Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: ТҮСІНІГІ, ҚҰРАМЫ,ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге меншік құқығына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕ ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің шығындары және оларды өтеу тәрті.бі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3 ШЕТЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ.НЫҢ ЖЕР ЗАҢДАРЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МАҚСАТЫН.ДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: ТҮСІНІГІ, ҚҰРАМЫ,ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге меншік құқығына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕ ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің шығындары және оларды өтеу тәрті.бі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3 ШЕТЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ.НЫҢ ЖЕР ЗАҢДАРЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МАҚСАТЫН.ДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеу мәселелеріне арналған. Жұмыста ауыл шаруашылық мақсатына арналған жерлерді пайдалану ерекшеліктері және шетелдер тәжірибесі мен Қазақстан Республикасының жер заңдарындағы ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерді пайдалану құқығының салыстырмалы мәселелері зерттелген.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеу құқық саласындағы өзекті мәселелердің қатарына кіреді.
Қазақстан Республикасы аграрлық мемлекеттер қатарына жатады. Олай дейтін себебіміз, статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстан Республи-касының жер аумағы 272490,2 мың гектарды құрайды. Осылардың ішінде ауыл шаруашылық жерлері – 222513,6 мың гектарды құрайды. Соңғысының ішіне сәйкесінше ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер де кіреді, оның жалпы көлемі 90910,35 мың гектар. Ал жер аумағының қалған бөлігін ауыл шаруашылық өндірісінің мақсатында пайдаланылатын жердің басқа да санаттары құрайды [1, 193 б.]. Сол себептен қазіргі таңда ауыл шаруашылығы секторын дамытуға үлкен көңіл бөлінуде. ҚР Президентінің «Жа¬ңа онжылдық – жаңа эконо¬ми¬калық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 30 қаңтардағы 2010 жылғы халқына Жолдауы осыған дәлел. Елбасымыз бұл жолдауда алдағы онжылдықта ел дамуына бағыт¬талған жаңа міндеттерді айқындап берді. Онда ел экономикасының дамуы мен оның бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудағы негізгі табыс кілті – ұлттық экономи¬каны әртараптандыруға баса назар ау-дарылды. Жолдауда әртараптан¬ды¬рудың басты бір сегменті ре¬тін¬де агроөнеркәсіптік кешенді да¬мы¬тудың негізгі үш бағыты атап көр¬сетілді, яғни оның біріншісі – 2014 жылға аталған салада өнім¬ді¬лікті кем дегенде екі есе арт¬ты¬ру, екіншісі – елдің азық-түлік қау¬іпсіздігін қамтамасыз ету, үшіншісі – экспорттық әлеуетті іске асыру. Бұл рет¬те, әрине, ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы болып са¬налатын жер ресурстарын тиімді пай¬далану, аталған міндеттерді іске асыруда аса маңызды рөл атқаратыны белгілі.
Ауылшаруашылық қызметтің кез келген түрі ауылшаруашылық мақсатындағы жермен тығыз байланыста болады. Яғни, аталған жер учаскесіз бұл қызмет түрін жүзеге асыру мүмкін емес [1, 198 б.].
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануда туындайтын құқықтық қатынастарды жер құқығы, аграрлық құқық, азаматтық құқық, салық құқығы, экологиялық құқық салалары қарастырады. Сондықтан, ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды зерттеу - кешенді-құқықтық талдау арқылы жүзеге асады.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу объектісі. Нарық жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалану ерекшеліктеріне байланысты жүзеге асатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеу құқық саласындағы өзекті мәселелердің қатарына кіреді.
Қазақстан Республикасы аграрлық мемлекеттер қатарына жатады. Олай дейтін себебіміз, статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстан Республи-касының жер аумағы 272490,2 мың гектарды құрайды. Осылардың ішінде ауыл шаруашылық жерлері – 222513,6 мың гектарды құрайды. Соңғысының ішіне сәйкесінше ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер де кіреді, оның жалпы көлемі 90910,35 мың гектар. Ал жер аумағының қалған бөлігін ауыл шаруашылық өндірісінің мақсатында пайдаланылатын жердің басқа да санаттары құрайды [1, 193 б.]. Сол себептен қазіргі таңда ауыл шаруашылығы секторын дамытуға үлкен көңіл бөлінуде. ҚР Президентінің «Жа¬ңа онжылдық – жаңа эконо¬ми¬калық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 30 қаңтардағы 2010 жылғы халқына Жолдауы осыған дәлел. Елбасымыз бұл жолдауда алдағы онжылдықта ел дамуына бағыт¬талған жаңа міндеттерді айқындап берді. Онда ел экономикасының дамуы мен оның бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудағы негізгі табыс кілті – ұлттық экономи¬каны әртараптандыруға баса назар ау-дарылды. Жолдауда әртараптан¬ды¬рудың басты бір сегменті ре¬тін¬де агроөнеркәсіптік кешенді да¬мы¬тудың негізгі үш бағыты атап көр¬сетілді, яғни оның біріншісі – 2014 жылға аталған салада өнім¬ді¬лікті кем дегенде екі есе арт¬ты¬ру, екіншісі – елдің азық-түлік қау¬іпсіздігін қамтамасыз ету, үшіншісі – экспорттық әлеуетті іске асыру. Бұл рет¬те, әрине, ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы болып са¬налатын жер ресурстарын тиімді пай¬далану, аталған міндеттерді іске асыруда аса маңызды рөл атқаратыны белгілі.
Ауылшаруашылық қызметтің кез келген түрі ауылшаруашылық мақсатындағы жермен тығыз байланыста болады. Яғни, аталған жер учаскесіз бұл қызмет түрін жүзеге асыру мүмкін емес [1, 198 б.].
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануда туындайтын құқықтық қатынастарды жер құқығы, аграрлық құқық, азаматтық құқық, салық құқығы, экологиялық құқық салалары қарастырады. Сондықтан, ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды зерттеу - кешенді-құқықтық талдау арқылы жүзеге асады.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу объектісі. Нарық жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалану ерекшеліктеріне байланысты жүзеге асатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
1 Еркінбаева Л.Қ. Қазақстан Республикасының жер құқығы. – Алматы: Жеті жарғы, 2010. – 312 б.
2 Генкин Д.М. Право собственности в СССР. - Москва. 1961. – С. 11.
3 Боровиков Н.А. Право личной собственности в СССР. - Москва. 1970. – С. 4
4 Докапиталистические формации. - Москва. 1962. - С. 3.
5 Толстой Ю.К., Яковлев В.Ф. Право собственности в СССР. – Москва. 1989. – С. 35.
6 Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика // Земельное законодательство РК: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями)/Сост.: Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. - Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – С. 166.
7 Хаджиев А.Х. Земельное право РК (Общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. С. 85.
8 Ерофеев Б.В. Экологическое право России: учебник. – Москва: Юрист. 1996. – С. 105.
9 Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права. – Москва. 1999. –С. 151.
10 Мұстафаев С.Т. Нарықтық экономика кезіндегі тұрақты жер пайдаланудың құқықтық негіздері: заң ғылымд. канд. дис. - Түркістан, 2007. - 143 б.
11 Дүсіпов Е.Ш. ҚР-ғы ауылшаруашылық кәсіпкерлігін құқықтық реттеу мәселелері: автореф. ... заң ғыл. д-ры. дис. … - 12.00.06- Алматы, 2009ж., – 45б.
12 Култелеев С.Т., Жарасбаева А.М., Рахметов Е.Ш., Өрісбаева А.А. ҚР Аграрлық құқық. Жалпы бөлім. – Жоғарғы оқу орнына арналған оқулық. – Алматы, 2005. - 53 б.
13 Жетписбаев Б.А. Аграрное право РК: учебник. - Алматы: Дәнекер, 2000. С. 93-99.
14 Сапарғалиев Ғ.С., А.С. Ибраева Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. Астана, 2007. – 138-161 бб.
15 Стамқұлов Ә.С., Стамқұлова Г.Ә. Қазақстан Республикасының жер құқығы. Жалпы бөлім. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006. – 8 б.
16 Жерді тиімді пайдалану – еңбек өнімділігін арттырудың басты шарты // Егемен Қазақстан. – 2010. – 19 наурыз.
17 Первалов В.Д., Леушин В.И. Теория государства и права. – Москва, 1999. – 237 с.
18 Турубинер А.М. Право государственной собственности на землю в Советском Союзе. - Москва: Московский университет, 1958. – С. 57.
19 Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений: дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – С. 16.
20 Ерофеев Б.В. Советское земельное право. – Москва, 1965. – С. 69.
21 Григорьев В.К. Вопросы теории земельного права. – Москва: Госюриздат, 1963. – С. 174.
22 Галиновская Е.А. Основные тенденции развития земельных право-отношений в странах СНГ // Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстан и стран СНГ в контексте интеграционных процессов: Материалы международной научно-практической конференции: - Алматы, 2005. – Вып. 7. – С. 242.
23 Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж. Право собственности на воды Республики Казахстан в период перехода к рынку. – Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 128 с.
24 Джангабулова А.К. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кооперациясын құқықтық реттеу: заң ғыл. канд. дис.... 12.00.06.– Алматы, 2006ж., - 57 б.
25 Беляев З.С., Козырь М.И. Сельскохозяйственная кооперация и право // Государство и право. – 1992. - №6. – С. 67-68.
26 Дусипов Е.Ш. Жерге жеке меншік құқығының негіздері: Заң ғыл. канд. дис. – Алматы, 2001. – 118 б.
27 Робинсон Николас А. Правовое регулирование природопользования и охраны окружающей среды в США / Под ред. О.С. Колбасова, А.С. Тимошенко. – М.: Прогресс, 1990. – 523 с.
28 Глятин М.Ю. США: Правовое регулирование использования земель. – М.: Наука, 1991. – 256 с.
29 Реджиньяри М.П. Предоставление земель в частную собственность в ходе земельной реформы (Итальянский опыт) // Государство и право. – 1992. - №9. – С. 33-38.
30 Концепция Развития многоукладной экономики аграрного сектора России // АПК: Экономика-Управление. – М., 1993. – С. 55-56.
31 Абдраимов Б.Ж. Правовое обеспечение земельных отношений: обзор мировой практики // Земельное законодательство и судебная практика. – Алматы: LEM, 2002. – Вып. 2. – 175 с.
32 Есиркепов Т., Сыбайбаева Г. Совершенствование земельных отношений в условиях перехода к рынку. – Алматы, 2000. – 52 с.
33 Мамедов Г. Земельная реформа в Азербайжане: правовые и научно-экологические вопросы. – Баку: Элм, 2000. – 372 с.
34 Земельный кодекс Украины http://evratoria.html.
35 Земельный кодекс Республики Таджикистан http://www.kishovarz.doc.
36 Земельный кодекс Республики Узбекистан http://www.cawater-info.net. pdf.
37 Кодекс Республики Беларусь о Земле http://www.kvadroom-info/code.
38 Земельный кодекс Российской Федерации http://www.kadis.ru/kodeks.
39 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08. 1995 ж. (21.05.2007 ж. өзгерістер мен толықтырулармен) // Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1996 ж., N 4, 217-құжат (Қазақстан Республикасы Парламентiнiң басылымы).
40 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі: 1994 жыл 27 желтоқсандағы Кодекс. – Алматы, 1995.– 405бап.
41 Қазақстан Республикасының Жер кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2003. – 116 б.
42 Қазақстан Республикасы Су кодексі: 1993 жыл 31наурыз Кодекс. – Алматы, 1993 ж., - 146 б.
43 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2003 жылғы 22 қазандағы «ҚР азаматтарындағы шаруа қожалығын (фермерлікті) жүргізу үшін және мемлекеттік емес заңды тұлғалардағы тауарлық ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жеке меншік құқығында болуы мүмкін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің ең жоғары мөлшерін анықтау туралы» // Үкімет бюллетені. - 2003 ж., - № 1071.
44 ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 6 сәуірдегі Қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі туралы» ережесі // Үкімет бюллетені. - 2005 ж., - № 310.
45 ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 14 қаңтардағы Қаулысымен бекітілген «ҚР Жер ресурстарын басқару агенттігі туралы» ережесі // Үкімет бюллетені. - 2005 ж., - № 14.
46 ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 8 қазандағы Қаулысымен бекітілген «Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі шығындарды өтеу туралы» ережесі // Үкімет бюллетені. - 2003 ж., - № 1030.
47 Кыргызская Республика. Конституция Кыргызской Республики от 5 мая 1993 г. – Бишкек: Раритет Инфо, 1999. – 34 с.
48 Земельный кодекс Кыргызской Республики 30 апреля 1999 г. – Бишкек: Раритет Инфо, 1999. – 56 с.
2 Генкин Д.М. Право собственности в СССР. - Москва. 1961. – С. 11.
3 Боровиков Н.А. Право личной собственности в СССР. - Москва. 1970. – С. 4
4 Докапиталистические формации. - Москва. 1962. - С. 3.
5 Толстой Ю.К., Яковлев В.Ф. Право собственности в СССР. – Москва. 1989. – С. 35.
6 Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика // Земельное законодательство РК: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями)/Сост.: Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. - Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – С. 166.
7 Хаджиев А.Х. Земельное право РК (Общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. С. 85.
8 Ерофеев Б.В. Экологическое право России: учебник. – Москва: Юрист. 1996. – С. 105.
9 Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права. – Москва. 1999. –С. 151.
10 Мұстафаев С.Т. Нарықтық экономика кезіндегі тұрақты жер пайдаланудың құқықтық негіздері: заң ғылымд. канд. дис. - Түркістан, 2007. - 143 б.
11 Дүсіпов Е.Ш. ҚР-ғы ауылшаруашылық кәсіпкерлігін құқықтық реттеу мәселелері: автореф. ... заң ғыл. д-ры. дис. … - 12.00.06- Алматы, 2009ж., – 45б.
12 Култелеев С.Т., Жарасбаева А.М., Рахметов Е.Ш., Өрісбаева А.А. ҚР Аграрлық құқық. Жалпы бөлім. – Жоғарғы оқу орнына арналған оқулық. – Алматы, 2005. - 53 б.
13 Жетписбаев Б.А. Аграрное право РК: учебник. - Алматы: Дәнекер, 2000. С. 93-99.
14 Сапарғалиев Ғ.С., А.С. Ибраева Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. Астана, 2007. – 138-161 бб.
15 Стамқұлов Ә.С., Стамқұлова Г.Ә. Қазақстан Республикасының жер құқығы. Жалпы бөлім. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006. – 8 б.
16 Жерді тиімді пайдалану – еңбек өнімділігін арттырудың басты шарты // Егемен Қазақстан. – 2010. – 19 наурыз.
17 Первалов В.Д., Леушин В.И. Теория государства и права. – Москва, 1999. – 237 с.
18 Турубинер А.М. Право государственной собственности на землю в Советском Союзе. - Москва: Московский университет, 1958. – С. 57.
19 Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений: дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – С. 16.
20 Ерофеев Б.В. Советское земельное право. – Москва, 1965. – С. 69.
21 Григорьев В.К. Вопросы теории земельного права. – Москва: Госюриздат, 1963. – С. 174.
22 Галиновская Е.А. Основные тенденции развития земельных право-отношений в странах СНГ // Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстан и стран СНГ в контексте интеграционных процессов: Материалы международной научно-практической конференции: - Алматы, 2005. – Вып. 7. – С. 242.
23 Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж. Право собственности на воды Республики Казахстан в период перехода к рынку. – Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 128 с.
24 Джангабулова А.К. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кооперациясын құқықтық реттеу: заң ғыл. канд. дис.... 12.00.06.– Алматы, 2006ж., - 57 б.
25 Беляев З.С., Козырь М.И. Сельскохозяйственная кооперация и право // Государство и право. – 1992. - №6. – С. 67-68.
26 Дусипов Е.Ш. Жерге жеке меншік құқығының негіздері: Заң ғыл. канд. дис. – Алматы, 2001. – 118 б.
27 Робинсон Николас А. Правовое регулирование природопользования и охраны окружающей среды в США / Под ред. О.С. Колбасова, А.С. Тимошенко. – М.: Прогресс, 1990. – 523 с.
28 Глятин М.Ю. США: Правовое регулирование использования земель. – М.: Наука, 1991. – 256 с.
29 Реджиньяри М.П. Предоставление земель в частную собственность в ходе земельной реформы (Итальянский опыт) // Государство и право. – 1992. - №9. – С. 33-38.
30 Концепция Развития многоукладной экономики аграрного сектора России // АПК: Экономика-Управление. – М., 1993. – С. 55-56.
31 Абдраимов Б.Ж. Правовое обеспечение земельных отношений: обзор мировой практики // Земельное законодательство и судебная практика. – Алматы: LEM, 2002. – Вып. 2. – 175 с.
32 Есиркепов Т., Сыбайбаева Г. Совершенствование земельных отношений в условиях перехода к рынку. – Алматы, 2000. – 52 с.
33 Мамедов Г. Земельная реформа в Азербайжане: правовые и научно-экологические вопросы. – Баку: Элм, 2000. – 372 с.
34 Земельный кодекс Украины http://evratoria.html.
35 Земельный кодекс Республики Таджикистан http://www.kishovarz.doc.
36 Земельный кодекс Республики Узбекистан http://www.cawater-info.net. pdf.
37 Кодекс Республики Беларусь о Земле http://www.kvadroom-info/code.
38 Земельный кодекс Российской Федерации http://www.kadis.ru/kodeks.
39 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08. 1995 ж. (21.05.2007 ж. өзгерістер мен толықтырулармен) // Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1996 ж., N 4, 217-құжат (Қазақстан Республикасы Парламентiнiң басылымы).
40 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі: 1994 жыл 27 желтоқсандағы Кодекс. – Алматы, 1995.– 405бап.
41 Қазақстан Республикасының Жер кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2003. – 116 б.
42 Қазақстан Республикасы Су кодексі: 1993 жыл 31наурыз Кодекс. – Алматы, 1993 ж., - 146 б.
43 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2003 жылғы 22 қазандағы «ҚР азаматтарындағы шаруа қожалығын (фермерлікті) жүргізу үшін және мемлекеттік емес заңды тұлғалардағы тауарлық ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жеке меншік құқығында болуы мүмкін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің ең жоғары мөлшерін анықтау туралы» // Үкімет бюллетені. - 2003 ж., - № 1071.
44 ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 6 сәуірдегі Қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі туралы» ережесі // Үкімет бюллетені. - 2005 ж., - № 310.
45 ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 14 қаңтардағы Қаулысымен бекітілген «ҚР Жер ресурстарын басқару агенттігі туралы» ережесі // Үкімет бюллетені. - 2005 ж., - № 14.
46 ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 8 қазандағы Қаулысымен бекітілген «Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі шығындарды өтеу туралы» ережесі // Үкімет бюллетені. - 2003 ж., - № 1030.
47 Кыргызская Республика. Конституция Кыргызской Республики от 5 мая 1993 г. – Бишкек: Раритет Инфо, 1999. – 34 с.
48 Земельный кодекс Кыргызской Республики 30 апреля 1999 г. – Бишкек: Раритет Инфо, 1999. – 56 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Табиғи ресурстар және экологиялық құқық кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеу
Орындаған:
3 курс (колледжден кейін)
күндізгі оқу бөлімінің студенті
Н.М. Беймбетов
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., доцент
А.С. Мадиярова
Норма бақылаушы:
Г.К. Шуланбекова
Қорғауға жіберілді __________ 2010ж.
табиғи ресурстар және экологиялық
құқық кафедрасының меңгерушісінің рұқсатымен
з.ғ.д., доцент Л.К. Еркинбаева
Алматы, 2010ж.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗГІ
ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: ТҮСІНІГІ,
ҚҰРАМЫ,ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.1 Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге меншік құқығына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мен
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕ ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...18
2.1 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің шығындары және оларды өтеу тәрті-
бі ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...33
3 ШЕТЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ-НЫҢ ЖЕР ЗАҢДАРЫНДАҒЫ АУЫЛ
ШАРУАШЫЛЫҚ МАҚСАТЫН-ДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...53
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс ауыл
шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеу мәселелеріне
арналған. Жұмыста ауыл шаруашылық мақсатына арналған жерлерді пайдалану
ерекшеліктері және шетелдер тәжірибесі мен Қазақстан Республикасының жер
заңдарындағы ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерді пайдалану құқығының
салыстырмалы мәселелері зерттелген.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы өндірісінде
жерді пайдалануды құқықтық реттеу құқық саласындағы өзекті мәселелердің
қатарына кіреді.
Қазақстан Республикасы аграрлық мемлекеттер қатарына жатады. Олай
дейтін себебіміз, статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстан Республи-
касының жер аумағы 272490,2 мың гектарды құрайды. Осылардың ішінде ауыл
шаруашылық жерлері – 222513,6 мың гектарды құрайды. Соңғысының ішіне
сәйкесінше ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер де кіреді, оның жалпы көлемі
90910,35 мың гектар. Ал жер аумағының қалған бөлігін ауыл шаруашылық
өндірісінің мақсатында пайдаланылатын жердің басқа да санаттары құрайды [1,
193 б.]. Сол себептен қазіргі таңда ауыл шаруашылығы секторын дамытуға
үлкен көңіл бөлінуде. ҚР Президентінің Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық
өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты 30 қаңтардағы 2010 жылғы
халқына Жолдауы осыған дәлел. Елбасымыз бұл жолдауда алдағы онжылдықта ел
дамуына бағытталған жаңа міндеттерді айқындап берді. Онда ел экономикасының
дамуы мен оның бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудағы негізгі табыс
кілті – ұлттық экономиканы әртараптандыруға баса назар аударылды. Жолдауда
әртараптандырудың басты бір сегменті ретінде агроөнеркәсіптік кешенді
дамытудың негізгі үш бағыты атап көрсетілді, яғни оның біріншісі – 2014
жылға аталған салада өнімділікті кем дегенде екі есе арттыру, екіншісі –
елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, үшіншісі – экспорттық
әлеуетті іске асыру. Бұл ретте, әрине, ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс
құралы болып саналатын жер ресурстарын тиімді пайдалану, аталған
міндеттерді іске асыруда аса маңызды рөл атқаратыны белгілі.
Ауылшаруашылық қызметтің кез келген түрі ауылшаруашылық мақсатындағы
жермен тығыз байланыста болады. Яғни, аталған жер учаскесіз бұл қызмет
түрін жүзеге асыру мүмкін емес [1, 198 б.].
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануда туындайтын құқықтық
қатынастарды жер құқығы, аграрлық құқық, азаматтық құқық, салық құқығы,
экологиялық құқық салалары қарастырады. Сондықтан, ауыл шаруашылығы
өндірісінде жерді пайдалануды зерттеу - кешенді-құқықтық талдау арқылы
жүзеге асады.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу объектісі. Нарық жағдайында ауыл
шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалану ерекшеліктеріне байланысты жүзеге
асатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні. Нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылығы
өндірісінде жерді пайдалануды мемлекеттік реттеу тетігі болып танылады.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың
мақсаты – ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды және оны жүзеге
асыру ерекшеліктерін кешенді түрде зерттеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломлық жұмыстың міндеттерін мыналар
құрайды:
• ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер ауыл шаруашылығы өндірісінің
негізгі құралы ретінде: түсінігін, құрамын және түрлерін анықтау;
• ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге меншік құқығының түсінігін және
жүзеге асыру ерекшеліктерін анықтау;
• Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мен
басқарудың жүзеге асырылуын анықтау;
• ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдаланудың түсінігін, түрлерін
және құқықтық реттеудің жүзеге асырылуын анықтау;
• ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен
құқықтық жағдайын анықтау;
ауыл шаруашылығы өндірісінің шығындары және оларды өтеу тәртібін
анықтау;
шетелдер тәжірибесі мен Қазақстан Республикасының жер заңдарындағы ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалану құқығын салыстыру және оның
нәтижелерін анықтау.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізін жалпы диалектикалық танымдық әдістермен қатар, заңи
логикалық, жүйелік, тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер
қолданылды. Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қазақстандық және ресейлік
ғалым-заңгерлердің жер құқықтық қатынастар, соның ішінде ауыл шаруашылығы
өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеуге байланысты ғылыми
еңбектерінен құралған.
Диплом жұмысы зерттеуінің қайнар көздері. Қазақстан Республикасы-ның
Конституциясы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының Жер кодексі, Су
кодексі, Тәжікстан Республикасының Жер кодексі, Украинаның Жер кодексі,
Беларус Республикасының Жер кодексі, Қырғызстан Республикасының
Конституциясы, Қырғызстан Республикасының Жер кодексі, Өзбекстан
Республикасының Жер кодексі, жер және аграрлық құқық оқулықтары, сондай-ақ
басқа да жер және аграрлық заңнамалары.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗГІ
ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: ТҮСІНІГІ, ҚҰРАМЫ, ТҮРЛЕРІ
Адам қоғамының барлық өмірінде, оның қалыптасуымен дамуында жер өте
маңызды рөл атқарған. Л.Қ. Еркінбаеваның пікірінше, жер – табиғаттың берген
сыйы ретінде, адам қоғамының пайда болуына дейін болған. Бірақ, жер өзінің
еңбектің жалпы заты қызметін атқаруы үшін міндетті түрде оны біреу иемденуі
қажет және өндірістік процесін жүзеге асыруы қажет.
Мемлекетіміздің басты байлығы – оның экономикалық және әлеуметтік
қолайлы негізі болып табылатын жер ресурстары. Қазақстан Республика-сындағы
саяси және экономикалық құрылысты реформалау процесі жер қатынастарын
түбегейлі өзгерту және мемлекеттің тікелей бақылауы мен басқаруы арқылы жер
реформасын жүргізу қажеттілігін туындатып отыр. Сонымен қатар, нарықтық
экономикаға өту жердің негізгі өндіріс құралы, аумақтық кеңістіктің негізі
және маңызды табиғи объект ретінде жердің басты функцияларын сақтай отырып,
жерге әртүрлі меншік нысандарын, жер пайдалану құқығының ақылығын енгізу
және жерді заңды түрде азаматтық және шаруашылық айналымның объектісі
ретінде тану қажеттілігін объективті түрде туындатып отыр.
Қазіргі кезде жердің экономикалық маңыздылығы өте жоғары деңгейде. Жер
адам қоғамының кез келген шаруашылық қызметінің және өмірінің негізі.
Жердің экономикалық қасиетімен қатар, экологиялық маңыздылығын да ескеру
қажет.
Жер – тұтастай алғандағы адамзат үшін қажетті және басты материалдық
ресурс болып табылады. Аталған бұл термин көп қырлы болып табылады және
бірнеше мағынада қолданылады:
1. Жер кең мағынада алғанда жер шары ретінде түсініледі.
2. Жер – адамның өмір сүретін ортасы және табиғи байлықтардан, жер
бедерінен, ландшафтардан құралатын Жер шарының қабаты ретінде.
3. Жер – жер құқығының реттеу пәні ретінде. Бұл тұста, біз жер деген
түсініктің астарынан табиғи ресурстарды, ауыл және орман шаруашылық
өндірістерінің басты өндіріс құралы, құрылыстар, құрылымдар және басқа да
объектілер салу үшін қажет болып табылатын кеңістіктің базис деген
мағыналарды көре аламыз [1, 5-6 бб.].
Жер дегеніміз – мемлекет пен халықтың өмір сүру қызметінің негізі болып
табылатын табиғаттың басты объектісі.
Жердің табиғи қасиеті өзге қоршаған табиғи орта объектілерімен өзара
байланыс жүйесінде басым орнын белгілейді. Орман, су, жануарлар дүниесі
табиғат объектілері ретінде жермен байланыссыз өмір сүре алмайды. Тек қана
жермен тығыз байланыста бола отырып, олар өздерінің өсіп-өну мүмкіндіктері
мен ерекше қасиеттерін сақтайды және барлық табиғи кешендермен бірге
экологиялық қызметін жүзеге асырады [7, 85 с.].
Ә.С. Стамқұловтың пікірінше, жер ауыл және орман шаруашылығында тек
жалпы еңбек жағдайы ретінде ғана емес, сонымен қатар, өндірістің басты,
негізгі құралы ретінде де қызмет етеді [15, 8 б.].
ҚР Жер кодексінің 12-бабының 14-тармақшасына сәйкес жер дегеніміз
- Қазақстан Республикасының егемендiгi белгiленетiн шектегi аумақтық
кеңiстiк, табиғи pecуpc, жалпыға ортақ өндiрiс құралы және кез келген еңбек
процесінің аумақтық негізі.
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты ҚР Президентінің халқына Жолдауында, алдағы онжылдықта
ел дамуына бағытталған жаңа міндеттерді айқындап берді. Онда ел
экономикасының дамуы мен оның бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудағы
негізгі табыс кілті – ұлттық экономиканы әртараптандыруға баса назар
аударылды. Жолдауда әртараптандырудың басты бір сегменті ретінде
агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың негізгі үш бағыты атап көрсетілді, яғни
оның біріншісі – 2014 жылға аталған салада өнімділікті кем дегенде екі есе
арттыру, екіншісі – елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, үшіншісі
– экспорттық әлеуетті іске асыру. Аталған міндеттерді іске асырудағы
аграрлық-индустриялық әртараптандыру арқылы ауылшаруашылық шикізатын қайта
өңдеуді шұғыл арттыру, жаңа құрал-жабдықтар мен жаңа технологияларды
енгізу, ауыл шаруашылығында заман талабына сәйкес, сапалы өнім өндіруге
жаңа көзқарасты қалыптастыру, сонымен қатар әлемдік тәжірибені кеңінен
пайдалану – бүгінде еліміз өздігінен шеше алатын істер. Бұл ретте, әрине,
ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы болып саналатын жер ресурстарын
тиімді пайдалану, аталған міндеттерді іске асыруда аса маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Ашық нарықтық экономика жағдайында және әлемдік азық-
түлік рыногында орын алып отырған үлкен бәсекелестікте ауыл шаруашылығы
өндірісінде жетістіктерге жету үшін де жерді тиімді пайдалану басты шарт
болып табылады. Қазіргі кезде республикамыздағы ауыл шаруашылығы мақсатында
пайдаланылатын жерлердің жалпы көлемі 91, 7 млн. га, оның ішінде егістік
жерлер – 22,5 млн. га. Бұл ретте, егістік жерлердің 70 пайызы Қостанай,
Ақмола, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарында шоғырланған. Сонымен
қатар, республика бойынша 2,1 млн. га суармалы жер бар, оның ішінде 1,4
млн. гектары егістік жер және ол негізінен (80%) Алматы, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда және Шығыс Қазақстан облыстарын-
да орналасқан [16].
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер деп, ҚР Жер кодексінің 97-бабының 1-
тармағына сәйкес ауыл шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе осы
мақсаттарға арналған жерлер танылады.
Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерлер құрамы бойынша үш топтан
тұрады:
1) ауыл шаруашылығы алқаптары;
2) ауыл шаруашылығының жұмыс істеуіне қажетті ішкі шаруашылық
жолдары, коммуникациялар, тұйық су айдындары, мелиорациялық жүйе, қора-
жайлар мен ғимараттар орналасқан жер;
3) басқа да алқаптар (сор, құм, тақыр және ауыл шаруашылығы алқап-
тарының алабына қосылған басқа да алқаптар).
ҚР Жер кодексінің 97-бабының 4-тармағына сәйкес ауыл шаруашылығы
алқаптарына егістіктер, тыңайған жерлер, көпжылдық екпелер егілген жер,
шабындықтар мен жайылымдар жатады.
Егістік – жүйелі түрде өңделетін және көп жылдық шөптердің егістігін
қоса алғанда, ауыл шаруашылығы дақылдарының егістігіне пайдаланылатын жер
учаскелері, сондай-ақ сүрі жер. Алдын ала егілетін дақылдардың егістігі
орналасқан (үш жылдан аспайтын уақыт аралығында), түбегейлі жақсарту
мақсатында жыртылған шабындықтар мен жайылымдардың жер учаскелері, сондай-
ақ бақтардың егіске пайдаланылатын қатар аралығы егістікке жатпайды.
Тыңайған жер – бұрын егістік құрамында болған және күзден бастап бір
жылдан аса ауыл шаруашылығы дақылдарын егуге пайдаланылмайтын және пар
айдауға әзірленбеген жер учаскесі.
Көп жылдық екпелер – жеміс-жидек, техникалық және дәрі-дәрмек
өнімдерінің түсімін алуға, сондай-ақ аумақты сәндеп безендіруге арналып
қолдан отырғызылған көпжылдық ағаш, бұта екпелеріне пайдаланылатын жер
учаскелері.
Табиғи шабындықтар мен жайыламдар – шөп шабуға және жануарларды жаюға
жүйелі түрде пайдаланылатын жер учаскелері.
Түбегейлі жақсартылған шабындықтар мен жайылымдар – шөп егу арқылы
жаңадан отайған шабындық және жайылым учаскелері.
Суландырылған жайылымдар – тиісті мал басын сапасы ойдағыдай сумен
қамтамасыз ете алатын су көздері (көлдер, өзендер, тоғандар, апандар, суару
және суландыру каналдары, құбырлы немесе шегенді құдықтар) бар жайылым-дар.
ҚР жер кодексінің 97-бабының 5-тармағына сәйкес ауыл шаруашылығы
алқаптары суармалы және суарылмайтын болуы мүмкін.
Суармалы ауыл шаруашылығы алқаптарына ауыл шаруашылығында пай-далануға
және суаруға жарамды, су ресурстары жүйесінің қазіргі пайдалы жұ-мыс
коэффициентінде суару нормаларының жобалау немесе қолданыстағы нор-
мативтері бойынша осы жерді сумен қамтудың қолайлы мерзімі ішінде қамсыз-
дандырудың кемінде 75 процентінен кем емес су ағынымен қамтамасыз ететін
суару көзімен байланысты тұрақты және уақытша суару жүйесі бар жер жа-тады.
Жайылма суару жері қар суын және көктемгі тасқын суды, сондай-ақ топы-
рақты ылғалдандыру үшін суару және суландыру каналдарынан берілетін суды
осы учаскелер аумағында ұстап қалуды және қайта бөлуді қамтамасыз ететін су
бөгейтін белдеулері, суды реттейтін бөгеттері мен басқа да гидротехникалық
құрылыстары бар учаскелер болып табылады [41].
1.1 Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге меншік құқығына жалпы
сипаттама
Қайсы бір қоғамда болмасын жерді негізгі шаруашылық пен өндіріс құра-лы
ретінде қарастыру, оның бұл өмірдегі тіршіліктің бастау көзі екендігін
танытса керек. Жер және оның байлығын барлық жер құқық қатынастарының
субъектілері қажетсінеді және халықтың өсу жағдайына байланысты жерге деген
сұраныс та ұлғая бермек. Осы қажеттілікті қанағаттандыру процесінен жерді
пайдалану ұғымы мен жерге деген жеке меншік құқығы пайда болып, өз
кезегінде мойындалады [10, 26 б.].
Көптеген жылдар бойы ғалымдар арасында төмендегідей бағытта ғылыми
айтыс (дискуссия) өрбіді, яғни онда меншікті иелік ету не иеліктің қоғамдық
нысаны ретінде айқындау немесе меншік – иелік ету жүйесі, басқаша айтқанда,
өндіріс құралы мен өнімнің ұжымға немесе тұлғаға тиісті екендігі деп таны-
лады.
Мысалы, профессор Д.М. Генкин, меншік – материалдық игілікке иелік
етудің тарихи құбылыс ретінде қоғамдық қатынастардың белгілі формасы дей-
ді. Меншікке қоғамдық қатынас ретінде берілген бұл анықтамадан мынадай
қорытынды жасауға болады. Меншік адамның затқа қатынасына жатпайды,
керісінше адамның зат жөніндегі қарым-қатынасына жатады [2, 11 с.]. Бұндай
көзқарасты, ғалым Н.А. Боровиков та ұстанады. Оның пікірінше меншікке
қатынасты, адамның затқа қатысы ретінде қабылдау өрескел қателік болып
табылады. Экономикалық мағынада меншік, сол мүлікке, өнімін бөлісу мен
өндіріс құралдарына, кім ие деген мағынада адамдардың қатынасы [3, 4 с.].
М.В. Колганов былай деп жазды: Көптеген марксистер меншік деген ұғымды
былай түсінеді, оны белгілі жағдайда ұйымдастыру және сол арқылы қоғам
ішінде табиғат өніміне иелік ету [4, 3 с.].
Солай дегенмен де, Иелік ету мен меншік ұғымдарын бірдей деп санауға
болмайды. Иелік ету дегеніміз адамның табиғат заты ішінен және белгілі бір
қоғамдық форма көмегімен – бұл материалдық байлықты өзінен өндіру. Мен-шік
ол қоғамдық форма, іштей және бірдеңе арқылы материалдық байлықты өндіру,
немесе бұл да қоғамдық қатынастар, бір нәрсенің ықпалы арқылы мате-риалдық
байлыққа иелік ету процесі [5, 35 с.].
КСРО мемлекетінің тарихи жер құқығы кезеңдеріне тоқталатын болсақ,
жерге мемлекеттік құқықтың субъектісі КСРО мемлекеті болып табылады, себебі
Кеңес мемлекетіндегі жер мемлекеттік меншік құқығының объектілері Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағына және сол одаққа мүше ретінде одақтас
республикаларға жатады. Бірақ, одақтас республикалар өз жер аумақ-тарына
меншік иесі бола алмайды, тек қана олар бүкіл КСРО аумағындағы жерге
мемлекет меншік құқықтарының қатысушысы болып табылады [18, 57 с.].
Бірақ, бір орнына тоқтауды білмейтін тарихи даму формациясы жоғарғыда
айтылғандай КСРО мемлекетінің ыдырап, оның бұрынғы одақтас республика-лары
өз алдына тәуелсіз мемлекет болып қалыптасып, нарық экономикасы шең-беріне
енуіне себебін тигізді. Бұрынғы, Жер тек мемлекеттік меншікте ғана болады
деген норма өз күшін жойып, нарық талабына сәйкес 1995 жылы 30 тамызда ҚР
Конституциясының 6-бабының 3-тармағына сәйкес жерге мемле-кеттік меншік
және жеке меншік заңдастырылды [24, 57 б.].
Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi,
басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-ақ заңда
белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы мүмкiн
[39].
Қазақстан Республикасының Конституциясы меншік құқығы мәселесінде
меншікті пайдалану құқығын алғашқы орынға қояды, себебі жерге мемлекеттік
меншік пен жеке меншік құқықтарының негізгі мазмұны болып қоғамның
игілігіне қызмет ететін жерді пайдалану құқығы табылады.
Шаруа (фермер) қожалықтары және тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісі үшін
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншік құқығын енгізу осы жер
пайдалану түрінің субъектілерінің мүдделерімен және ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жерлерді ұтымды және тиімді пайдаланумен байланысты.
Бұл жерлерге жеке меншік құқығы осы құқық субъектілерінің топырақ
құнарлығын, жер айналымын арттыруға, экологиялық салауаттылықты қам-тамасыз
етуге қатысты материалдық мүдделерін арттырады. Ауыл шаруашы-лығы
мақсатындағы жерлердегі жер учаскелеріне жеке меншік құқығының субъектілері
экономикалық, әлеуметтік және экологиялық шараларды жүргі-зуде ауыл
шаруашылық органдарынан тәуелсіз болып келеді, соған қарамастан олар
Қазақстан Республикасының бүкіл халқының салауаттылығы үшін ауыл
шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруда мемлекеттің көмегіне сүйене
алады [15, 97 б.].
ҚР Жер кодексінің 3-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында жер мем-
лекеттік меншікте болады. Жер учаскелері Жер кодексінде белгіленген негіз-
дерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін.
Және де ҚР Жер кодексінің 20-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасында жерге мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады деп көрсетілген.
Жер учаскелеріне құқық абсолютті болып танылмайды. Бұның себебі, жердің
заңмен белгіленген жағдайларда айналымы шектелген ерекше және маңызды
табиғи объект екендігінде. Дамыған елдердің өзінде жерге жеке меншік құқығы
абсолютті емес, өйткені ол мемлекет арқылы қоғамның құқықтарымен байланысты
және белгілі шектеулерді есепке ала отырып жүзеге асырылады [19, 16 с.].
Жер учаскесіне жеке меншік құқығының түсінігі ҚР Жер кодексінің 12-
бабының 23-тармақшасында берілген. Оған сәйкес жер учаскесіне жеке меншік
құқығы дегеніміз – азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың
өздеріне тиесілі жер учаскесін ҚР Жер кодексінде белгіленген негіздерде,
шарттар мен шектерде иелену, пайдалану және оларға билік ету құқығы
делінген.
Жер иелену құқығы – жерді іс жүзінде иеленуді жүзеге асырудың заңмен
қамтамасыз етілген мүмкіндігі.
Жер пайдалану құқығы – тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін
өтеулі немесе өтеусіз негізде шектеусіз мерзімге (тұрақты жер пайдалану)
немесе белгілі бір мерзім ішінде (уақытша жер пайдалану) иелену және пайда-
лану құқығы.
Жерге билік ету құқығы – мемлекеттің Қазақстан Республикасы аумағын-
дағы жердің заңдық тағдырын айқындаудағы заңмен қамтамасыз етілген құқы-ғы,
сондай-ақ жердің жеке меншік иесінің өз жер учаскесіне қатысты Қазақстан
Республикасының заңдарында тыйым салынбаған мәмілелер жасасуға құқығы.
Біздің мемлекетімізде жерге жеке меншік құқығы шектеулі, себебі мем-
лекет өзінің және қоғам мүддесін, өз аумағының біртұтастығын қамтамасыз
етуге мәжбүрлі. Сондықтан мемлекет мынадай шектеулерді қолданады:
1) барлық жерлерде және кез келген тұлғаға жерді жеке меншікке беріп
отырмайды;
2) мемлекет меншік иесіне көптеген талаптар қоя отырып, оларды
орындамаған жағдайда жауапқа тарта алады;
3) мемлекет заңда көрсетілген жағдайларда жерді алып қоюға дейін
барады.
Ал мемлекет жердің меншік иесі ретінде барлық жер қорына, соның ішінде
жеке меншікке берілген жер учаскелеріне қатысты айрықша билік ету құқы-ғына
ие. Яғни, мемлекет билік ету функциясын жер құқығының субъектілерінің
шаруашылық жүргізу және меншік нысандарына қарамастан жүзеге асырады.
ҚР Жер кодексінің 97-бабының 6-тармағына сәйкес ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер:
1) жеке меншікке – Қазақстан Республикасының азаматтарына өзіндік
қосалқы шаруашылығын, бағбандық, саяжай құрылысын дамыту үшін;
2) жеке меншікке немесе жер пайдалануға – Қазақстан Республикасының
жеке және заңды тұлғаларына шаруа немесе фермер қожалығын жүргізуге,
тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісі, орман өсіру, ғылыми-зерттеу, тәжірибе
жүргізу және оқыту мақсатында, қосалқы ауыл шаруашылығын, бақша және мал
шаруашылығын жүргізу үшін;
Аталған мақсаттар үшін жер учаскесін жер пайдалану құқығымен беру
мерзімі кемінде бес жыл болады, оны бес жылдан аз мерзімге беруге жер
учаскесін алуға мүдделі өтініш берушінің келісімімен ғана жол беріледі.
3) шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға 10 жылға дейінгі мерзімге
жалдау шарттарымен уақытша жер пайдалануға беріледі.
ҚР жер кодексінің 24-бабының 1-тармағына сәйкес ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерін ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін
мемлекеттік заттай гранттар ретінде жеке меншікке беруге жол берілмейді.
Жер учаскесіне меншік құқығы мына жолдар арқылы туындайды:
1) меншік құқығын табыстау;
2) меншік құқығын беру;
3) меншік құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық (мұраға қалдыру,
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы) тәртібі бойынша ауысуы.
Меншік құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскесінің ныса-
налы мақсаты ескеріле отырып жүзеге асырылуғы тиіс.
Жер учаскесіне меншік құқығы келесі негіздерде туындайды:
1) мемлекеттік органдар актілерінің негізінде;
2) азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздерде.
ҚР азаматтарындағы шаруа қожалығын (фермерлікті) жүргізу үшін және
мемлекеттік емес заңды тұлғалардағы тауарлық ауыл шаруашылығы өндірісін
жүргізу үшін жеке меншік құқығында болуы мүмкін ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерінің ең жоғары мөлшері әрбір әкімшілік аудан
(қала) бойынша ҚР ҮҚ 2003ж. 22 қазандағы №1071 бекітілген және республика
бойынша шамамен мынадай шектерде ауытқып тұрады:
ҚР азаматтарында, барлығы 30-дан 25000 га дейін, оның ішінде суарма-
лысы – 1-ден –1400 га дейін.
ҚР мемлекеттік емес заңды тұлғасында және оның аффилиирдендірілген
тұлғасында, барлығы 150-ден 240 000 га дейін, оның ішінде суармалысы 5-тен
19 000 га дейін [43]
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесіне жеке меншік құқығын
табыстыру ақылы негізде жүргізіледі.
Шаруа немесе фермер қожалығын, тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жене
орман өсіруді жүргізу үшін жер учаскесіне жеке меншік құқығының
табысталуына мүдделі азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың:
- жер учаскесіне жеке меншік құқығын жер учаскесінің кадастрлық құнына
тең бағамен сатып алуына;
- жер учаскесіне жеке меншік құқығын оның кадастрлық (бағалау) құнына
қарай айқындалатын жеңілдікті бағамен сатып алуына болады.
Бұл ретте әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне
жеңілдікті бағаның мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Жер учаскесіне жеке меншік құқығын сатып алу ақысын толық төлеген
тұлғаның:
- Жер учаскесімен ҚР заңдарында тыйым салынбаған мәмілелердің кез
келген түрін жасасуға құқығы бар;
- Жеңілдікті бағамен сатып алынған жер учаскесімен мәміле жасасуды
шектеу мерзімі өткеннен кейін, жер учаскесімен ҚР заңнамасында тыйым са-
лынбаған мәмілелердің кез келген түрін жасасуға құқығы бар, шектеу мерзімі
жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құнын әрбір 10 процент төмендету үшін
екі жылды құрайды. Бұл шектеу жер учаскесін кепілге салуға қолданылмайды.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге жеке меншік құқығын сатып алған
кезде сатып алу сомасын төлеу жер учаскесіне жеке меншік құқығын сатып
алатын тұлғаның жазбаша өтініші бойынша он жылға дейін төлеу мер-зімін
ұзарту арқылы жүргізілуі мүмкін.
Жер учаскелерін төлеу мерзімін ұзарту арқылы алған тұлғаларға жер
учаскесінің бағасын толық төлегенге дейін мәміле (сату, жалға немесе
өтеусіз пайдалануға беру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық
капита-лына салым немесе жарна ретінде беру) жасасуға тыйым салынады.
Жеңілдікті бағамен төлеу мерзімі ұзартылып сатылған жер учаскесімен мәміле
жасасуға, жер учаскесінің сатып алу бағасы толық төленген кезден бастап
есептелетін жер учаскесімен мәміле жасасуды шектеу мерзімі өткен соң құқық
беріледі.
Аталған тұлғалардың жер учаскесін кепілге беруіне оның сатып алу
бағасының кемінде елу процентін төлеген жағдайда рұқсат етіледі. Бұл ретте
жер учаскесінің сатып алу бағасы төленген бөлігі ғана кепіл нысанасы бола
алады.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесінің меншік иесі болып
табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер
учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылуға тиіс не жер учаскесіне құқық 10
жылға дейін жалдау шартымен уақытша жер пайдалану құқығына бір жыл ішінде
қайта ресімделуге тиіс. Жер учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылған кезде,
жер учаскесінің сатып алу бағасы меншік иесіне осы учаскені мемле-кеттен
сатып алған баға бойынша, жер учаскелерін сатудан түсетін қаражаты есебінен
төленеді.
Жергілікті атқарушы орган жер учаскесін сатып алудан бас тартқан жағ-
дайда, ол учаске оның рұқсатымен Қазақстан Республикасының азаматына
сатылуы мүмкін [41].
1.2 Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мен
басқару
Шетелдердегі ауыл шаруашылығының дамуының әлемдік тәжірибесі ауыл
шаруашылығын дамытуды мемлекеттік реттеу тек қажеттілік емес, сонымен
заңдылық екенін көрсетті.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу дегеніміз – ҚР азық-түлік
қауіпсіздігін, ауыл шаруашылық жер нарығын, кәсіпкерлікті, ауыл шаруашы-лық
тауар өндірушілердің құқықтары мен міндеттерін, мүдделерін, ауыл шаруа-
шылық өндірісінің басым дамуын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет та-
рапынан жүзеге асырылатын іс-шаралар болып табылады.
Агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуды мемлекеттік реттеу дегеніміз мемле-
кеттің ауыл шаруашылығы өнімін өндіру, өңдеу және таратуға, агроөнеркә-
сіптік өндірісті өндірістік-техникалық қамтамасыз етуге, агроөнеркәсіптік
ке-шендегі кәсіпорындардың шаруашылық қызметін ұйымдастыруға нормативтік
актілер шығару жолымен әсер ету, мемлекеттік билік органдарының ұйымдас-қан
қызметін жүзеге асыру және экономикалық әдіс арқылы реттеуді жүзеге
асыратын ауыл шаруашылық органдардың жалпы құзыретін басқару [12, 53 б.].
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің бір көрінісі ауыл шаруашы-лығы
өндірісін басқару. Ауыл шаруашылығы өндірісін басқару дегеніміз ауыл
шаруашылығы тауар өндірушілігінің және барлық ауыл тұрғындарының қолай-
лылығына қол жеткізу үшін мемлекеттік аграрлық саясатын жүзеге асыруға
бағытталған және мемлекетпен жүргізілетін шаралар кешені [13, 93 с.].
Мемлекеттік реттеудің объектілері болып өндірістік-шаруашылық, әлеу-
меттік және олармен байланысты басқа да ауыл шаруашылығы қызметі сала-
сындағы аграрлық қатынастар.
Мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеудің арасында мақсатына бай-
ланысты айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Нақты алғанда мемлекеттің эко-
номикалық және басқа процестерге әртүрлі қатысуы туралы айтылады.
Орталықтандырылған мемлекеттік басқару әміршілдік-әкімшілдік жүйе-дегі
тоталитарлық мемлекетте болған.
Ауыл шаруашылығы өндірісін басқаруды ұйымдастыру мәселелері Қазақ-стан
Республикасының қазіргі кездегі дамуы үшін өзекті болып отыр.
Ерекше өзектілік меншік нысанының көптігіне байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріске экономикалық әсер ету шара-лары
ғана қажет емес, сонымен қатар әкімшілік реттеу шаралары да қажет. На-
рықтық экономикаға өту кезінде әкімшілік әдістерді алып тастап, оларды
экономикалық әдістермен ауыстыру емес, екі әдісті де қолдану. Бірақ эконо-
микалық әдісті әкімшілік әдістен басымырақ ұстау көрінеді.
Осыған орай, агроөнеркәсіптік өндірісті нормативтік-құқықтық реттеудің
рөлі арта түсуде.
Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқарудың түсінігіне әртүрлі
көзқарастар бар. Мысалы, О.С. Колбасов экологиялық жүйені басқаруға байла-
нысты, мемлекеттік басқару деп – нақты мемлекеттік органдардың ұйым-дастыру
қызметін түсіндіреді; Ю.С. Шемшученко, басқару деп – басқарушы жүйенің
(басқару субъектісінің) басқару жүйесіне (басқару объектісіне) әсер ету
туралы ілім деп түсіндіреді; Г.В. Атамчук мемлекеттің қоғамдық жүйеге
ғылыми негізді, жоспарлы, үздіксіз, биліктік әсер етуі деп түсіндіреді.
Бұл анықтамалар бұрынғы біздің мемлекетімізде болған әміршілдік-
әкімшілдік жүйеге сәйкес келеді.
Көп ғалымдардың ойынша, бұл мәселені тау-кен құқығына қатысты талдаған
Н.Б. Мухитдиновтың көзқарасы дұрыс. Ол мемлекеттің басқару-шылық
белсенділігін анықтау үшін есер ету деген терминнен кеңірек атқарушылық
билік ету қызметі деген терминді қолданған дұрыс деп ойлайды. Оның дәлелі
басқару тек қоғамдық қатынастардың қатысушылары-ның әсер ету ғана емес,
сонымен олардың арасындағы байланысты реттейді деген ойға негізделген.
Экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу және басқару ҚР
Президентінің 2002 жылғы 5 маусымдағы қабылданған Қазақстан Респуб-
ликасының 2003-2005 жылдарға мемлекеттік ауыл шаруашылық азық-түлік
бағдарламасында анықталған мақсаттар мен міндеттерге тікелей байланысты.
Онда мемлекеттік ауыл шаруашылық азық-түлік бағдарламасының негізгі мақсаты
– агроөнеркәсіптік кешеннің ұтымды жүйесін құру және бәсекеге қабілетті
өнім өндіруге негізделген Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қам-тамасыз
ету деп көрсетілген.
Бағдарламадағы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді орындау керек:
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- агробизнестің ұтымды жүйесін құру;
- ауыл шаруашылығы өнімін сату мөлшерін арттыру және оның ішкі және
сыртқы нарықта өңделуін арттыру;
- ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын арттыру.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері ҚР Үкі-
метінің Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі ауыл шаруашылығын
дамыту стратегиясы туралы және 2010 жылға дейін ауыл шаруашылығы
стратегиясын тарату бойынша шаралардың жоспары туралы қаулысында
анықталған. Онда аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің негізгі мақ-
саты – шаруашылық субъектілеріне кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз бетінше
шаруашылық жасауға, өзі өндірген өніміне және одан түскен кіріске еркін
билік етуге мүмкіндік беру.
Аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеу кезінде табиғи-климаттық
факторлардың әр түрлілігін ескеру қажет. Ауыл шаруашылығы өндірісін сақ-
тандыру бойынша, ауыл шаруашылығы өнімі бағасының тұрақсыздығын бол-
дырмауға байланысты шаралар қабылдау қажет.
Ауыл шаруашылығы саласында мемлекеттік басқару органдарының қызметі
мемлекеттің аграрлық саясатын құрайтын белгілі бір бастамалардың негізінде
жүзеге асырылады. Мемлекеттің белгілі бір мақсатқа жетуі үшін ішкі
бірлігін, негізгі құрылымын, мәнін анықтайтын бастаушы идеялар мемлекеттік
басқарудың қағидалары деп аталады. Мемлекеттік басқарудың қағидалары
қоғамның дамуының экономикалық және әлеуметтік заңдылықтарымен анықталады
және әдетте, олар әрекет етуші заңдарда көрсетіледі. Ауыл шаруашылығын
мемлекеттік басқарудың қағидалары ҚР Конституциясында және аграрлық
заңдарда көзделген [12, 53-56 б.].
Б.В. Ерофеевтің пікірі бойынша, кез-келген құқықтық саланың қалып-тасуы
мен дамуына көңіл аудармастан бұрын, нақты құқықтық сала негізделіп негізгі
бастау алып тұрған қағидаларды арнайы зерттеп, саралау қажет. Жалпы,
қағида, яғни принцип деген термин латын сөздігінен туындаған және өз
тілімізге аударғанда негіз, бастау деген мағынаны білдіреді [8, 105 с.].
М.И. Байтиннің көзқарасы бойынша, құқық қағидасы – бұл құқықтың пайда
болуының, дамуының және жұмыс істеуінің адамгершілік және ұйымдық негізін
құрайтын бастапқы, анықтаушы идеялар, ережелер, нұсқаулар болып табылады
[9, 151 с.].
В.Д. Перваловтың пікіріне сүйенсек, құқық қағидасы – бұл қоғамдағы
құқықтың мазмұнын, оның мәнін және мағынасын сипаттайтын алға қоятын
идеялар. Бір жағынан, олар құқықтың заңдылықтарын көрсетеді, екінші
жағынан, құқықтық реттеудің барлық аясында әрекет ететін және барлық
субъектілерге тарайтын жалпы нормаларды білдіреді.
Бұл нормалар заңда тікелей көрсетіледі немесе заңның жалпы мағы-насынан
туындайды. Құқық қағидалары зағ шығарушы үшін алға қоятын идея-лар ретінде
бола тұрып, құқық нормаларын жетілдіру жолдарын анықтайды. Қағидалардың
арқасында құқық жүйесі адам мен қоғамның маңызды мүдделері мен
қажеттіліктеріне бейімделеді [17, 237 с.].
Ауыл шаруашылығы саласын мемлекеттік басқару қағидаларының ішінде
кейбір ғалымдар әлеуметтік-саяси және ұйымдастырушылық қағидаларды бөліп
қарайды.
Басқа ғалымдар қоғаммен келіспеушілік және саяси тұрақтылық; барлық
халықтың мүддесі үшін экономикалық дамыту; қазақстандық патриотизм;
мемлекеттік өмірдің маңызды сұрақтарын республикалық референдумдарда дауыс
бере отырып, демократиялық әдіспен шешу қағидаларын бөліп қарайды [13, 98-
99 бб.].
Профессор Б.Д. Клюкиннің ойынша, қайта құру процесінде мемлекеттік әсер
ету қағидалары өзгереді. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу қағи-далары
мынадай болуы керек:
- мемлекет ішінде сыртқы экономикалық және салааралық қатынастарды ауыл
шаруашылығына белгілі жеңілдіктер бекітетін аграрлық протекционизм
қағидасы;
- реттеудің индикативті әдістерін пайдалану;
- әр түрлі деңгейде қабылданатын мақсатты бағдарламалардың орын-далуына
бақылаудың негізінде бағдарламалық реттеу қағидасы;
- ауыл шаруашылығы өндірісін және агроөнеркәсіптік кешенді толығымен
басым дамыту;
- ауыл шаруашылығы мен басқа экономиканың салалары арасындағы
экономикалық сәйкестікті қолдау, ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің табыс
деңгейін жақындастыру;
- агроөнеркәсіптік өндіріс саласында отандық тауар өндірушілерді
қорғау; мемлекеттік реттеуді экономикалық әдіске басымдық бере отырып
жүзеге асыру;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қызметіне мемлекеттік және басқа да
шаруашылық құрылымдардың тікелей араласуына жол бермеу;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік-шаруашылық қызметті өз
бетінше жүзеге асыруына кепілдік беру, т.б.
Аталған қағидалардың заңдық және конституциялық бекітілуі ең алдымен
әкімшілдік-әміршілдік жүйеден бас тартуды көрсетеді.
Заң әдебиеттерінді көрсетілген басқару қызметін жүзеге асыру тәсілі бас-
қарудың нысандары мен әдістерін көрсетеді.
Мемлекеттік басқарудың нысандары үш негізгі түрден көрінеді:
1) құқық шығармашылық – мемлекеттік органдардың басқару қатынас-тарын
реттеуге бағытталған нормативтік актілер жасауы және қабылдауы;
2) құқық қолданушылық – нақты әрекеттерді жүзеге асыру жолымен басқа-
рушылық нормативтік актілерін қолдануға бағытталған мемлекеттің қызметі;
3) құқық қорғаушы – мемлекеттік нормативтік актілерде көрсетілген та-
лаптарды бұзған немесе орындамаған тұлғаларға жазалайтын шаралар бойынша
мемлекеттің қызметі [12, 57-58 б.б.].
Құқық шығармашылығы – мемлекеттік қызметтің маңызды бағытта-рының бірі.
Заң ғылымында құқық шығармашылығы екі аспекті тұрғысынан түсін-діріледі.
Құқық шығармашылығы мағынасы – құзырлы органдардың құ-қықтық нормаларды
тікелей жасау процесі. Ал кең мағынада құқық шығар-машылығы дегеніміз –
процесс деп қарастырылады. Ол құқық шығармашы-лығы түпкі ойдың туындаған
сәтінен басталады да құқықтық номаның нақты жүзеге асырылуына дейін
созылады (яғни, оны даярлау, қабылдау, жариялау және т.с.с. дейін).
Құқық шығармашылығын ұғынудағы тәсілдердің айырмашылығына қара-мастан,
бұл әрқашанда құқық өкілеттігі бар органдардың белгілі бір норматив-тік
актілерді даярлау, қайтадан өңдеп даярлау және баспадан шығару бойынша
атқарған қызметтік әрекеттері болып табылады.
Құқықтық қолдану билік қызметін жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Демек,
құқықтық норманы мемлекет органдары қолданады. Есте болатын жайт: тек қана
ресми баспаларда басылып шыққан, яғни, жарияланған нормативті актіні
қолдануға болады. Қолдану екі жолмен жүзеге асырылады: 1) билік
жүргізілетін қызмет арқылы; 2) нақтылы істі шешу арқылы.
Құқықты қолдану арқылы мемлекет өз қызметінде екі функцияны жүзеге
асырады: а) құқықтық нормалар ұйғарымдарының орындалуын ұйымдастыру, дербес
актілер арқылы позитивтік (оңтайлы) реттеуді жүргізу; б) құқықты бұзудан
сақтау және оны қорғау [14, 142-143, 160-161 бб.].
Басқарудың нысандары мен әдістері бірін-бірі толықтырады және өзара
байланысты. Нысан басқарудың мазмұнын көрсетеді және басқару процесінде
қандай әрекеттер жасалатындығын анықтайды; әдістері – басқару қандай
тәсілмен жүзеге асырылатындығын анықтайды [12, 58 б.].
Құқықтық реттеудің әдісі дегеніміз – біркелкі сипатты қоғамдық қатынас-
тардың құқықтық реттелуін жүзеге асыратын заңдық құралдардың жиынтығы [14,
138 б.]. Қазіргі уақытта мемлекеттік басқару әдістері меншік нысанының
көптігін, соған орай субъектілердің көптігін ескереді. Сондықтан
мемлекеттік басқару органдары императивтік әдісті де қолданады. Бұл әдісте
мемлекеттің еркі нақты көрсетілген. Және белгілі бір тыйым салулар
ескерілмеген жағдайда мемлекет тарапынан күштеу шарасының қолданылатындығын
көрсетеді.
Бұл әдістің ерекшелігі тараптардың заң алдындағы теңсіздігін көрсетеді,
яғни тараптар арасыдағы құқықтық байланыс билік-бағыну қағидасына негіз-
делген. Мемлекеттік билік және басқару органдары басқару функциясын жүзеге
асыру барысында ауыл шаруашылығына қатысты басымдылықты пайдаланады.
Бұл әдіс негізінен ауыл шаруашылық өндірушілердің заңдылықты және
тәртіпті сақтауына бақылауды жүзеге асыруда пайдаланылады.
Императивтік әдіс, басқаша айтсақ әкімшілік әдіс бақылау функцияларын
жүзеге асыратын мемлекеттік органдарға тән. Олар ауыл шаруашылығы мақса-
тындағы жерлерді пайдалануға бақылау функциясын орындайтын инспекция-лар,
санитарлық, ветеринарлық инспекциялар, салық органдары және т.б.
Ұсыну әдісі, яғни мемлекеттік шешімдерді әр түрлі вариацияда орын-дауға
мүмкіндік беретін әдіс. Мысалы, жергілікті жерлердің ерекшеліктерін ескеру.
Мемлекеттік санкциялау әдісі, яғни мемлекеттік емес органның шешімі оны
мемлекетпен мақұлдаған соң заңдық күшке ие болатын әдіс. Мысалы ауыл
шаруашылық тұтыну кооперативі немесе басқа заңды тұлға оны әділет орган-
дарында мемлекеттік тіркеуден өткізген соң құрылған болып есептеледі.
Рұқсат ету әдісі (құқықтарды толығымен басқаға тапсыру), яғни мем-
лекеттік емес орган өз бетінше өзінің барлық ішкі субъектілеріне міндетті
шешім шығарады. Мысалы, ҚР Жер кодексінің 64-бабына сәйкес Жер учас-
кесінің меншік иесі белгіленген тәртіпте өзінің учаскесіндегі құмды,
батпақты, гравийді және басқа кең таралған пайдалы қазбаларды пайдалануға
құқық берілген.
Басқару әдістерінің қатарына ұйымдастыру-тәжірибелік, тіпті техникалық
қызмет әдісін және т.б. заңға қайшы келмейтін әдістерді енгізуге болады.
Бұл жерде лауазымды тұлғалардың жергілікті жердегі, кәсіпорындағы жағдайды
ескеруі, қысқа іскерлік мәжілістер өткізу, бұқаралық ақпарат құралдарында
тиімді тәжірибелер туралы үгіттеу айтылады.
Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік басқаруда маңызды орынға
экономикалық әдістер ие. Экономикалық реттеу әдісі ауыл шаруашылық кәсіп-
орындарының өндірістік шаруашылық қызметтерінің өз бетіншелігін қамта-масыз
етеді, яғни аграрлық қызметті жүзеге асырушы тараптардың эконо-микалық
мүдделі болуына негізделеді.
Экономикалық механизм өзіне барлық ынталандыру әдістерін кіргізеді,
мысалы, жоспарлау, қаржыландыру, несие беру, салық салу, материалдық
ынталандыру және т.б.
Республикада 1997 жылдан Стратегиялық жоспарлау бойынша Агенттік
құрылды, ол 2002 жылы экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігіне
қосылуы арқылы қайта құрылды. ҚР 2001 жылғы 23 қаңтардағы Жергілікті
мемлекеттік басқару туралы Заңында экономикалық және әлеуметтік
бағдарламалардың жоспарларын құру және бекіту туралы айтылды.
ҚР Жер кодексінде жергілікті атқарушы органдардың жер-шаруашылық
құрылымдардың жоспарын жасайтындығы көрсетілген. Республикада қоршаған
ортаның гигиенасы бойынша Ұлттық сауықтыру жоспары бекітілген. Қазақстан
Республикасының Үкіметінің 2010 жылға дейін Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығын дамыту стратегиясы туралы Қаулысы бекітілген. 2005 жылғы 6
сәуірдегі Ауыл шаруашылық министрлігі туралы ережеде ауыл шаруашылығы
министрлігінің қызметіне стратегиялық жоспарларды жасау делінген.
Бұл жүйеде ерекше мәнге баға, салық, қаржылық-несиелік әдістер ие [12,
58-59 бб.].
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕ ЖЕРДІ ПАЙДАЛА-НУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Жер пайдалану құқығы жер құқығының жерлерді пайдалану мен қорғауға
байланысты жер құқығы қатынастарын реттейтін құқықтық нормалардан тұратын
институты ретінде анықталады [15, 130 б.].
Ауылшаруашылық мақсатына берілген жер Қазақстан Республикасының жер
құқықтық нормаларымен реттеледі. Аграрлық құқықтың нормалары ауыл
шаруашылық өндірісінде пайдаланатын жерге байланысты қатынастарды ғана
реттейді. Осыған орай жер құқығында жерлерді толығымен алғанда құқықтық
жағдайы қаралса, ал аграрлық құқықтық нормалары ауыл шаруашылық
коммерциялық ұйымдарының осы жерлерді ұтымды пайдалану бойынша құқықтар мен
міндеттерді айқындайды.
Бұл қатынастар тек аграрлық және жер құқықтарымен ғана емес, сонымен
қатар азаматтық құқықтың нормаларымен де реттеледі. Атап айтсақ, жерге
меншік құқығына, жерді сату-сатып алуға, жерді жалға беруге қатысты
мәселелерді реттейді [11, 14 б].
Жерді пайдалану, одан өзіне керегін алу адамзат баласының тіршілігіне
және шаруашылықтың барлық салаларына керектілігі бәсенеден белгілі. Осы
орайда жерді пайдалануға берудің мақсаты – жер құқық қатынастарына қатысушы
тұлғалардың қажетті сұранысын өтеу болып табылады.
Н.И. Красновтың айтуынша, қай кезде болмасын жердің мұндай пайдалану
мақсаты – қоршаған табиғи ортаның табиғи объектісін ұтымды пайдалану мен
оны қорғау қағидасына негізделуі керек.
Бұл қағиданы жерді нысаналы мақсатта пайдалану және иелену қағи-дасымен
ұштастыра отырып, оны құқықтық негізде жүзеге асыруда жер пайдалану құқығы
деген ұғым пайда болады [10, 26 б.].
Б.В. Ерофеевтің ойынша жерді пайдалану деген кезде, оның берілу мақсат-
тарына сай шаруашылықта дұрыс пайдалануына заңмен қамтамасыз етілген
мүмкіндігі түсіндіріледі [20, 69 с.].
В.К. Григорьевтің пікірінше жер пайдалану құқығы дегеніміз заңмен қам-
тамасыз етілген жердің пайдалы қасиеттерін тұтыну және одан түсім алу,
бірақ шаруашылықта оның мақсатына сай және оған еңбек сіңіре отырып, дұрыс
пайдалану алынады. Және де пайдаланудың екі қосындыдан тұратын кең ұғы-мына
сілтеме жасайды:
1) жерді пайдалану кезінде жердің пайдалы қасиеттерін және одан түсім
алу;
2) жерге тікелей еңбек сіңіру;
3) ауыл шаруашылығы және басқа өндіріс салаларында жерден түсім алу-ды,
автор жер пайдалану құқығын басты және негізгі сұрақ ретінде қарайды [21,
174 с.].
ҚР Жер кодексінің 12-бабының 30-тармағында жер пайдалану құқығының
анықтамасы берілген. Оған сәйкес, жер пайдалану құқығы – бұл тұлғаның мем-
лекеттік меншіктегі жер учаскесін ақылы және ақысыз негізде шектеусіз мер-
зімге (тұрақты жер пайдалану) немесе белгілі бір мерзім ішінде (уақытша жер
пайдалану) иелену және пайдалану құқығы.
Жер пайдаланушы заңда көрсетілген жағдайларда билік етуге де құқылы.
Жер пайдалану құқығы заттық құқық болып табылады. ҚР Жер кодексіне
немесе заттық құқықтың мәніне қайшы келмейтіндіктен, жер пайдалану құқы-
ғына меншік құқығы туралы нормалар қолданылады [41].
Бұл жерде заңды талдауды қажет ететін екі мәселе бар, себебі олар жер
құқығы нормаларын игеруде теориялық және тәжірибелік мәнге ие. Біріншісі,
бұл – жер пайдалану құқығына меншік құқығы нормаларының қолданылуы,
екіншісі – жер пайдалану құқығына меншік құқығы нормаларының қол-данылуы ҚР
Жер кодексіне және заттық құқықтың табиғатына қайшы келмейді [9, 27 б.].
Сондай-ақ жерге меншік құқығынан мынадай айырмашылықтары бар:
- жер пайдалану құқығы әрқашанда меншік құқығынан туындайды яғни жер
пайдалануда жер бөтен тұлғаның меншігінде болып табылады, мысалы:
мемлекеттің, мемлекеттік емес заңды немесе жеке тұлғаның меншігінді болуы
мүмкін;
- жерге меншік құқығы мерзімсіз, ал жер пайдалану құқығында мерзімсіз
де мерзімді де болуы мүмкін.
Жер пайдалану құқығының түрлері: тұрақты немесе уақытша, иеліктен
шығарылатын немесе шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз алынатын болуы
мүмкін.
Жер пайдалану құқығының субъектiлерi:
- мемлекеттiк және мемлекеттiк емес;
- ұлттық және шетелдiк;
- жеке және заңды тұлғалар;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Табиғи ресурстар және экологиялық құқық кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеу
Орындаған:
3 курс (колледжден кейін)
күндізгі оқу бөлімінің студенті
Н.М. Беймбетов
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., доцент
А.С. Мадиярова
Норма бақылаушы:
Г.К. Шуланбекова
Қорғауға жіберілді __________ 2010ж.
табиғи ресурстар және экологиялық
құқық кафедрасының меңгерушісінің рұқсатымен
з.ғ.д., доцент Л.К. Еркинбаева
Алматы, 2010ж.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗГІ
ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: ТҮСІНІГІ,
ҚҰРАМЫ,ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.1 Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге меншік құқығына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мен
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕ ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...18
2.1 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің шығындары және оларды өтеу тәрті-
бі ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...33
3 ШЕТЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ-НЫҢ ЖЕР ЗАҢДАРЫНДАҒЫ АУЫЛ
ШАРУАШЫЛЫҚ МАҚСАТЫН-ДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...53
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс ауыл
шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеу мәселелеріне
арналған. Жұмыста ауыл шаруашылық мақсатына арналған жерлерді пайдалану
ерекшеліктері және шетелдер тәжірибесі мен Қазақстан Республикасының жер
заңдарындағы ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерді пайдалану құқығының
салыстырмалы мәселелері зерттелген.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы өндірісінде
жерді пайдалануды құқықтық реттеу құқық саласындағы өзекті мәселелердің
қатарына кіреді.
Қазақстан Республикасы аграрлық мемлекеттер қатарына жатады. Олай
дейтін себебіміз, статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстан Республи-
касының жер аумағы 272490,2 мың гектарды құрайды. Осылардың ішінде ауыл
шаруашылық жерлері – 222513,6 мың гектарды құрайды. Соңғысының ішіне
сәйкесінше ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер де кіреді, оның жалпы көлемі
90910,35 мың гектар. Ал жер аумағының қалған бөлігін ауыл шаруашылық
өндірісінің мақсатында пайдаланылатын жердің басқа да санаттары құрайды [1,
193 б.]. Сол себептен қазіргі таңда ауыл шаруашылығы секторын дамытуға
үлкен көңіл бөлінуде. ҚР Президентінің Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық
өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты 30 қаңтардағы 2010 жылғы
халқына Жолдауы осыған дәлел. Елбасымыз бұл жолдауда алдағы онжылдықта ел
дамуына бағытталған жаңа міндеттерді айқындап берді. Онда ел экономикасының
дамуы мен оның бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудағы негізгі табыс
кілті – ұлттық экономиканы әртараптандыруға баса назар аударылды. Жолдауда
әртараптандырудың басты бір сегменті ретінде агроөнеркәсіптік кешенді
дамытудың негізгі үш бағыты атап көрсетілді, яғни оның біріншісі – 2014
жылға аталған салада өнімділікті кем дегенде екі есе арттыру, екіншісі –
елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, үшіншісі – экспорттық
әлеуетті іске асыру. Бұл ретте, әрине, ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс
құралы болып саналатын жер ресурстарын тиімді пайдалану, аталған
міндеттерді іске асыруда аса маңызды рөл атқаратыны белгілі.
Ауылшаруашылық қызметтің кез келген түрі ауылшаруашылық мақсатындағы
жермен тығыз байланыста болады. Яғни, аталған жер учаскесіз бұл қызмет
түрін жүзеге асыру мүмкін емес [1, 198 б.].
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануда туындайтын құқықтық
қатынастарды жер құқығы, аграрлық құқық, азаматтық құқық, салық құқығы,
экологиялық құқық салалары қарастырады. Сондықтан, ауыл шаруашылығы
өндірісінде жерді пайдалануды зерттеу - кешенді-құқықтық талдау арқылы
жүзеге асады.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу объектісі. Нарық жағдайында ауыл
шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалану ерекшеліктеріне байланысты жүзеге
асатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні. Нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылығы
өндірісінде жерді пайдалануды мемлекеттік реттеу тетігі болып танылады.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың
мақсаты – ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануды және оны жүзеге
асыру ерекшеліктерін кешенді түрде зерттеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломлық жұмыстың міндеттерін мыналар
құрайды:
• ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер ауыл шаруашылығы өндірісінің
негізгі құралы ретінде: түсінігін, құрамын және түрлерін анықтау;
• ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге меншік құқығының түсінігін және
жүзеге асыру ерекшеліктерін анықтау;
• Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мен
басқарудың жүзеге асырылуын анықтау;
• ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдаланудың түсінігін, түрлерін
және құқықтық реттеудің жүзеге асырылуын анықтау;
• ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен
құқықтық жағдайын анықтау;
ауыл шаруашылығы өндірісінің шығындары және оларды өтеу тәртібін
анықтау;
шетелдер тәжірибесі мен Қазақстан Республикасының жер заңдарындағы ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалану құқығын салыстыру және оның
нәтижелерін анықтау.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізін жалпы диалектикалық танымдық әдістермен қатар, заңи
логикалық, жүйелік, тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер
қолданылды. Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қазақстандық және ресейлік
ғалым-заңгерлердің жер құқықтық қатынастар, соның ішінде ауыл шаруашылығы
өндірісінде жерді пайдалануды құқықтық реттеуге байланысты ғылыми
еңбектерінен құралған.
Диплом жұмысы зерттеуінің қайнар көздері. Қазақстан Республикасы-ның
Конституциясы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының Жер кодексі, Су
кодексі, Тәжікстан Республикасының Жер кодексі, Украинаның Жер кодексі,
Беларус Республикасының Жер кодексі, Қырғызстан Республикасының
Конституциясы, Қырғызстан Республикасының Жер кодексі, Өзбекстан
Республикасының Жер кодексі, жер және аграрлық құқық оқулықтары, сондай-ақ
басқа да жер және аграрлық заңнамалары.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗГІ
ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: ТҮСІНІГІ, ҚҰРАМЫ, ТҮРЛЕРІ
Адам қоғамының барлық өмірінде, оның қалыптасуымен дамуында жер өте
маңызды рөл атқарған. Л.Қ. Еркінбаеваның пікірінше, жер – табиғаттың берген
сыйы ретінде, адам қоғамының пайда болуына дейін болған. Бірақ, жер өзінің
еңбектің жалпы заты қызметін атқаруы үшін міндетті түрде оны біреу иемденуі
қажет және өндірістік процесін жүзеге асыруы қажет.
Мемлекетіміздің басты байлығы – оның экономикалық және әлеуметтік
қолайлы негізі болып табылатын жер ресурстары. Қазақстан Республика-сындағы
саяси және экономикалық құрылысты реформалау процесі жер қатынастарын
түбегейлі өзгерту және мемлекеттің тікелей бақылауы мен басқаруы арқылы жер
реформасын жүргізу қажеттілігін туындатып отыр. Сонымен қатар, нарықтық
экономикаға өту жердің негізгі өндіріс құралы, аумақтық кеңістіктің негізі
және маңызды табиғи объект ретінде жердің басты функцияларын сақтай отырып,
жерге әртүрлі меншік нысандарын, жер пайдалану құқығының ақылығын енгізу
және жерді заңды түрде азаматтық және шаруашылық айналымның объектісі
ретінде тану қажеттілігін объективті түрде туындатып отыр.
Қазіргі кезде жердің экономикалық маңыздылығы өте жоғары деңгейде. Жер
адам қоғамының кез келген шаруашылық қызметінің және өмірінің негізі.
Жердің экономикалық қасиетімен қатар, экологиялық маңыздылығын да ескеру
қажет.
Жер – тұтастай алғандағы адамзат үшін қажетті және басты материалдық
ресурс болып табылады. Аталған бұл термин көп қырлы болып табылады және
бірнеше мағынада қолданылады:
1. Жер кең мағынада алғанда жер шары ретінде түсініледі.
2. Жер – адамның өмір сүретін ортасы және табиғи байлықтардан, жер
бедерінен, ландшафтардан құралатын Жер шарының қабаты ретінде.
3. Жер – жер құқығының реттеу пәні ретінде. Бұл тұста, біз жер деген
түсініктің астарынан табиғи ресурстарды, ауыл және орман шаруашылық
өндірістерінің басты өндіріс құралы, құрылыстар, құрылымдар және басқа да
объектілер салу үшін қажет болып табылатын кеңістіктің базис деген
мағыналарды көре аламыз [1, 5-6 бб.].
Жер дегеніміз – мемлекет пен халықтың өмір сүру қызметінің негізі болып
табылатын табиғаттың басты объектісі.
Жердің табиғи қасиеті өзге қоршаған табиғи орта объектілерімен өзара
байланыс жүйесінде басым орнын белгілейді. Орман, су, жануарлар дүниесі
табиғат объектілері ретінде жермен байланыссыз өмір сүре алмайды. Тек қана
жермен тығыз байланыста бола отырып, олар өздерінің өсіп-өну мүмкіндіктері
мен ерекше қасиеттерін сақтайды және барлық табиғи кешендермен бірге
экологиялық қызметін жүзеге асырады [7, 85 с.].
Ә.С. Стамқұловтың пікірінше, жер ауыл және орман шаруашылығында тек
жалпы еңбек жағдайы ретінде ғана емес, сонымен қатар, өндірістің басты,
негізгі құралы ретінде де қызмет етеді [15, 8 б.].
ҚР Жер кодексінің 12-бабының 14-тармақшасына сәйкес жер дегеніміз
- Қазақстан Республикасының егемендiгi белгiленетiн шектегi аумақтық
кеңiстiк, табиғи pecуpc, жалпыға ортақ өндiрiс құралы және кез келген еңбек
процесінің аумақтық негізі.
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты ҚР Президентінің халқына Жолдауында, алдағы онжылдықта
ел дамуына бағытталған жаңа міндеттерді айқындап берді. Онда ел
экономикасының дамуы мен оның бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудағы
негізгі табыс кілті – ұлттық экономиканы әртараптандыруға баса назар
аударылды. Жолдауда әртараптандырудың басты бір сегменті ретінде
агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың негізгі үш бағыты атап көрсетілді, яғни
оның біріншісі – 2014 жылға аталған салада өнімділікті кем дегенде екі есе
арттыру, екіншісі – елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, үшіншісі
– экспорттық әлеуетті іске асыру. Аталған міндеттерді іске асырудағы
аграрлық-индустриялық әртараптандыру арқылы ауылшаруашылық шикізатын қайта
өңдеуді шұғыл арттыру, жаңа құрал-жабдықтар мен жаңа технологияларды
енгізу, ауыл шаруашылығында заман талабына сәйкес, сапалы өнім өндіруге
жаңа көзқарасты қалыптастыру, сонымен қатар әлемдік тәжірибені кеңінен
пайдалану – бүгінде еліміз өздігінен шеше алатын істер. Бұл ретте, әрине,
ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы болып саналатын жер ресурстарын
тиімді пайдалану, аталған міндеттерді іске асыруда аса маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Ашық нарықтық экономика жағдайында және әлемдік азық-
түлік рыногында орын алып отырған үлкен бәсекелестікте ауыл шаруашылығы
өндірісінде жетістіктерге жету үшін де жерді тиімді пайдалану басты шарт
болып табылады. Қазіргі кезде республикамыздағы ауыл шаруашылығы мақсатында
пайдаланылатын жерлердің жалпы көлемі 91, 7 млн. га, оның ішінде егістік
жерлер – 22,5 млн. га. Бұл ретте, егістік жерлердің 70 пайызы Қостанай,
Ақмола, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарында шоғырланған. Сонымен
қатар, республика бойынша 2,1 млн. га суармалы жер бар, оның ішінде 1,4
млн. гектары егістік жер және ол негізінен (80%) Алматы, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда және Шығыс Қазақстан облыстарын-
да орналасқан [16].
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер деп, ҚР Жер кодексінің 97-бабының 1-
тармағына сәйкес ауыл шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе осы
мақсаттарға арналған жерлер танылады.
Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерлер құрамы бойынша үш топтан
тұрады:
1) ауыл шаруашылығы алқаптары;
2) ауыл шаруашылығының жұмыс істеуіне қажетті ішкі шаруашылық
жолдары, коммуникациялар, тұйық су айдындары, мелиорациялық жүйе, қора-
жайлар мен ғимараттар орналасқан жер;
3) басқа да алқаптар (сор, құм, тақыр және ауыл шаруашылығы алқап-
тарының алабына қосылған басқа да алқаптар).
ҚР Жер кодексінің 97-бабының 4-тармағына сәйкес ауыл шаруашылығы
алқаптарына егістіктер, тыңайған жерлер, көпжылдық екпелер егілген жер,
шабындықтар мен жайылымдар жатады.
Егістік – жүйелі түрде өңделетін және көп жылдық шөптердің егістігін
қоса алғанда, ауыл шаруашылығы дақылдарының егістігіне пайдаланылатын жер
учаскелері, сондай-ақ сүрі жер. Алдын ала егілетін дақылдардың егістігі
орналасқан (үш жылдан аспайтын уақыт аралығында), түбегейлі жақсарту
мақсатында жыртылған шабындықтар мен жайылымдардың жер учаскелері, сондай-
ақ бақтардың егіске пайдаланылатын қатар аралығы егістікке жатпайды.
Тыңайған жер – бұрын егістік құрамында болған және күзден бастап бір
жылдан аса ауыл шаруашылығы дақылдарын егуге пайдаланылмайтын және пар
айдауға әзірленбеген жер учаскесі.
Көп жылдық екпелер – жеміс-жидек, техникалық және дәрі-дәрмек
өнімдерінің түсімін алуға, сондай-ақ аумақты сәндеп безендіруге арналып
қолдан отырғызылған көпжылдық ағаш, бұта екпелеріне пайдаланылатын жер
учаскелері.
Табиғи шабындықтар мен жайыламдар – шөп шабуға және жануарларды жаюға
жүйелі түрде пайдаланылатын жер учаскелері.
Түбегейлі жақсартылған шабындықтар мен жайылымдар – шөп егу арқылы
жаңадан отайған шабындық және жайылым учаскелері.
Суландырылған жайылымдар – тиісті мал басын сапасы ойдағыдай сумен
қамтамасыз ете алатын су көздері (көлдер, өзендер, тоғандар, апандар, суару
және суландыру каналдары, құбырлы немесе шегенді құдықтар) бар жайылым-дар.
ҚР жер кодексінің 97-бабының 5-тармағына сәйкес ауыл шаруашылығы
алқаптары суармалы және суарылмайтын болуы мүмкін.
Суармалы ауыл шаруашылығы алқаптарына ауыл шаруашылығында пай-далануға
және суаруға жарамды, су ресурстары жүйесінің қазіргі пайдалы жұ-мыс
коэффициентінде суару нормаларының жобалау немесе қолданыстағы нор-
мативтері бойынша осы жерді сумен қамтудың қолайлы мерзімі ішінде қамсыз-
дандырудың кемінде 75 процентінен кем емес су ағынымен қамтамасыз ететін
суару көзімен байланысты тұрақты және уақытша суару жүйесі бар жер жа-тады.
Жайылма суару жері қар суын және көктемгі тасқын суды, сондай-ақ топы-
рақты ылғалдандыру үшін суару және суландыру каналдарынан берілетін суды
осы учаскелер аумағында ұстап қалуды және қайта бөлуді қамтамасыз ететін су
бөгейтін белдеулері, суды реттейтін бөгеттері мен басқа да гидротехникалық
құрылыстары бар учаскелер болып табылады [41].
1.1 Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге меншік құқығына жалпы
сипаттама
Қайсы бір қоғамда болмасын жерді негізгі шаруашылық пен өндіріс құра-лы
ретінде қарастыру, оның бұл өмірдегі тіршіліктің бастау көзі екендігін
танытса керек. Жер және оның байлығын барлық жер құқық қатынастарының
субъектілері қажетсінеді және халықтың өсу жағдайына байланысты жерге деген
сұраныс та ұлғая бермек. Осы қажеттілікті қанағаттандыру процесінен жерді
пайдалану ұғымы мен жерге деген жеке меншік құқығы пайда болып, өз
кезегінде мойындалады [10, 26 б.].
Көптеген жылдар бойы ғалымдар арасында төмендегідей бағытта ғылыми
айтыс (дискуссия) өрбіді, яғни онда меншікті иелік ету не иеліктің қоғамдық
нысаны ретінде айқындау немесе меншік – иелік ету жүйесі, басқаша айтқанда,
өндіріс құралы мен өнімнің ұжымға немесе тұлғаға тиісті екендігі деп таны-
лады.
Мысалы, профессор Д.М. Генкин, меншік – материалдық игілікке иелік
етудің тарихи құбылыс ретінде қоғамдық қатынастардың белгілі формасы дей-
ді. Меншікке қоғамдық қатынас ретінде берілген бұл анықтамадан мынадай
қорытынды жасауға болады. Меншік адамның затқа қатынасына жатпайды,
керісінше адамның зат жөніндегі қарым-қатынасына жатады [2, 11 с.]. Бұндай
көзқарасты, ғалым Н.А. Боровиков та ұстанады. Оның пікірінше меншікке
қатынасты, адамның затқа қатысы ретінде қабылдау өрескел қателік болып
табылады. Экономикалық мағынада меншік, сол мүлікке, өнімін бөлісу мен
өндіріс құралдарына, кім ие деген мағынада адамдардың қатынасы [3, 4 с.].
М.В. Колганов былай деп жазды: Көптеген марксистер меншік деген ұғымды
былай түсінеді, оны белгілі жағдайда ұйымдастыру және сол арқылы қоғам
ішінде табиғат өніміне иелік ету [4, 3 с.].
Солай дегенмен де, Иелік ету мен меншік ұғымдарын бірдей деп санауға
болмайды. Иелік ету дегеніміз адамның табиғат заты ішінен және белгілі бір
қоғамдық форма көмегімен – бұл материалдық байлықты өзінен өндіру. Мен-шік
ол қоғамдық форма, іштей және бірдеңе арқылы материалдық байлықты өндіру,
немесе бұл да қоғамдық қатынастар, бір нәрсенің ықпалы арқылы мате-риалдық
байлыққа иелік ету процесі [5, 35 с.].
КСРО мемлекетінің тарихи жер құқығы кезеңдеріне тоқталатын болсақ,
жерге мемлекеттік құқықтың субъектісі КСРО мемлекеті болып табылады, себебі
Кеңес мемлекетіндегі жер мемлекеттік меншік құқығының объектілері Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағына және сол одаққа мүше ретінде одақтас
республикаларға жатады. Бірақ, одақтас республикалар өз жер аумақ-тарына
меншік иесі бола алмайды, тек қана олар бүкіл КСРО аумағындағы жерге
мемлекет меншік құқықтарының қатысушысы болып табылады [18, 57 с.].
Бірақ, бір орнына тоқтауды білмейтін тарихи даму формациясы жоғарғыда
айтылғандай КСРО мемлекетінің ыдырап, оның бұрынғы одақтас республика-лары
өз алдына тәуелсіз мемлекет болып қалыптасып, нарық экономикасы шең-беріне
енуіне себебін тигізді. Бұрынғы, Жер тек мемлекеттік меншікте ғана болады
деген норма өз күшін жойып, нарық талабына сәйкес 1995 жылы 30 тамызда ҚР
Конституциясының 6-бабының 3-тармағына сәйкес жерге мемле-кеттік меншік
және жеке меншік заңдастырылды [24, 57 б.].
Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi,
басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-ақ заңда
белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы мүмкiн
[39].
Қазақстан Республикасының Конституциясы меншік құқығы мәселесінде
меншікті пайдалану құқығын алғашқы орынға қояды, себебі жерге мемлекеттік
меншік пен жеке меншік құқықтарының негізгі мазмұны болып қоғамның
игілігіне қызмет ететін жерді пайдалану құқығы табылады.
Шаруа (фермер) қожалықтары және тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісі үшін
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншік құқығын енгізу осы жер
пайдалану түрінің субъектілерінің мүдделерімен және ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жерлерді ұтымды және тиімді пайдаланумен байланысты.
Бұл жерлерге жеке меншік құқығы осы құқық субъектілерінің топырақ
құнарлығын, жер айналымын арттыруға, экологиялық салауаттылықты қам-тамасыз
етуге қатысты материалдық мүдделерін арттырады. Ауыл шаруашы-лығы
мақсатындағы жерлердегі жер учаскелеріне жеке меншік құқығының субъектілері
экономикалық, әлеуметтік және экологиялық шараларды жүргі-зуде ауыл
шаруашылық органдарынан тәуелсіз болып келеді, соған қарамастан олар
Қазақстан Республикасының бүкіл халқының салауаттылығы үшін ауыл
шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруда мемлекеттің көмегіне сүйене
алады [15, 97 б.].
ҚР Жер кодексінің 3-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында жер мем-
лекеттік меншікте болады. Жер учаскелері Жер кодексінде белгіленген негіз-
дерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін.
Және де ҚР Жер кодексінің 20-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасында жерге мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады деп көрсетілген.
Жер учаскелеріне құқық абсолютті болып танылмайды. Бұның себебі, жердің
заңмен белгіленген жағдайларда айналымы шектелген ерекше және маңызды
табиғи объект екендігінде. Дамыған елдердің өзінде жерге жеке меншік құқығы
абсолютті емес, өйткені ол мемлекет арқылы қоғамның құқықтарымен байланысты
және белгілі шектеулерді есепке ала отырып жүзеге асырылады [19, 16 с.].
Жер учаскесіне жеке меншік құқығының түсінігі ҚР Жер кодексінің 12-
бабының 23-тармақшасында берілген. Оған сәйкес жер учаскесіне жеке меншік
құқығы дегеніміз – азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың
өздеріне тиесілі жер учаскесін ҚР Жер кодексінде белгіленген негіздерде,
шарттар мен шектерде иелену, пайдалану және оларға билік ету құқығы
делінген.
Жер иелену құқығы – жерді іс жүзінде иеленуді жүзеге асырудың заңмен
қамтамасыз етілген мүмкіндігі.
Жер пайдалану құқығы – тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін
өтеулі немесе өтеусіз негізде шектеусіз мерзімге (тұрақты жер пайдалану)
немесе белгілі бір мерзім ішінде (уақытша жер пайдалану) иелену және пайда-
лану құқығы.
Жерге билік ету құқығы – мемлекеттің Қазақстан Республикасы аумағын-
дағы жердің заңдық тағдырын айқындаудағы заңмен қамтамасыз етілген құқы-ғы,
сондай-ақ жердің жеке меншік иесінің өз жер учаскесіне қатысты Қазақстан
Республикасының заңдарында тыйым салынбаған мәмілелер жасасуға құқығы.
Біздің мемлекетімізде жерге жеке меншік құқығы шектеулі, себебі мем-
лекет өзінің және қоғам мүддесін, өз аумағының біртұтастығын қамтамасыз
етуге мәжбүрлі. Сондықтан мемлекет мынадай шектеулерді қолданады:
1) барлық жерлерде және кез келген тұлғаға жерді жеке меншікке беріп
отырмайды;
2) мемлекет меншік иесіне көптеген талаптар қоя отырып, оларды
орындамаған жағдайда жауапқа тарта алады;
3) мемлекет заңда көрсетілген жағдайларда жерді алып қоюға дейін
барады.
Ал мемлекет жердің меншік иесі ретінде барлық жер қорына, соның ішінде
жеке меншікке берілген жер учаскелеріне қатысты айрықша билік ету құқы-ғына
ие. Яғни, мемлекет билік ету функциясын жер құқығының субъектілерінің
шаруашылық жүргізу және меншік нысандарына қарамастан жүзеге асырады.
ҚР Жер кодексінің 97-бабының 6-тармағына сәйкес ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер:
1) жеке меншікке – Қазақстан Республикасының азаматтарына өзіндік
қосалқы шаруашылығын, бағбандық, саяжай құрылысын дамыту үшін;
2) жеке меншікке немесе жер пайдалануға – Қазақстан Республикасының
жеке және заңды тұлғаларына шаруа немесе фермер қожалығын жүргізуге,
тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісі, орман өсіру, ғылыми-зерттеу, тәжірибе
жүргізу және оқыту мақсатында, қосалқы ауыл шаруашылығын, бақша және мал
шаруашылығын жүргізу үшін;
Аталған мақсаттар үшін жер учаскесін жер пайдалану құқығымен беру
мерзімі кемінде бес жыл болады, оны бес жылдан аз мерзімге беруге жер
учаскесін алуға мүдделі өтініш берушінің келісімімен ғана жол беріледі.
3) шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға 10 жылға дейінгі мерзімге
жалдау шарттарымен уақытша жер пайдалануға беріледі.
ҚР жер кодексінің 24-бабының 1-тармағына сәйкес ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерін ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін
мемлекеттік заттай гранттар ретінде жеке меншікке беруге жол берілмейді.
Жер учаскесіне меншік құқығы мына жолдар арқылы туындайды:
1) меншік құқығын табыстау;
2) меншік құқығын беру;
3) меншік құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық (мұраға қалдыру,
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы) тәртібі бойынша ауысуы.
Меншік құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскесінің ныса-
налы мақсаты ескеріле отырып жүзеге асырылуғы тиіс.
Жер учаскесіне меншік құқығы келесі негіздерде туындайды:
1) мемлекеттік органдар актілерінің негізінде;
2) азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздерде.
ҚР азаматтарындағы шаруа қожалығын (фермерлікті) жүргізу үшін және
мемлекеттік емес заңды тұлғалардағы тауарлық ауыл шаруашылығы өндірісін
жүргізу үшін жеке меншік құқығында болуы мүмкін ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерінің ең жоғары мөлшері әрбір әкімшілік аудан
(қала) бойынша ҚР ҮҚ 2003ж. 22 қазандағы №1071 бекітілген және республика
бойынша шамамен мынадай шектерде ауытқып тұрады:
ҚР азаматтарында, барлығы 30-дан 25000 га дейін, оның ішінде суарма-
лысы – 1-ден –1400 га дейін.
ҚР мемлекеттік емес заңды тұлғасында және оның аффилиирдендірілген
тұлғасында, барлығы 150-ден 240 000 га дейін, оның ішінде суармалысы 5-тен
19 000 га дейін [43]
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесіне жеке меншік құқығын
табыстыру ақылы негізде жүргізіледі.
Шаруа немесе фермер қожалығын, тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жене
орман өсіруді жүргізу үшін жер учаскесіне жеке меншік құқығының
табысталуына мүдделі азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың:
- жер учаскесіне жеке меншік құқығын жер учаскесінің кадастрлық құнына
тең бағамен сатып алуына;
- жер учаскесіне жеке меншік құқығын оның кадастрлық (бағалау) құнына
қарай айқындалатын жеңілдікті бағамен сатып алуына болады.
Бұл ретте әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне
жеңілдікті бағаның мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Жер учаскесіне жеке меншік құқығын сатып алу ақысын толық төлеген
тұлғаның:
- Жер учаскесімен ҚР заңдарында тыйым салынбаған мәмілелердің кез
келген түрін жасасуға құқығы бар;
- Жеңілдікті бағамен сатып алынған жер учаскесімен мәміле жасасуды
шектеу мерзімі өткеннен кейін, жер учаскесімен ҚР заңнамасында тыйым са-
лынбаған мәмілелердің кез келген түрін жасасуға құқығы бар, шектеу мерзімі
жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құнын әрбір 10 процент төмендету үшін
екі жылды құрайды. Бұл шектеу жер учаскесін кепілге салуға қолданылмайды.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге жеке меншік құқығын сатып алған
кезде сатып алу сомасын төлеу жер учаскесіне жеке меншік құқығын сатып
алатын тұлғаның жазбаша өтініші бойынша он жылға дейін төлеу мер-зімін
ұзарту арқылы жүргізілуі мүмкін.
Жер учаскелерін төлеу мерзімін ұзарту арқылы алған тұлғаларға жер
учаскесінің бағасын толық төлегенге дейін мәміле (сату, жалға немесе
өтеусіз пайдалануға беру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық
капита-лына салым немесе жарна ретінде беру) жасасуға тыйым салынады.
Жеңілдікті бағамен төлеу мерзімі ұзартылып сатылған жер учаскесімен мәміле
жасасуға, жер учаскесінің сатып алу бағасы толық төленген кезден бастап
есептелетін жер учаскесімен мәміле жасасуды шектеу мерзімі өткен соң құқық
беріледі.
Аталған тұлғалардың жер учаскесін кепілге беруіне оның сатып алу
бағасының кемінде елу процентін төлеген жағдайда рұқсат етіледі. Бұл ретте
жер учаскесінің сатып алу бағасы төленген бөлігі ғана кепіл нысанасы бола
алады.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесінің меншік иесі болып
табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер
учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылуға тиіс не жер учаскесіне құқық 10
жылға дейін жалдау шартымен уақытша жер пайдалану құқығына бір жыл ішінде
қайта ресімделуге тиіс. Жер учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылған кезде,
жер учаскесінің сатып алу бағасы меншік иесіне осы учаскені мемле-кеттен
сатып алған баға бойынша, жер учаскелерін сатудан түсетін қаражаты есебінен
төленеді.
Жергілікті атқарушы орган жер учаскесін сатып алудан бас тартқан жағ-
дайда, ол учаске оның рұқсатымен Қазақстан Республикасының азаматына
сатылуы мүмкін [41].
1.2 Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мен
басқару
Шетелдердегі ауыл шаруашылығының дамуының әлемдік тәжірибесі ауыл
шаруашылығын дамытуды мемлекеттік реттеу тек қажеттілік емес, сонымен
заңдылық екенін көрсетті.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу дегеніміз – ҚР азық-түлік
қауіпсіздігін, ауыл шаруашылық жер нарығын, кәсіпкерлікті, ауыл шаруашы-лық
тауар өндірушілердің құқықтары мен міндеттерін, мүдделерін, ауыл шаруа-
шылық өндірісінің басым дамуын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет та-
рапынан жүзеге асырылатын іс-шаралар болып табылады.
Агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуды мемлекеттік реттеу дегеніміз мемле-
кеттің ауыл шаруашылығы өнімін өндіру, өңдеу және таратуға, агроөнеркә-
сіптік өндірісті өндірістік-техникалық қамтамасыз етуге, агроөнеркәсіптік
ке-шендегі кәсіпорындардың шаруашылық қызметін ұйымдастыруға нормативтік
актілер шығару жолымен әсер ету, мемлекеттік билік органдарының ұйымдас-қан
қызметін жүзеге асыру және экономикалық әдіс арқылы реттеуді жүзеге
асыратын ауыл шаруашылық органдардың жалпы құзыретін басқару [12, 53 б.].
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің бір көрінісі ауыл шаруашы-лығы
өндірісін басқару. Ауыл шаруашылығы өндірісін басқару дегеніміз ауыл
шаруашылығы тауар өндірушілігінің және барлық ауыл тұрғындарының қолай-
лылығына қол жеткізу үшін мемлекеттік аграрлық саясатын жүзеге асыруға
бағытталған және мемлекетпен жүргізілетін шаралар кешені [13, 93 с.].
Мемлекеттік реттеудің объектілері болып өндірістік-шаруашылық, әлеу-
меттік және олармен байланысты басқа да ауыл шаруашылығы қызметі сала-
сындағы аграрлық қатынастар.
Мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеудің арасында мақсатына бай-
ланысты айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Нақты алғанда мемлекеттің эко-
номикалық және басқа процестерге әртүрлі қатысуы туралы айтылады.
Орталықтандырылған мемлекеттік басқару әміршілдік-әкімшілдік жүйе-дегі
тоталитарлық мемлекетте болған.
Ауыл шаруашылығы өндірісін басқаруды ұйымдастыру мәселелері Қазақ-стан
Республикасының қазіргі кездегі дамуы үшін өзекті болып отыр.
Ерекше өзектілік меншік нысанының көптігіне байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріске экономикалық әсер ету шара-лары
ғана қажет емес, сонымен қатар әкімшілік реттеу шаралары да қажет. На-
рықтық экономикаға өту кезінде әкімшілік әдістерді алып тастап, оларды
экономикалық әдістермен ауыстыру емес, екі әдісті де қолдану. Бірақ эконо-
микалық әдісті әкімшілік әдістен басымырақ ұстау көрінеді.
Осыған орай, агроөнеркәсіптік өндірісті нормативтік-құқықтық реттеудің
рөлі арта түсуде.
Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқарудың түсінігіне әртүрлі
көзқарастар бар. Мысалы, О.С. Колбасов экологиялық жүйені басқаруға байла-
нысты, мемлекеттік басқару деп – нақты мемлекеттік органдардың ұйым-дастыру
қызметін түсіндіреді; Ю.С. Шемшученко, басқару деп – басқарушы жүйенің
(басқару субъектісінің) басқару жүйесіне (басқару объектісіне) әсер ету
туралы ілім деп түсіндіреді; Г.В. Атамчук мемлекеттің қоғамдық жүйеге
ғылыми негізді, жоспарлы, үздіксіз, биліктік әсер етуі деп түсіндіреді.
Бұл анықтамалар бұрынғы біздің мемлекетімізде болған әміршілдік-
әкімшілдік жүйеге сәйкес келеді.
Көп ғалымдардың ойынша, бұл мәселені тау-кен құқығына қатысты талдаған
Н.Б. Мухитдиновтың көзқарасы дұрыс. Ол мемлекеттің басқару-шылық
белсенділігін анықтау үшін есер ету деген терминнен кеңірек атқарушылық
билік ету қызметі деген терминді қолданған дұрыс деп ойлайды. Оның дәлелі
басқару тек қоғамдық қатынастардың қатысушылары-ның әсер ету ғана емес,
сонымен олардың арасындағы байланысты реттейді деген ойға негізделген.
Экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу және басқару ҚР
Президентінің 2002 жылғы 5 маусымдағы қабылданған Қазақстан Респуб-
ликасының 2003-2005 жылдарға мемлекеттік ауыл шаруашылық азық-түлік
бағдарламасында анықталған мақсаттар мен міндеттерге тікелей байланысты.
Онда мемлекеттік ауыл шаруашылық азық-түлік бағдарламасының негізгі мақсаты
– агроөнеркәсіптік кешеннің ұтымды жүйесін құру және бәсекеге қабілетті
өнім өндіруге негізделген Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қам-тамасыз
ету деп көрсетілген.
Бағдарламадағы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді орындау керек:
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- агробизнестің ұтымды жүйесін құру;
- ауыл шаруашылығы өнімін сату мөлшерін арттыру және оның ішкі және
сыртқы нарықта өңделуін арттыру;
- ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын арттыру.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері ҚР Үкі-
метінің Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі ауыл шаруашылығын
дамыту стратегиясы туралы және 2010 жылға дейін ауыл шаруашылығы
стратегиясын тарату бойынша шаралардың жоспары туралы қаулысында
анықталған. Онда аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің негізгі мақ-
саты – шаруашылық субъектілеріне кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз бетінше
шаруашылық жасауға, өзі өндірген өніміне және одан түскен кіріске еркін
билік етуге мүмкіндік беру.
Аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеу кезінде табиғи-климаттық
факторлардың әр түрлілігін ескеру қажет. Ауыл шаруашылығы өндірісін сақ-
тандыру бойынша, ауыл шаруашылығы өнімі бағасының тұрақсыздығын бол-
дырмауға байланысты шаралар қабылдау қажет.
Ауыл шаруашылығы саласында мемлекеттік басқару органдарының қызметі
мемлекеттің аграрлық саясатын құрайтын белгілі бір бастамалардың негізінде
жүзеге асырылады. Мемлекеттің белгілі бір мақсатқа жетуі үшін ішкі
бірлігін, негізгі құрылымын, мәнін анықтайтын бастаушы идеялар мемлекеттік
басқарудың қағидалары деп аталады. Мемлекеттік басқарудың қағидалары
қоғамның дамуының экономикалық және әлеуметтік заңдылықтарымен анықталады
және әдетте, олар әрекет етуші заңдарда көрсетіледі. Ауыл шаруашылығын
мемлекеттік басқарудың қағидалары ҚР Конституциясында және аграрлық
заңдарда көзделген [12, 53-56 б.].
Б.В. Ерофеевтің пікірі бойынша, кез-келген құқықтық саланың қалып-тасуы
мен дамуына көңіл аудармастан бұрын, нақты құқықтық сала негізделіп негізгі
бастау алып тұрған қағидаларды арнайы зерттеп, саралау қажет. Жалпы,
қағида, яғни принцип деген термин латын сөздігінен туындаған және өз
тілімізге аударғанда негіз, бастау деген мағынаны білдіреді [8, 105 с.].
М.И. Байтиннің көзқарасы бойынша, құқық қағидасы – бұл құқықтың пайда
болуының, дамуының және жұмыс істеуінің адамгершілік және ұйымдық негізін
құрайтын бастапқы, анықтаушы идеялар, ережелер, нұсқаулар болып табылады
[9, 151 с.].
В.Д. Перваловтың пікіріне сүйенсек, құқық қағидасы – бұл қоғамдағы
құқықтың мазмұнын, оның мәнін және мағынасын сипаттайтын алға қоятын
идеялар. Бір жағынан, олар құқықтың заңдылықтарын көрсетеді, екінші
жағынан, құқықтық реттеудің барлық аясында әрекет ететін және барлық
субъектілерге тарайтын жалпы нормаларды білдіреді.
Бұл нормалар заңда тікелей көрсетіледі немесе заңның жалпы мағы-насынан
туындайды. Құқық қағидалары зағ шығарушы үшін алға қоятын идея-лар ретінде
бола тұрып, құқық нормаларын жетілдіру жолдарын анықтайды. Қағидалардың
арқасында құқық жүйесі адам мен қоғамның маңызды мүдделері мен
қажеттіліктеріне бейімделеді [17, 237 с.].
Ауыл шаруашылығы саласын мемлекеттік басқару қағидаларының ішінде
кейбір ғалымдар әлеуметтік-саяси және ұйымдастырушылық қағидаларды бөліп
қарайды.
Басқа ғалымдар қоғаммен келіспеушілік және саяси тұрақтылық; барлық
халықтың мүддесі үшін экономикалық дамыту; қазақстандық патриотизм;
мемлекеттік өмірдің маңызды сұрақтарын республикалық референдумдарда дауыс
бере отырып, демократиялық әдіспен шешу қағидаларын бөліп қарайды [13, 98-
99 бб.].
Профессор Б.Д. Клюкиннің ойынша, қайта құру процесінде мемлекеттік әсер
ету қағидалары өзгереді. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу қағи-далары
мынадай болуы керек:
- мемлекет ішінде сыртқы экономикалық және салааралық қатынастарды ауыл
шаруашылығына белгілі жеңілдіктер бекітетін аграрлық протекционизм
қағидасы;
- реттеудің индикативті әдістерін пайдалану;
- әр түрлі деңгейде қабылданатын мақсатты бағдарламалардың орын-далуына
бақылаудың негізінде бағдарламалық реттеу қағидасы;
- ауыл шаруашылығы өндірісін және агроөнеркәсіптік кешенді толығымен
басым дамыту;
- ауыл шаруашылығы мен басқа экономиканың салалары арасындағы
экономикалық сәйкестікті қолдау, ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің табыс
деңгейін жақындастыру;
- агроөнеркәсіптік өндіріс саласында отандық тауар өндірушілерді
қорғау; мемлекеттік реттеуді экономикалық әдіске басымдық бере отырып
жүзеге асыру;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қызметіне мемлекеттік және басқа да
шаруашылық құрылымдардың тікелей араласуына жол бермеу;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік-шаруашылық қызметті өз
бетінше жүзеге асыруына кепілдік беру, т.б.
Аталған қағидалардың заңдық және конституциялық бекітілуі ең алдымен
әкімшілдік-әміршілдік жүйеден бас тартуды көрсетеді.
Заң әдебиеттерінді көрсетілген басқару қызметін жүзеге асыру тәсілі бас-
қарудың нысандары мен әдістерін көрсетеді.
Мемлекеттік басқарудың нысандары үш негізгі түрден көрінеді:
1) құқық шығармашылық – мемлекеттік органдардың басқару қатынас-тарын
реттеуге бағытталған нормативтік актілер жасауы және қабылдауы;
2) құқық қолданушылық – нақты әрекеттерді жүзеге асыру жолымен басқа-
рушылық нормативтік актілерін қолдануға бағытталған мемлекеттің қызметі;
3) құқық қорғаушы – мемлекеттік нормативтік актілерде көрсетілген та-
лаптарды бұзған немесе орындамаған тұлғаларға жазалайтын шаралар бойынша
мемлекеттің қызметі [12, 57-58 б.б.].
Құқық шығармашылығы – мемлекеттік қызметтің маңызды бағытта-рының бірі.
Заң ғылымында құқық шығармашылығы екі аспекті тұрғысынан түсін-діріледі.
Құқық шығармашылығы мағынасы – құзырлы органдардың құ-қықтық нормаларды
тікелей жасау процесі. Ал кең мағынада құқық шығар-машылығы дегеніміз –
процесс деп қарастырылады. Ол құқық шығармашы-лығы түпкі ойдың туындаған
сәтінен басталады да құқықтық номаның нақты жүзеге асырылуына дейін
созылады (яғни, оны даярлау, қабылдау, жариялау және т.с.с. дейін).
Құқық шығармашылығын ұғынудағы тәсілдердің айырмашылығына қара-мастан,
бұл әрқашанда құқық өкілеттігі бар органдардың белгілі бір норматив-тік
актілерді даярлау, қайтадан өңдеп даярлау және баспадан шығару бойынша
атқарған қызметтік әрекеттері болып табылады.
Құқықтық қолдану билік қызметін жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Демек,
құқықтық норманы мемлекет органдары қолданады. Есте болатын жайт: тек қана
ресми баспаларда басылып шыққан, яғни, жарияланған нормативті актіні
қолдануға болады. Қолдану екі жолмен жүзеге асырылады: 1) билік
жүргізілетін қызмет арқылы; 2) нақтылы істі шешу арқылы.
Құқықты қолдану арқылы мемлекет өз қызметінде екі функцияны жүзеге
асырады: а) құқықтық нормалар ұйғарымдарының орындалуын ұйымдастыру, дербес
актілер арқылы позитивтік (оңтайлы) реттеуді жүргізу; б) құқықты бұзудан
сақтау және оны қорғау [14, 142-143, 160-161 бб.].
Басқарудың нысандары мен әдістері бірін-бірі толықтырады және өзара
байланысты. Нысан басқарудың мазмұнын көрсетеді және басқару процесінде
қандай әрекеттер жасалатындығын анықтайды; әдістері – басқару қандай
тәсілмен жүзеге асырылатындығын анықтайды [12, 58 б.].
Құқықтық реттеудің әдісі дегеніміз – біркелкі сипатты қоғамдық қатынас-
тардың құқықтық реттелуін жүзеге асыратын заңдық құралдардың жиынтығы [14,
138 б.]. Қазіргі уақытта мемлекеттік басқару әдістері меншік нысанының
көптігін, соған орай субъектілердің көптігін ескереді. Сондықтан
мемлекеттік басқару органдары императивтік әдісті де қолданады. Бұл әдісте
мемлекеттің еркі нақты көрсетілген. Және белгілі бір тыйым салулар
ескерілмеген жағдайда мемлекет тарапынан күштеу шарасының қолданылатындығын
көрсетеді.
Бұл әдістің ерекшелігі тараптардың заң алдындағы теңсіздігін көрсетеді,
яғни тараптар арасыдағы құқықтық байланыс билік-бағыну қағидасына негіз-
делген. Мемлекеттік билік және басқару органдары басқару функциясын жүзеге
асыру барысында ауыл шаруашылығына қатысты басымдылықты пайдаланады.
Бұл әдіс негізінен ауыл шаруашылық өндірушілердің заңдылықты және
тәртіпті сақтауына бақылауды жүзеге асыруда пайдаланылады.
Императивтік әдіс, басқаша айтсақ әкімшілік әдіс бақылау функцияларын
жүзеге асыратын мемлекеттік органдарға тән. Олар ауыл шаруашылығы мақса-
тындағы жерлерді пайдалануға бақылау функциясын орындайтын инспекция-лар,
санитарлық, ветеринарлық инспекциялар, салық органдары және т.б.
Ұсыну әдісі, яғни мемлекеттік шешімдерді әр түрлі вариацияда орын-дауға
мүмкіндік беретін әдіс. Мысалы, жергілікті жерлердің ерекшеліктерін ескеру.
Мемлекеттік санкциялау әдісі, яғни мемлекеттік емес органның шешімі оны
мемлекетпен мақұлдаған соң заңдық күшке ие болатын әдіс. Мысалы ауыл
шаруашылық тұтыну кооперативі немесе басқа заңды тұлға оны әділет орган-
дарында мемлекеттік тіркеуден өткізген соң құрылған болып есептеледі.
Рұқсат ету әдісі (құқықтарды толығымен басқаға тапсыру), яғни мем-
лекеттік емес орган өз бетінше өзінің барлық ішкі субъектілеріне міндетті
шешім шығарады. Мысалы, ҚР Жер кодексінің 64-бабына сәйкес Жер учас-
кесінің меншік иесі белгіленген тәртіпте өзінің учаскесіндегі құмды,
батпақты, гравийді және басқа кең таралған пайдалы қазбаларды пайдалануға
құқық берілген.
Басқару әдістерінің қатарына ұйымдастыру-тәжірибелік, тіпті техникалық
қызмет әдісін және т.б. заңға қайшы келмейтін әдістерді енгізуге болады.
Бұл жерде лауазымды тұлғалардың жергілікті жердегі, кәсіпорындағы жағдайды
ескеруі, қысқа іскерлік мәжілістер өткізу, бұқаралық ақпарат құралдарында
тиімді тәжірибелер туралы үгіттеу айтылады.
Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік басқаруда маңызды орынға
экономикалық әдістер ие. Экономикалық реттеу әдісі ауыл шаруашылық кәсіп-
орындарының өндірістік шаруашылық қызметтерінің өз бетіншелігін қамта-масыз
етеді, яғни аграрлық қызметті жүзеге асырушы тараптардың эконо-микалық
мүдделі болуына негізделеді.
Экономикалық механизм өзіне барлық ынталандыру әдістерін кіргізеді,
мысалы, жоспарлау, қаржыландыру, несие беру, салық салу, материалдық
ынталандыру және т.б.
Республикада 1997 жылдан Стратегиялық жоспарлау бойынша Агенттік
құрылды, ол 2002 жылы экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігіне
қосылуы арқылы қайта құрылды. ҚР 2001 жылғы 23 қаңтардағы Жергілікті
мемлекеттік басқару туралы Заңында экономикалық және әлеуметтік
бағдарламалардың жоспарларын құру және бекіту туралы айтылды.
ҚР Жер кодексінде жергілікті атқарушы органдардың жер-шаруашылық
құрылымдардың жоспарын жасайтындығы көрсетілген. Республикада қоршаған
ортаның гигиенасы бойынша Ұлттық сауықтыру жоспары бекітілген. Қазақстан
Республикасының Үкіметінің 2010 жылға дейін Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығын дамыту стратегиясы туралы Қаулысы бекітілген. 2005 жылғы 6
сәуірдегі Ауыл шаруашылық министрлігі туралы ережеде ауыл шаруашылығы
министрлігінің қызметіне стратегиялық жоспарларды жасау делінген.
Бұл жүйеде ерекше мәнге баға, салық, қаржылық-несиелік әдістер ие [12,
58-59 бб.].
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕ ЖЕРДІ ПАЙДАЛА-НУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Жер пайдалану құқығы жер құқығының жерлерді пайдалану мен қорғауға
байланысты жер құқығы қатынастарын реттейтін құқықтық нормалардан тұратын
институты ретінде анықталады [15, 130 б.].
Ауылшаруашылық мақсатына берілген жер Қазақстан Республикасының жер
құқықтық нормаларымен реттеледі. Аграрлық құқықтың нормалары ауыл
шаруашылық өндірісінде пайдаланатын жерге байланысты қатынастарды ғана
реттейді. Осыған орай жер құқығында жерлерді толығымен алғанда құқықтық
жағдайы қаралса, ал аграрлық құқықтық нормалары ауыл шаруашылық
коммерциялық ұйымдарының осы жерлерді ұтымды пайдалану бойынша құқықтар мен
міндеттерді айқындайды.
Бұл қатынастар тек аграрлық және жер құқықтарымен ғана емес, сонымен
қатар азаматтық құқықтың нормаларымен де реттеледі. Атап айтсақ, жерге
меншік құқығына, жерді сату-сатып алуға, жерді жалға беруге қатысты
мәселелерді реттейді [11, 14 б].
Жерді пайдалану, одан өзіне керегін алу адамзат баласының тіршілігіне
және шаруашылықтың барлық салаларына керектілігі бәсенеден белгілі. Осы
орайда жерді пайдалануға берудің мақсаты – жер құқық қатынастарына қатысушы
тұлғалардың қажетті сұранысын өтеу болып табылады.
Н.И. Красновтың айтуынша, қай кезде болмасын жердің мұндай пайдалану
мақсаты – қоршаған табиғи ортаның табиғи объектісін ұтымды пайдалану мен
оны қорғау қағидасына негізделуі керек.
Бұл қағиданы жерді нысаналы мақсатта пайдалану және иелену қағи-дасымен
ұштастыра отырып, оны құқықтық негізде жүзеге асыруда жер пайдалану құқығы
деген ұғым пайда болады [10, 26 б.].
Б.В. Ерофеевтің ойынша жерді пайдалану деген кезде, оның берілу мақсат-
тарына сай шаруашылықта дұрыс пайдалануына заңмен қамтамасыз етілген
мүмкіндігі түсіндіріледі [20, 69 с.].
В.К. Григорьевтің пікірінше жер пайдалану құқығы дегеніміз заңмен қам-
тамасыз етілген жердің пайдалы қасиеттерін тұтыну және одан түсім алу,
бірақ шаруашылықта оның мақсатына сай және оған еңбек сіңіре отырып, дұрыс
пайдалану алынады. Және де пайдаланудың екі қосындыдан тұратын кең ұғы-мына
сілтеме жасайды:
1) жерді пайдалану кезінде жердің пайдалы қасиеттерін және одан түсім
алу;
2) жерге тікелей еңбек сіңіру;
3) ауыл шаруашылығы және басқа өндіріс салаларында жерден түсім алу-ды,
автор жер пайдалану құқығын басты және негізгі сұрақ ретінде қарайды [21,
174 с.].
ҚР Жер кодексінің 12-бабының 30-тармағында жер пайдалану құқығының
анықтамасы берілген. Оған сәйкес, жер пайдалану құқығы – бұл тұлғаның мем-
лекеттік меншіктегі жер учаскесін ақылы және ақысыз негізде шектеусіз мер-
зімге (тұрақты жер пайдалану) немесе белгілі бір мерзім ішінде (уақытша жер
пайдалану) иелену және пайдалану құқығы.
Жер пайдаланушы заңда көрсетілген жағдайларда билік етуге де құқылы.
Жер пайдалану құқығы заттық құқық болып табылады. ҚР Жер кодексіне
немесе заттық құқықтың мәніне қайшы келмейтіндіктен, жер пайдалану құқы-
ғына меншік құқығы туралы нормалар қолданылады [41].
Бұл жерде заңды талдауды қажет ететін екі мәселе бар, себебі олар жер
құқығы нормаларын игеруде теориялық және тәжірибелік мәнге ие. Біріншісі,
бұл – жер пайдалану құқығына меншік құқығы нормаларының қолданылуы,
екіншісі – жер пайдалану құқығына меншік құқығы нормаларының қол-данылуы ҚР
Жер кодексіне және заттық құқықтың табиғатына қайшы келмейді [9, 27 б.].
Сондай-ақ жерге меншік құқығынан мынадай айырмашылықтары бар:
- жер пайдалану құқығы әрқашанда меншік құқығынан туындайды яғни жер
пайдалануда жер бөтен тұлғаның меншігінде болып табылады, мысалы:
мемлекеттің, мемлекеттік емес заңды немесе жеке тұлғаның меншігінді болуы
мүмкін;
- жерге меншік құқығы мерзімсіз, ал жер пайдалану құқығында мерзімсіз
де мерзімді де болуы мүмкін.
Жер пайдалану құқығының түрлері: тұрақты немесе уақытша, иеліктен
шығарылатын немесе шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз алынатын болуы
мүмкін.
Жер пайдалану құқығының субъектiлерi:
- мемлекеттiк және мемлекеттiк емес;
- ұлттық және шетелдiк;
- жеке және заңды тұлғалар;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz