен айқын
аңғарылады:
- Менің достарым - әнімді ертеңгі ұрпағыма жеткізер жұртым. Менің
достарым – ешкімге қиянаты жоқ ақын, әншілер. Менің бауырларым – үш жүздің
қазағы. Амалы, айласы аз, жаны абзал, көңілі шат қарапайым жұрт. Тоқсанға
келіп саптаяққа сиіп өлген Сағынайды көрден тірілтпекке бармаймын.
Көңілімде сайраған құсымды, төрт аяғы дүбірлеген қанатым Құлагерімді
апарып, көптің көңілін жадыратамын, солардың қалғыған жүрегін оятамын.
178
Халқына аяулы екі адам болса, біреуі Ақан шығар, бір адам болса, сол
бір адамның өзі Ақан шығар. Үстем тап өкілі, озбыр күш иесі Әлібек, адай
елінің балуан жігіті Әліпқали, оқыған жігіт Мәмбетәлі мен оның достары
Горбунов, Иваницкий, Чернышева бүгін де дәурені өте бастаған кәрі сұлтан
Шыңғыс та Ақанды өнеріне, ізгі жүректілігіне бола ұнатты ғой. Мейлі, мыңды
айдаған Нұрмағамбет паң мен Нұртаза, Мұқанәлілер бағаламай-ақ қойсын, халық
өкілі Саққұлақ бидің мына сөзі Сағынай асында мерт болған Құлагер емес,
батыраш, Нұрмағамбеттер екенін, ақын есімінің бүгінгі ұрпақ, ертеңгі ұрпақ
зердесінде мәңгі сақталарын айқындап-ақ тұрған жоқ па? Он ояз, қырық
болысына тұратын Ақандай саңлағың келсе, көрінгеннің құзғындай саңғып,
қарғадай шұқисың. Ақан көл еркесі аққуың, көк еркесі сұңқарың емес пе?! Ол
қарауыл да, керей де емес, үш жүзіңе ортақ ерке серің, қазағыңның атын
тамылжыған әнімен аспанға шығарар бұлбұлың емес пе? Оның шартарапқа ұшқан
көңіл құсындай, қанатындай Құлагер қазақ милләті бәйгеге қосар дүлдүлің
емес пе?356
Қазақ халқы атынан халық мұңын, ел тілегін айтуы – жазушының ғана
тамаша шеберлігі емес, роман қаһарманы ақан күресінің, Ақан тартысының ең
шырқау биігі, ең шырқау шыңы. Ылғи шен-шекпен киген ел жуандары мен патша
ұлықтары қоршаған мұрагер... Өріп жүрген әкімдер... Осындай тұста патша
ұлына қарсы сөз сөйлеу үшін қандай жүрек, қандай батылдық керек десеңізші!
Тек жүректілік қана емес, елім деп, халқым деп соғар ұлы жүрек керек қой
ақын кеудесіне.
Ақан осынау қатерлі іске неліктен барды? Автор өз кейіпкерін
үнемі даму үстінде көрсетіп, ақыры осынау үлкен күреске қосып тұр. Халқының
көзіндегі жасты, көкірегіндегі мұңды сезімтал ақын жан жүрегімен көре
білді. Хадиша, Ақтоқтылар трагедиясы, серінің өз басына түскен Сырымбет
саласы, Қаратал қойнауы мен Ереймен тауларындағы үш ауыр тағдыр соққысы,
жылқысы барымталанған керей жуандарының момын елден жалғыз қарасын сыпырып
алғандағы халық көзіндегі шерлі жас Нұртаза, Науан, Нұрмағамбет ояздардың
қалың бұқараға жасап отырған әділетсіздігі, үстемдік қанауы – осының бәрі-
бәрі Ақанды үлкен күреске шығарды. Осынау оқиғалар әділетсіздік атаулыға
қарсы күрескен Ақан бейнесін тұлғаландырып қана тұрған жоқ, сонымен қатар
сол замандағы дәуір тынысын, заман лебін бар болмыс-бітімімен көрсетіп тұр.
Нұртазаның зымияндығына алданған көзсіз ер жігіттердің ісін қумақ болып,
Ақмолоға барғанында Жайынбек үйіндегі Советник Тұрлыбек күшенұлына ақын
ашынған жүрекпен соқтыққанда дүниедегі әділеттілік атаулының жоқтығына
қынжылып, бар болмысымен қиналып, ашына сөйледі.
-Ұқсаң – сол. Тұрлыбек, мені неге іздейді дейсің. Сені
іздемегенде кімді іздейді. Қазақ елі орыс патшасына бағынғалы қазақ
даласына жаңа тәртіппен орнаған жаңа қауым – оқыған қауымның басы
сендерсіңдер – Тұрлыбек, Жайынбек, мына Асылқожа. ... Тұрлыбек, сені әкең
орыс оқуына бергенде, ертең орысша нан сұрай алмай өліп қалар-ау деп
бермеген болар. Еліне, жеріне тығын болсын, өресі жеткен жерге сөзі жетпей,
есесі кетер ер-азаматы болса соның сүйеніші болсын деп тілеген шығар.
...Жарайды ендігісін өлеңмен айтып берейін, кейінгі жастар айта жүрер....
Осыдан да аңғаруға болады Ақан халықтың, елдің мұң-мұқтажан ойлайтын асыл
жан екенін. Тұрлыбектің өзінің масқарасы шыққанын мынадан-ақ байқауға
болады: Ақанға соқтығып не шаруам бар еді. Енді мен туралы бір ауыз сөз
өлең шығарса, ертең-ақ мына ғазиз елге таратады. Әнмен тарады дегенше,
бүкіл қазаққа жетті дей бер. Қайсысының аузына қақпақ боларсың. Әй, осы
ақын дегеннің бір жаман жері – не айтса, сөзі жерде қалмайды, күн құрғатпай
ел кезіп кете береді. Нем бар еді Ақанда, нем бар еді. Енді әнмен
масқараламаса жарар еді. Қалай қайырарсың қызып алған аруақты кәпірді. Осы
жолдардан-ақ Ақан әнінің асқақтығын көруімізге болады. Ақан ән салғанда
Тұрлыбектің өңі өзгеріп, екі иіні түсіп, басы салбырай берді.
Көкқұтан мойнын созып қаз болмайды,
Шөл-құмайт көк шалғынды саз болмайды.
Жамандар жайда жәрдем бермек түгіл,
Тар жерде басын бақса аз болмайды.
Ер пайдасы тиеді сасқан жерде,
Ел жаңылып, етегін басқан жерде.
Жаманға жазатайым ісің түссе,
Жабысып қалады екен аспан жерге.
Тар жерде қолдың ұшын бергенді айтшы,
Екінің бірі мырза тасқан жерде. 11, 159-
Ақанның дүниеге деген көзқарасын ашқан, көп нәрсені үйреткен Новиков
дейтін фельдшер, саяси көзқарасы үшін оқу орнынан қуылған Мәмбетәлілер
әділетсіздік деген тек қазақты ғана емес, Ресей жұртын да жайлап тұрғанын
ақын осылардан естіді. Россияның екеу екенін, бірі үстемдер Россиясы, бірі
– еңбекші жұрт Россия екенін ақын осылардан білді. Сондықтан да көп нәрсеге
қаныққан ақын Цесаревич алдында халық мұңын айтудан тартынған жоқ. Ал сол
патша баласының қазақтай халқына деген ой-пікірін білген соң Ақанға бәрібір
еді .Кең даласында армансыз сейіл құрып, серілікпен күн өткізіп жүрген ақын
жүрегінде сондай нық болмаса да, бұрын патша тұяғына деген болмашы үміті
бар еді ғой. Горбуновтың:
-Патша бұл сұмдықтарды білмейді деп ойлайсыз ба? - деген сұрағына:
- Шет жағасын білетін шығар. Бірақ түгелдей білсе, өз иелігіндегі
елді осынша қан қақсатудан оған түсер пайда қанша?- деп еді ғой. Ал, сол
болмашы үміті үзілген соң Ақан ашынды. Сол ашумен ызалы ақын Шыңғыс алдына
шақырылғанда да тілін тартпай, отты тілімен қазақтың сасық текелерін
аямай сынап өтуі заңды да.
-Халқымыздың тағдырын, күйін айтуға да шен мен шекпен керек пе?
Халқың деп соғар жүрегің болмаса, саусылдаған темір шеннен не қайыр. Ал,
елімізді, жұртымызды ойласақ, ол хақында патшаға бәріміз жамырамай,
біреуіміз ғана айтқанда тұрған не ағаттық бар?. 284
-Қазақ елі, қазақ жұрты шынында , не көрді? Жан-жағынан андыздаған
Монғолдың, жоңғардың қан сасытқан шапқыншылығын кешегі хандардың, төре-
сұлтандардың, бүгінгі ояз, болыстардың қиянат-қысастығын, озбыр-зомбылығын
көрді. Одан басқа не жақсылық көріпті. Мен осыны айттым. Патша баласының
көргенсіз дегені осы емес пе?! Ал, тәрбиесіз десе, ол да рас! Қазақ
халқы не тәрбие, нендей жылы алақан көріп отыр.? Алым-салық, айып-айбана
төлеп, шұрайлы көлін, шүйгінді шөбін, құнарлы жерін бергеннен басқа, не
қарымта қайтарып, алмақтан не
салмақ көріп отыр. Сендер алған сылдырмақ шен, жылтыраған
шекпен бе? Ертең шынжырын тағып жетелер, алысқанға айтақтап басқа-көзге
төпелер қарғыбау ма? Одан басқа не тәлім, орыс жұртының не тәрбиесін алып
отырсыңдар? Тым құрмаса, ел билеген болыстар, көбіңнің қара танитын
білімдерің, қол қоятын сауатын, орыс ұлығымен тілмашсыз сөйлесететін тілің
бар ма? Сендер басқарған ел не тәрбие көріп қарық болмақ. Мен осыны
айттым. Патша баласының тәрбиесіз дегені де осы. Мен өзім білетін, көзі
ашық қазақ білетін, бар қасіретті,, бар тауқыметті жаздым. Қазақ та орыс
елімен қоян-қолтық қосылып ел болып, тәрбие, шарапат көрсін деп, ел арызын
патша сарайына ала барсын деп жаздым. Бірақ оны Мұрагер құп алмады. Неге
құп алсын – қазақтың зердесіне білім құйып, тіліне нәр беріп, терезесі тең
сөйлегеннен гөрі, отарлы қойдай айдап, оны ойсыз мақұлдаған, тілсіз
бақылдаған мыйғұла текелерге басқартып қойса, жеуіне де оңай емес пе?!
-Ендеше, Шыңаға, бірінші әміріңізді орындай алмаймын: егер қате
десеңіз, халықтың көргенсіздігі мен тәрбиесіздігін бетіне басқан мұрагердің
өзі кешірім өтінсін жұрт алдында.
-екінші әміріңізге құлдық, Шыңаға! Былай да ертең мұрагермен
табақтас болуға бар ұлық итше таласып, өз-өздерің жақ-жақ боп жаға жыртысып
жатқанда, менің қыстырылып бірге жүргенім тіпті ерсі. Жараайды, ешқайда
бармаймын. Әттең, патша баласын бір көріп, табағынан бір асаған ет қанша
азық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ӘНШІ-АҚЫНДАР
МЕН КҮЙШІЛЕР БЕЙНЕСІ
Алматы - 2008
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт мұраты – азаттық, тәуелсіздікте екенін
кешегі тарих та, қазіргі кезеңнің шындықтары да жан-жақты растап отыр.
Бабаларымыз армандаған, бірнеше буын асыға һәм сарыла күткен тәуелсіздігі –
қазіргі таңда тұғырына қонды. Бәсекеге қабілеттілік – дәстүр мен
жаңашылдыққа, ұрпақтар үндестігіне, тәлім-тәрбие ісімен тығыз байланысты.
Ал, өсер ел өрісінің кеңеюі – руханият әлеміне, рухани кемелдікке келіп
саяды.
Бүгінгі ұрпақтың кешегіні білуі, бағалауы – мемлекетіміздің болашағы
үшін аса қажет. ұлт мұраты мен тарихына, өнері мен әдебиетіне қатысты
шығармаларын оқымаған, тәлім-тәрбие алмаған ұрпақ ертең осы мемлекет үшін
күйеді, қолына қару алып оны қорғайды деп айту қиынның қиыны.
Ұлт мұраты мен руханият ісінің өрісі кең.
Көркемдік ізденістің палитрасы кең де шексіз. Біз көп нәрсені қоғамдық
тұрғыдан бағалап, идеологияға бағындырып келдік. Өнер мұратының бір мәні –
адамның ішкі болмысына, табиғатына бойлайтын шығармаларға бет бұру болып
табылады.
Әдебиет – ар ісі, адамдық әлемі, жүрек нұры.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер
түрі. Оның өсіп – өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр
ат салысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да
күрделі өсу жолында өшпес із қалдырған қаламгерлеріміз көптеп саналады.
Ұлттық сөз өнері биік белбелестерге көтерілді. Қазақтың ұлттық
әдебиеті ғаламдық даңққа ие екендігі баршамызға белгілі. Шеберлік мектебі,
көркемдік дәстүрлер жүйесі, тіл мәдениеті, өнер әлемі жоғары деңгейде
қалыптасып, қарыштап өсіп, өркендеген-ді. ұлттық көркем сөз өнері қандай
жағдайда болмасын даму үстінде болатыны, халқы бар жерде жоғалмайтынын
уақыт тынысы айқын аңғартады.
Зерттеу жүйесі өнер турасында болғасын, оның қаңқа – тұлғасы, болмыс –
бітімі күнделікті тыныс-тіршілікті айналып өте алмайтыны анық. Содан да
өнер мен тектілік ең алдымен алдымызды орайтын ұғымдар. Бір шындық айқын,
ол – рухы күштінің ұрпағы еңселі, тұғыры биік, даңқы зор.
ұлттық өнер саласын барша қадыр-қасиетімен саралап тану үшін кемел
біліктілік, ғылыми негіз қажет.
Әдебиет – өнер әсемдік нәрі. Арғы-бергі тарих та, адам факторының
иірім-сырлары да, руханият мәселелері де кең орын алады. Бұл қаламгердің
қайсібірінің туындыларын алсақ та ұлт тарихы мен тағдырын, танымал өнер
иелерінің өмірі мен кезеңін, сонымен бірге халық мәдениетінің қайнарын
кемел де көркем суреттегені танылар еді. Ұлт мұратына адалдық та, өнер
көкжиегінің шексіздігі де кеңінен көрініс береді.
Көркем туынды табиғатынан – халық өнеріне де кең орын беріледі. Бұл
ретте, әрине, өнер – адам жан-дүниесінің саналы ағымы. Көшпелілердің өмір
салты да, сөз өнері де, музыкасы мен қол өнері де мәдениет төңірегінде өріс
алады. Ал, өнер – мәдениеттің рухани саласы. Өнер мұраты мен ондағы өнерпаз
сипаттары – адами әлемімен, мәдени-рухани көкжиектерімен, тарих пен танымға
адалдықтарымен ден қойғызады.
Адамның рухани мүмкіндігінің нәтижесі болып есептелетіннің бәрі –
өнер. Әлемдегі кез келген халықты өнерсіз елестету қиын. Еліміздің қазіргі
жағдайында, бүкіл мәдениеттің ішінен ұлттық мүддемізге сәйкес келетін,
соның рухани болмысын қалыптастыратын өнерді анықтап, болашақ ұрпақты
тәрбиелеуде қазіргі қазақ прозасында әрқайсысының орны бөлек жазушылардың,
проза шеберлерінің, ғалымдардың шығармаларын талдап көпшілікке ұсыну –
жауапты қадам, кәделі іс.
Қазіргі нарықтық жағдай мен адам психологиясы, дәстүрлі ұлттық
мәдениетіміз бен сырттан келіп жатқан бұқаралық мәдениеттің ара қатынасын
таразыға салсақ, болашығымыздың рухани деңгейін көтеруге – көркем шығарма
көмекке келеді. Өйткені, көркем туынды – рухани нәр ғана емес, онда тұтас
халықтың тарихы мен тағдыры, өмір-тұрмысы, болашақ бағдарлары кең орын
алады.
Демек, көркем әдебиет, дәстүрлі мәдениет үлгілері қай кезеңде де
маңызды. Адам әлемін ашуда, руханият мұраларын танып – түстеу ісінде де
маңызы зор. Тақырып өзектілігі де осыған келіп саяды. ұлт мұратын, өмір
өнегесін, еңбек сипатын, өнер өрісін айқындауда да мәні айрықша болып
табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Көркем әдебиет туындылары мен
ондағы тарихи – әлеуметтік, қоғамдық шындықтардың ара қатынасын, олардың
көркемдік танымымызға тигізген әсер – ықпалын зерттеу – әдебиеттану ғылымы
үшін көкейкесті, зәру мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ жазушылары мен ақындарының
шығармаларын, ондағы көркемдік ізденіс-мұраттарды өнер әлемімен, өнерпаз
бейнесімен байланысты қарастыру. Сол арқылы көркем туындыдағы өнер
өрнектерін, танымал тұлғалардың мұра – мирастарын бүгінгі талаптар
тұрғысынан зерделеу. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынандай
міндеттер қойдық:
– ұлт тарихындағы өнердің орнын, өнерпаз мұратын кең көлемде қарастыру;
– қазақ өнерінің әдебиеттегі көріністерін байыпты зерделеу;
– қазақ қаламгерлері шығармаларындағы өнер тақырыбының орын-үлесін
байыпты саралау;
– өнер мен өнерпаз бейнесінің әдеби-тарихи негіздерін, рухани қырларын
жан-жақты ашу;
– қазақ жазушылары Т.Әлімқұлов, Ә.Әбішев, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин,
С.Жүнісов пен ақындары Х.Ерғалиев, М.Мақатаев, Ж.Нәжімеденов,
Ф.Оңғарсынова т.б. халық мәдениеті, өнер тақырыбындағы туындыларының
жазылу жайымен, жанрлық табиғатын, тақырыптық – идеялық мұраттарын
жүйелі сөз ету;
- жазушылардың көркем прозадағы өнер тақырыбына байланысты алуан
ізденістеріне еркін ену, жанрлық-тақырыптық қырларына маңыз беру, сюжеттік
- композициялық ерекшеліктеріне, образ жасау, кейіпкер характерін ашу т.б.
көркемдік тәсілдерді қолданудағы шеберліктеріне талдау жасау. Ең негізгісі,
әрине қазақ әдебиеті тарихындағы халық өнері үлгілерін жіті зерделеп, оның
қазіргі қазақ әдебиетінде көрініс табуын, көркемдік тұрғыдан игерілуін,
әдеби-рухани мәселелерін, дерек-дәйек көздерін жіті таразылап, ғылыми
негізділігіне баса мән беру болып табылады. Сол арқылы қазіргі қазақ
прозасындағы өнер мұраты мен өнерпаз үлесін айқындау, қоғамдағы, руханият
ісіндегі бейне-бедерін ашу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті тарихында дәстүрлі
мәдениет үлгілері, өнер табиғаты, өнерпаздар өмірі жайлы алуан ізденіс,
көркем туындылар, бірсыпыра зерттеулер де бар (мысалы, А. Жұбанов.
Ғасырлар пернесі (1975), Қорқыт ата (әнциклопедия) – 1999, Қобыз атасы –
Ықылас (1993), Күй-шежіре (1997), Қ. Әбдезұлы - Әдебиет және өнер (2002),
Нұртазина А. – Қазақ мәдениеті және Ислам (2002), С. Қондыбай – Арғықазақ
мифологиясы (2004) т.т.).
Бұдан басқа, әрине ұлттық әдебиеттің тарихы мен теориясы, сынына
қатысты А. Байтұрсынов, М. Әуезов, Ж. Аймауытұлы, С. Мұқанов,
Қ. Жұмалаев, Б. Кенжебаев, Ә. Марғұлан, М. Қаратаев, Т. Кәкішев,
З. Ахметов, Р. Нұрғали, Ә. Нарымбетов, У. Қалижанұлы, Ж.
Дәдебаев, Б. Майтанов, З. Бисенғали, А. Жақсылықов, Қ. Алпысбаев, Б.
Әбдіғазиұлы, Т. Рахымжанов, Қ. Ергөбек, А. Ісімақова, Г. Пірәлиева, Р.
Тұрысбек, Ж. Тілепов, Т. Тебегенов т.б. әдебиеттанушы ғалымдар еңбектері
басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу еңбекте қазақ әдебиеті тарихындағы
өнер мұратының қоғамдық-тарихи мәні, әдеби-рухани нәрі жан-жақты
қарастырылады.
Ұлт мұраты, халық мәдениеті мен өнерінің бастау арналары, қайнар
көздері алуан дәйек-деректер негізінде кең өріс алып, оның кеше-бүгін
байланысына, көркемдік-рухани мәніне маңыз беріледі.
Диссертацияда қазақ әдебиетінің көрнекті жазушылары мен ақындарының
туындылары, ондағы өнер мәселелері жан-жақты зерттеу нысанасына алынып,
бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарастырылады. Көркем прозалық шығармалары мен
өлеңдері тақырыптық-жанрлық жағынан, сюжеттік-композициялық тұрғысынан сөз
етіліп, образ жасау, кейіпкер мінезін ашудағы ерекшеліктері, психологизм,
тартыс т.б. әдеби тәсілдерді пайдалану мүмкіндіктері, көркемдік-идеялық
бағдары нақтылы шығармалары арқылы сөз етіледі. Қазақ қаламгерлерінің
туындылары дәстүрлі мәдениет үлгілерімен, өнер тақырыбымен табиғи
байланыстырылады.
Қазақ өнері, өнерпаз мұраты тарихи-әдеби негіздерімен, көркемдік-
рухани сипаттарымен, жанр мен шеберлік тұрғысынан сөз етіледі.
Қазақ қаламгерлерінің өнер тақырыбындағы туындылары біртұтас кешенді
түрде қарастырылады.
Халық мәдениеті, қобыз, домбыра т.т. ұлт аспаптарының көркем
шығармалардағы орны мен рухани-әстетикалық қуаты кеңінен көрсетіледі.
Ұлттық өнердің алыптары мен арыстары нақтылы туынды төңірегінде
талданып, бүгінгі күн тұрғысынан бағаланады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей
тұжырымдар жасалынды:
– ұлт мұраты мен руханият мәселелері, тарих пен таным тағысы жаңа уақыт
талаптары тұрғысынан сөз болады;
– қазақ қаламгерлері шығармаларындағы өнер тақырыбы мен оның көрнекті
өкілдерінің өмір-тағдырына қазіргі кезең талаптары тұрғысынан маңыз
беріледі;
– кейіпкер болмысы мен дәстүрлі өнердің көркемдік сабақтастығы кең
өріс алады;
– көрнекті қазақ жазушылары Ә.Әбішев, С.Жүнісов, Ә. Кекілбаев, М.
Мағауин, Т. Әлімқұлов, І. Жақанов, т.б. прозалық туындыларындағы өнер
мұраты мен өнерпаздар өмірі кең көлемде көрініс табады;
– көркем туынды табиғаты, әдеби бейне жасаудың жолдары, ондағы
композициялық құрылым, стильдік ерекшеліктер, жалпы жазушы еңбегі мен
шығармашылықтың қыр-сыры жан-жақты зерттеу мен зерделеудің алтын
арқауын құрайды;
– өмір шындығы мен көркемдік шешім сипаттарын ашып, орртақ тұстарын,
рухани мұраттарын байыпты саралау;
– өнер үлгілерінің көркем шығармаларда көрініс табуы салыстырмалы
түрде қарастырылды;
– көркем туынды мен өнер мәйектері, шындық пен шеберлік өзара
сабақтастықта сөз етіледі.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Диссертацияда қазіргі қазақ
прозасындағы өнер тақырыбы мен өнерпаз бейнесі, жазушы шеберлігі мен өмір
шындығы, қаћарманның көркемдік әлемі өзара байланыста қарастырылды.
Жазушылардың әдеби шығармалары, шеберлік, шешендік сынды белгі –
ерекшеліктері әр алуан зерттеулермен, әдеби мәтіндермен, дерек көздерімен
байытылды.
Қазақ прозасындағы өнер мұраты, өнерпаз орны зерттеуші-ғалымдар
еңбектері, кітапханалардағы құжат, дерек көздері негізінде жүйелі өріс
алады.
Диссертацияда “Қазақ әдебиетінің тарихы” (1967), “Қазақ әдебиетінің
қысқаша тарихы” (2001, 2003), “40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті”
(1998), З. Қабдоловтың “Сөз өнері” (1992), С. Қирабаевтың “Кеңес
дәуіріндегі қазақ әдебиеті” (1998), М.Базарбаевтың “Замана тудырған
әдебиет” (1997), Т.Кәкішевтің “Қазақ әдебиеті сынының тарихы” (1994),
Р.Нұрғалидың “Сырлы сөз” (2000), А.Сейдімбектің “Күй-шежіре” (1997),
Р.Сыздықовтың “Сөз құдіреті” (1997), А.Еспенбетовтің “Уақыт өрнегі” (2005),
Ж. Дәдебаевтың “Жазушы еңбегі” (2001), Қ. Әбдезұлының “Жазушы және заман
шындығы” (2003), “Т. Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ
прозасы” (2001), “Әдебиет және өнер” (2002), “Тарихи тұлғалар және қазақ
әдебиеті” (2004), Р. Тұрысбек “Жазушы еңбегі және шығармашылық” (2004)
“Парыз бен парасат” (2003) т.б. ғылыми зерттеулерін басты назарға алдық.
Зерттеу әдісі. Қазақ қаламгерлері шығармаларындағы ұлттық өнердің
тұғырлы тұлғаларының өмірі мен шығармашылығын, оның кешеден бүгінге жеткен
тағылымдарын жүйелі талдау – жинақтау, баяндау түрінде зерттеу негізгі
нысана етілді. Сонымен бірге қазіргі қазақ прозасындағы өнер тақырыбы
аналитикалық тұрғыдан да, жүйелеу мен жіктеу, топтау тәсілдері арқылы да
қарастырылды.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері. Диссертациялық
жұмыста өнер мұраты мен өнерпаз бейнесі, халыөтың мәдениет үлгілері,
қаһарманның көркемдік әлемі, өмір шындығын суреттеуде атқаратын орын-
үлестері негізгі назарда болады.
Қазақ прозасындағы өнер тақырыбы, талантты тұлғалар табиғаты дәстүрлі
мәдениет, халық мұрасы өзіндік өзгешеліктерімен дараланды.
Зерттеуде көркем прозадағы өнер мәселелері жанр, шеберлік тұрғысынан
қарастырылып, теориялық ой-түйіндер жасаған ғалымдардың: М. Әуезов [1], С.
Қирабаев [2], З. Қабдолов [5], Р. Бердібаев [4], Т. Кәкішев [10], Ж.
Дәдебаев [3], М. Мағауин [7], А. Сейдімбек [8], Қ. Әбдезұлы [13], Б.
Майтанов [17], Р. Тұрысбек [14] және т.б. ой-тұжырымдары мен
көзқарастары бағыт-бағдарлық, теориялық және методологиялық негіз ретінде
қолданылды. Сондай-ақ, алыс-жақын елдердің осы бағытта тұрақты еңбектеніп
жүрген ғалымдарының еңбектеріндегі теориялық пікірлердің де өз мақсатымызға
қол жеткізуде үлкен септігін тигізгенін атап өту қажет.
Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Зерттеудің басты тұжырым-
түйіндері жазушылар мен ақындардың өнер иелерін суреттейтін шығармаларына
тоқталып, онда өмір шындығын, қаһарманның көркемдік әлемін жан-жақты ашып
көрсету мақсат етілді. Жазушы еңбегі мен шығармашылығына, көркемдік
мұраттарға зор мән берілді. Қазақ қаламгерлерінің өзіндік өзгешеліктеріне,
ізденіс іздеріне, материал жинау мен қорыту мәнеріне, өмір шындығын өнер
туындысына айналдырудағы қолтаңба, көзқарас мұраттары негізгі назарда
болды. Сондықтан да зерттеу жұмысының нәтижелерін орта мектеп пен жоғары
оқу орындарында қазіргі қазақ әдебиеті курсына, осы проблемаларға қатысты
арнаулы семинарларға пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі.
Зерттеудің құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ДӘСТҮРЛІ ӨНЕР ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ҚАБЫЛДАУ
1. Өнер және өнерпаз сипаты
Тарих тағылымына ден қойсақ, кез келген халықтың қалыптасуы мен даму
жолдарынан – дәстүрлі мәдениет үлгілерін, өнер өрісінің бел-белестерін
байқауға болады.
Әдетте, мәдениет мәйегі өнер өлкесі өзіндік өзгешеліктерімен
ерекшеленетіні хақ. Осы реттен келгенде, қазақ халқының мәдени-рухани
бастаулары көне кезеңдерден арна алады. Оның алғашқы үлгі-өрнектері –
Ежелгі әдебиет нұсқаларынан, ақын-жыраулар мен би-шешендердің өнегелі
үрдістерінен, қысқасы қазақ халқының руханият саласындағы ?????? ұлт
мұратына адаммен танытумен бірге мәдениет тарихына, оның ішінде өнер
әлеміне де үлкен үлес қосты.
Өйткені, өнер – ұлт мәдениетінің жарқын көріністерінің бірі (11-б.).
Өнер – әлемді көркемдік тұрғыдан тануға және игеруге бағытталған
адамдардың рухани-практикалық қызметінің саласы. Ол адамның әмбебап
қажеттілігін қанағаттандыруға, адам сезімінің дамыған түрлерінде қоршаған
ортаны қайта жасауға бейімдейді.
Өнерді адам қызметінің барлық басқа нысандарынан айрықша етіп
көрсететін ерекшелігі - болмысты көркемдік-бейнелік нысанда игеруінде
жатыр. Ол нақты көркемдік-творчестволық қызметтің нәтижесі және бір
мезгілде – адамзаттың мәдени-тарихи тәжірибесін іске асырудың негізі болып
табылады. Көркем бейне болмыспен сыртқы ұқсастық ретінде ғана емес, осы
болмысқа шығармашылық қарым-қатынас, нақты өмірді болжау, толықтыру тәсілі
ретінде көрсетіледі.
Көркем бейне – өнердің мәні, субъективті, авторлық тұрғыдан жасалған
өмірді сезім арқылы жаңғырту. Көркем бейне өз бойында өзін дүниеге
келтірген мәдениет пен адамның рухани күш-қуатын шоғырландырады, өзін
сюжетте, композицияда, дыбыста, қандай да болмасын түсінікте көрсетеді. Ол
балшықпен, бояумен, таспен, дыбыспен, фотографиямен, сөзбен іске асырылуы
мүмкін. Сонымен бірге өзін музыкалық туынды, сурет, көркем шығарма, сондай-
ақ фильм және спектакльде де таныта алады.
Өнер ұғымының бір-бірімен тығыз байланысты түрлі мәндері бар. “Өнер”
санаты ең ауқымды мағынасында шеберлікпен теңестіріледі. Басқаша айтқанда,
дәрігердің, актердің, ғалымның немесе жұмысшының жұмысы болсын, мәселе
шебер орындалған кәсіби қызметіне келіп саяды. Шеберлік еңбекті сүю мен
шынайылықтан, тұрақтылықтан тұрады.
Біз еңбекті одан әрі бөлу мен жетілдіру барысында өнер ретінде
қоршаған әлемді және адамды “сұлулық заңдары бойынша” қайта жасауға
бағытталған шығармашылық қызметті түсіне бастадық. Бұл жерде де шеберліктің
шешуші мәні бар. Алайда, ол дүниеге келетін туындылардың құрылымының ішкі
заңдылықтарын жүзеге асыруға бағытталады.
Әлеуметтік практиканың ерекше түрі көркем шығармашылық болып табылады.
Оның дүниеге келуі барысында қоғамдық мағынасы, сонылығы мен жаңалығымен
ерекшеленетін өнер туындылары пайда болады.
Осы тұста ақын Абайдың өнерді тән және жан азығы деп қарағанын еске
алсақ, өнер мұраты шын мәнінде – адамға, оның өмірі мен еңбегіне бағытталуы
тиіс. Академик-жазушы С.Мұқановтың: ...жан азығы дегеніміз – көркем өнер.
Бұл табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-қуатты адамның қажетіне
сәйкестендіріп, қол ия тіл арқылы көріктендіріп жіберу... өзге халықтар
сияқты қазақ халқының да қай заманда қалай тұрғанын, ой-санасының қалай
өркендеуін көркем әдебиеттен басқа айқын көрсететін құрал жоқ, - деп жазуы
өнер мұраты мен орнын айқындаудан туғаны анық (Мұқанов С. Халық мұрасы. –
Алматы: Қазақстан, 1974. – 126, 128 б.).
Бұл жайтты, әрине өнер мұраты мен табиғатына қатысты да айтуға болады
(12-б.).
Шебер өнер туындысын белгілі бір бейне арқылы өзінің ішкі жан дүниесін
көрсету үшін емес, сол өнер туындысы арқылы өмірдің белгілі бір нысанын
рухани әлемге тән жалпыға ортақ құндылық деңгейіне дейін көтеру
қажеттілігін танытады. Өнер туындысы шын мәнінде символ болып табылады және
оның сұлулығы руханилықты таза түрде иеленетін түпсіз ізденістер барысында
танылады. Өнер туындысы, сол сияқты субъективтік жай-күй сұлулықты таза
күйінде таныта алмайды, оның үйлесімді дамуы үшін қажетті шынайы өмірдің
қандай да болмасын түрлерінен тыс таза мұратты көрсетпейді. Бұл, сайып
келгенде: “әстетикалық өмірдің өзіне түпкілікті нақтылы шынайылыққа, оның
ішінде құндылыққа қол жеткізу мүмкін емес. Әрбір туындыда белгілі бір
түрдің шегінен асатын идеалды мәннің болуын ашатын болғандықтан да ол
құндылық ретінде бағаланады.” (А. Банфи. Философия искусства, стр. 35).
Субъект – объект қарым-қатынасының “идеалды саласы” құндылық немесе
құндылықтар болып табылады. Өнердің таза әстетикалық құндылыққа қарым-
қатынасы үстірт зерттеген кезде заңды болып көрінуі мүмкін. Шынында да, өз
мәні бойынша өнер туындысы үйлесімді жинақталуға сай келетін бірқатар
құндылықтарға негізделеді. Бұған қоршаған әлемге деген назар, дәстүр,
тіршілік те жатады.
Бұл – әтикалық, техникалық, әстетикалық құндылықтар. Осы әстетикалық
құндылықтар өнердің жан-жақты қоғамдық рөлінде маңызды орын алуымен қатар,
өнер туындысының өзегіне айналатын басқа құндылықтардың бастысы болып
табылады.
Өнердің негізгі мақсаты – адам туындысындағы сұлулықты іске асыру болып
табылады. Бұл – таза сұлулықтың қағидаларын жүзеге асырудың немқұрайлы
нысанында орын алуы мүмкін. Бұл жағдайда өнер туындысы шебер, бірақ
мейірімсіз құбылыс болады, оның мәннің шынайылығына қатысты сұлулығы
тысқары болады.
Қазақ әдебиеті, соның ішінде проза саласы соңғы жылдары өнер иелері
жайлы жазылған туындылармен толығуда. Бұл да болса әдебиетіміздің өркендеп
өсуі деп тануымыз керек. Қаламгерлер өз туындыларында өнер саңлақтарын
таныту арқылы ата - бабамыздың қиын да қыстау кезеңде неден болса да
тайсалмай, қажымай, сүрінбей өткен сара жолдарын арқау еткен тәрізді.
Қазақ халқы қай өнерді болса да өте жоғары бағалаған ел екендігі баршаға
аян. Өйткені батыр да, палуан да, әнші де, биші де, күйші де, мүсінші де –
осының бәрі де қай қазақтың өнбойынан табылатыны сөзсіз. Оған дау да жоқ..
Міне, сондай жанның бірі, Ілияс ақын айтпақшы:
Кезінде сері болсын, пері болсын.
Ұнайды Ақан маған өнерімен демекші, қазақтың мақтанышы болған,
алты алаштың серісі атанған, мыңмен жалғыз алысқан, атақты әнші,
композитор Ақан сері Қорамсаұлының рухани мұрасын бүгінгі ұрпаққа
танытқан қаламгеріміз Сәкен Жүнісовтің қазақ әдебиетінде алатын орны
ерекше. Өзінің алғашқы кесек туындысы Жапандағы жалғыз үй романымен, одан
кейін жазған екі томдық тарихи романы Ақан серімен, басқа да әңгіме-
повестерімен, драмалық шығармаларымен ол қалам қарымы қуатты суреткер
есебінде әдебиет тарихына енді.
Ақынның өмірі – ертегі өмір. Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ
жұртқа жат, жұмбақ сыры көп адамдардың көңілін аударып, қызықтырған. Енді
осы жұмбақ адамның бейнесін қара сөзбен сомдау арқылы Сәкен Жүнісов қазақ
әдебиетіне кемелді, кең ауқымды, терең тамырлы туындыны дүниеге алып келді.
Жазушы күрделі дәуірдің өнеріне ел қанық, әрі қалың қазақтың мақтанышына
айналған Ақан сері сияқты кемеңгер тұлғаны әр қырынан алып сомдап, ол өмір
сүрген заманның қайшылықты, күрделі шындығын ашып көрсетеді.
С. Жүнісовтің романында Ақан өмірі, Ақан тағдыры бұралаң-
бұлтарысымен, ой-қырымен, тарау-тарау өмір белесі болып оқырманына ой
тастайды. Романда сан қырлы дарын иесі Ақанның мінез-құлқы, жан дүниесі,
күйініш-сүйініші, арман-мұңы арна-арнамен, сол өзі тағдыр кешкен
әлеуметтік, қоғамдық орта шындығымен жіксіз жалғасып, тартымды суреттеледі.
Жазушы осы ақын өмірінің белестерін көптеген тарихи деректермен сөйлетіп,
кестелеп көз алдына әкеледі.
Көкшетау өңіріне өзгеше бір апат болып тиген Біршек қасқырды соққан
жас жігіт Ақан қысқы кештің сұлулығына таңырқап, көкейіне келіп қалған әсем
ойды өлең өрнектеріне түсіруге асығуда:
Дүние қызыл от, қып-қызыл қан. Дәл ортасында тіршілік үшін жан
алысып, жан беріскен қос арлан. Үлкен ойлы көзін қадап, қайың арасынан
бақылаған аңшы:
Дүние жалын, дүние от,
Дүние ыстық, дүние шоқ,-
деп әр сөзін қайталап, бөгеле береді: Дүние жалын, дүние от... Сәлден соң
ақын жігіт жап-жақсы өлең жолдарын құрап, басын біріктірді.
Тіршілік нәрін сепкен күн –
Дүние жалын, дүние от,
Тіршілік бойдан кеткен күн-
Сенген шала, өшкен шоқ 23-б
Дүниенің алыс-жұлыс күрес, сұрапыл, тайталас екенін, ақын жігіт сол
кезде сезді ме екен? Алуан түрлі күрес, нелер шарпысу, беттесу күтіп
тұрғанын әзірше аңшылық пен серілікті ермек етіп, сұлу ат пен сұлу әнді
ғана мұрат тұтып жүрген жігіт сезінді ме екен?
Ақан сері романында Ақанның өмірге көзқарасы жаңа қалыптаса бастаған
кезден емес, аз да болса, өмірдегі теңсіздік мәселесін аңғарып қалған күйде
жүздеседі оқырманға. Әрине, екінші кітаптағыдай басына түскен ауыртпалықтан
қысым көрген Ақан есейіп, өмірге көзқарасы байып, үлкен күреске әлі шыға
қойған жоқ. Патша мұрагері - Цесаревичке қазақ халқы атынан үлкен шағым
айтатын дәрежеге ол әлі жеткен жоқ. Ақан - әдемілікке, әсемдікке ғашық,
өмірдегі сұлулыққа, өнердегі пәк тазалыққа ғашық. Халқы оны сері
атандырған. Ақын бойынан өнерпаздық салтанат, серілік думан аңғарамыз.
Зұлмат заманның озбыр күштері бұлдыр болашағында өзіне нендей сыбаға
әзірлеп қойғанынан ақын жүрегі бейхабар. Сұлулыққа, өмірдегі сылқым өрнек –
суретке ғашық ақын табиғаттың өзіндей таза, бейкүнә, сәби жанды Ақтоқтыны
қапысыз сүйді. Ол әлі үлкен күрестен аулақ. Ақын – екінші кітаптың
соңындағы Жоқ, кету керек. Тез кету керек бұл арадан. Тіршілікке қарсы
шабар адам баласында дәрмен жоқ. Тек оның ыңғайына қисаю керек. Құс екеш
құс та жылы мекендеріне кетті. Туған жерін, өскен елін тастап кетті. Сонда
ауру баламен Ақан қайда бармақ? Кімге сыймақ? Ағайындарға барып суық
босағасынан орын сұрамақ па? Ағайын дейтін қай ағайын қалды? Бүгін бір
жақсылық етсе, ертең құлағыңнан, өле-өлгенше міндетсіп кергір қиқу
қалмайды. Өлейін деп жатқан өлексені тірілтіп алдым, жынданған есалаңды
сауықтырып қатарға қостым дейтін намысқа тиер қаңқу қалмайды соңынан,
біреудің қолына қарап кіріптар боп, қас-қабағына қарап мүсәпір халмен
өлімшенің күнін көріп, итқорлық тіршілік ету ғана қалғаны ма? Апырай,
намыс, намыс қайда?! Әттең, намысқа шабар қазір не қалды? Қара қоста,
айдалада өлейін деп жатқан жанның намыс несін алған?! Бәрінен де
Ыбанжаннан обал-ау! Тіршілікке бүйтіп келмесе өтті. Дүниеге келтірген әке
баласынан ала алмаған өші бардай қор, мазақ өлімге тіреп, көз алдында
аяусыз көмбек пе?! Жоқ, соңғы рет азаматша серпіліп, сақтау керек баланы.
Қаз да балапанын қорғап, қанатынан қайрылды-ау. Адамның құс құрлы
болмағаны деп толғанып тіршілік үшін арпалысқан, өмірдегі күрес атаулыдан
безіп, баз кешкен, жігері құм боп жасып, үнсіз мүлгіген реңсіз мылқау
далада, мылқау баласын арқалап, отыз жыл жолдас болған ән серігі –
домбырасын, саятшы, серілік белгісі – мылтығын жапан түзде жалғыз шошайған
қара қоста қалдырып, адуынды жастық шағымен, орны толмас арманымен, туып-
өскен мекенімен үнсіз қоштасып, алыстағы сағымдай елестеген бұлдыр
тіршілікті бетке алған Ақан емес әзірше 2 кітап 395. Оның әлі күрестен
беті қайта қойған жоқ, тауы шағылған жоқ.
Ақан серінің бірінші кітабында айтылғандай, Сырымбет саласындағы,
Қаратал қойнауындағы Ереймен баурайындағы Сері басына түскен үш соққы
жеңіл теперіш емес. Жаны нәзік, табиғатынан сезімтал, кірпияз, сұлу жанды
Ақанға тағдыр Сырымбет саласында аяулы да адал махаббаты Ақтоқтыдан айырылу
сыйын әзірледі. Әлібектің Қарабедеуімен Ақтоқтысын алып қашқан Ақан қолға
түскен. Кеше ғана атын сырттай естіп, жүзін бір көруге іңкәр болған жастар
енді Жалмұқанның атшабарлары болып, аяулы серіні қолға түсіріп, үнсіз
қоршап тұр. Осы тұста Ақтоқты характері бар болмыс-бітімімен дараланып,
оқырман алдында анық айқындала түседі. Ол қапылыста қаза табар Ақанның
тағдырын ойлап, мына қара көпірдің, қара күштің алдында амалсыз жуасып, бас
иді. Жалмұқан соңына ергендер ертең өкіне білсе де, бүгінін ойлай
білмейтін шөл көздер тарпа бас салып, өз әнін, өз сәнін, қасқырша таламаққа
даяр. Олар қазір өз жүрегі қалаған ғашығы үшін күйген Ақан сері дегенді
ұмытқан. Ру, ата намысын лайлаған жау тұр деп қана түсінеді. Бөлтірікше
баулынған жаужүректер қазір қыл арқанды жазықсыз жандардың мойнына бұғалық
етіп тастап, қарауыл қотанында әулекіленіп, дырылдата сүйретуі де
ықтимал.136.
Ақтоқты:
- Ақан аға, кездігіңді маған беріңізші,- деді... –Ақан аға, хақ
тағала сіз екеумізді қосылуға жазбаған екен. Мен үшін жүдеп, ессіздердің
алдында қор болмаңыз. Ақтоқтылар көп. Ақан сері біреу қарауылда. Мен сізге
татымайтын сол көп Ақтоқтылардан аса алмаған бір бейбақ екенмін. Сізбен
бірге өлу қолымнан келмеді. Бұғалыққа мойын ұсынар көп жасық қыздардың бірі
ғанамын. Өмір бойы енді сіздің адал жүрегіңіздің, махаббат періштесінің
қарғыс атсын мені. Мен енді сізбен еркін серуен құрар азат Тоқты емеспін,
көгендегі басы байлы қара тоқтымын. 136. Ақтоқты бұл жерде әйел-
теңсіздігі сияқты шынжыр-бұғаудан құтыла алмай, басқа түскеніне көніп,
шерменде болғанын көз жасын желдете мойындап та тұр. Ескі заманда қазақ
қыздары мен әйелдерінің бәрі бірдей ескі салтқа мойын ұсына бермейді.
Сондай-ақ ескі салт-дәстүрге еш қарсылықсыз мойын ұсынып кете бергендердің
қатарына Абай жолындағы Тоғжан, Ділдә, жатқызсақ, әпопеядағы Керімбала,
Салтанат, Нұрғанымдар аз да болса бас бостандық, махаббат еркіндігі үшін
қарсылық жасайды. Ал, Үмітай мен Салихалар батыл күреске түседі. Әуезов
романда әйелдердің әрекетсіздіктен қарсылық, наразылық білдіруге дейін
барып және жай наразылықты әрекет, қимылға көшкенін, сөйтіп, бостандық,
еркіндік үшін күрестің әволюциялық дамуын көрсеткен. Әйелдердің ертеңгі
күні бостандық алатынына оқушының сенімін тудырған. Ақтоқты да Тоғжан мен
Ділдә сияқты ескі заңға мойын ұсынған, бағынған көп қазақ қызының бірі. Дәл
осы тұста бір айтар жәйт, осынау Жалмұқан тобының алдында Ақан неге үнсіз?
Басынан сөз асырмайтын адуынды Ақан көп шәуілдектің ортасында неге үнсіз
қалды? Ақан сынды ақынның болмыс-бітімін даралайтын тартыс осы жерде өзінен-
өзі туып тұрған жоқ па? Өнер адамының басынан өткен кез-келген кездейсоқ
биографиялық ұсақ-түйектерді жиып-теріп көрсетудің керегі аз. Бүгінгі күн
оқушыларына ақын өмірінің ең бір есте қаларлық, тәрбие берерлік бағалы
құбылыстарын, адам баласының прогресшіл тарихы үшін аса маңызды жайларын
саралап, талғап суреттеп беру керек- дейді М. Әуезов.
Халқы сүйген ардагер ақынның Қыпшақ еліндегі дүбірлі астан мерейі
үстем боп, тақымына басқан Құлагердей дүлдүлі бәйгеде озып, жанына ерген
серіктері өнер сайысында, білек сайысында үстем боп дүйім жұртты аузына
қаратқанда, Ақанның көксегені Әлібектей өр мінезді, азуы алты қарыс дала
көкжалын марапаттап, шашпауын көтеру емес, керісінше, Көкшеден алыстағы
бөтен елдің арасында әсем әнді насихаттау, сұлу әні, маржан сөзімен туған
халқын сусындату. Романның екінші кітабындағы ашық айқасқа шықпаған ақынның
серілік, әншілік қызық қуып жүргенімен, бұл кез көп нәрсені байымдап, көп
нәрсеге көзінің жеткен кезі. Сізден сұрар бір ғана тілегім бар: Әлеке,
егер маған салсаңыз, Өлімді жерде молда семіреді дегендей, ас десе
қалмайтын, ас ішіп, аяқ босатарларды, құран шығарып, аят оқып шариғат
айтатын қожа-молдаларды, кісісі үзілгенше шіреніп, арқандай ширатылған
дүңгірлеген қуыс кеуде бай-манаптарды ертпесеңіз 104 деген Әлібекке
арнаған сөздерінен роман кейіпкерінің характері біршама жақсы қырынан
көрініп тұр.
Ақтоқтыға әрі өкпе, әрі наз аралас жолдаған өлеңмен жазылған
Ақан хаты Қыпшақ елінен келе жатқандағы шығарған Тағырыбың атты ұзақ
өлеңіндей емес.
Нұсқамен өлең жаздым, ей, қалқатай,
Көргенде дидарыңды көңілім жай.
Алмайсың бір сезімді ілтипатқа,
Қыз жоқ па әлде сендей әкесі бай...- деп келеді. Бұл Ақанның
Ақтоқтыға жолдаған хаты. Ал, су Құсайынның аузымен айтылатын Қыпшақ елінен
келе жатқандағы ақын толғанысы жарыққа шығып, маңындағы серіктерін де,
тіпті жолбарыс жүректі Әлібекті же жылатқан Тағырыбында ақынның өз
басындағы жай ғана емес, сол күңгірт замандағы өзіндей сансыз жастардың
басындағы ауыр хал де баяндалған.
Қас қарайып бара жатқан кез, елсіз даладағы көл жағасы...
меңіреу, тылсым тыныштық. Сол тыныштықты бұзған шерлі ақынның жүрегін жарып
шыққан мұңлық зары...
-...Зат біліп, ырық берсең мен де сендік,
Көргем жоқ пиғылыңнан қазір кемдік.
Сізден соң басқа қызық керек емес,
Егерде осы жолы кетсе теңдік... 127
Осы өлеңде өнер десең өнері бар, мәрттігі бар, намыс десең намысы бар
Шөкей Ожымбай, Сұлтанмұрат, Бәтжан, Аяғандардың зары, мұңы тұнып тұрған жоқ
па? Дәл осы тұс оқырман жүрегіне жылы тиіп, оның да көкірегіне мұң ұялатып,
Ақандай аяулысына деген ілтипат сезімін оятып тұрған жоқ па? Сондай-ақ Аһа-
һей, а-һей...жаңғырып айғай десе, бірге ұрандап, жүйрігін тосқан тоспадан
ат көпір боп жиналған қалың жұрттай, делебесі қозған, алға ұмтылып кимелеп,
тұлпарын күтіп мойнын созған қазағымдай қалың жыныс қайың, терек,
қарағайыңнан айналдым, айхай дала! Айдыныңнан, шалқарыңнан құс жыртыла
айрылған сұлу көлдер, әсем өзен, көк белдер, тар қапастан шыққан мұңлы-
шерлі ұлыңды айықтырар алып батпан, зілдей зұлмат қайғыдан... 148.
Қызылжардағы дін оқуын тастап, туған еліне асығып келе жатқан балаң
жігіттің Сырымбетті көргендегі өлеңмен ақтарылған сезімі.
Сырымбет тауы, қалың өскен қарағай іші, домбырасын құшақтаған
Ақан... шерлі ән, мұңлы ән, мұңлы ән дүниеге келе жатыр... шерлі ән, иә
шерлі ән тағы да... Бір Ақтоқты емес, мыңдаған қазақ Ақтоқтыларына шығарған
Ақан зары.
Аулым қонған Сырымбет саласына,
Болдым ғашық ақ сұңқар баласына-ай,
еркем-ай...
Аулым қонған Сырымбет жел жағына,
Артық туған бала едің ел бағына-ай,
еркем-ай – дей келіп Қарындас-ай, енді есен бол
дегенде көз жасың төгіліп-төгіліп кетеді 149. Жазушы бас кейіпкердің,
өнер иесі Ақанның өнерді жасау тұсындағы сәтін, психологиясын сәтті берген.
Өнерін бағалап, бүкір болса да Кенжебикеге ақылдығына ынтызар жүрекпен
ынтығып, көңіл қосқан Құдайқұл атасындай Ақан жүрек сезіміне бас иіп,
Ұрқияны сүйді. Шіркін-ай, сол тұстағы ел жақтың түсі қандай суық еді. Анау
бұғып жатқан қараңғы тұманның астында қалың қасірет, мың батпан мұң жатыр-
ау. Елге лаң, ерге қайғы салған тоңмойын надандар тағы да сол тұманның
астында сойыл сілтесіп, тіл безесіп, майдандасып жатыр-ау. Тым құрмаса бір
рет ана қара тұманға тау үстінен, биіктен қарайтын күндері болмағаны ма?..
Ай, сейілер түрі жоқ, не деген ұсқынсыз тұман еді.188. Жазушының айтпақ
ойы Ақандарға дегенде Ақандар емес-ау, дүйім еңбекші жұртқа дегенде
беймезгіл заманның бұлт-тұманы сейіліп пе? Қара тұман Тастан, Науан
бейнесінде келіп, Хадишаны трагедияға ұшыратты. Батыраш, Қотыраш,
Нұрмағамбеттер бейнесінде келіп, Ақанды жалғыз серігі, ер қанаты
құлагерінен айырды. Намысқа тырысып, мәселенің мән-байыбына бармаған
Жалаңтөс Ожымбай, Шәкей, Байбатыр, Бәтжандар басындағы аянышты хал да сол
тұстағы дәуір тынысын, заман ағымын айқын көрсетіп тұр.
Құлагердей жүйрігін қолқалаған Қуандықтың жуаны Батырашқа Ақан
қайырған жауап: ...Зорлықшыл, зұлымдықтан басқа ой дарымаған сендердей
қаңылтыр бет қарауылда да көп, бар ауылда да көп. Талай көріп, талай
кезіккен безерген беттерден безер күнім болса да, құтылар күнім болмағаны
ғой... 231. Ақан тұлғасын ірілендіріп тұрса, Батыраш сөзі: мың жерден
айттырылып қойсын, әкесінің аузын ұрып, жұлып әпермеймін бе? Кім менің
қолымды қағады, кесе көлденең тұрып көрсін, қара суын теріс ағызайын!231.
– Сасық көкірек, май шүйде, дала феодалының бар болмыс-бітімін, характерін
көз алдыңа әкеп тұр.
Әсем әнімен халқының сусынын қандырып, шабытты шақта отырған сері
Ақанның Балқадиша әні де ақынның өнерді жасау процесіне автордың
қаншалықты мән бергенін көрсетеді. Ұзатылғалы отырған жас қыз Балқадиша,
теңіне емес, мал деген құдіретті нәрсенің арқасында сезімі топас, көкірегі
сасық біреуге кетіп бара жатқан қыз бала... Соңынан қарауылдай келген қос
жеңгесі... Ақын шабыттанып отыр. Бір Балқадиша емес, жүздеген
Балқадишаларға деген ақ тілеу ағаның ескерткіші бұл.
Дегенде Балқадиша, Балқадиша,
Боларсың біздің сөзге, дүние-ай, зар Хадиша,
Бұлаңдасып асау тайдай жүрген басың,
Боларсың қандай жанға, құдай-ау, жар Хадиша! Ақан сері,239-б
Ақан - әнші. Ол өз әнін айтып, өз әнін ғана таратып жүрген арнасы тар
деңгейсіз әнші емсе. Бүкіл қазақ жұртының жақсы үлгі, жаңа жыры болса,
қасына ерткен шәкірттеріне айтқызып, бар өнерді жұртқа жария етуші. Шалқар
әнші, ұстаз. Өзі қашан да Біржан әнін айтып, оны өзінен жоғары ұстап,
Қарауыл әлі мен Керей елін өнер арқылы жақындатуды көздесе, алысқа тойға
барып келсе, сонау кіші жүз елін он саусағынан өнер тамған – күйші ел деп
көкке көтере мадақтап, Мұхиттай ақынның жаңа өлеңін өз жеріне алғаш рет
қасиетті шашудай шашады. Ақанның ақындық кредосы, мақсаты, өмірлік мүддесі
Сағынай асына жүрер кезіндегі қарауыл шонжарларына айтқан сөзінен айқын
аңғарылады:
- Менің достарым - әнімді ертеңгі ұрпағыма жеткізер жұртым. Менің
достарым – ешкімге қиянаты жоқ ақын, әншілер. Менің бауырларым – үш жүздің
қазағы. Амалы, айласы аз, жаны абзал, көңілі шат қарапайым жұрт. Тоқсанға
келіп саптаяққа сиіп өлген Сағынайды көрден тірілтпекке бармаймын.
Көңілімде сайраған құсымды, төрт аяғы дүбірлеген қанатым Құлагерімді
апарып, көптің көңілін жадыратамын, солардың қалғыған жүрегін оятамын.
178
Халқына аяулы екі адам болса, біреуі Ақан шығар, бір адам болса, сол
бір адамның өзі Ақан шығар. Үстем тап өкілі, озбыр күш иесі Әлібек, адай
елінің балуан жігіті Әліпқали, оқыған жігіт Мәмбетәлі мен оның достары
Горбунов, Иваницкий, Чернышева бүгін де дәурені өте бастаған кәрі сұлтан
Шыңғыс та Ақанды өнеріне, ізгі жүректілігіне бола ұнатты ғой. Мейлі, мыңды
айдаған Нұрмағамбет паң мен Нұртаза, Мұқанәлілер бағаламай-ақ қойсын, халық
өкілі Саққұлақ бидің мына сөзі Сағынай асында мерт болған Құлагер емес,
батыраш, Нұрмағамбеттер екенін, ақын есімінің бүгінгі ұрпақ, ертеңгі ұрпақ
зердесінде мәңгі сақталарын айқындап-ақ тұрған жоқ па? Он ояз, қырық
болысына тұратын Ақандай саңлағың келсе, көрінгеннің құзғындай саңғып,
қарғадай шұқисың. Ақан көл еркесі аққуың, көк еркесі сұңқарың емес пе?! Ол
қарауыл да, керей де емес, үш жүзіңе ортақ ерке серің, қазағыңның атын
тамылжыған әнімен аспанға шығарар бұлбұлың емес пе? Оның шартарапқа ұшқан
көңіл құсындай, қанатындай Құлагер қазақ милләті бәйгеге қосар дүлдүлің
емес пе?356
Қазақ халқы атынан халық мұңын, ел тілегін айтуы – жазушының ғана
тамаша шеберлігі емес, роман қаһарманы ақан күресінің, Ақан тартысының ең
шырқау биігі, ең шырқау шыңы. Ылғи шен-шекпен киген ел жуандары мен патша
ұлықтары қоршаған мұрагер... Өріп жүрген әкімдер... Осындай тұста патша
ұлына қарсы сөз сөйлеу үшін қандай жүрек, қандай батылдық керек десеңізші!
Тек жүректілік қана емес, елім деп, халқым деп соғар ұлы жүрек керек қой
ақын кеудесіне.
Ақан осынау қатерлі іске неліктен барды? Автор өз кейіпкерін
үнемі даму үстінде көрсетіп, ақыры осынау үлкен күреске қосып тұр. Халқының
көзіндегі жасты, көкірегіндегі мұңды сезімтал ақын жан жүрегімен көре
білді. Хадиша, Ақтоқтылар трагедиясы, серінің өз басына түскен Сырымбет
саласы, Қаратал қойнауы мен Ереймен тауларындағы үш ауыр тағдыр соққысы,
жылқысы барымталанған керей жуандарының момын елден жалғыз қарасын сыпырып
алғандағы халық көзіндегі шерлі жас Нұртаза, Науан, Нұрмағамбет ояздардың
қалың бұқараға жасап отырған әділетсіздігі, үстемдік қанауы – осының бәрі-
бәрі Ақанды үлкен күреске шығарды. Осынау оқиғалар әділетсіздік атаулыға
қарсы күрескен Ақан бейнесін тұлғаландырып қана тұрған жоқ, сонымен қатар
сол замандағы дәуір тынысын, заман лебін бар болмыс-бітімімен көрсетіп тұр.
Нұртазаның зымияндығына алданған көзсіз ер жігіттердің ісін қумақ болып,
Ақмолоға барғанында Жайынбек үйіндегі Советник Тұрлыбек күшенұлына ақын
ашынған жүрекпен соқтыққанда дүниедегі әділеттілік атаулының жоқтығына
қынжылып, бар болмысымен қиналып, ашына сөйледі.
-Ұқсаң – сол. Тұрлыбек, мені неге іздейді дейсің. Сені
іздемегенде кімді іздейді. Қазақ елі орыс патшасына бағынғалы қазақ
даласына жаңа тәртіппен орнаған жаңа қауым – оқыған қауымның басы
сендерсіңдер – Тұрлыбек, Жайынбек, мына Асылқожа. ... Тұрлыбек, сені әкең
орыс оқуына бергенде, ертең орысша нан сұрай алмай өліп қалар-ау деп
бермеген болар. Еліне, жеріне тығын болсын, өресі жеткен жерге сөзі жетпей,
есесі кетер ер-азаматы болса соның сүйеніші болсын деп тілеген шығар.
...Жарайды ендігісін өлеңмен айтып берейін, кейінгі жастар айта жүрер....
Осыдан да аңғаруға болады Ақан халықтың, елдің мұң-мұқтажан ойлайтын асыл
жан екенін. Тұрлыбектің өзінің масқарасы шыққанын мынадан-ақ байқауға
болады: Ақанға соқтығып не шаруам бар еді. Енді мен туралы бір ауыз сөз
өлең шығарса, ертең-ақ мына ғазиз елге таратады. Әнмен тарады дегенше,
бүкіл қазаққа жетті дей бер. Қайсысының аузына қақпақ боларсың. Әй, осы
ақын дегеннің бір жаман жері – не айтса, сөзі жерде қалмайды, күн құрғатпай
ел кезіп кете береді. Нем бар еді Ақанда, нем бар еді. Енді әнмен
масқараламаса жарар еді. Қалай қайырарсың қызып алған аруақты кәпірді. Осы
жолдардан-ақ Ақан әнінің асқақтығын көруімізге болады. Ақан ән салғанда
Тұрлыбектің өңі өзгеріп, екі иіні түсіп, басы салбырай берді.
Көкқұтан мойнын созып қаз болмайды,
Шөл-құмайт көк шалғынды саз болмайды.
Жамандар жайда жәрдем бермек түгіл,
Тар жерде басын бақса аз болмайды.
Ер пайдасы тиеді сасқан жерде,
Ел жаңылып, етегін басқан жерде.
Жаманға жазатайым ісің түссе,
Жабысып қалады екен аспан жерге.
Тар жерде қолдың ұшын бергенді айтшы,
Екінің бірі мырза тасқан жерде. 11, 159-
Ақанның дүниеге деген көзқарасын ашқан, көп нәрсені үйреткен Новиков
дейтін фельдшер, саяси көзқарасы үшін оқу орнынан қуылған Мәмбетәлілер
әділетсіздік деген тек қазақты ғана емес, Ресей жұртын да жайлап тұрғанын
ақын осылардан естіді. Россияның екеу екенін, бірі үстемдер Россиясы, бірі
– еңбекші жұрт Россия екенін ақын осылардан білді. Сондықтан да көп нәрсеге
қаныққан ақын Цесаревич алдында халық мұңын айтудан тартынған жоқ. Ал сол
патша баласының қазақтай халқына деген ой-пікірін білген соң Ақанға бәрібір
еді .Кең даласында армансыз сейіл құрып, серілікпен күн өткізіп жүрген ақын
жүрегінде сондай нық болмаса да, бұрын патша тұяғына деген болмашы үміті
бар еді ғой. Горбуновтың:
-Патша бұл сұмдықтарды білмейді деп ойлайсыз ба? - деген сұрағына:
- Шет жағасын білетін шығар. Бірақ түгелдей білсе, өз иелігіндегі
елді осынша қан қақсатудан оған түсер пайда қанша?- деп еді ғой. Ал, сол
болмашы үміті үзілген соң Ақан ашынды. Сол ашумен ызалы ақын Шыңғыс алдына
шақырылғанда да тілін тартпай, отты тілімен қазақтың сасық текелерін
аямай сынап өтуі заңды да.
-Халқымыздың тағдырын, күйін айтуға да шен мен шекпен керек пе?
Халқың деп соғар жүрегің болмаса, саусылдаған темір шеннен не қайыр. Ал,
елімізді, жұртымызды ойласақ, ол хақында патшаға бәріміз жамырамай,
біреуіміз ғана айтқанда тұрған не ағаттық бар?. 284
-Қазақ елі, қазақ жұрты шынында , не көрді? Жан-жағынан андыздаған
Монғолдың, жоңғардың қан сасытқан шапқыншылығын кешегі хандардың, төре-
сұлтандардың, бүгінгі ояз, болыстардың қиянат-қысастығын, озбыр-зомбылығын
көрді. Одан басқа не жақсылық көріпті. Мен осыны айттым. Патша баласының
көргенсіз дегені осы емес пе?! Ал, тәрбиесіз десе, ол да рас! Қазақ
халқы не тәрбие, нендей жылы алақан көріп отыр.? Алым-салық, айып-айбана
төлеп, шұрайлы көлін, шүйгінді шөбін, құнарлы жерін бергеннен басқа, не
қарымта қайтарып, алмақтан не
салмақ көріп отыр. Сендер алған сылдырмақ шен, жылтыраған
шекпен бе? Ертең шынжырын тағып жетелер, алысқанға айтақтап басқа-көзге
төпелер қарғыбау ма? Одан басқа не тәлім, орыс жұртының не тәрбиесін алып
отырсыңдар? Тым құрмаса, ел билеген болыстар, көбіңнің қара танитын
білімдерің, қол қоятын сауатын, орыс ұлығымен тілмашсыз сөйлесететін тілің
бар ма? Сендер басқарған ел не тәрбие көріп қарық болмақ. Мен осыны
айттым. Патша баласының тәрбиесіз дегені де осы. Мен өзім білетін, көзі
ашық қазақ білетін, бар қасіретті,, бар тауқыметті жаздым. Қазақ та орыс
елімен қоян-қолтық қосылып ел болып, тәрбие, шарапат көрсін деп, ел арызын
патша сарайына ала барсын деп жаздым. Бірақ оны Мұрагер құп алмады. Неге
құп алсын – қазақтың зердесіне білім құйып, тіліне нәр беріп, терезесі тең
сөйлегеннен гөрі, отарлы қойдай айдап, оны ойсыз мақұлдаған, тілсіз
бақылдаған мыйғұла текелерге басқартып қойса, жеуіне де оңай емес пе?!
-Ендеше, Шыңаға, бірінші әміріңізді орындай алмаймын: егер қате
десеңіз, халықтың көргенсіздігі мен тәрбиесіздігін бетіне басқан мұрагердің
өзі кешірім өтінсін жұрт алдында.
-екінші әміріңізге құлдық, Шыңаға! Былай да ертең мұрагермен
табақтас болуға бар ұлық итше таласып, өз-өздерің жақ-жақ боп жаға жыртысып
жатқанда, менің қыстырылып бірге жүргенім тіпті ерсі. Жараайды, ешқайда
бармаймын. Әттең, патша баласын бір көріп, табағынан бір асаған ет қанша
азық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz