Валюталық реттеу механизмі және оны жетілдіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Валюталық реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Валюталық қатынастар мен валюта.қаржылық жүйесі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Валюталық қатынастардың нарықтық және мемлекеттік реттеу мен валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Әлемдік валюта.қаржылық қатынастар жүйесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ІІтарау. Қазақстандағы валюталық реттеуді талдау ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Валюталық реттеудің қазіргі жағдайы және мәселелері ... ... ... .34
2.2 Қазақстандағы валюталық реттеу мен ырықтандыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ІІІ тарау. Валюталық саясатты және валюталық реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
І тарау. Валюталық реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Валюталық қатынастар мен валюта.қаржылық жүйесі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Валюталық қатынастардың нарықтық және мемлекеттік реттеу мен валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Әлемдік валюта.қаржылық қатынастар жүйесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ІІтарау. Қазақстандағы валюталық реттеуді талдау ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Валюталық реттеудің қазіргі жағдайы және мәселелері ... ... ... .34
2.2 Қазақстандағы валюталық реттеу мен ырықтандыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ІІІ тарау. Валюталық саясатты және валюталық реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Валюта-қаржылық қатынастардың ырықтану мен ғаламдану жағдайындағы қызметі халықаралық еңбек бөлісіне біріккен экономикасы ашық елдерде валюталық реттеу экономикалық саясаттың басты тірегі ретінде қарастырылады. 90-шы жылдардың аяғында болған Оңтүстік-Шығыс Азиядағы Аргентинадағы валюта-қаржылық дағдарыстар әлемдік валюта-қаржы жүйесінің уақыт талабына жауап бере алмаған кемшіліктерінің бетін ашып берді.
Сондықтан валюталық реттеу ісін құру қажеттігі туындады. Бұл валюталық реттеу, бір жағынан, халықаралық еңбек бөлісіне қатысушы елдерге пайдасы тиетіндей, екіншіден, халықаралық бәсекеде ұлттық өндіруші мен экспортқа шығарушының құқығы сақталатындай дәрежеде жасалуы тиіс.
Соңғы он жылдықтың ішінде қазақстандық экономиканың қайта құрылуы құрылымдық жаңғыртуларды жүзеге асыру процесінде валюталық реттеу стратегиясына түбегейлі басқаша талдама жасау қажеттігін дәлелдеп отыр. Сыртқы экономикалық және валюталық қатынастарды ырықтандыру ісін тым асығыс тәжірибеге енгізу әкімшіл-әміршіл экономика жағдайында мемлекеттің монопольды рөлі рыноктық іс-әрекетке автоматты түрде керісінше ықпал ету арқылы валюталық түсімдердің бастырмалы әкетілімі (шетке шығуы), экономиканың долларлануы, капиталдың тұрақтанбауы, валюта-қаржы рынок саясатындағы жауапсыздық қарыздардың өсуіне әкеп соқты.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі валюталық реттеудің мүмкіншіліктерін толық ашуға, валюталық қатынастарға әсер етудің әдістері мен түрлерін қолданудағы қателіктерден сақтануға, реттеу процестерін жүзеге асыру арқылы мемлекеттің рөлін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Сондықтан валюталық реттеу ісін құру қажеттігі туындады. Бұл валюталық реттеу, бір жағынан, халықаралық еңбек бөлісіне қатысушы елдерге пайдасы тиетіндей, екіншіден, халықаралық бәсекеде ұлттық өндіруші мен экспортқа шығарушының құқығы сақталатындай дәрежеде жасалуы тиіс.
Соңғы он жылдықтың ішінде қазақстандық экономиканың қайта құрылуы құрылымдық жаңғыртуларды жүзеге асыру процесінде валюталық реттеу стратегиясына түбегейлі басқаша талдама жасау қажеттігін дәлелдеп отыр. Сыртқы экономикалық және валюталық қатынастарды ырықтандыру ісін тым асығыс тәжірибеге енгізу әкімшіл-әміршіл экономика жағдайында мемлекеттің монопольды рөлі рыноктық іс-әрекетке автоматты түрде керісінше ықпал ету арқылы валюталық түсімдердің бастырмалы әкетілімі (шетке шығуы), экономиканың долларлануы, капиталдың тұрақтанбауы, валюта-қаржы рынок саясатындағы жауапсыздық қарыздардың өсуіне әкеп соқты.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі валюталық реттеудің мүмкіншіліктерін толық ашуға, валюталық қатынастарға әсер етудің әдістері мен түрлерін қолданудағы қателіктерден сақтануға, реттеу процестерін жүзеге асыру арқылы мемлекеттің рөлін анықтауға мүмкіндік туғызады.
1. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. / Под ред. Л.Н.Красавиной. Москва – Финансы и статистика – 2000 г.
2. Сухов М.И. Государственное регулирование валютного рынка в России: актуальные проблемы // Деньги и кредит. 1995 г. №3.
3. Манделл Р.А Эволюция международной валютной системы // Проблемы теории и практики управления– 2000- №1,2.
4. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений: Учебник./ Под ред. Круглова В.В. Москва – Инфра-М – 1998г.
5. Федоров Б.Г. Современные валютно-кредитные рынки. Москва – Финансы и статистика, 1989.
6. Экономика. Под ред. Булатова А.С. Москва – Бек, 1995.
7. Сухов М.И. Государственное регулирование валютного рынка России: актуальные проблемы // Деньги и кредит. 1996. №12.
8. Манделл Р.А Эволюция международной валютной системы // Проблемы теории и практики управления – 2000г
9. Челекбаев А.. В нынешних условиях необходимо определиться с режимом функционирования национальной валюты // Панорама - № 20, 1995г.
10. Жиленко Г. Экономика Республики Казахстан в годы реформирования // Экономика и статистика - №1, 2000г
11. Коканбаева З.А. Проблема диверсификации золотовалютных резервов: актуально ли золото сегодня? // Саясат, №3, 2001г.
12. Окшантаева Н. Проблемы международной ликвидности и формирование золотовалютного резерва Республики Казахстан // Саясат, № 4, 1999г.
13. Рогачев А., Садыков Е., Тусупбеков Т. Финансово-экономические проблемы рыночного хозяйства: социальный контекст. Алматы – Тулга – 1997.
14. Закон РК «Об амнистии граждан РК в связи с легализацией ими денегң № 173-ІІ ЗРК от 2 апреля 2001 г.
15. Шайынғазы С. Жан бағудан – жасампаздыққа // Егемен Қазақстан. – 2002, 27 қараша.
16. Қазақстан Республикасының «2003 жылға арналған республикалық бюджет туралың Заңы // Егемен Қазақстан. – 2002, 26 қараша.
17. Факторы и механизмы экономического роста. / под ред. Рогачева А.А. – Алматы, 2003г.
18. Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития: труды международной научно-практической конференции. Часть І / под ред. Абишева А.А. 2004г
2. Сухов М.И. Государственное регулирование валютного рынка в России: актуальные проблемы // Деньги и кредит. 1995 г. №3.
3. Манделл Р.А Эволюция международной валютной системы // Проблемы теории и практики управления– 2000- №1,2.
4. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений: Учебник./ Под ред. Круглова В.В. Москва – Инфра-М – 1998г.
5. Федоров Б.Г. Современные валютно-кредитные рынки. Москва – Финансы и статистика, 1989.
6. Экономика. Под ред. Булатова А.С. Москва – Бек, 1995.
7. Сухов М.И. Государственное регулирование валютного рынка России: актуальные проблемы // Деньги и кредит. 1996. №12.
8. Манделл Р.А Эволюция международной валютной системы // Проблемы теории и практики управления – 2000г
9. Челекбаев А.. В нынешних условиях необходимо определиться с режимом функционирования национальной валюты // Панорама - № 20, 1995г.
10. Жиленко Г. Экономика Республики Казахстан в годы реформирования // Экономика и статистика - №1, 2000г
11. Коканбаева З.А. Проблема диверсификации золотовалютных резервов: актуально ли золото сегодня? // Саясат, №3, 2001г.
12. Окшантаева Н. Проблемы международной ликвидности и формирование золотовалютного резерва Республики Казахстан // Саясат, № 4, 1999г.
13. Рогачев А., Садыков Е., Тусупбеков Т. Финансово-экономические проблемы рыночного хозяйства: социальный контекст. Алматы – Тулга – 1997.
14. Закон РК «Об амнистии граждан РК в связи с легализацией ими денегң № 173-ІІ ЗРК от 2 апреля 2001 г.
15. Шайынғазы С. Жан бағудан – жасампаздыққа // Егемен Қазақстан. – 2002, 27 қараша.
16. Қазақстан Республикасының «2003 жылға арналған республикалық бюджет туралың Заңы // Егемен Қазақстан. – 2002, 26 қараша.
17. Факторы и механизмы экономического роста. / под ред. Рогачева А.А. – Алматы, 2003г.
18. Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития: труды международной научно-практической конференции. Часть І / под ред. Абишева А.А. 2004г
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қаржы-экономика факультеті
”Экономика және қаржы” кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Валюталық реттеу механизмі және оны жетілдіру
Қорғауға жіберілді Ғылыми жетекшісі:
АЛМАТЫ, 200
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Валюталық реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Валюталық қатынастар мен валюта-қаржылық жүйесі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
2. Валюталық қатынастардың нарықтық және мемлекеттік реттеу мен валюталық
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3. Әлемдік валюта-қаржылық қатынастар жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ІІтарау. Қазақстандағы валюталық реттеуді талдау ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Валюталық реттеудің қазіргі жағдайы және мәселелері ... ... ... .34
2.2 Қазақстандағы валюталық реттеу мен ырықтандыру
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ІІІ тарау. Валюталық саясатты және валюталық реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Кіріспе
Валюта-қаржылық қатынастардың ырықтану мен ғаламдану жағдайындағы
қызметі халықаралық еңбек бөлісіне біріккен экономикасы ашық елдерде
валюталық реттеу экономикалық саясаттың басты тірегі ретінде қарастырылады.
90-шы жылдардың аяғында болған Оңтүстік-Шығыс Азиядағы Аргентинадағы валюта-
қаржылық дағдарыстар әлемдік валюта-қаржы жүйесінің уақыт талабына жауап
бере алмаған кемшіліктерінің бетін ашып берді.
Сондықтан валюталық реттеу ісін құру қажеттігі туындады. Бұл валюталық
реттеу, бір жағынан, халықаралық еңбек бөлісіне қатысушы елдерге пайдасы
тиетіндей, екіншіден, халықаралық бәсекеде ұлттық өндіруші мен экспортқа
шығарушының құқығы сақталатындай дәрежеде жасалуы тиіс.
Соңғы он жылдықтың ішінде қазақстандық экономиканың қайта құрылуы
құрылымдық жаңғыртуларды жүзеге асыру процесінде валюталық реттеу
стратегиясына түбегейлі басқаша талдама жасау қажеттігін дәлелдеп отыр.
Сыртқы экономикалық және валюталық қатынастарды ырықтандыру ісін тым асығыс
тәжірибеге енгізу әкімшіл-әміршіл экономика жағдайында мемлекеттің
монопольды рөлі рыноктық іс-әрекетке автоматты түрде керісінше ықпал ету
арқылы валюталық түсімдердің бастырмалы әкетілімі (шетке шығуы),
экономиканың долларлануы, капиталдың тұрақтанбауы, валюта-қаржы рынок
саясатындағы жауапсыздық қарыздардың өсуіне әкеп соқты.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі валюталық реттеудің
мүмкіншіліктерін толық ашуға, валюталық қатынастарға әсер етудің әдістері
мен түрлерін қолданудағы қателіктерден сақтануға, реттеу процестерін жүзеге
асыру арқылы мемлекеттің рөлін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Қазақстандағы валюталық реттеудің экономиканың маңызды салалардың
арасында қаржы-қаражаттарды оңтайлы үйлестіруге мүмкіндік беретін,
капиталдың шетке шығуына жол бермейтін, толықтай механизмі қалыптасып әрі
тұрақтанып үлгірмеген қазіргі жағдайында валюталық реттеу ісін жүйелі түрде
зерттеп, зерделеп отыру ең өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Осы валюталық қатынастарға және оларды реттеуге байланысты мәселелер
бұл күндері ресейлік және қазақстандық экономист ғалымдар мен тәжірибеге
асырушылардың еңбектерінде кеңінен көрініс тапты. Олар – И.Г.Балабанов,
Л.Н.Красавина, В.И.Мельников, А.Г.Мовсесян, А.Челекбай, А.Есентугелов,
А.А.Рогачев, т.с.с.
Осы ғалымдардың қатарында шетелдік экономистері Дж.М.Кейнс, М.Фридмен,
С.Фишер және басқа да ғалымдарды атап өтуге болады.
Қазақстан экономикасындағы болып жатқан, әлі болуға тиіс құрылымдық
жаңғыртулар валюталық реттеу мәселесін жүйелі түрде зерттеуді қажет
ететіндегі әрі шешімін табуға тиіс қайсыбір өзекжарды мәселелер мен қаржы-
қаражат қозғалысындағы пікір-талас туғызатын қайшылықты процестер диплом
жұмысының тақырыбын таңдауға, осы саланың мақсаттары мен міндеттерін
анықтауға игі ықпалын тигізді.
Зерттеудің мақсаты – нарықты экономикаға өту кезеңіндегі әралуан
қаржылық сараланымдар мен экономиканың басты салалары арасындағы
капиталдардың қайта құрылымы процесіндегі валюталық реттеудің мәнін ашу,
сонымен бірге өтпелі кезеңдегі сыртқы экономикалық қызметті валюталық
реттеу түрлері мен әдістерін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін валюта-қаржылық қатынастардың теориялық
аспектілерін талдау, отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттердегі валюталық
реттеудің түрлері мен мәні туралы ұсыныстарды қорыту, әлемдік валюта-
қаржылық жүйенің дамуын қарастыру және Қазақстанның өтпелі кезеңіндегі
валюталық реттеу мәселесін қарастыру деген міндеттер қойылған.
Диплом жұмысының нысаны – қайта реттелу және ғаламдану жағдайындағы
қазақстандық және әлемдік валюта нарықтары. Зерттеу пәні ретінде Қазақстан
Республикасында қалыптасқан валюта-қаржылық қатынастарды реттеу болып
табылады.
Диплом жұмысын жазу барысында нормативті актілер, жалпы және арнайы
басылымдардың, кейбір шетелдік зерттеу орталықтардың материалдары, ғылыми
конференция материалдары барынша зерделеніп қорытындалынды.
І ТАРАУ. ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Валюталық қатынастар мен валюта-қаржылық жүйесі туралы түсінік
Валюталық қатынастар дегеніміз әлемдік шаруашылықта қалыптасатын және
ұлттық шаруашылықтар нәтижелерімен айырбастауды қамтамасыз ететін қоғамдық
қатынастар жүйесі. Валюталық қатынастардың кейбір элементтері Ежелгі Греция
мен Ежелгі Римде вексельдік және айырбас іс ретінде болған. Ал Орта
ғасырларда Лион, Антверпен қалаларында және Батыс Еуропаның басқа да
орталықтарында “вексельдік жәрмеңкелер” ретінде өткізілген.
Халықаралық валюталық қатынастардың дамуы өндірістік күштердің өсуімен,
әлемдік нарықтың пайда болуымен, шаруашылықтың әлемдік жүйесінің
құрылуымен, шаруашылық қатынастардың жаһанданумен байланысты.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастардың
бір бөлігі, олар материалды өндіріс саласына, яғни алғашқы өндірістік
қатынастарға да, бөлу, айырбастау, тұтыну саласына да қатысты. Валюталық
қатынастар мен ұдайы өндіріс арасында тұра және кері байланыс бар. Олардың
объективті негізі тауарлардың, капиталдардың, қызметтердің халықаралық
айырбасы қоғамдық қатынастар процесі болып табылады.
Халықаралық экономикалық қатынастардың ең серпінді түрі халықаралық
валюта-қаржы қатынастары болып табылады. Валюта-қаржылық қатынастардың
ұлттық және әлемдік шаруашылықтағы орны ерекше. Өткені бұл жерде саясат пен
экономика, дипломатия мен коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен сауда бір-
бірімен өріле араласып жатыр.
Валюта-қаржылық қатынастар ұдайы өндіріске қарағанда екінші орында
болғанымен, олардың салыстармалы түрде дербестігі бар және олар ұдайы
өндіріске кері ықпал етеді. Әлемдік шаруашылықтың интернационалдануы
жағдайында ұдайы өндіріске деген сыртқа факторлардың әсері күшейе түсуде.
Бұған, әсіресе, әлемдік өндірістің серпіні, шетелдік ғылым мен техниканың
даму деңгейі, халықаралық сауданың өрістеуі, шетелдік капитал ағыны тікелей
әсер етеді. Халықаралық валюта-қаржылық қатынастардың тұрақсыздығы,
валюталық дағдарыстар ұдайы өндіріс процесіне кері әсерін тигізуде.
Шаруашылық байланыстардың интернационалдануының негізінде халықаралық
валюта-қаржылық қатынастар бірте-бірте ұйымдастырылу қызметінің белгілі бір
түріне айналуда.
Валюталық реттеу бақылау тәртібін жүзеге асыру кезінде, мысалы, бағам
құрушы саясатта іске асады. Валюталық шектеуді ағымдағы халықаралық
төлемдерге кедергі жасаушы, шектеуші немесе мүлдем тоқтатушы шара деп
қабылдайды. Ал валюталық бақылау халықаралық төлем жасау алдында
статистикалық деректер жинау және капиталдың заңсыз түрде ағылуын тоқтату
мақсатында төлемшілердің міндетті түрде соғып өтуге тиіс “жолы” түсінуге
болады. Бірақ та көптеген дамыған елдер мен дамушы елдер өздерінде
валюталық шектеуді сақтап отыр. Ол тек ағымдағы операциялардың іске асуында
ғана емес, сонымен бірге ел мен ел арасында капиталдар қозғалысын шектеу
үшін қолданылады. Валюталық бақылаудың қызмет капиталдардың заңсыз
шығарылуына ғана қарсы бағытталып қоймай, импорт әкелушілердің төлемдерін
кідіртпеуге және заңды жолмен алынған, бірақ елдегі капиталдың
тұрақтанбауына жағдай жасаған инвестициялық әрекет жағдайындағы экспорттық
түсімдерді уақытында қайтаруға бағытталған.
Сонымен, валюта-қаржылық бақылау жүйесі дегенміз – валюта-қаржылық
қатынастарға қатысушылар арасындағы заңмен анықталған әртүрлі валюта-
қаржылық құндылықтардың орын ауыстыру тәртібін іске асырушы шаралар
жиынтығы. Валюта-қаржылық бақылау кезінде құндылықтармен жасалынатын
операцияларды кідірту немесе мүлдем өз билігіне алу сияқты шаралар жүзеге
асырылады. Ал, бұл өз кезегінде валюталық шектеуге айналады.
Халықаралық валюта-қаржылық қатынастар шаруашылық байланыстардың
интернацианализациялану негізінде ұйымдастырудың нақты түрлеріне ие болуда.
Валюталық жүйе — мемлекеттік заңмен немесе халықаралық келісім-шарттармен
бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу түрі. Ұлттық,
әлемдік, халықаралық (аумақтық) валюталық жүйелер түрлері болып бөлінеді.
Ұлттық валюталық жүйе мемлекеттің ақша жүйесінің құрамдас бөлігі
болғанымен, ұлттық шекарадан асып кетеді және әлемдік валюталық жүйемен
тығыз байланысты. Әлемдік валюталық жүйе дегеніміз мемлекет аралық
келісімдермен бекітілген халықаралық валюталық қатынастарды ұйымдастыру
түрі. Әлемдік валюталық жүйе ХІХ ғ. ортасынан бастап қызмет етуде. Әлемдік
валюталық жүйенің қызмет етуі мен тұрақтылығы әлемдік шаруашылық
құрылымының қағидаларына, күшті елдердің мұқтаждарына сәйкес болуына
байланысты. Аталмыш жағдайлардың өзгеруіне байланысты әлемдік валюталық
жүйелердің дағдарыстары болып тұрады әрі олар ескі жүйенің құлдырауына,
оның орнына жаңа жүйенің орнығуына әкеп соғады.
Ұлттық және әлемдік валюталық жүйелердің өзара байланысы ұқсастығын
білдірмейді, өйткені олардың міндеттері, қызмет ету және реттеу шарттары,
кейбір елдердің экономикаларына және жалпы әлемдік шаруашылыққа тигізер
әсері әртүрлі байланысы мен айырмашылықтары ұлттық және әлемдік валюталық
жүйелердің элементтерінде көрінеді.
Ұлттық валюталық жүйенің айналысында ұлттық валюта жүреді, ал әлемдік
валюталық жүйеде — резервтік валюталар және халықаралық есептік бірліктер.
Халықаралық экономикалық қатынастарда қолданылатын ақша валютаға айналады.
Еркін айырбасталатын ұлттық валютаның ерекше категориясы ретінде резервтік
валюта болып табылады. Ол халықаралық төлемдік және резервтік құрал
қызметін атқарады, валюталық курсты анықтау үшін негіз ретінде қолданылады,
валюталық интервенцияларда кең пайдаланылады. Бреттон-Вудс валюталық жүйесі
кезінде доллар осындай үстемдікке ие болған.
Ұлттық жүйеде валюталық қатынастарды елдің валюталық қатынастарын
реттейтін және басқаратын органдар жүргізеді, ал әлемдік жүйеде — мемлекет
аралық валюталық реттеуді жүзеге асырушы халықаралық ұйымдар жүргізеді.
Валюта курсы валюта-қаржылық қатынастар жүйесінің жағдайын көрсететін
орталық элементі болып табылады. Валюталық курсқа келесідей анықтама
берілген: валюта курсы деген басқа елдердің ақша бірлектеріндегі бір елдің
бірлігінің бағасы.
Өнім және оны өндірушілер мен сатып алушылар валюталық курс көмегімен
ұлттық бағаларды басқа елдердегі бағалармен салыстырады. Осындай жағдай
сатып алу қабілетінің тепе-теңдік теориясының негізін қалайды.
Валюта бағамдарын болжау үшін сатып алу тепе-теңдік теориясын іс-
жүзінде қолдану сатып алу тепе-теңдігі әртүрлі болғандықтан өте қиынға
соғады. Валюталардың сатып алу қабілетінің тепе-теңдікті анықтау
әдістемелерін жетілдірген жағдайда ғана оны ұлттық экономикалық саясатты
дайындау үшін қолданатын болады.
Біріншіден, сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі іс-жүзінде валюта
бағамдарының ара-қатынас жағдайының көрсеткіші ретінде қарастырылады. Бұл
әртүрлі ел арасындағы баға деңгейлеріндегі айырмашылықты көрсете алады.
Екіншіден, сатып алу қабілетінің тепе-теңдік инфляция деңгейі жоғары
елдердің нақты табыстары мен олардың деңгейлерін өтпелі кезеңдегі
халықаралық жағдайлармен салыстыру кезінде қолданылады.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдікті есептеуді орталық банктер ұлттық
валюталардың тиімді бағамын орнату үшін тұғыр ретінде қолданады. 50-60-шы
жылдары бағалардың тұрақтылығын сақтап қалу үшін Батыс Германия басқа
инфляцияға ұшыраған валюталарға қарағанда марка бағамын жыл сайын 10%
көтеріп отырады.
Әдетте, сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін анықтауды зерттеушілер
нарықтық валюта бағамдарының “төмен” не “жоғары” болатынын дәлелдеу үшін
қолданады.
Валюталық бағамды орнату тәртібін ескере отырып, Халықаралық валюталық
қор 1982 жылы олардың бағамдарының өзгеруінің дәрежесіне байланысты барлық
валюталарды үш топқа түрлендірді :
1) валютаның тіркелген бағамы;
2) валютаның шектелген икемді бағамы;
3) валютаның құбылмалы бағамы.
Алғашқыда тіркелген бағам ресми түрде Бреттон Вудс келісімімен
тіркелген еді. Ол 0,75-1% шектерінде еркін нарықтық айырбас бағамдарының
ауытқуын ұйғаратын ресми түрде мәлімделген паритеттерге қатысты валюта
бағамдарын бекітуді орнату жолымен жүзеге асқан.
Валюта бағамын әлемдік экономикадағы елдің орнын сипаттайтын көрсеткіш
ретінде қарастыру және оның пайда болуын тек халықаралық сауданың дамуымен
байланыстыру жеткіліксіз. Ол ең маңызды макроэкономикалық көрсеткіштермен
өзара тығыз байланыста бола тұра, сыртқы факторлардың экономикаға әсерін
тигізе отырып, оның өзгеруі әлемдік шаруашылық байланыстағы елдің орнының
өзгеруін білдіреді деу шындыққа саяды.
Валюталардың айырбас бағамының түпкі тепе-теңдігінің өзгеруіне әсер
ететін бірнеше факторлар бар. Олар құрылымдық (ұзақ мерзімде әсер ететін)
және жағдаяттық (валюта бағамының қысқа мерзімді ауытқуларын айқындайтын)
болып екіге бөлінеді. Құрылымдық факторлар деп инфляция қарқынын, елдің
төлем теңгерімінің жағдайын, әртүрлі елдердегі проценттік мөлшерлеменің
айырмашылығын, валюталық саясатпен экономикадағы ауытқудың деңгейін айтуға
болады. Ал жағдаяттық факторлар валюта рыногындағы операциялармен
жалдаптық валюталық операцияларды рыноктар арасындағы капиталдың ағылуын,
саяси болжалдарды, рыноктардағы валютаны қодану дәрежесін және т.б.
жатқызуға болады.
Осы факторлардың валюта бағамына әсер ету механизмін және валюта
бағамының кейбір макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін нақтырақ
қарастырайық.
Валюталық бағам мен инфляцияның өзара байланысы. Әдетте, инфляция деп
тұтыну және басқа да бағалардың өсуін айтады. Басқа тең жағдайларда елдегі
инфляцияның деңгейі валюта бағамы шамасына кері пропорционалды әсер етеді,
басқаша айтқанда, елдегі инфляция деңгейінің жоғарлауы ұлттық валютаның
құнсыздануына әкеп соғады. Ал егер инфляция қарқынының жоғары деңгейі
шетелде байқалса, онда шетел валютасына қарағанда ұлттық валюта
қымбаттайды.
Төлем теңгерімнің валюта бағамына әсері. Төлем теңгерімі валюта
бағамының серпініне тікелей әсер етеді. Елдің төлем теңгерімі деп белгілі
бір уақыт мерзімінде шет елден түсетін барлық төлемдердің және берілген
елдің басқа елдерге ақша төлемдерінің жүйелі жазбаларын айтады.
Төлем теңгерімі мемлекеттің сыртқы экономикалық операцияларының
көлемін, құрылымын және сипатын сандық немесе сапалық жағынан көрсетеді.
Осылайша, активті төлем теңгерімі ұлттық валюта бағамының көтерілуіне әсер
етеді. Өйткені, шетел қарызгерлері валютаға сұраныс ұлғаяды. Ал, пассивті
төлем теңгерімі ұлттық валюта бағамының төмендеуіне беталыс алады, өйткені,
отандық борышкерлер ұлттық валютаны өздерінің сыртқы міндеттерін өтеу үшін
шетел валютасына сатуға тырысады. Төлем теңгерімінің валюта бағамына
әсерінің мөлшері ел экономикасының ашық деңгейімен анықталады. Осылайша,
жалпы ұлттық өнімдегі экспорттың үлесі жоғарырақ болған сайын (экономика
ашықтығының деңгейі жоғары болған сайын), төлем теңгерімінің өзгеруіне
қатысты валюта бағамының икемділігі жоғарылайды.
Сондай-ақ, ұзақ мерзімді жоспарда ағымдағы бағам тепе-теңдік бағам
айналасында ауытқиды деп ұйғарылады, тар мағынада төлем теңгерімінің
тепе-теңдік жағдайын қамтамасыз ететін бағам айналасында және орта
есеппен төлем теңгерімінің теріс не оң айырмасының теңелуін қамтамасыз
етеді. Бұл кезде елдің алтын-валюта қорларының деңгейі едәуір көтеріледі,
өйткені теңгерімнің теңелуі валюта бағамы арқылы емес, алтын-валюталық
қорлар есебінен болады. Олай болса жиі кездесетін тепе-теңдік бағамы деп
алтын-валюта қорларын өзгертпейтін аталмыш елдердің төлем теңгерімдерінің
жұмыспен толық қамтамасыз ететін стандартты уақыт ішінде тепе-теңдікті
қамтамасыз ететін бағамын айтады деген анықтамалармен келісуге болады.
Проценттік мөлшерлемелер өзгерісінің валюта бағамына әсері.
Проценттік мөлшерлер өзгерісі валюта бағамына екі жақты әсер етеді. Бір
жағынан олардың ел ішіндегі номиналды түрде төмендеуі ұлттық валютаға
деген сұраныстың төмендеуіне әкеп соғады, өйткені кәсіпкерлерге несие алу
қымбатқа түседі. Егер де несиені алатын болса, кәсіпкерлер өздерінің
өнімдерінің өзіндік құнын көтереді, бұл ел ішіндегі бағалардың өсуіне әкеп
соғады. Сөйтіп, салыстырмалы түрде шетелдік валютаға қарағанда ұлттық
валютаны құнсыздандырады.
Екінші жағынан нақты проценттік мөлшерлердің (басқаша айтқанда инфляция
қарқынына түзетілген номиналды проценттік мөлшерлеме) көтерілуі қалыпты
жағдайда осы ел ішінде шетелдіктер үшін қаражаттарды орналастыруды
тиімді етеді. Сондықтан да нақты проценттік мөлшерлемелері жоғары елдерге
капиталдар ағылып келіп, сол елдің валютасына деген сұраныс көтеріліп,
валюта қымбаттайды.
Сонымен қатар, валюта бағамына бюджеттік тапшылықтың әсер еткенін де
айта кеткен жөн.Бюджеттік тапшылық бюджетті не қолда бар өз қаражаттары
арқылы, не шетелден қаражаттар тарту есебінен қаржыландыруды қажет етеді.
Содан проценттік мөлшерлемелер көтеріледі, ал олардың ықпалы қандай
болатынын жоғарыда айттық.
Тәжірибе көрсеткендей, бюджеттік тапшылық факторы қысқа мерзімде
валюталық бағамға төмендету әсерін тигізбейді, өйткені инвесторлар уақытша
жағдаятты қолданып, бюджеттік тапшылығы бар мемлекетпен үйлестірілетін
бағалы қағаздардың жоғары тиімділігін өз қаражаттарымен осы қағаздарға сала
отырып, пайдаланады. Сонда да, ұзақ мерзімде аталмыш факт валюта бағамына
төмендеуші қысым жасайды. Өйткені, салынған қаражаттар елден сыртқа
шығарылғаннан кейін, валютаның бағамы түседі. Ал осы қаражаттарды елде
сақтап қалу үшін мемлекет үнемі бағалы қағаздардың жоғары тиімділігін
сақтап отыруы керек.
Валюта бағамы өзгеруінің жағдаяттық факторлары. Аталмыш факторлар
қысқа мерзімде валюта бағамы мөлшеріне айтарлықтай әсер етеді.
Экономиканың ғаламдану жағдайында қысқа мерзімдік валюталық
операциялардың рөлі өсуде. Бір аймақтан басқа аймақтың қаржы рыногындағы
валюта ағымдарының ауысуы осы аймақтардағы елдердің валюта ағымындағы
бағамдарына әсер етеді. Жүйелік сипаттағы түзетуші бағам құрушы әсердің
жоқтығынан қысқа мерзімді операциялар валюта және қаржы рыногындағы
операциялардың тиімділігіне де әсер етуі мүмкін. Дамушы елдердің қаржылық
саласы нақты экономикадан алыстауы ескеріле отырып, бағалы қағаздар
бағамдарының өзгеруі валюталық бағамға жанама әсер етеді.
Саяси болжамдар да маңызды роль атқарады. Дамушы елдердегі кез келген
саяси өзгерістер қаражаттардың жылыстауына және бағамның төмендеуіне әкеп
соғуы мүмкін. Мұндай жағдайлар 90-шы жылдарда орын алған.
Сонымен қысқа мерзімді валюта бағамына валютаның нарықтағы
операцияларының әсері бар. Осындай операциялардың көлемі валюта бағамдары
өзгеруіндегі келешекке қатысты болжамдарға тәуелді. Ал бұл болжамдар
нарыққа түсетін ақпараттардың әрекетінен құралатынын ескеру керек. Осы
мәліметтер барлық жағдайларда объективті және жан-жақты бола алмайды,
кейде ірі ойыншылардың субъективті бағамдары валютаның нарықтағы ауа-райын
жасайды. Валютаның бағам деңгейінің өзі тек ұзақ мерзімде және жүйелі түрде
ғана нақты экономикадағы объективті процестерді бейнелей алады. Валюталық
нарық валютаның алып-сатарлықпен “қапыл” ақшалардың сұрапыл қозғалысының
мүмкіншіліктерін кеңейтеді.
Валюта бағамына халықаралық есеп айырысуларда және евронарықтарда
валютаны пайдалану дәрежесі де әсер етеді. Мысалы, еуробанктердің доллар
бойынша жүргізетін операцияларының 60 %-ті осы валютаға деген сұраныс пен
ұсыныс көлемін анықтайды. 90-шы жылдардағы халықаралық есеп айырысуларда
доллардың үлесі 50 %, сыртқы қарыздарда оның үлесі 70 %-ке жеткен еді.
Сондықтан да әлемдік бағалардың дүркін-дүркін көтерілуі, мемлекеттердің
қарыздары бойынша есептеулердің өсуі доллардың сатып алу қабілеті
төмендегенімен де оның бағамының жоғарылауына әсер етеді.
Валюталардың бағамдық ара-қатынасына халықаралық төлемдердің дамуы не
тежелуі де әсер етеді. Ұлттық валюта бағамының төмендетілуін күтіп отырған
агенттер шетел валютасындағы ұлттық валюта бағамының көтерілуінен зардап
шекпеулері үшін тезірек өткізгісі келеді. Бұндай “ледз энд легз” деп
аталатын тактика валюта бағамына ғана емес, сонымен бірге төлем теңгеріміне
де әсерін тигізеді.
Сонымен бірге валюта бағамына өкіметтің экономикалық жағдайы да әсер
етеді. Құбылмалы бағам елдегі экономикалық шарттарының өзгеруіне байланысты
ақша-несие саясатын жүргізуге мүмкіндік береді. Еркін құбылмалы валюта
бағамына сыртқы сауда теңгерімінің нашарлауы (теріс сальдо) валюта
жағдайына әсер ете отырып, оның бағамының түсуіне әкеп соғады. Елден шетел
валютасының жылыстауы (кетуі) айналымдағы ұлттық ақшалардың жалпы көлемін
қысқартпайды да, ақша бірлігінің бағамы төмендемейді, керісінше оң
сальдода оның бағамы көтеріледі. Ұлттық валютаның бағамына әлемдік
рыноктағы болған жағдайлар әсерін тигізеді.
Сонымен, валютаның бағам құрылымы көп факторлы қиын процесс. Сондықтан
да валюта бағам болжау кезінде жоғарыда аталған факторлар және олардың
әсерлері қарастырылады. Әлемдік экономиканың дамуындағы алғашқы валюта
курстары еларалық айырбасқа қызмет етіп, халықаралық саудада болған ара
қатынастармен анықталатын еді. Уақыт өткен сайын, экономикалық
байланыстарды әртараптандырған сайын, интеграциялық процестер дамыған сайын
валюта курстары қайта есептесу коэффициенті қызметінен айырылып, сыртқы
сауда айналымына қарапайым қызмет ету шегінен шықты. Олар көптеген макро
және микро экономикалық факторлармен ықпалдаса отырып, сонымен қатар оларға
да әсерін тигізе отырып, әлемдік экономикалық процестерге қызмет етуге
кіріседі.
2. Валюталық қатынастардың нарықтық және мемлекеттік реттеу мен
валюталық саясат
Әлемдік тәжирибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында
халықаралық валюталық қатынастарды реттеу мемлекеттік пен нарықтық реттеу
жүзеге асады. Валюталық нарықта валютаға деген ұсыныс пен сұраныс
қалыптасып, курстық қатынас орнайды. Нарықтық реттеуге құн заңы мен ұсыныс
пен сұраныс заңы әсер етеді. Құндық механизм және валюталық курс серпіні
арқылы нарықта экономикалық агенттер валюталарды сатып алушылардың
қажеттіліктері мен ұсыныс мүмкіншіліктерін біле алады. Сондықтан, нарықтың
өзі валюталық операциялардың жағдайы жөнінде мағлұмат бере алады.
Бірақта мемлекет валюталық қатынастарға араласады — алғашқыда жанама,
кейінен тікелей араласты. Нарықтық және мемлекеттік реттеу бірін бірі
толықтырып отырады. Біріншісі, бәсекеге негізделген даму ынталарын
тудырады, ал екіншісі, валюталық қатынастардың нарықтық реттеудің кері
әсерлерін жоюға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономиканың реттеу жүйесінде басты орын валюталық саясатқа
берілген. Валюталық саясат дегеніміз елдің стратегиялық және ағымдағы
мақсаттарымен сәйкестірілген халықаралық валюталық және басқа да
экономикалық қатынастар саласындағы жүргізілетін шаралардың жиынтығы. Ол
экономикалық саясаттың басты мақсаттарына жетуге бағытталған: экономикалық
өсудің тұрақтылығын қамтамасыз ету; жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің
өсуін тоқтату; төлем балансының теңгерілуін ұстану.
Валюталық саясаттың бағыты мен нысаны елдің валюта-экономикалық
жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың даму деңгейімен, т.б. анықталады. Әртүрлі
тарихи кезеңдерде валюталық саясаттың бірінші кезегіне нақты міндеттер
шығады: валюталық дағдарыстан шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз
ету; валюталық шектеулер, валюталық айырбастылыққа ауысу, валюталық
операцияларды ырықтандыру және т.б.
Валюталық саясаттың негізі белгілі бір теория болып табылады. Валюталық
саясат ресми түрде валюталық заңдылықпен бекітіледі. Валюталық заңдылық
дегеніміз валюталық құндылықтарымен жасалынатын операциялардың тәртібін,
валюталық келісім-шарттарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.
Валюталық саясаттың жүзеге асыру құралы валюталық реттеу болып
табылады. Валюталық реттеу дегеніміз халықаралық есеп айырысу мен валюталық
операцияларды жүргізу тәртібін мемлекетпен реттемелеу, ол ұлттық, мемлекет
аралық және аумақтық деңгейлерде жүргізіледі. Тікелей валюталық реттеу
заңдылық актілер және атқарушы билік органдарының әрекетімен жүзеге асады,
ал жанама реттеу — экономикалық агенттердің әрекетіне экономикалық, әсіресе
валюта-несиелік, әдістерді қолдану арқылы. Шаруашылық байланыстардың
жаһандануы мемлекетаралық валюталық реттеудің дамуына әкеп соқты.
Валюталық қатынастарды реттеу келесі деңгейлерді қамтиды:
• Валюталық ресурстары бар және валюталық операцияларды жүзеге
асыратын жеке кәсіпорындар, әсіресе, ұлттық және халықаралық банктер
мен корпорациялар;
• ұлттық мемлекет органдары (қаржы министрлігі, орталық банк,
валюталық бақылау органдары);
• мемлекет аралық деңгейде.
Валюталық, несиелік және қаржылық саясаттарды үлестіруші мемлекет
аралық реттеу келесідей себептермен шарттанған:
1. Ұлттық экономикалардың, валюталық, несиелік, қаржылық қатынастарды
қоса, өзара тәуекелділікті күшейту;
2. Шаруашылық қатынастарды ырықтандыру жағдайында нарықтық пен
мемлекеттік реттеудің арасындағы қатынастың өзгеруі;
3. Әлемдегі күштердің орналасуы; АҚШ-тың көш басшы болғаны қазіргі
кезде үш орталықтардың үстемдігіне ауысты — АҚШ, Батыс Еуропа,
Жапония және т.с.с.
Мемлекет аралық валюталық реттеудің органы Халықаралық валюталық қор
болып табылады, ал 70-шы жылдардың ортасынан бастап аз қатысушылармен
тұрақты отырыстарды өткізеді. Осы отырыстарды өткізуге энергетикалық
дағдарыс себеп болды, осыдан кейін экономикалық және саяси өзекжарды
мәселелер талқылануда. Тұрақты отырыстардың қазіргі кездегі себептері —
шаруашылық байланыстардың жаһандануы, елдердің экономикалық және саяси
дамудың тұрақсыздығы, серіктестік, қарамақайшылық. Сондықтан бірыңғай
экономикалық және саяси стратегияны әзірлеу үшін көптеген мемлекеттердің
басшылары жиналып, бірауыздан әрекет жасауда.
Мақсаттар мен нысандарға байланысты валюталық саясат құрылымдық және
ағымдағы болып бөлінеді. Құрылымдық валюталық саясат дегеніміз әлемдік
валюталық жүйеде құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру үшін бағытталған ұзақ
мерзімді шаралардың жиынтығы. Ол валюталық саясаттың қағидаларын жетілдіру
мақсатында жүргізілетін валюталық реформалар түрінде болады. Құрылымдық
валюталық саясат ағымдағы саясатқа әсерін тигізеді. Ағымдағы валюталық
саясат дегеніміз валюталық курс, валюталық операция, валюталық нарық және
алтын нарығындағы әрекеттерді күнделікті әрі жедел реттейтін қысқа мерзімді
шаралардың жиынтығы.
Тәжірибеде валюталық саясаттың келесідей түрлері қолданылады:
дисконттық, девиздік саясат, валюталық резервтерді диверсификациялау,
валюталық шектеу, валюта айналымдылығының деңгейін реттеу, валюталық курс
тәртібі, девальвация, ревальвация.
Дисконттық саясат — халықаралық капиталдар қозғалысына әсер ете
отырып, бір жағынан ішкі несиелер, ақша массасы, бағалар серпініне, екінші
жағынан жалпы сұранысқа, валюталық курс және төлем балансын реттеуге
бағытталған орталық банктің есептік ставкасын өзгерту саясаты. Мысалы,
пассивті төлем балансы кезінде капиталдардың еркін қозғалу жағдайында
есептік ставкасын көтеру проценттік ставкасы төмен елдерден капиталдың
келуін ынталандырады және ұлттық капиталдардың кетуін тоқтатады, бұл өз
кезегінде төлем балансының жақсаруына және валюталық курс көтерілуіне әкеп
соғады. Ал, ресми ставканы төмендете отырып, орталық банк төлем балансының
активті сальдосын төмендету және өз валюта курсын азайту мақсатында ұлттық
және шетелдік капиталдардың ағылуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі жағдайда дисконтты саясаттың тиімділігі төмендеуде, бұл сыртқы
және ішкі мақсаттардың үлеспеуіне байланысты. Егер конъюнктураны жандандыру
мақсатында проценттік ставканы төмендетсе, капиталдардың ағылу себебімен
төлем балансына кері әсер етеді. Төлем балансын жақсарту мақсатында есептік
ставканы көтеру жалпы экономикаға кері ықпалын тигізуі мүмкін. Дисконттық
саясаттың тиімділігі мемлекетке шетел капиталдың келуіне байланысты, бірақ
қазіргі тұрақсыздық жағдайда капиталдардың қозғалысын болжау қиынға соғуда.
Девиздік саясат — мемлекеттік органдармен шетел валюталарын сату-сатып
алу жолымен ұлттық валюта курсына әсер ету әдісі. Ұлттық валюта курсын
көтеру мақсатында орталық банк шетел валютасын (девиз) сатады, ал төмендету
үшін — сатып алады.
Девиздік саясаттың жиі қолданатын түрі — валюталық интервенциялар,
яғни, шетелдік валюталарды сату-сатып алу жолымен ұлттық валюта курсына
әсер ету мақсатында валюталық нарықтар операцияларына орталық банктің
араласуы. Оның негізгі сипаты олар ірі болады және қысқа мерзімде
жүргізіледі. Валюталық интервенция елдің ресми алтын-валюта қор немесе
“своп” банк аралық келісім бойынша ұлттық валюталардағы орталық банктердің
өзара қысқа мерзімді несиелер есебінен жүргізіледі.
Валюталық резервтерді диверсификациялау — валюталық ысыраптан қорғану
үшін және валюталық интервенцияларды өткізуге, халықаралық есеп
айырысуларды қамтамасыз ету мақсатында әртүрлі валюталар құрылымына енгізу
жолымен валюталық резервтер құрылымын реттеуге бағытталған мемлекеттердің,
банктердің, ТҰК (трансұлттық компаниялар) саясаты.
Валюталық паритеттер және валюталық режимдер ұлттық және мемлекет
аралық реттеудің объектісі болып табылады. Бреттон-Вудс келісімі бойынша
мемлекеттер ХВҚ өз ұлттық валюталар курсын алтынның ресми бағасына сәйкес
және долларға қатысты нарықтық курс негізінде тіркеді. Қорға қатысушы елдер
ұлттық валюталарының ауытқуын Ғ1% көлемінде ұстауға міндет етті.
Қазіргі кезде әлемде валюталық курстың оншақты түрі белгілі, өйткені
ХВҚ (1978ж.) өзгертілген Жарғысы қатысушы елдерге курстарды таңдауға
еркіндік берді. Өткен ғасырдың 90-шы жылдардың аяғында ғана 51 валюта еркін
айналған (АҚШ, Ұлыбритания, Швейцария, Жапония, Канада, т.с.с.).
Қосарлы валюталық нарық дегеніміз тіркелген және еркін валюталық
курстардың арасында орын алатын валюталық саясат түрі; 70-шы жылдардың
басында Бельгияда, Францияда, Италияда енгізілген. Бұның маңызы келесіде —
валюталық нарықты екіге бөлуде: Коммерциялық операциялар мен қызметтер
бойынша ресми валюталық курс қолданылады, ал қаржылық (несиелердің,
капиталдардың қозғалысы) операциялар бойынша — нарықтық. Коммерциялық
мәмілелер бойынша төмендетілген курс тауарларды экспорттауды ынталандыру
және төлем балансын теңгеру үшін қолданылады.
Девальвация мен ревальвация валюталық саясаттың әдістері. Девальвация
— шетел валюталарына немесе халықаралық валюталық бірліктерге қатысты
ұлттық валюта курсын төмендету. Оның объективтік негізі ресми валюталық
курстың нарықтық курсқа қатысты жоғарлауы болып табылады. Ревальвация
дегеніміз шетел валюталарына немесе халықаралық валюталық бірліктерге
қатысты ұлттық валюта курсын жоғарлату.
Девальвация мен ревальвация деген түсініктердің дамуы экономикадағы,
әсіресе, ақша-несиелік және валюталық жүйелердегі, өзгерістерді білдіреді.
1.3. Әлемдік валюталық жүйелердің даму кезеңдері
Алғашқыда табиғи тұрғыдан ұлттық валюта-қаржылық қатынастар жүйесі
пайда болды, олар халықаралық құқық ережелеріне сай ұлттық заңмен
бекітілген. Ұлттық валюта-қаржылық қатынастар жүйесінің салыстырмалы
өзіндік дербестігіне және ұлттық шекаралардан шығуына қарамастан, ақша
жүйесінің құрамдас бөлігі болып, ерекшеліктері экономиканың қуаты мен
даму деңгейімен және елдің сыртқы экономикалық байланыстарымен
анықталатын.
Ұлттық валюта-қаржылық қатынастар жүйесі сыртқы экономикалық қызметті
қамтамасыз ететін ұлттық банктер арқылы әлемдік валюта-қаржылық
қатынастар жүйесімен тығыз байланысты болуы тиіс. Және де бұл байланыс
мемлекетаралық валюталық реттеуде және жетекші елдердің валюта-қаржы
қатынасы саясатын үйлестіруде өз-өзінен айқындала түседі.
Алғашқы валюта-қаржылық қатынастар жүйесі ХІХ ғасырда өнеркәсіптік
революциядан кейін алтын монометализм негізінде алтынтиындық үлгі
(стандарт) түрінде құрылып, 1867 ж. Париж конференциясында заңды түрде
тіркелген еді. Бұл жүйе алтынды әлемдік ақшалардың жалғыз түрі деп
жариялады. Осы жағдайда ақша және валюта-қаржылық қатынастар жүйесі —
ұлттық және әлемдік жүйелер бірдей еді, тек әлемдік деңгейге шыққан тиындар
салмағы бойынша төлемдер ретінде қабылданатын.
Алтын үлгі өндірісті, сыртқы экономикалық байланыстарды, ақша
айналымын, төлем балансын, халықаралық есеп айырысуларды бей-берекет
реттеуші рөлін атқарды.
Бұл үлгі дүниежүзілік бірінші соғысқа дейін тиімді болған еді.
Бертіндеп алтын үлгісі (алтынтиын түрінде) тиімсіз болғандықтан
жойылды. Өйткені, бұл үлгіде өсіп келе жатқан шаруашылық байланыстар мен
реттемелі нарықтық экономика жағдайына төтеп бере алмады. Алтынтиын
үлгісі ақша және валюта-қаржылық қатынастары жүйесі ретіндегі қызметін
тоқтатты. Сөйтіп, алтынға және жетекші елдердің алтынына айналмалы валюта
негізінде алтын-девиз үлгісі құрылды. Халықаралық есеп айырысуларға
арналған шетел валютасындағы төлем құралдары девиз деп аталды. Екінші
әлемдік валюталық жүйе 1922 жылы Генуэзде өткен халықаралық экономикалық
конференцияда мемлекетаралық келісіммен заңды түрде бекітілген.
Бірақ, 30-шы жылдары валюталық жүйесіне қатысты төрт көкейкесті
мәселе алдыға көлденең тартылды: Олар — экономикалық оқшаулық, тоқырау,
ұлтшылдық және тұрақсыздық. 30-шы жылдардағы әлемдік дағдарысты шартты
түрде бес кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңінде (1929-1930 жж.) аграрлық және отарлық елдер
валюталарының құнсыздануы орын алды, өйткені осы елдерге шығарылатын
тауарлардың бағасы әкелінетін тауарлар бағасынан әлдеқайда (50-70%) төмен
болды. Валюталық қорлардың кемшілігінен бұл елдер төлем теңгерімінің
тапшылығын жоя алмады, осыдан олардың валюта курсы 25-54%-ке дейін
төмендеді (Аргентина, Австралия, ал Мексикада — 80%-ке дейін).
Екінші кезеңде (1931ж.) әлемдік валюталық жүйенің әлсіз буыны Германия
мен Астрия болды, өйткені бұл елдерде шетел капиталдарының ағып кетуі,
ресми алтын қорларының кем болуы және банктердің банкротқа ұшыраулары орын
алды. Іс жүзінде бұл елдерде алтын үлгісі жойылды.
Үшінші кезең 1931 жылдың күзінде Ұлыбританияда алтын үлгісінің
жойылуымен тұспа-тұс келді. Бұның басты себебі төлем балансының нашарлауы
және экспорт пен көрінбейтінң операциялардың күрт қысқаруына байланысты
елдегі ресми алтын қорларының азайып кетуі болды. Мұнымен бір уақытта
Британдық ұлттар достастығы мен скандинав елдерінің валюталарының
девальвациясы өткізілген болатын. Девальвациядан Ұлыбританиядан
Ұлыбританияның экспорт шығарушылары ұтты. Өйткені олар валюталық демпингті
кеңінен іске асырды.
Төртінші кезеңде, экономикалық дағдарыс ерекше тоқырауға айналған
кезде 1935 ж. АҚШ-та да алтын үлгісі жойылды.
Бұның негізгі себебі көтерме сауда бағаларының 40%-ке, соның ішінде
шикізатқа — 55%-ке, бидайға — 75%-ке, бөлшек сауда бағаларының — 20%-ке
төмендеуі болатын. Бұл 10 мыңнан астам банктерді банкротқа ұшыратып, АҚШ-
тың ақша-несие жүйесіне кері әсерін тигізді де, доллардың алтынға
айырбасталуын жойды. 1934 жылдың қаңтар айында доллар алтынға қарағанда
40%-ке құнсызданып, 41%-ке девальвацияланды. Девальвация АҚШ экспортын
шамалы ынталандырды.
Бесінші кезеңде валюталық дағдарыстың арасында басқаларға қарағанда
алтын үлгісін ұзағырақ ұстанған Франция түсті.
Экономикалық дағдарыс төлем балагсының әрекетсіздігіне, мемлекеттік
бюджет тапшылығына, алтынның бұл елден басқа елге ағылуына ұшыратты.
1936ж. Францияда да алтын үлгісі жойылды, ал франк 25%-ке девальвацияланды.
Генуэздік валюталық жүйесі дағдарысының кесірінен әлемдік валюталық
жүйесі өзінің икемділік пен тұрақтылығынан айырылды. Әлемдік валюталық
жүйесі валюталық блоктарға бөлінді. 1937ж. әлемдік валюталық жүйе
қайтадан экономикалық дағдарысқа ұшырайды. Алѕашқы рет мемлекетаралық
деңгейде АҚШ, Ұлыбритания, Франция арасында ақыл-кеңес кеңесі енгізілді.
1944ж. Бреттон-Вудс қаласында (АҚШ) БҰҰ валюталық қатынастары туралы
конференциясы өтті. Бұл конференцияда экономикалық жүйені қалпына келтіру
мәселесі талқыланды. Валюталық жүйесіне қатысты тиянақты ұсыныстар мен
түбегейлі бастамалар АҚШ пен Ұлыбритания экономистері тарапынан жасалды.
Жүргізілген келіссөздердің нәтижесінде валюталар курсының жағдайы
анықталып, өтімділік және төлем баланстарының қысқа мерзімді қаржы
аспектілері үшін жауап беретін халықаралық валюта қоры (ХВҚ) және даму
саясаты мен ұзақ мерзімді несие берумен айналысатын халықаралық жаңғыру
және даму банкісі (ХЖДБ) құрылған еді. Бірақ та, алғашқы жылдары құрылған
қорлардың кемшілігінен алға қойылған мақсаттар жүзеге аспады.
Валюталардың курстары қарым-қатынасы және айырбасталу қабілеті
долларда көрсетілген тіркелген валюта паритеті (тепе-теңдігі) негізінде
іске асатын. 10%-тен жоғары девальвация тек халықаралық валюта қорының
рұқсатымен ғана жасалатын. Тіркелген валюта курстарының тәртібі орнатылды.
АҚШ валюталық жүйесінің дағдарысы 60-шы жылдардың аяғында
Вьетнамдағы соғысқа ұштаса қабаттасты. Бұл кедейшілікке ұрыну американдық
қаржы саясатын шектен тыс құлдыратты (ақша көлеміне қатысты).
Келе-келе валюта-қаржы қатынастарында доллар өзінің басымдылығынан
айырылды. Батыс Еуропаның Америкаға экономикалық және валюталық
тәуекелділігі жойылды. Валюталық нарықтарда доллармен қатар неміс
маркасы, швейцар франкісі, жапон иенасы бәсекеге түсті. Серіктестік пен
бақталастықтың үш орталығының құрылуымен АҚШ пен Жапониямен бақталасатын
Еуропа одағы (ЕО) түрндегі жаңа валюталық орталық пайда болды.
Біраз уақыт жүйені жұмыс күйінде ұстауға поллиативтер, әсіресе арнаулы
өзара көмек құқығы (SDR) — қағаз алтын көмектесті. Көпшілік осындай және
осыған ұқсас құралдар тепе-теңдік үшін берік негіз құрайды деп үміттенді.
Мұндай құралдардың көмегімен алтынға деген қосымша сұранысты алтынды
үнемдеудің есебінен қысқарту механизмі құрылған болатын.
Валюталық дағдарыстан шығудың амалы 1971 жылдың 18 желтоқсанындағы
ондық топтыңң ымыралық Вашингтон келісімі (Смитсон институтындағы) болды.
Бұл жерде валюталық курстардың реттелуі жолға қойылды. Іс жүзінде олар
долларға қатысты курспен тіркелді, айырмашылығы — АҚШ-тың айырбас курсына
бағынды.
Алтын бағасы ресми түрде бекітілгенімен (уницияға 35 доллардан 38
долларға көтерілген), АҚШ валюталық интервенцияларға қатысқан жоқ еді.
Соның салдарынан олар доллардың артықшылық мәртебесін сақтап қалды, басқа
сөзбен айтқанда халықаралық валюта жүйесі долларлық үлгіге (стандартқа)
негізделді.
Долларлық үлгінің артықшылығы алтын-валюталық үлгінің
тұрақсызданудырушы факторларынан дербес болуы еді. Ал, кемшілігі — жүйеде
доллардың басымдық ықпалының болуы және айырбастық жауапкершілік
механизмінің жоқ болуы.
1974-1975 жж. валюталық дағдарыс әлемдік экономикалық дағдарыспен
ұштаса түсті, бұл 70-ші жылдардың аяғында жыл сайын 20%-ке дейін валюталық
ара қатынастардың тербелісін күшейтті. Доллар курсының 70-ші жылдары
төмендеуі жыл бойы байқалды.
Түпкі ой бойынша, Ямайка валюта жүйесі Бреттон-Вудс жүйесіне
қарағанда төлем балансы мен валюта бағамдардың тұрақсыздығына икемдірек
лайықтануы керек еді. Бірақ, Ямайка жүйесі дүркін-дүркін дағдарысқа
ұшыраумен болды.
Арнайы өзара көмек кұкықтарына (СДР) байланысты бірнеше мәселе
туындады: 1) шығару мен бөлу; 2) қамтамасыз ету; 3) курсты
анықтау тәсілі; 4) АӨКҚ пайдалану аясы. АӨКҚ шығару сипаты икемсіз және
халықаралық есеп айырысулардың қажеттілігі.
Арнайы өзара көмек құқығы өз жүйесінің халықаралық валюта қоры және
басқа да бухгалтерлік кітаптардағы жазулар жолымен қолма-қол ақшасыз есеп
айырысулар түрінде қолданылады. АӨКҚ есебі елге халықаралық валюта қоры
арқылы айналмалы валюталарды қарызға алуға мүмкіндік береді. АӨКҚ
эмиссиясы көлемі аз ғана еді, сондықтан олардың қосымша шығарылуы қажет
еді.
Осындай дағдарыстан шығу жолдары алғашқыда академиялық, кейіннен
билеушілік шеңберге шығып, көптеген комитеттерде талқыланды. Халықаралық
валюта қоры жиырманың комитетің 1972-1974 жылдары әлемдік валюталық
жүйені қайта құру жобасын ұсынды, бұл келісімге 1976 жылы Кингстоун
қаласында (Ямайка) халықаралық валюта қоры мүшелері қол қойды.
Сөйтіп, құбылмалы валюта курстары жағдайында әлемдік валюталық нарықты
қайта реттеуге оңтайлы болжамдар теориясының көрініс табуына алғы шарттар
туғызды. Бұл теория нарыққа қатысушылардың капитал қозғалысы
бағыттарындағы өзгерістерді болжау мүмкіндігіне негізделген. Экономикалық
теория ашық нарықтар үшін тепе-теңдіктің бұзылу жағдайларына жол ашқанымен,
қаржы және валюта тәуекелдерінің дәрежесі үнемі құбылмалы болып, оларға
сәуегейлік жасау қиынға түсті.
АӨКҚ (СДР) үлгісі доллар үлгісіне ұқсас. Жетекші халықаралық төлем
және резервтік құрал ретінде долларға баламаның жоқтығынан валюталық
плюрализмге деген беталыстардың күшеюі байқалды. Алтын ресми түрде ақша
міндетін атқарудан қалды, соның өзінде іс жүзінде жаңартылған валюталық
тауар рөлін сақтап қалды. Бұрынғы Бреттон-Вудс валюталық жүйеден шектеулі
аяда қолданылады. АӨКҚ тұжырымдамасы 90-шы жылдары өз мәнісінен айырылды,
және Ямайка валюталық жүйенің осындай құрылымдық қағидасы өзгертілді.
Ямайка валюталық жүйесі халықаралық валюта қоры мүшелеріне валюталық
курс тәртібін таңдау құқығын берді. Егер дамыған елдер құбылмалы валюта
курсын таңдауды ұнатса, дамушы елдер бірнеше валюталық курстарды
қолданады. Көптеген жас мемлекеттірдің валюта курстары бұрынғыдай белгілі
бір валютаға тәуелді, байланысты, әдетте, ол — АҚШ доллары. Өз ақша
бірлігін анықтауда валюта қоржынын қолданатын дамушы елдердің саны да
өсті. Ямайка келісімі дамушы елдер тобы үшін өз бетімен валюта саясатын
таңдау мүмкіндігін кеңейте түсті.
Сонымен, Ямайка валюталық жүйесіндегі болып жатқан құбылыстар оның
ары қарай даму қажеттілігі тудырады. Сондықтан да Еуропа одағы елдері
өзіндік халықаралық (аумақтық) валюта-қаржы қатынастар жүйесін құрды.
70-ші жылдар аяғында экономикалық және валюталық одақты құру жолдары
іздестіріле бастады. Ұзақ келіссөздердің нәтижесінде 1979 жылдың 13
наурызында Еуропалық валюта жүйесі құрылды. Оның мақсаты — экономикалық
біріктіруді қамтамасыз ететін долларлық үлгідегі Ямайкалық валюталық
жүйеге қарама-қарсы өзіндік валютасы бар еуропалық тұрақтылық аймағын құру,
жалпы нарықтаң доллардың өктемдігіне жол бермеу.
Еуропалық валюта жүйесі ЭКЮ — еуропалық валюталық бірлікке
негізделген. ЭКЮ — шартты құны Еуропалық одаққа 12 мемлекет валюталарынан
тұратын валюталық қоржын әдісі бойынша анықталады. 1993 жылдың қыркүйек
айында Маастрихт келісім-шартқа сәйкес ЭКЮ құрамындағы валюталардың
абсолютты салмағың оқшауландырылды. Ал салыстырмалы салмағың валюталардың
бағамдарына қарай тербеліп тұрды.
Еуропалық валюта жүйесі нақты қорға тән активтер ретінде алтынды
пайдаланды. Біріншіден, ЭКЮ шығарылымы ішінара алтынмен қамтамасыз етілген
еді.
Екіншіден, осы мақсатпен Еуропалық валюта жүйесі және Еуропа валюталық
ынтымақтастық қоры мүшелерінің ресми алтын қорларынан 20%-нің бірлесуінің
есебінен құралған алтын қоры құрылды. Орталық банктер қорға, 2,66 мың
тоннадан алтын аударды. Жарналар жаңғыртылмалы үш айлық свопң мәмілесі
түрінде алынды, ол елдердің алтынға мүлік құқығын сақтап қалуы үшін
әдейі жасалды.
Үшіншіден, Еуропалық одақ елдері алтын қорға беретін мүшелік жарна
сомасын анықтау үшін және ЭКЮ шығарылуы мен қорлардың (резервтердің)
көлемін реттеу үшін алтынның құны нарықтық бағаға бағындырылды.
Валюта бағамдарының тәртібі еуропалық валюталық жыланң түрінде өзара
ауытқулардың бекітілген шектерінде (2,25%-тен 15% дейін) валюталардың
құбылмалық бірлігіне негізделген.
Бірақ Еуропалық одақ және Еуропалық валюта-қаржы қатынастар жүйесінде
қиындықтар да, қайшылықтар да, шешімі қиын мәселелер де аз емес еді.
Еуропалық валюта жүйесінде төмендегідей кемшіліктер орын алды.
1. Жүйеде дүркін-дүркін валюталық курстардың ресми өзгеруі болып
тұрады. Әлсіз валюталар девальвацияланып, ал күшті валюталар
ревальвацияланады. Осылай, 1992 жылдың кљзінде Еуропалық одақ кезекті
валюталық дағдарысқа ұшырады. Итальян лирасы мен фунт стерлингы
девальвацияланып, уақытша еуропалық валюталық жыланң аймағынан шығуына
мәжбүр болды. 1993 жылы валюталық нарықта француз франкісіне шабуыл
күшейді.
2. Еуропалық валюта жүйесінің әлсіздігі мүшелерінің экономикасындағы
аса ірі құрылымдық тепе-теңдікпен, экономикалық даму деңгейлері мен
қарқындарының әртүрлігімен, инфляциямен, төлем балансының тиісті
жағдайымен шарттастырылған. Италия, Ирландия, Греция, Португалияның артта
қалған аудандары аумақтық саясат шеңберінде құрылымдық мәселелерді шешу
үшін қосымша демеу қоржынын (дотацияны) қажет етеді.
3. Экономикалық саясатты үйлестірушілер мүшелердің өздерінің егемендік
құқықтарын ұлт үстіндегі органдарға бергісі келмеді.
4. Жеке меншік ЭКЮ ресми ЭКЮ-мен шығарушы орталық өзара айырбаспен
байланыссыз болды.
5. 1985 жылдан өзара қарыздарды өтеу үшін ЭКЮ қолдану құқығы 50%-тен
100%-ке дейін кеңейтілгеніне қарамастан, ЭКЮ шығарылымының Еуропалық одақ
елдерінің орталық банктері арасындағы өзара операцияларына ықпалы аз еді.
6. Еуропалық валюта жүйесінің қызмет етуі сыртқы мәнбір әсерлерінен
қиындай түсті. Әлемдік валюта жүйесінің және доллардың тұрақсыздығы
Еуропалық валюта жүйесіне кері әсерін тигізді. Доллар курсы төмендегенде
батысеуропалық валюталар жоғарлайды, ал доллар жоғарлағанда — әртүрлі
басқа валюталар төмендейді. Бұл курстардың ара қатынастарын қайта
қарастыруды қажет етеді. Еуропалық валюта жүйесі доллардың әлі де
ықпалында, өйткені Еурропалық одақта халықаралық есеп айырысулардың 60%
американ доллары бойынша жүргізіледі.
80-ші жылдардың орта шенінде жаңа жағдайлар пайда болып, экономикалық
өзара тәуелділік пен мемлекетаралық реттеу күшейді.
1991ж. Еуропалық одақ туралы Маастрихт келісім-шарты әзірленді, онда
Еуропалық одақтың 12 елі қол қойып, ол 1993 жылдың 1 қараша айында күшіне
енді. Кешірек Еуропалық одағына Австрия, Финляндя, Швеция қосылды.
Осы келісім-шартқа экономикалық және валюталық одақтасу үш кезеңде
жүзеге асырылады.
Бірінші кезең ішінде (1990 жылдың 1 маусымынан 1993 жылдың 31
желтоқсанына дейін) Еуропалық одақ туралы Маастрихт келісім-шартының
ережелері күшіне ену үшін қажетті барлық дайындық шаралары өткізілді.
Сонымен қатар евроны енгізуге дайындық жүргізілді.
Екінші кезеңде (1994-1998 жж.) ұлттық экономикалық саясаттарды жүргізу
кезінде тығыз үйлестірушілік, елдерде өздерінің ұлттық саясаттарын жүзеге
асыру кезінде белгілі шектеулерді енгізу, сонымен қатар Еуропалық валюталық
институттар құру ұйғарылған еді. Ал Еуропалық валюталық институт Еуропалық
Орталық банктің келешек үлгісі болды.
Үшінші кезең 1999 жылдың 1 қаңтарынан басталды. Бұл кезеңнің басты
оқиғасы — жаңа бірыңғай валютаның енгізілуі болды. Бұл шара одақ
мүшелерінің ұлттық валюталарын арнайы орнатылған курс бойынша ауыстыру
арқылы жүзеге асырылды.
Осы кезеңдегі еуроны енгізу қолма-қол ақшасыз жүргізілді. Ал
кейінірек — 2002 жылдың қаңтарынан бастап қолма-қол ақшалар жаңа үлгідегі
банкноттарға ауыстырылды. Үшінші кезеңнің қағидалық жаңалығы (1999 жылдың
қаңтарынан бастап) одақ мүшелерінің ұлттық орталық банктердегі ақша-несие
және валюталық саясатты өткізу өкілеттігін Еуропалық одақ берді. Аталмыш
банктер Орталық банктердің Еуропалық жүйесін құрды.
Макродеңгейдегі ұлттық экономиканың бір-біріне сай маңызды мәселелері
қарастырылды. Бірыңай валютаның қызмет ету механизмін тиімдірек пайдалану
үшін экономикалық процестерді сәйкестендіруді, қорлардың (ресурстардың)
еркін қозғалысын және тағы басқаларын ұйғаратын оңтайлы валюталық
аймақтың құру қажет. Дәл сондай жағдайда ғана бірыңғай орталық банк арқылы
жүргізілетін ақша-несиелік саясат тиімділігі туралы және аймақтың барлық
аудандарының бірдей экономикалық ықпалға баламалы қамтылуы туралы сөз
етуге болады.
Әрбір валютаның артында тұрған аудандардың экономикалық
мүмкіндіктеріндегі айырмашылықтарды ескере отырып, міндетті орындаудан
күштілердің бас тартуы тай-таластық тудырды. Әрі сол тай-таластық
Еуропадағы валюталық жағдайдың тұрақсыздығын күшейтті.
Еуропада пайда болған ірі орталықтанудың барлық жаңалықтардың енуіне
себепші болатынына анық көзіміз жетіп отыр. Дегенмен, жаңа саяси және
экономикалық тәртіп бұрынғысынан өзгеше.
Әлемдегі валюталық жағдайға терең үңілер болсақ, сірә, басты валюталар
қоржынынаң өзгертулер енгізілуі мүмкін. Еуро көптеген нарық салаларында
американ долларын артта қалдырып, халықаралық есеп айырысулардың сенімді
валютасына айналды. Қолайлы жағдай туындай қалса, еуро қаржы нарығының
операцияларында, сыртқы сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қаржы-экономика факультеті
”Экономика және қаржы” кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Валюталық реттеу механизмі және оны жетілдіру
Қорғауға жіберілді Ғылыми жетекшісі:
АЛМАТЫ, 200
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Валюталық реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Валюталық қатынастар мен валюта-қаржылық жүйесі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
2. Валюталық қатынастардың нарықтық және мемлекеттік реттеу мен валюталық
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3. Әлемдік валюта-қаржылық қатынастар жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ІІтарау. Қазақстандағы валюталық реттеуді талдау ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Валюталық реттеудің қазіргі жағдайы және мәселелері ... ... ... .34
2.2 Қазақстандағы валюталық реттеу мен ырықтандыру
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ІІІ тарау. Валюталық саясатты және валюталық реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Кіріспе
Валюта-қаржылық қатынастардың ырықтану мен ғаламдану жағдайындағы
қызметі халықаралық еңбек бөлісіне біріккен экономикасы ашық елдерде
валюталық реттеу экономикалық саясаттың басты тірегі ретінде қарастырылады.
90-шы жылдардың аяғында болған Оңтүстік-Шығыс Азиядағы Аргентинадағы валюта-
қаржылық дағдарыстар әлемдік валюта-қаржы жүйесінің уақыт талабына жауап
бере алмаған кемшіліктерінің бетін ашып берді.
Сондықтан валюталық реттеу ісін құру қажеттігі туындады. Бұл валюталық
реттеу, бір жағынан, халықаралық еңбек бөлісіне қатысушы елдерге пайдасы
тиетіндей, екіншіден, халықаралық бәсекеде ұлттық өндіруші мен экспортқа
шығарушының құқығы сақталатындай дәрежеде жасалуы тиіс.
Соңғы он жылдықтың ішінде қазақстандық экономиканың қайта құрылуы
құрылымдық жаңғыртуларды жүзеге асыру процесінде валюталық реттеу
стратегиясына түбегейлі басқаша талдама жасау қажеттігін дәлелдеп отыр.
Сыртқы экономикалық және валюталық қатынастарды ырықтандыру ісін тым асығыс
тәжірибеге енгізу әкімшіл-әміршіл экономика жағдайында мемлекеттің
монопольды рөлі рыноктық іс-әрекетке автоматты түрде керісінше ықпал ету
арқылы валюталық түсімдердің бастырмалы әкетілімі (шетке шығуы),
экономиканың долларлануы, капиталдың тұрақтанбауы, валюта-қаржы рынок
саясатындағы жауапсыздық қарыздардың өсуіне әкеп соқты.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі валюталық реттеудің
мүмкіншіліктерін толық ашуға, валюталық қатынастарға әсер етудің әдістері
мен түрлерін қолданудағы қателіктерден сақтануға, реттеу процестерін жүзеге
асыру арқылы мемлекеттің рөлін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Қазақстандағы валюталық реттеудің экономиканың маңызды салалардың
арасында қаржы-қаражаттарды оңтайлы үйлестіруге мүмкіндік беретін,
капиталдың шетке шығуына жол бермейтін, толықтай механизмі қалыптасып әрі
тұрақтанып үлгірмеген қазіргі жағдайында валюталық реттеу ісін жүйелі түрде
зерттеп, зерделеп отыру ең өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Осы валюталық қатынастарға және оларды реттеуге байланысты мәселелер
бұл күндері ресейлік және қазақстандық экономист ғалымдар мен тәжірибеге
асырушылардың еңбектерінде кеңінен көрініс тапты. Олар – И.Г.Балабанов,
Л.Н.Красавина, В.И.Мельников, А.Г.Мовсесян, А.Челекбай, А.Есентугелов,
А.А.Рогачев, т.с.с.
Осы ғалымдардың қатарында шетелдік экономистері Дж.М.Кейнс, М.Фридмен,
С.Фишер және басқа да ғалымдарды атап өтуге болады.
Қазақстан экономикасындағы болып жатқан, әлі болуға тиіс құрылымдық
жаңғыртулар валюталық реттеу мәселесін жүйелі түрде зерттеуді қажет
ететіндегі әрі шешімін табуға тиіс қайсыбір өзекжарды мәселелер мен қаржы-
қаражат қозғалысындағы пікір-талас туғызатын қайшылықты процестер диплом
жұмысының тақырыбын таңдауға, осы саланың мақсаттары мен міндеттерін
анықтауға игі ықпалын тигізді.
Зерттеудің мақсаты – нарықты экономикаға өту кезеңіндегі әралуан
қаржылық сараланымдар мен экономиканың басты салалары арасындағы
капиталдардың қайта құрылымы процесіндегі валюталық реттеудің мәнін ашу,
сонымен бірге өтпелі кезеңдегі сыртқы экономикалық қызметті валюталық
реттеу түрлері мен әдістерін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін валюта-қаржылық қатынастардың теориялық
аспектілерін талдау, отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттердегі валюталық
реттеудің түрлері мен мәні туралы ұсыныстарды қорыту, әлемдік валюта-
қаржылық жүйенің дамуын қарастыру және Қазақстанның өтпелі кезеңіндегі
валюталық реттеу мәселесін қарастыру деген міндеттер қойылған.
Диплом жұмысының нысаны – қайта реттелу және ғаламдану жағдайындағы
қазақстандық және әлемдік валюта нарықтары. Зерттеу пәні ретінде Қазақстан
Республикасында қалыптасқан валюта-қаржылық қатынастарды реттеу болып
табылады.
Диплом жұмысын жазу барысында нормативті актілер, жалпы және арнайы
басылымдардың, кейбір шетелдік зерттеу орталықтардың материалдары, ғылыми
конференция материалдары барынша зерделеніп қорытындалынды.
І ТАРАУ. ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Валюталық қатынастар мен валюта-қаржылық жүйесі туралы түсінік
Валюталық қатынастар дегеніміз әлемдік шаруашылықта қалыптасатын және
ұлттық шаруашылықтар нәтижелерімен айырбастауды қамтамасыз ететін қоғамдық
қатынастар жүйесі. Валюталық қатынастардың кейбір элементтері Ежелгі Греция
мен Ежелгі Римде вексельдік және айырбас іс ретінде болған. Ал Орта
ғасырларда Лион, Антверпен қалаларында және Батыс Еуропаның басқа да
орталықтарында “вексельдік жәрмеңкелер” ретінде өткізілген.
Халықаралық валюталық қатынастардың дамуы өндірістік күштердің өсуімен,
әлемдік нарықтың пайда болуымен, шаруашылықтың әлемдік жүйесінің
құрылуымен, шаруашылық қатынастардың жаһанданумен байланысты.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастардың
бір бөлігі, олар материалды өндіріс саласына, яғни алғашқы өндірістік
қатынастарға да, бөлу, айырбастау, тұтыну саласына да қатысты. Валюталық
қатынастар мен ұдайы өндіріс арасында тұра және кері байланыс бар. Олардың
объективті негізі тауарлардың, капиталдардың, қызметтердің халықаралық
айырбасы қоғамдық қатынастар процесі болып табылады.
Халықаралық экономикалық қатынастардың ең серпінді түрі халықаралық
валюта-қаржы қатынастары болып табылады. Валюта-қаржылық қатынастардың
ұлттық және әлемдік шаруашылықтағы орны ерекше. Өткені бұл жерде саясат пен
экономика, дипломатия мен коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен сауда бір-
бірімен өріле араласып жатыр.
Валюта-қаржылық қатынастар ұдайы өндіріске қарағанда екінші орында
болғанымен, олардың салыстармалы түрде дербестігі бар және олар ұдайы
өндіріске кері ықпал етеді. Әлемдік шаруашылықтың интернационалдануы
жағдайында ұдайы өндіріске деген сыртқа факторлардың әсері күшейе түсуде.
Бұған, әсіресе, әлемдік өндірістің серпіні, шетелдік ғылым мен техниканың
даму деңгейі, халықаралық сауданың өрістеуі, шетелдік капитал ағыны тікелей
әсер етеді. Халықаралық валюта-қаржылық қатынастардың тұрақсыздығы,
валюталық дағдарыстар ұдайы өндіріс процесіне кері әсерін тигізуде.
Шаруашылық байланыстардың интернационалдануының негізінде халықаралық
валюта-қаржылық қатынастар бірте-бірте ұйымдастырылу қызметінің белгілі бір
түріне айналуда.
Валюталық реттеу бақылау тәртібін жүзеге асыру кезінде, мысалы, бағам
құрушы саясатта іске асады. Валюталық шектеуді ағымдағы халықаралық
төлемдерге кедергі жасаушы, шектеуші немесе мүлдем тоқтатушы шара деп
қабылдайды. Ал валюталық бақылау халықаралық төлем жасау алдында
статистикалық деректер жинау және капиталдың заңсыз түрде ағылуын тоқтату
мақсатында төлемшілердің міндетті түрде соғып өтуге тиіс “жолы” түсінуге
болады. Бірақ та көптеген дамыған елдер мен дамушы елдер өздерінде
валюталық шектеуді сақтап отыр. Ол тек ағымдағы операциялардың іске асуында
ғана емес, сонымен бірге ел мен ел арасында капиталдар қозғалысын шектеу
үшін қолданылады. Валюталық бақылаудың қызмет капиталдардың заңсыз
шығарылуына ғана қарсы бағытталып қоймай, импорт әкелушілердің төлемдерін
кідіртпеуге және заңды жолмен алынған, бірақ елдегі капиталдың
тұрақтанбауына жағдай жасаған инвестициялық әрекет жағдайындағы экспорттық
түсімдерді уақытында қайтаруға бағытталған.
Сонымен, валюта-қаржылық бақылау жүйесі дегенміз – валюта-қаржылық
қатынастарға қатысушылар арасындағы заңмен анықталған әртүрлі валюта-
қаржылық құндылықтардың орын ауыстыру тәртібін іске асырушы шаралар
жиынтығы. Валюта-қаржылық бақылау кезінде құндылықтармен жасалынатын
операцияларды кідірту немесе мүлдем өз билігіне алу сияқты шаралар жүзеге
асырылады. Ал, бұл өз кезегінде валюталық шектеуге айналады.
Халықаралық валюта-қаржылық қатынастар шаруашылық байланыстардың
интернацианализациялану негізінде ұйымдастырудың нақты түрлеріне ие болуда.
Валюталық жүйе — мемлекеттік заңмен немесе халықаралық келісім-шарттармен
бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу түрі. Ұлттық,
әлемдік, халықаралық (аумақтық) валюталық жүйелер түрлері болып бөлінеді.
Ұлттық валюталық жүйе мемлекеттің ақша жүйесінің құрамдас бөлігі
болғанымен, ұлттық шекарадан асып кетеді және әлемдік валюталық жүйемен
тығыз байланысты. Әлемдік валюталық жүйе дегеніміз мемлекет аралық
келісімдермен бекітілген халықаралық валюталық қатынастарды ұйымдастыру
түрі. Әлемдік валюталық жүйе ХІХ ғ. ортасынан бастап қызмет етуде. Әлемдік
валюталық жүйенің қызмет етуі мен тұрақтылығы әлемдік шаруашылық
құрылымының қағидаларына, күшті елдердің мұқтаждарына сәйкес болуына
байланысты. Аталмыш жағдайлардың өзгеруіне байланысты әлемдік валюталық
жүйелердің дағдарыстары болып тұрады әрі олар ескі жүйенің құлдырауына,
оның орнына жаңа жүйенің орнығуына әкеп соғады.
Ұлттық және әлемдік валюталық жүйелердің өзара байланысы ұқсастығын
білдірмейді, өйткені олардың міндеттері, қызмет ету және реттеу шарттары,
кейбір елдердің экономикаларына және жалпы әлемдік шаруашылыққа тигізер
әсері әртүрлі байланысы мен айырмашылықтары ұлттық және әлемдік валюталық
жүйелердің элементтерінде көрінеді.
Ұлттық валюталық жүйенің айналысында ұлттық валюта жүреді, ал әлемдік
валюталық жүйеде — резервтік валюталар және халықаралық есептік бірліктер.
Халықаралық экономикалық қатынастарда қолданылатын ақша валютаға айналады.
Еркін айырбасталатын ұлттық валютаның ерекше категориясы ретінде резервтік
валюта болып табылады. Ол халықаралық төлемдік және резервтік құрал
қызметін атқарады, валюталық курсты анықтау үшін негіз ретінде қолданылады,
валюталық интервенцияларда кең пайдаланылады. Бреттон-Вудс валюталық жүйесі
кезінде доллар осындай үстемдікке ие болған.
Ұлттық жүйеде валюталық қатынастарды елдің валюталық қатынастарын
реттейтін және басқаратын органдар жүргізеді, ал әлемдік жүйеде — мемлекет
аралық валюталық реттеуді жүзеге асырушы халықаралық ұйымдар жүргізеді.
Валюта курсы валюта-қаржылық қатынастар жүйесінің жағдайын көрсететін
орталық элементі болып табылады. Валюталық курсқа келесідей анықтама
берілген: валюта курсы деген басқа елдердің ақша бірлектеріндегі бір елдің
бірлігінің бағасы.
Өнім және оны өндірушілер мен сатып алушылар валюталық курс көмегімен
ұлттық бағаларды басқа елдердегі бағалармен салыстырады. Осындай жағдай
сатып алу қабілетінің тепе-теңдік теориясының негізін қалайды.
Валюта бағамдарын болжау үшін сатып алу тепе-теңдік теориясын іс-
жүзінде қолдану сатып алу тепе-теңдігі әртүрлі болғандықтан өте қиынға
соғады. Валюталардың сатып алу қабілетінің тепе-теңдікті анықтау
әдістемелерін жетілдірген жағдайда ғана оны ұлттық экономикалық саясатты
дайындау үшін қолданатын болады.
Біріншіден, сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі іс-жүзінде валюта
бағамдарының ара-қатынас жағдайының көрсеткіші ретінде қарастырылады. Бұл
әртүрлі ел арасындағы баға деңгейлеріндегі айырмашылықты көрсете алады.
Екіншіден, сатып алу қабілетінің тепе-теңдік инфляция деңгейі жоғары
елдердің нақты табыстары мен олардың деңгейлерін өтпелі кезеңдегі
халықаралық жағдайлармен салыстыру кезінде қолданылады.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдікті есептеуді орталық банктер ұлттық
валюталардың тиімді бағамын орнату үшін тұғыр ретінде қолданады. 50-60-шы
жылдары бағалардың тұрақтылығын сақтап қалу үшін Батыс Германия басқа
инфляцияға ұшыраған валюталарға қарағанда марка бағамын жыл сайын 10%
көтеріп отырады.
Әдетте, сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін анықтауды зерттеушілер
нарықтық валюта бағамдарының “төмен” не “жоғары” болатынын дәлелдеу үшін
қолданады.
Валюталық бағамды орнату тәртібін ескере отырып, Халықаралық валюталық
қор 1982 жылы олардың бағамдарының өзгеруінің дәрежесіне байланысты барлық
валюталарды үш топқа түрлендірді :
1) валютаның тіркелген бағамы;
2) валютаның шектелген икемді бағамы;
3) валютаның құбылмалы бағамы.
Алғашқыда тіркелген бағам ресми түрде Бреттон Вудс келісімімен
тіркелген еді. Ол 0,75-1% шектерінде еркін нарықтық айырбас бағамдарының
ауытқуын ұйғаратын ресми түрде мәлімделген паритеттерге қатысты валюта
бағамдарын бекітуді орнату жолымен жүзеге асқан.
Валюта бағамын әлемдік экономикадағы елдің орнын сипаттайтын көрсеткіш
ретінде қарастыру және оның пайда болуын тек халықаралық сауданың дамуымен
байланыстыру жеткіліксіз. Ол ең маңызды макроэкономикалық көрсеткіштермен
өзара тығыз байланыста бола тұра, сыртқы факторлардың экономикаға әсерін
тигізе отырып, оның өзгеруі әлемдік шаруашылық байланыстағы елдің орнының
өзгеруін білдіреді деу шындыққа саяды.
Валюталардың айырбас бағамының түпкі тепе-теңдігінің өзгеруіне әсер
ететін бірнеше факторлар бар. Олар құрылымдық (ұзақ мерзімде әсер ететін)
және жағдаяттық (валюта бағамының қысқа мерзімді ауытқуларын айқындайтын)
болып екіге бөлінеді. Құрылымдық факторлар деп инфляция қарқынын, елдің
төлем теңгерімінің жағдайын, әртүрлі елдердегі проценттік мөлшерлеменің
айырмашылығын, валюталық саясатпен экономикадағы ауытқудың деңгейін айтуға
болады. Ал жағдаяттық факторлар валюта рыногындағы операциялармен
жалдаптық валюталық операцияларды рыноктар арасындағы капиталдың ағылуын,
саяси болжалдарды, рыноктардағы валютаны қодану дәрежесін және т.б.
жатқызуға болады.
Осы факторлардың валюта бағамына әсер ету механизмін және валюта
бағамының кейбір макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін нақтырақ
қарастырайық.
Валюталық бағам мен инфляцияның өзара байланысы. Әдетте, инфляция деп
тұтыну және басқа да бағалардың өсуін айтады. Басқа тең жағдайларда елдегі
инфляцияның деңгейі валюта бағамы шамасына кері пропорционалды әсер етеді,
басқаша айтқанда, елдегі инфляция деңгейінің жоғарлауы ұлттық валютаның
құнсыздануына әкеп соғады. Ал егер инфляция қарқынының жоғары деңгейі
шетелде байқалса, онда шетел валютасына қарағанда ұлттық валюта
қымбаттайды.
Төлем теңгерімнің валюта бағамына әсері. Төлем теңгерімі валюта
бағамының серпініне тікелей әсер етеді. Елдің төлем теңгерімі деп белгілі
бір уақыт мерзімінде шет елден түсетін барлық төлемдердің және берілген
елдің басқа елдерге ақша төлемдерінің жүйелі жазбаларын айтады.
Төлем теңгерімі мемлекеттің сыртқы экономикалық операцияларының
көлемін, құрылымын және сипатын сандық немесе сапалық жағынан көрсетеді.
Осылайша, активті төлем теңгерімі ұлттық валюта бағамының көтерілуіне әсер
етеді. Өйткені, шетел қарызгерлері валютаға сұраныс ұлғаяды. Ал, пассивті
төлем теңгерімі ұлттық валюта бағамының төмендеуіне беталыс алады, өйткені,
отандық борышкерлер ұлттық валютаны өздерінің сыртқы міндеттерін өтеу үшін
шетел валютасына сатуға тырысады. Төлем теңгерімінің валюта бағамына
әсерінің мөлшері ел экономикасының ашық деңгейімен анықталады. Осылайша,
жалпы ұлттық өнімдегі экспорттың үлесі жоғарырақ болған сайын (экономика
ашықтығының деңгейі жоғары болған сайын), төлем теңгерімінің өзгеруіне
қатысты валюта бағамының икемділігі жоғарылайды.
Сондай-ақ, ұзақ мерзімді жоспарда ағымдағы бағам тепе-теңдік бағам
айналасында ауытқиды деп ұйғарылады, тар мағынада төлем теңгерімінің
тепе-теңдік жағдайын қамтамасыз ететін бағам айналасында және орта
есеппен төлем теңгерімінің теріс не оң айырмасының теңелуін қамтамасыз
етеді. Бұл кезде елдің алтын-валюта қорларының деңгейі едәуір көтеріледі,
өйткені теңгерімнің теңелуі валюта бағамы арқылы емес, алтын-валюталық
қорлар есебінен болады. Олай болса жиі кездесетін тепе-теңдік бағамы деп
алтын-валюта қорларын өзгертпейтін аталмыш елдердің төлем теңгерімдерінің
жұмыспен толық қамтамасыз ететін стандартты уақыт ішінде тепе-теңдікті
қамтамасыз ететін бағамын айтады деген анықтамалармен келісуге болады.
Проценттік мөлшерлемелер өзгерісінің валюта бағамына әсері.
Проценттік мөлшерлер өзгерісі валюта бағамына екі жақты әсер етеді. Бір
жағынан олардың ел ішіндегі номиналды түрде төмендеуі ұлттық валютаға
деген сұраныстың төмендеуіне әкеп соғады, өйткені кәсіпкерлерге несие алу
қымбатқа түседі. Егер де несиені алатын болса, кәсіпкерлер өздерінің
өнімдерінің өзіндік құнын көтереді, бұл ел ішіндегі бағалардың өсуіне әкеп
соғады. Сөйтіп, салыстырмалы түрде шетелдік валютаға қарағанда ұлттық
валютаны құнсыздандырады.
Екінші жағынан нақты проценттік мөлшерлердің (басқаша айтқанда инфляция
қарқынына түзетілген номиналды проценттік мөлшерлеме) көтерілуі қалыпты
жағдайда осы ел ішінде шетелдіктер үшін қаражаттарды орналастыруды
тиімді етеді. Сондықтан да нақты проценттік мөлшерлемелері жоғары елдерге
капиталдар ағылып келіп, сол елдің валютасына деген сұраныс көтеріліп,
валюта қымбаттайды.
Сонымен қатар, валюта бағамына бюджеттік тапшылықтың әсер еткенін де
айта кеткен жөн.Бюджеттік тапшылық бюджетті не қолда бар өз қаражаттары
арқылы, не шетелден қаражаттар тарту есебінен қаржыландыруды қажет етеді.
Содан проценттік мөлшерлемелер көтеріледі, ал олардың ықпалы қандай
болатынын жоғарыда айттық.
Тәжірибе көрсеткендей, бюджеттік тапшылық факторы қысқа мерзімде
валюталық бағамға төмендету әсерін тигізбейді, өйткені инвесторлар уақытша
жағдаятты қолданып, бюджеттік тапшылығы бар мемлекетпен үйлестірілетін
бағалы қағаздардың жоғары тиімділігін өз қаражаттарымен осы қағаздарға сала
отырып, пайдаланады. Сонда да, ұзақ мерзімде аталмыш факт валюта бағамына
төмендеуші қысым жасайды. Өйткені, салынған қаражаттар елден сыртқа
шығарылғаннан кейін, валютаның бағамы түседі. Ал осы қаражаттарды елде
сақтап қалу үшін мемлекет үнемі бағалы қағаздардың жоғары тиімділігін
сақтап отыруы керек.
Валюта бағамы өзгеруінің жағдаяттық факторлары. Аталмыш факторлар
қысқа мерзімде валюта бағамы мөлшеріне айтарлықтай әсер етеді.
Экономиканың ғаламдану жағдайында қысқа мерзімдік валюталық
операциялардың рөлі өсуде. Бір аймақтан басқа аймақтың қаржы рыногындағы
валюта ағымдарының ауысуы осы аймақтардағы елдердің валюта ағымындағы
бағамдарына әсер етеді. Жүйелік сипаттағы түзетуші бағам құрушы әсердің
жоқтығынан қысқа мерзімді операциялар валюта және қаржы рыногындағы
операциялардың тиімділігіне де әсер етуі мүмкін. Дамушы елдердің қаржылық
саласы нақты экономикадан алыстауы ескеріле отырып, бағалы қағаздар
бағамдарының өзгеруі валюталық бағамға жанама әсер етеді.
Саяси болжамдар да маңызды роль атқарады. Дамушы елдердегі кез келген
саяси өзгерістер қаражаттардың жылыстауына және бағамның төмендеуіне әкеп
соғуы мүмкін. Мұндай жағдайлар 90-шы жылдарда орын алған.
Сонымен қысқа мерзімді валюта бағамына валютаның нарықтағы
операцияларының әсері бар. Осындай операциялардың көлемі валюта бағамдары
өзгеруіндегі келешекке қатысты болжамдарға тәуелді. Ал бұл болжамдар
нарыққа түсетін ақпараттардың әрекетінен құралатынын ескеру керек. Осы
мәліметтер барлық жағдайларда объективті және жан-жақты бола алмайды,
кейде ірі ойыншылардың субъективті бағамдары валютаның нарықтағы ауа-райын
жасайды. Валютаның бағам деңгейінің өзі тек ұзақ мерзімде және жүйелі түрде
ғана нақты экономикадағы объективті процестерді бейнелей алады. Валюталық
нарық валютаның алып-сатарлықпен “қапыл” ақшалардың сұрапыл қозғалысының
мүмкіншіліктерін кеңейтеді.
Валюта бағамына халықаралық есеп айырысуларда және евронарықтарда
валютаны пайдалану дәрежесі де әсер етеді. Мысалы, еуробанктердің доллар
бойынша жүргізетін операцияларының 60 %-ті осы валютаға деген сұраныс пен
ұсыныс көлемін анықтайды. 90-шы жылдардағы халықаралық есеп айырысуларда
доллардың үлесі 50 %, сыртқы қарыздарда оның үлесі 70 %-ке жеткен еді.
Сондықтан да әлемдік бағалардың дүркін-дүркін көтерілуі, мемлекеттердің
қарыздары бойынша есептеулердің өсуі доллардың сатып алу қабілеті
төмендегенімен де оның бағамының жоғарылауына әсер етеді.
Валюталардың бағамдық ара-қатынасына халықаралық төлемдердің дамуы не
тежелуі де әсер етеді. Ұлттық валюта бағамының төмендетілуін күтіп отырған
агенттер шетел валютасындағы ұлттық валюта бағамының көтерілуінен зардап
шекпеулері үшін тезірек өткізгісі келеді. Бұндай “ледз энд легз” деп
аталатын тактика валюта бағамына ғана емес, сонымен бірге төлем теңгеріміне
де әсерін тигізеді.
Сонымен бірге валюта бағамына өкіметтің экономикалық жағдайы да әсер
етеді. Құбылмалы бағам елдегі экономикалық шарттарының өзгеруіне байланысты
ақша-несие саясатын жүргізуге мүмкіндік береді. Еркін құбылмалы валюта
бағамына сыртқы сауда теңгерімінің нашарлауы (теріс сальдо) валюта
жағдайына әсер ете отырып, оның бағамының түсуіне әкеп соғады. Елден шетел
валютасының жылыстауы (кетуі) айналымдағы ұлттық ақшалардың жалпы көлемін
қысқартпайды да, ақша бірлігінің бағамы төмендемейді, керісінше оң
сальдода оның бағамы көтеріледі. Ұлттық валютаның бағамына әлемдік
рыноктағы болған жағдайлар әсерін тигізеді.
Сонымен, валютаның бағам құрылымы көп факторлы қиын процесс. Сондықтан
да валюта бағам болжау кезінде жоғарыда аталған факторлар және олардың
әсерлері қарастырылады. Әлемдік экономиканың дамуындағы алғашқы валюта
курстары еларалық айырбасқа қызмет етіп, халықаралық саудада болған ара
қатынастармен анықталатын еді. Уақыт өткен сайын, экономикалық
байланыстарды әртараптандырған сайын, интеграциялық процестер дамыған сайын
валюта курстары қайта есептесу коэффициенті қызметінен айырылып, сыртқы
сауда айналымына қарапайым қызмет ету шегінен шықты. Олар көптеген макро
және микро экономикалық факторлармен ықпалдаса отырып, сонымен қатар оларға
да әсерін тигізе отырып, әлемдік экономикалық процестерге қызмет етуге
кіріседі.
2. Валюталық қатынастардың нарықтық және мемлекеттік реттеу мен
валюталық саясат
Әлемдік тәжирибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында
халықаралық валюталық қатынастарды реттеу мемлекеттік пен нарықтық реттеу
жүзеге асады. Валюталық нарықта валютаға деген ұсыныс пен сұраныс
қалыптасып, курстық қатынас орнайды. Нарықтық реттеуге құн заңы мен ұсыныс
пен сұраныс заңы әсер етеді. Құндық механизм және валюталық курс серпіні
арқылы нарықта экономикалық агенттер валюталарды сатып алушылардың
қажеттіліктері мен ұсыныс мүмкіншіліктерін біле алады. Сондықтан, нарықтың
өзі валюталық операциялардың жағдайы жөнінде мағлұмат бере алады.
Бірақта мемлекет валюталық қатынастарға араласады — алғашқыда жанама,
кейінен тікелей араласты. Нарықтық және мемлекеттік реттеу бірін бірі
толықтырып отырады. Біріншісі, бәсекеге негізделген даму ынталарын
тудырады, ал екіншісі, валюталық қатынастардың нарықтық реттеудің кері
әсерлерін жоюға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономиканың реттеу жүйесінде басты орын валюталық саясатқа
берілген. Валюталық саясат дегеніміз елдің стратегиялық және ағымдағы
мақсаттарымен сәйкестірілген халықаралық валюталық және басқа да
экономикалық қатынастар саласындағы жүргізілетін шаралардың жиынтығы. Ол
экономикалық саясаттың басты мақсаттарына жетуге бағытталған: экономикалық
өсудің тұрақтылығын қамтамасыз ету; жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің
өсуін тоқтату; төлем балансының теңгерілуін ұстану.
Валюталық саясаттың бағыты мен нысаны елдің валюта-экономикалық
жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың даму деңгейімен, т.б. анықталады. Әртүрлі
тарихи кезеңдерде валюталық саясаттың бірінші кезегіне нақты міндеттер
шығады: валюталық дағдарыстан шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз
ету; валюталық шектеулер, валюталық айырбастылыққа ауысу, валюталық
операцияларды ырықтандыру және т.б.
Валюталық саясаттың негізі белгілі бір теория болып табылады. Валюталық
саясат ресми түрде валюталық заңдылықпен бекітіледі. Валюталық заңдылық
дегеніміз валюталық құндылықтарымен жасалынатын операциялардың тәртібін,
валюталық келісім-шарттарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.
Валюталық саясаттың жүзеге асыру құралы валюталық реттеу болып
табылады. Валюталық реттеу дегеніміз халықаралық есеп айырысу мен валюталық
операцияларды жүргізу тәртібін мемлекетпен реттемелеу, ол ұлттық, мемлекет
аралық және аумақтық деңгейлерде жүргізіледі. Тікелей валюталық реттеу
заңдылық актілер және атқарушы билік органдарының әрекетімен жүзеге асады,
ал жанама реттеу — экономикалық агенттердің әрекетіне экономикалық, әсіресе
валюта-несиелік, әдістерді қолдану арқылы. Шаруашылық байланыстардың
жаһандануы мемлекетаралық валюталық реттеудің дамуына әкеп соқты.
Валюталық қатынастарды реттеу келесі деңгейлерді қамтиды:
• Валюталық ресурстары бар және валюталық операцияларды жүзеге
асыратын жеке кәсіпорындар, әсіресе, ұлттық және халықаралық банктер
мен корпорациялар;
• ұлттық мемлекет органдары (қаржы министрлігі, орталық банк,
валюталық бақылау органдары);
• мемлекет аралық деңгейде.
Валюталық, несиелік және қаржылық саясаттарды үлестіруші мемлекет
аралық реттеу келесідей себептермен шарттанған:
1. Ұлттық экономикалардың, валюталық, несиелік, қаржылық қатынастарды
қоса, өзара тәуекелділікті күшейту;
2. Шаруашылық қатынастарды ырықтандыру жағдайында нарықтық пен
мемлекеттік реттеудің арасындағы қатынастың өзгеруі;
3. Әлемдегі күштердің орналасуы; АҚШ-тың көш басшы болғаны қазіргі
кезде үш орталықтардың үстемдігіне ауысты — АҚШ, Батыс Еуропа,
Жапония және т.с.с.
Мемлекет аралық валюталық реттеудің органы Халықаралық валюталық қор
болып табылады, ал 70-шы жылдардың ортасынан бастап аз қатысушылармен
тұрақты отырыстарды өткізеді. Осы отырыстарды өткізуге энергетикалық
дағдарыс себеп болды, осыдан кейін экономикалық және саяси өзекжарды
мәселелер талқылануда. Тұрақты отырыстардың қазіргі кездегі себептері —
шаруашылық байланыстардың жаһандануы, елдердің экономикалық және саяси
дамудың тұрақсыздығы, серіктестік, қарамақайшылық. Сондықтан бірыңғай
экономикалық және саяси стратегияны әзірлеу үшін көптеген мемлекеттердің
басшылары жиналып, бірауыздан әрекет жасауда.
Мақсаттар мен нысандарға байланысты валюталық саясат құрылымдық және
ағымдағы болып бөлінеді. Құрылымдық валюталық саясат дегеніміз әлемдік
валюталық жүйеде құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру үшін бағытталған ұзақ
мерзімді шаралардың жиынтығы. Ол валюталық саясаттың қағидаларын жетілдіру
мақсатында жүргізілетін валюталық реформалар түрінде болады. Құрылымдық
валюталық саясат ағымдағы саясатқа әсерін тигізеді. Ағымдағы валюталық
саясат дегеніміз валюталық курс, валюталық операция, валюталық нарық және
алтын нарығындағы әрекеттерді күнделікті әрі жедел реттейтін қысқа мерзімді
шаралардың жиынтығы.
Тәжірибеде валюталық саясаттың келесідей түрлері қолданылады:
дисконттық, девиздік саясат, валюталық резервтерді диверсификациялау,
валюталық шектеу, валюта айналымдылығының деңгейін реттеу, валюталық курс
тәртібі, девальвация, ревальвация.
Дисконттық саясат — халықаралық капиталдар қозғалысына әсер ете
отырып, бір жағынан ішкі несиелер, ақша массасы, бағалар серпініне, екінші
жағынан жалпы сұранысқа, валюталық курс және төлем балансын реттеуге
бағытталған орталық банктің есептік ставкасын өзгерту саясаты. Мысалы,
пассивті төлем балансы кезінде капиталдардың еркін қозғалу жағдайында
есептік ставкасын көтеру проценттік ставкасы төмен елдерден капиталдың
келуін ынталандырады және ұлттық капиталдардың кетуін тоқтатады, бұл өз
кезегінде төлем балансының жақсаруына және валюталық курс көтерілуіне әкеп
соғады. Ал, ресми ставканы төмендете отырып, орталық банк төлем балансының
активті сальдосын төмендету және өз валюта курсын азайту мақсатында ұлттық
және шетелдік капиталдардың ағылуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі жағдайда дисконтты саясаттың тиімділігі төмендеуде, бұл сыртқы
және ішкі мақсаттардың үлеспеуіне байланысты. Егер конъюнктураны жандандыру
мақсатында проценттік ставканы төмендетсе, капиталдардың ағылу себебімен
төлем балансына кері әсер етеді. Төлем балансын жақсарту мақсатында есептік
ставканы көтеру жалпы экономикаға кері ықпалын тигізуі мүмкін. Дисконттық
саясаттың тиімділігі мемлекетке шетел капиталдың келуіне байланысты, бірақ
қазіргі тұрақсыздық жағдайда капиталдардың қозғалысын болжау қиынға соғуда.
Девиздік саясат — мемлекеттік органдармен шетел валюталарын сату-сатып
алу жолымен ұлттық валюта курсына әсер ету әдісі. Ұлттық валюта курсын
көтеру мақсатында орталық банк шетел валютасын (девиз) сатады, ал төмендету
үшін — сатып алады.
Девиздік саясаттың жиі қолданатын түрі — валюталық интервенциялар,
яғни, шетелдік валюталарды сату-сатып алу жолымен ұлттық валюта курсына
әсер ету мақсатында валюталық нарықтар операцияларына орталық банктің
араласуы. Оның негізгі сипаты олар ірі болады және қысқа мерзімде
жүргізіледі. Валюталық интервенция елдің ресми алтын-валюта қор немесе
“своп” банк аралық келісім бойынша ұлттық валюталардағы орталық банктердің
өзара қысқа мерзімді несиелер есебінен жүргізіледі.
Валюталық резервтерді диверсификациялау — валюталық ысыраптан қорғану
үшін және валюталық интервенцияларды өткізуге, халықаралық есеп
айырысуларды қамтамасыз ету мақсатында әртүрлі валюталар құрылымына енгізу
жолымен валюталық резервтер құрылымын реттеуге бағытталған мемлекеттердің,
банктердің, ТҰК (трансұлттық компаниялар) саясаты.
Валюталық паритеттер және валюталық режимдер ұлттық және мемлекет
аралық реттеудің объектісі болып табылады. Бреттон-Вудс келісімі бойынша
мемлекеттер ХВҚ өз ұлттық валюталар курсын алтынның ресми бағасына сәйкес
және долларға қатысты нарықтық курс негізінде тіркеді. Қорға қатысушы елдер
ұлттық валюталарының ауытқуын Ғ1% көлемінде ұстауға міндет етті.
Қазіргі кезде әлемде валюталық курстың оншақты түрі белгілі, өйткені
ХВҚ (1978ж.) өзгертілген Жарғысы қатысушы елдерге курстарды таңдауға
еркіндік берді. Өткен ғасырдың 90-шы жылдардың аяғында ғана 51 валюта еркін
айналған (АҚШ, Ұлыбритания, Швейцария, Жапония, Канада, т.с.с.).
Қосарлы валюталық нарық дегеніміз тіркелген және еркін валюталық
курстардың арасында орын алатын валюталық саясат түрі; 70-шы жылдардың
басында Бельгияда, Францияда, Италияда енгізілген. Бұның маңызы келесіде —
валюталық нарықты екіге бөлуде: Коммерциялық операциялар мен қызметтер
бойынша ресми валюталық курс қолданылады, ал қаржылық (несиелердің,
капиталдардың қозғалысы) операциялар бойынша — нарықтық. Коммерциялық
мәмілелер бойынша төмендетілген курс тауарларды экспорттауды ынталандыру
және төлем балансын теңгеру үшін қолданылады.
Девальвация мен ревальвация валюталық саясаттың әдістері. Девальвация
— шетел валюталарына немесе халықаралық валюталық бірліктерге қатысты
ұлттық валюта курсын төмендету. Оның объективтік негізі ресми валюталық
курстың нарықтық курсқа қатысты жоғарлауы болып табылады. Ревальвация
дегеніміз шетел валюталарына немесе халықаралық валюталық бірліктерге
қатысты ұлттық валюта курсын жоғарлату.
Девальвация мен ревальвация деген түсініктердің дамуы экономикадағы,
әсіресе, ақша-несиелік және валюталық жүйелердегі, өзгерістерді білдіреді.
1.3. Әлемдік валюталық жүйелердің даму кезеңдері
Алғашқыда табиғи тұрғыдан ұлттық валюта-қаржылық қатынастар жүйесі
пайда болды, олар халықаралық құқық ережелеріне сай ұлттық заңмен
бекітілген. Ұлттық валюта-қаржылық қатынастар жүйесінің салыстырмалы
өзіндік дербестігіне және ұлттық шекаралардан шығуына қарамастан, ақша
жүйесінің құрамдас бөлігі болып, ерекшеліктері экономиканың қуаты мен
даму деңгейімен және елдің сыртқы экономикалық байланыстарымен
анықталатын.
Ұлттық валюта-қаржылық қатынастар жүйесі сыртқы экономикалық қызметті
қамтамасыз ететін ұлттық банктер арқылы әлемдік валюта-қаржылық
қатынастар жүйесімен тығыз байланысты болуы тиіс. Және де бұл байланыс
мемлекетаралық валюталық реттеуде және жетекші елдердің валюта-қаржы
қатынасы саясатын үйлестіруде өз-өзінен айқындала түседі.
Алғашқы валюта-қаржылық қатынастар жүйесі ХІХ ғасырда өнеркәсіптік
революциядан кейін алтын монометализм негізінде алтынтиындық үлгі
(стандарт) түрінде құрылып, 1867 ж. Париж конференциясында заңды түрде
тіркелген еді. Бұл жүйе алтынды әлемдік ақшалардың жалғыз түрі деп
жариялады. Осы жағдайда ақша және валюта-қаржылық қатынастар жүйесі —
ұлттық және әлемдік жүйелер бірдей еді, тек әлемдік деңгейге шыққан тиындар
салмағы бойынша төлемдер ретінде қабылданатын.
Алтын үлгі өндірісті, сыртқы экономикалық байланыстарды, ақша
айналымын, төлем балансын, халықаралық есеп айырысуларды бей-берекет
реттеуші рөлін атқарды.
Бұл үлгі дүниежүзілік бірінші соғысқа дейін тиімді болған еді.
Бертіндеп алтын үлгісі (алтынтиын түрінде) тиімсіз болғандықтан
жойылды. Өйткені, бұл үлгіде өсіп келе жатқан шаруашылық байланыстар мен
реттемелі нарықтық экономика жағдайына төтеп бере алмады. Алтынтиын
үлгісі ақша және валюта-қаржылық қатынастары жүйесі ретіндегі қызметін
тоқтатты. Сөйтіп, алтынға және жетекші елдердің алтынына айналмалы валюта
негізінде алтын-девиз үлгісі құрылды. Халықаралық есеп айырысуларға
арналған шетел валютасындағы төлем құралдары девиз деп аталды. Екінші
әлемдік валюталық жүйе 1922 жылы Генуэзде өткен халықаралық экономикалық
конференцияда мемлекетаралық келісіммен заңды түрде бекітілген.
Бірақ, 30-шы жылдары валюталық жүйесіне қатысты төрт көкейкесті
мәселе алдыға көлденең тартылды: Олар — экономикалық оқшаулық, тоқырау,
ұлтшылдық және тұрақсыздық. 30-шы жылдардағы әлемдік дағдарысты шартты
түрде бес кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңінде (1929-1930 жж.) аграрлық және отарлық елдер
валюталарының құнсыздануы орын алды, өйткені осы елдерге шығарылатын
тауарлардың бағасы әкелінетін тауарлар бағасынан әлдеқайда (50-70%) төмен
болды. Валюталық қорлардың кемшілігінен бұл елдер төлем теңгерімінің
тапшылығын жоя алмады, осыдан олардың валюта курсы 25-54%-ке дейін
төмендеді (Аргентина, Австралия, ал Мексикада — 80%-ке дейін).
Екінші кезеңде (1931ж.) әлемдік валюталық жүйенің әлсіз буыны Германия
мен Астрия болды, өйткені бұл елдерде шетел капиталдарының ағып кетуі,
ресми алтын қорларының кем болуы және банктердің банкротқа ұшыраулары орын
алды. Іс жүзінде бұл елдерде алтын үлгісі жойылды.
Үшінші кезең 1931 жылдың күзінде Ұлыбританияда алтын үлгісінің
жойылуымен тұспа-тұс келді. Бұның басты себебі төлем балансының нашарлауы
және экспорт пен көрінбейтінң операциялардың күрт қысқаруына байланысты
елдегі ресми алтын қорларының азайып кетуі болды. Мұнымен бір уақытта
Британдық ұлттар достастығы мен скандинав елдерінің валюталарының
девальвациясы өткізілген болатын. Девальвациядан Ұлыбританиядан
Ұлыбританияның экспорт шығарушылары ұтты. Өйткені олар валюталық демпингті
кеңінен іске асырды.
Төртінші кезеңде, экономикалық дағдарыс ерекше тоқырауға айналған
кезде 1935 ж. АҚШ-та да алтын үлгісі жойылды.
Бұның негізгі себебі көтерме сауда бағаларының 40%-ке, соның ішінде
шикізатқа — 55%-ке, бидайға — 75%-ке, бөлшек сауда бағаларының — 20%-ке
төмендеуі болатын. Бұл 10 мыңнан астам банктерді банкротқа ұшыратып, АҚШ-
тың ақша-несие жүйесіне кері әсерін тигізді де, доллардың алтынға
айырбасталуын жойды. 1934 жылдың қаңтар айында доллар алтынға қарағанда
40%-ке құнсызданып, 41%-ке девальвацияланды. Девальвация АҚШ экспортын
шамалы ынталандырды.
Бесінші кезеңде валюталық дағдарыстың арасында басқаларға қарағанда
алтын үлгісін ұзағырақ ұстанған Франция түсті.
Экономикалық дағдарыс төлем балагсының әрекетсіздігіне, мемлекеттік
бюджет тапшылығына, алтынның бұл елден басқа елге ағылуына ұшыратты.
1936ж. Францияда да алтын үлгісі жойылды, ал франк 25%-ке девальвацияланды.
Генуэздік валюталық жүйесі дағдарысының кесірінен әлемдік валюталық
жүйесі өзінің икемділік пен тұрақтылығынан айырылды. Әлемдік валюталық
жүйесі валюталық блоктарға бөлінді. 1937ж. әлемдік валюталық жүйе
қайтадан экономикалық дағдарысқа ұшырайды. Алѕашқы рет мемлекетаралық
деңгейде АҚШ, Ұлыбритания, Франция арасында ақыл-кеңес кеңесі енгізілді.
1944ж. Бреттон-Вудс қаласында (АҚШ) БҰҰ валюталық қатынастары туралы
конференциясы өтті. Бұл конференцияда экономикалық жүйені қалпына келтіру
мәселесі талқыланды. Валюталық жүйесіне қатысты тиянақты ұсыныстар мен
түбегейлі бастамалар АҚШ пен Ұлыбритания экономистері тарапынан жасалды.
Жүргізілген келіссөздердің нәтижесінде валюталар курсының жағдайы
анықталып, өтімділік және төлем баланстарының қысқа мерзімді қаржы
аспектілері үшін жауап беретін халықаралық валюта қоры (ХВҚ) және даму
саясаты мен ұзақ мерзімді несие берумен айналысатын халықаралық жаңғыру
және даму банкісі (ХЖДБ) құрылған еді. Бірақ та, алғашқы жылдары құрылған
қорлардың кемшілігінен алға қойылған мақсаттар жүзеге аспады.
Валюталардың курстары қарым-қатынасы және айырбасталу қабілеті
долларда көрсетілген тіркелген валюта паритеті (тепе-теңдігі) негізінде
іске асатын. 10%-тен жоғары девальвация тек халықаралық валюта қорының
рұқсатымен ғана жасалатын. Тіркелген валюта курстарының тәртібі орнатылды.
АҚШ валюталық жүйесінің дағдарысы 60-шы жылдардың аяғында
Вьетнамдағы соғысқа ұштаса қабаттасты. Бұл кедейшілікке ұрыну американдық
қаржы саясатын шектен тыс құлдыратты (ақша көлеміне қатысты).
Келе-келе валюта-қаржы қатынастарында доллар өзінің басымдылығынан
айырылды. Батыс Еуропаның Америкаға экономикалық және валюталық
тәуекелділігі жойылды. Валюталық нарықтарда доллармен қатар неміс
маркасы, швейцар франкісі, жапон иенасы бәсекеге түсті. Серіктестік пен
бақталастықтың үш орталығының құрылуымен АҚШ пен Жапониямен бақталасатын
Еуропа одағы (ЕО) түрндегі жаңа валюталық орталық пайда болды.
Біраз уақыт жүйені жұмыс күйінде ұстауға поллиативтер, әсіресе арнаулы
өзара көмек құқығы (SDR) — қағаз алтын көмектесті. Көпшілік осындай және
осыған ұқсас құралдар тепе-теңдік үшін берік негіз құрайды деп үміттенді.
Мұндай құралдардың көмегімен алтынға деген қосымша сұранысты алтынды
үнемдеудің есебінен қысқарту механизмі құрылған болатын.
Валюталық дағдарыстан шығудың амалы 1971 жылдың 18 желтоқсанындағы
ондық топтыңң ымыралық Вашингтон келісімі (Смитсон институтындағы) болды.
Бұл жерде валюталық курстардың реттелуі жолға қойылды. Іс жүзінде олар
долларға қатысты курспен тіркелді, айырмашылығы — АҚШ-тың айырбас курсына
бағынды.
Алтын бағасы ресми түрде бекітілгенімен (уницияға 35 доллардан 38
долларға көтерілген), АҚШ валюталық интервенцияларға қатысқан жоқ еді.
Соның салдарынан олар доллардың артықшылық мәртебесін сақтап қалды, басқа
сөзбен айтқанда халықаралық валюта жүйесі долларлық үлгіге (стандартқа)
негізделді.
Долларлық үлгінің артықшылығы алтын-валюталық үлгінің
тұрақсызданудырушы факторларынан дербес болуы еді. Ал, кемшілігі — жүйеде
доллардың басымдық ықпалының болуы және айырбастық жауапкершілік
механизмінің жоқ болуы.
1974-1975 жж. валюталық дағдарыс әлемдік экономикалық дағдарыспен
ұштаса түсті, бұл 70-ші жылдардың аяғында жыл сайын 20%-ке дейін валюталық
ара қатынастардың тербелісін күшейтті. Доллар курсының 70-ші жылдары
төмендеуі жыл бойы байқалды.
Түпкі ой бойынша, Ямайка валюта жүйесі Бреттон-Вудс жүйесіне
қарағанда төлем балансы мен валюта бағамдардың тұрақсыздығына икемдірек
лайықтануы керек еді. Бірақ, Ямайка жүйесі дүркін-дүркін дағдарысқа
ұшыраумен болды.
Арнайы өзара көмек кұкықтарына (СДР) байланысты бірнеше мәселе
туындады: 1) шығару мен бөлу; 2) қамтамасыз ету; 3) курсты
анықтау тәсілі; 4) АӨКҚ пайдалану аясы. АӨКҚ шығару сипаты икемсіз және
халықаралық есеп айырысулардың қажеттілігі.
Арнайы өзара көмек құқығы өз жүйесінің халықаралық валюта қоры және
басқа да бухгалтерлік кітаптардағы жазулар жолымен қолма-қол ақшасыз есеп
айырысулар түрінде қолданылады. АӨКҚ есебі елге халықаралық валюта қоры
арқылы айналмалы валюталарды қарызға алуға мүмкіндік береді. АӨКҚ
эмиссиясы көлемі аз ғана еді, сондықтан олардың қосымша шығарылуы қажет
еді.
Осындай дағдарыстан шығу жолдары алғашқыда академиялық, кейіннен
билеушілік шеңберге шығып, көптеген комитеттерде талқыланды. Халықаралық
валюта қоры жиырманың комитетің 1972-1974 жылдары әлемдік валюталық
жүйені қайта құру жобасын ұсынды, бұл келісімге 1976 жылы Кингстоун
қаласында (Ямайка) халықаралық валюта қоры мүшелері қол қойды.
Сөйтіп, құбылмалы валюта курстары жағдайында әлемдік валюталық нарықты
қайта реттеуге оңтайлы болжамдар теориясының көрініс табуына алғы шарттар
туғызды. Бұл теория нарыққа қатысушылардың капитал қозғалысы
бағыттарындағы өзгерістерді болжау мүмкіндігіне негізделген. Экономикалық
теория ашық нарықтар үшін тепе-теңдіктің бұзылу жағдайларына жол ашқанымен,
қаржы және валюта тәуекелдерінің дәрежесі үнемі құбылмалы болып, оларға
сәуегейлік жасау қиынға түсті.
АӨКҚ (СДР) үлгісі доллар үлгісіне ұқсас. Жетекші халықаралық төлем
және резервтік құрал ретінде долларға баламаның жоқтығынан валюталық
плюрализмге деген беталыстардың күшеюі байқалды. Алтын ресми түрде ақша
міндетін атқарудан қалды, соның өзінде іс жүзінде жаңартылған валюталық
тауар рөлін сақтап қалды. Бұрынғы Бреттон-Вудс валюталық жүйеден шектеулі
аяда қолданылады. АӨКҚ тұжырымдамасы 90-шы жылдары өз мәнісінен айырылды,
және Ямайка валюталық жүйенің осындай құрылымдық қағидасы өзгертілді.
Ямайка валюталық жүйесі халықаралық валюта қоры мүшелеріне валюталық
курс тәртібін таңдау құқығын берді. Егер дамыған елдер құбылмалы валюта
курсын таңдауды ұнатса, дамушы елдер бірнеше валюталық курстарды
қолданады. Көптеген жас мемлекеттірдің валюта курстары бұрынғыдай белгілі
бір валютаға тәуелді, байланысты, әдетте, ол — АҚШ доллары. Өз ақша
бірлігін анықтауда валюта қоржынын қолданатын дамушы елдердің саны да
өсті. Ямайка келісімі дамушы елдер тобы үшін өз бетімен валюта саясатын
таңдау мүмкіндігін кеңейте түсті.
Сонымен, Ямайка валюталық жүйесіндегі болып жатқан құбылыстар оның
ары қарай даму қажеттілігі тудырады. Сондықтан да Еуропа одағы елдері
өзіндік халықаралық (аумақтық) валюта-қаржы қатынастар жүйесін құрды.
70-ші жылдар аяғында экономикалық және валюталық одақты құру жолдары
іздестіріле бастады. Ұзақ келіссөздердің нәтижесінде 1979 жылдың 13
наурызында Еуропалық валюта жүйесі құрылды. Оның мақсаты — экономикалық
біріктіруді қамтамасыз ететін долларлық үлгідегі Ямайкалық валюталық
жүйеге қарама-қарсы өзіндік валютасы бар еуропалық тұрақтылық аймағын құру,
жалпы нарықтаң доллардың өктемдігіне жол бермеу.
Еуропалық валюта жүйесі ЭКЮ — еуропалық валюталық бірлікке
негізделген. ЭКЮ — шартты құны Еуропалық одаққа 12 мемлекет валюталарынан
тұратын валюталық қоржын әдісі бойынша анықталады. 1993 жылдың қыркүйек
айында Маастрихт келісім-шартқа сәйкес ЭКЮ құрамындағы валюталардың
абсолютты салмағың оқшауландырылды. Ал салыстырмалы салмағың валюталардың
бағамдарына қарай тербеліп тұрды.
Еуропалық валюта жүйесі нақты қорға тән активтер ретінде алтынды
пайдаланды. Біріншіден, ЭКЮ шығарылымы ішінара алтынмен қамтамасыз етілген
еді.
Екіншіден, осы мақсатпен Еуропалық валюта жүйесі және Еуропа валюталық
ынтымақтастық қоры мүшелерінің ресми алтын қорларынан 20%-нің бірлесуінің
есебінен құралған алтын қоры құрылды. Орталық банктер қорға, 2,66 мың
тоннадан алтын аударды. Жарналар жаңғыртылмалы үш айлық свопң мәмілесі
түрінде алынды, ол елдердің алтынға мүлік құқығын сақтап қалуы үшін
әдейі жасалды.
Үшіншіден, Еуропалық одақ елдері алтын қорға беретін мүшелік жарна
сомасын анықтау үшін және ЭКЮ шығарылуы мен қорлардың (резервтердің)
көлемін реттеу үшін алтынның құны нарықтық бағаға бағындырылды.
Валюта бағамдарының тәртібі еуропалық валюталық жыланң түрінде өзара
ауытқулардың бекітілген шектерінде (2,25%-тен 15% дейін) валюталардың
құбылмалық бірлігіне негізделген.
Бірақ Еуропалық одақ және Еуропалық валюта-қаржы қатынастар жүйесінде
қиындықтар да, қайшылықтар да, шешімі қиын мәселелер де аз емес еді.
Еуропалық валюта жүйесінде төмендегідей кемшіліктер орын алды.
1. Жүйеде дүркін-дүркін валюталық курстардың ресми өзгеруі болып
тұрады. Әлсіз валюталар девальвацияланып, ал күшті валюталар
ревальвацияланады. Осылай, 1992 жылдың кљзінде Еуропалық одақ кезекті
валюталық дағдарысқа ұшырады. Итальян лирасы мен фунт стерлингы
девальвацияланып, уақытша еуропалық валюталық жыланң аймағынан шығуына
мәжбүр болды. 1993 жылы валюталық нарықта француз франкісіне шабуыл
күшейді.
2. Еуропалық валюта жүйесінің әлсіздігі мүшелерінің экономикасындағы
аса ірі құрылымдық тепе-теңдікпен, экономикалық даму деңгейлері мен
қарқындарының әртүрлігімен, инфляциямен, төлем балансының тиісті
жағдайымен шарттастырылған. Италия, Ирландия, Греция, Португалияның артта
қалған аудандары аумақтық саясат шеңберінде құрылымдық мәселелерді шешу
үшін қосымша демеу қоржынын (дотацияны) қажет етеді.
3. Экономикалық саясатты үйлестірушілер мүшелердің өздерінің егемендік
құқықтарын ұлт үстіндегі органдарға бергісі келмеді.
4. Жеке меншік ЭКЮ ресми ЭКЮ-мен шығарушы орталық өзара айырбаспен
байланыссыз болды.
5. 1985 жылдан өзара қарыздарды өтеу үшін ЭКЮ қолдану құқығы 50%-тен
100%-ке дейін кеңейтілгеніне қарамастан, ЭКЮ шығарылымының Еуропалық одақ
елдерінің орталық банктері арасындағы өзара операцияларына ықпалы аз еді.
6. Еуропалық валюта жүйесінің қызмет етуі сыртқы мәнбір әсерлерінен
қиындай түсті. Әлемдік валюта жүйесінің және доллардың тұрақсыздығы
Еуропалық валюта жүйесіне кері әсерін тигізді. Доллар курсы төмендегенде
батысеуропалық валюталар жоғарлайды, ал доллар жоғарлағанда — әртүрлі
басқа валюталар төмендейді. Бұл курстардың ара қатынастарын қайта
қарастыруды қажет етеді. Еуропалық валюта жүйесі доллардың әлі де
ықпалында, өйткені Еурропалық одақта халықаралық есеп айырысулардың 60%
американ доллары бойынша жүргізіледі.
80-ші жылдардың орта шенінде жаңа жағдайлар пайда болып, экономикалық
өзара тәуелділік пен мемлекетаралық реттеу күшейді.
1991ж. Еуропалық одақ туралы Маастрихт келісім-шарты әзірленді, онда
Еуропалық одақтың 12 елі қол қойып, ол 1993 жылдың 1 қараша айында күшіне
енді. Кешірек Еуропалық одағына Австрия, Финляндя, Швеция қосылды.
Осы келісім-шартқа экономикалық және валюталық одақтасу үш кезеңде
жүзеге асырылады.
Бірінші кезең ішінде (1990 жылдың 1 маусымынан 1993 жылдың 31
желтоқсанына дейін) Еуропалық одақ туралы Маастрихт келісім-шартының
ережелері күшіне ену үшін қажетті барлық дайындық шаралары өткізілді.
Сонымен қатар евроны енгізуге дайындық жүргізілді.
Екінші кезеңде (1994-1998 жж.) ұлттық экономикалық саясаттарды жүргізу
кезінде тығыз үйлестірушілік, елдерде өздерінің ұлттық саясаттарын жүзеге
асыру кезінде белгілі шектеулерді енгізу, сонымен қатар Еуропалық валюталық
институттар құру ұйғарылған еді. Ал Еуропалық валюталық институт Еуропалық
Орталық банктің келешек үлгісі болды.
Үшінші кезең 1999 жылдың 1 қаңтарынан басталды. Бұл кезеңнің басты
оқиғасы — жаңа бірыңғай валютаның енгізілуі болды. Бұл шара одақ
мүшелерінің ұлттық валюталарын арнайы орнатылған курс бойынша ауыстыру
арқылы жүзеге асырылды.
Осы кезеңдегі еуроны енгізу қолма-қол ақшасыз жүргізілді. Ал
кейінірек — 2002 жылдың қаңтарынан бастап қолма-қол ақшалар жаңа үлгідегі
банкноттарға ауыстырылды. Үшінші кезеңнің қағидалық жаңалығы (1999 жылдың
қаңтарынан бастап) одақ мүшелерінің ұлттық орталық банктердегі ақша-несие
және валюталық саясатты өткізу өкілеттігін Еуропалық одақ берді. Аталмыш
банктер Орталық банктердің Еуропалық жүйесін құрды.
Макродеңгейдегі ұлттық экономиканың бір-біріне сай маңызды мәселелері
қарастырылды. Бірыңай валютаның қызмет ету механизмін тиімдірек пайдалану
үшін экономикалық процестерді сәйкестендіруді, қорлардың (ресурстардың)
еркін қозғалысын және тағы басқаларын ұйғаратын оңтайлы валюталық
аймақтың құру қажет. Дәл сондай жағдайда ғана бірыңғай орталық банк арқылы
жүргізілетін ақша-несиелік саясат тиімділігі туралы және аймақтың барлық
аудандарының бірдей экономикалық ықпалға баламалы қамтылуы туралы сөз
етуге болады.
Әрбір валютаның артында тұрған аудандардың экономикалық
мүмкіндіктеріндегі айырмашылықтарды ескере отырып, міндетті орындаудан
күштілердің бас тартуы тай-таластық тудырды. Әрі сол тай-таластық
Еуропадағы валюталық жағдайдың тұрақсыздығын күшейтті.
Еуропада пайда болған ірі орталықтанудың барлық жаңалықтардың енуіне
себепші болатынына анық көзіміз жетіп отыр. Дегенмен, жаңа саяси және
экономикалық тәртіп бұрынғысынан өзгеше.
Әлемдегі валюталық жағдайға терең үңілер болсақ, сірә, басты валюталар
қоржынынаң өзгертулер енгізілуі мүмкін. Еуро көптеген нарық салаларында
американ долларын артта қалдырып, халықаралық есеп айырысулардың сенімді
валютасына айналды. Қолайлы жағдай туындай қалса, еуро қаржы нарығының
операцияларында, сыртқы сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz