Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
Ι. Салық саясатының экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Салық саясатының қалыптасуы, қажеттілігі мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Салық саясаты . мемлекеттік фискалдық саясаттың негізі ... ... ... ... ... ... 17
ΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясаты және оны жүзеге
асыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.1Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясатының
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 Қазақстан Республикасы салық саясатының проблемалары ... ... ... ... ... . 35
ΙΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік тәжірибеге
сүйене отырып жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Ι. Салық саясатының экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Салық саясатының қалыптасуы, қажеттілігі мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Салық саясаты . мемлекеттік фискалдық саясаттың негізі ... ... ... ... ... ... 17
ΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясаты және оны жүзеге
асыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.1Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясатының
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 Қазақстан Республикасы салық саясатының проблемалары ... ... ... ... ... . 35
ΙΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік тәжірибеге
сүйене отырып жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әлемдік экономиканың жаһандануы, яғни шаруашылық өмірдің барлық аспектілерінің интеграциялануы мен интернационализациялануы, сайып келгенде әлемдік шаруашылықтарының түрлі салаларының өзара байланыстылығын нығайта түсуде. Жаһандану барысында салық саясаты мен салық жүйесінің өзара үйлесімділігі көрініс табады.
Салық саясаты мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмететуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық мемлекет бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде мемлекттік әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты міндеті - әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы қаржыландыру болып табылады. Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша құнды алудың тәсілі ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер жасайды. Салықтың мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі қоғамның экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты және қызметімен анықталады.салықтар қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде мемлекеттік бюджеттің кірістерінің негізгі қайнар көзі ретінде құрылуы, ертеден келе жатқан дәстүрлердің бірі және бұл дәстүр нарықтық экономикада да әрекет етеді.
Жаңа қайта құру жағдайларында Қазақстанның салық саясатының экономикалық даму мен жаһандану құбылысына сай қалыптастыру—еліміз үшін стратегиялық маңызы бар мәселе. Сондықтан өз Отанымыздың салық саясатының қазіргі жағдайын зерттеу және жетілдірудің ғылыми негізделген әдістерін табу - объективтік қажеттілік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мен дипломдық жұмысымның тақырыбын «Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты» деп таңдап алдым. Менің бұл дипломдық жұмысымда салық саясатының экономикалық мазмұнынан бастап, ҚР салық саясаты және оны жүзеге асыру принциптерін, Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік тәжірибеге сүйене отырып жетілдіру бағыттары сияқты мәселелер талданып қарастырылған. Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты ¬¬¬ ҚР салық саясатының қалыптасу кезеңдерін, рөлін зерттеп, оны болашақта одан әрі дамытудың жаңа перспективаларын ғылыми тұрғыдан негіздеп, талдау жасау. Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
– Салық саясатының экономикалық мән - мағынасын ашып, теориялық негіздеу;
– Қазақстан Республикасы салық саясатының қазіргі қызмет ету барысын зерттеу;
Салық саясаты мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмететуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық мемлекет бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде мемлекттік әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты міндеті - әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы қаржыландыру болып табылады. Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша құнды алудың тәсілі ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер жасайды. Салықтың мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі қоғамның экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты және қызметімен анықталады.салықтар қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде мемлекеттік бюджеттің кірістерінің негізгі қайнар көзі ретінде құрылуы, ертеден келе жатқан дәстүрлердің бірі және бұл дәстүр нарықтық экономикада да әрекет етеді.
Жаңа қайта құру жағдайларында Қазақстанның салық саясатының экономикалық даму мен жаһандану құбылысына сай қалыптастыру—еліміз үшін стратегиялық маңызы бар мәселе. Сондықтан өз Отанымыздың салық саясатының қазіргі жағдайын зерттеу және жетілдірудің ғылыми негізделген әдістерін табу - объективтік қажеттілік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мен дипломдық жұмысымның тақырыбын «Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты» деп таңдап алдым. Менің бұл дипломдық жұмысымда салық саясатының экономикалық мазмұнынан бастап, ҚР салық саясаты және оны жүзеге асыру принциптерін, Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік тәжірибеге сүйене отырып жетілдіру бағыттары сияқты мәселелер талданып қарастырылған. Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты ¬¬¬ ҚР салық саясатының қалыптасу кезеңдерін, рөлін зерттеп, оны болашақта одан әрі дамытудың жаңа перспективаларын ғылыми тұрғыдан негіздеп, талдау жасау. Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
– Салық саясатының экономикалық мән - мағынасын ашып, теориялық негіздеу;
– Қазақстан Республикасы салық саясатының қазіргі қызмет ету барысын зерттеу;
1. Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу». Алматы, Қазақ университеті 2003ж.
2. Ермекбаева Б.Ж. «Салық салу негіздері». Алматы, 2006 ж.
3. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев О.Б., Құлжабаева М.Т. «Жергілікті салықтар мен алымдар». Алматы, 2003 ж
4. Арзаева М.Ж., Ермекбаева Б.Ж. «Шет мемлекеттерің салықтары », Алматы, Қазақ университеті, 2004ж.
5. Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие – Алматы. 2002г.
6. Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, ақпан 2008 ж.
7. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики» Алматы,2007ж.
8. Айкулов Р.А. «Ауыл шаруашылық саласындағы салық саясатының бағыттары». Қаржы қаражат 2007 №1 .
9. Бөлшекбаева Қ.О «Салық саясатын жетілдірудің негізгі бағыттары». Ғылыми конференция – 2004-сәуір т-2.
10. Жанділдин Ж. «Смут Хаулиге еліктеуден бас тартатын кез келді». Айқын 2008-10 қаңтар №2.
11. Закон Республики Казахстан « О внесений изменений и дополнений в некоторые Законадательное акты РК по вопросам налогоблажения» Казахстанская правда 29.11.2005г.
12. Үмбетілиев А.Д Керімбек Ғ.Е «Салық және салықтар». Алматы 2006ж.
13. Вестник Налоговой службы, Бурамбаева А. «Изучаем практический опыт работы налоговой службы Соединенных Штатов Америки Вестник». 2007 сентябрь №9.
14. Нұрхайдарова Н.А, Акишева А.С «Қазақстан Республикасындағы салық саясатын жетілдіру жолдары – конференция Қарағанды: болашақ – баспасы 2007 1 бөлім.
15. Финансы Казахстана Статистический ежегодник – Алматы, 2005г.
16. Вестник Налоговой службы 2007 сентябрь №11 страница 5 «Стратегия развития налоговой службы Республики Казахстан» 2007 сентябрь №11 5 страница .
17. Салық кодексі 2004-2007жж.
18. Қ.Қ.Ілиясов С. Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық - Алматы: 2005 ж.
19. 2006 – 16 ақпандағы Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә Назарбаевтың халыққа жолдауы.
20. Вестник нлоговой службы «Стратегия развития налоговой службы РК и приоритеты» 2008 февраль, №2.
21. Финансы Республики Казахстан, Статистический ежегодник. Алматы, 2007ж.
22. Грязнова А.Г и др. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. – М., Финансы и статистика – 2004г.
23. Аронов А.В. Кашин В.А. Налоговая политика и налоговое администирование – М.: Экономист 2006г.
24. Егемен Қазақстан «ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясат» 21.04.2007ж.
25. Кашин В.А. «Как выбраться из налогового лабилинта» 1990г.
26. Садков В., Аронов Д., Збинякова Е., Мельников С. «Оконцептуальных основах эфективной налоговой системы», Общество и Экономика, №7-8, 2003г.
27. www. salyk. kz, www.nalog. kz сайттары.
27. Қ.Қ. Ілиясов., Э.Қ. Ыдырысова. Дамыған мемлекеттердегі салықтар. Алматы. Каржы-қаражат, 1997 ж.
2. Ермекбаева Б.Ж. «Салық салу негіздері». Алматы, 2006 ж.
3. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев О.Б., Құлжабаева М.Т. «Жергілікті салықтар мен алымдар». Алматы, 2003 ж
4. Арзаева М.Ж., Ермекбаева Б.Ж. «Шет мемлекеттерің салықтары », Алматы, Қазақ университеті, 2004ж.
5. Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие – Алматы. 2002г.
6. Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, ақпан 2008 ж.
7. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики» Алматы,2007ж.
8. Айкулов Р.А. «Ауыл шаруашылық саласындағы салық саясатының бағыттары». Қаржы қаражат 2007 №1 .
9. Бөлшекбаева Қ.О «Салық саясатын жетілдірудің негізгі бағыттары». Ғылыми конференция – 2004-сәуір т-2.
10. Жанділдин Ж. «Смут Хаулиге еліктеуден бас тартатын кез келді». Айқын 2008-10 қаңтар №2.
11. Закон Республики Казахстан « О внесений изменений и дополнений в некоторые Законадательное акты РК по вопросам налогоблажения» Казахстанская правда 29.11.2005г.
12. Үмбетілиев А.Д Керімбек Ғ.Е «Салық және салықтар». Алматы 2006ж.
13. Вестник Налоговой службы, Бурамбаева А. «Изучаем практический опыт работы налоговой службы Соединенных Штатов Америки Вестник». 2007 сентябрь №9.
14. Нұрхайдарова Н.А, Акишева А.С «Қазақстан Республикасындағы салық саясатын жетілдіру жолдары – конференция Қарағанды: болашақ – баспасы 2007 1 бөлім.
15. Финансы Казахстана Статистический ежегодник – Алматы, 2005г.
16. Вестник Налоговой службы 2007 сентябрь №11 страница 5 «Стратегия развития налоговой службы Республики Казахстан» 2007 сентябрь №11 5 страница .
17. Салық кодексі 2004-2007жж.
18. Қ.Қ.Ілиясов С. Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық - Алматы: 2005 ж.
19. 2006 – 16 ақпандағы Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә Назарбаевтың халыққа жолдауы.
20. Вестник нлоговой службы «Стратегия развития налоговой службы РК и приоритеты» 2008 февраль, №2.
21. Финансы Республики Казахстан, Статистический ежегодник. Алматы, 2007ж.
22. Грязнова А.Г и др. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. – М., Финансы и статистика – 2004г.
23. Аронов А.В. Кашин В.А. Налоговая политика и налоговое администирование – М.: Экономист 2006г.
24. Егемен Қазақстан «ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясат» 21.04.2007ж.
25. Кашин В.А. «Как выбраться из налогового лабилинта» 1990г.
26. Садков В., Аронов Д., Збинякова Е., Мельников С. «Оконцептуальных основах эфективной налоговой системы», Общество и Экономика, №7-8, 2003г.
27. www. salyk. kz, www.nalog. kz сайттары.
27. Қ.Қ. Ілиясов., Э.Қ. Ыдырысова. Дамыған мемлекеттердегі салықтар. Алматы. Каржы-қаражат, 1997 ж.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
“Экономика және бизнес” факультеті
“Қаржы” кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған:
Усербаев Қ.А.
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент:
Ермекбаева Б.Ж.
Норма бақылаушы:
Сын-пікір беруші:
Қорғауға жіберілді:
“Қаржы”
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
Ермекбаева Б.Ж.
Алматы 2008ж
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты.
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
Ι. Салық саясатының экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Салық саясатының қалыптасуы, қажеттілігі мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.2 Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық саясаттың
негізі ... ... ... ... ... ... 17
ΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясаты және оны жүзеге
асыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясатының
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қазақстан Республикасы салық саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... . 35
ΙΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік тәжірибеге
сүйене отырып жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 61
Кіріспе
Әлемдік экономиканың жаһандануы, яғни шаруашылық өмірдің барлық
аспектілерінің интеграциялануы мен интернационализациялануы, сайып келгенде
әлемдік шаруашылықтарының түрлі салаларының өзара байланыстылығын нығайта
түсуде. Жаһандану барысында салық саясаты мен салық жүйесінің өзара
үйлесімділігі көрініс табады.
Салық саясаты мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси
әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмететуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық мемлекет бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде мемлекттік
әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар мемлекеттің өмір
сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты міндеті - әр
қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы қаржыландыру болып
табылады. Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша құнды алудың тәсілі
ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер жасайды. Салықтың
мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі қоғамның
экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты және
қызметімен анықталады.салықтар қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде
мемлекеттік бюджеттің кірістерінің негізгі қайнар көзі ретінде құрылуы,
ертеден келе жатқан дәстүрлердің бірі және бұл дәстүр нарықтық экономикада
да әрекет етеді.
Жаңа қайта құру жағдайларында Қазақстанның салық саясатының
экономикалық даму мен жаһандану құбылысына сай қалыптастыру—еліміз үшін
стратегиялық маңызы бар мәселе. Сондықтан өз Отанымыздың салық
саясатының қазіргі жағдайын зерттеу және жетілдірудің ғылыми негізделген
әдістерін табу - объективтік қажеттілік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мен дипломдық жұмысымның
тақырыбын Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты деп
таңдап алдым. Менің бұл дипломдық жұмысымда салық саясатының экономикалық
мазмұнынан бастап, ҚР салық саясаты және оны жүзеге асыру принциптерін,
Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік тәжірибеге сүйене отырып
жетілдіру бағыттары сияқты мәселелер талданып қарастырылған. Дипломдық
жұмысымның негізгі мақсаты ҚР салық саясатының қалыптасу кезеңдерін, рөлін
зерттеп, оны болашақта одан әрі дамытудың жаңа перспективаларын ғылыми
тұрғыдан негіздеп, талдау жасау. Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
– Салық саясатының экономикалық мән - мағынасын ашып, теориялық
негіздеу;
– Қазақстан Республикасы салық саясатының қазіргі қызмет ету барысын
зерттеу;
– Қазақстан Республикасының салық саясатындағы проблемаларды қарастыру;
– Қазақстан Республикасы салық саясатын саясатын шетелдік
тәжірибеге
сүйене отырып жетілдіру.
Дипломдық жұмыс 3 тараудан тұрады. Бірінші тарауда салық саясаты
ұғымына анықтама беріліп, салық саясаты жайлы кең теориялық сипаттама
жасалған. Сондай-ақ осы тарауда салық саясатының кезеңдері, оның
экономикалық мәні мен мазмұны және Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық
саясаттың негізі ретінде де қарастырылған.
Екінші тарау толықтай дерлік Қазақстан Республикасы салық жүйесінің
мәселелерін қамтиды. Бұл тарауда Қазақстан Республикасы салық саясатының
жағдайын талдау және ондағы проблемалар қарастырылған. Талдау Қазақстан
Республикасының статистикалық мәліметтері бойынша жасалынған.
Ал үшінші тарау Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік
тәжірибеге сүйене отырып жетілдіру бағыттарын анықтап, оларды ғылыми
негізде тәжірибеге енгізу мәселелерін талдауға арналған. Осы тарауда
бірқатар белгілі экономистердің ұсыныстары да көрініс тапқан.
Ι. Салық саясатының экономикалық мазмұны
1.1 Салық саясатының қалыптасуы, қажеттілігі мен ролі
Салық саясаты және оның қызметі нақты базисті, яғни мемлекет
қолданатын салық катынастарының объективті заңдылықтарын бейнелейді.
Экономикалық тұтқалардың ішіндегі салық саясатына маңызды рөль беріледі,
оның көмегімен мемлекет нарықтық қатынастарды қалыптастыруға әсер етеді.
Кез келген мемлекеттің нарыктық дамуы экономиканы реттеуші ретінде салықты
пайдаланады.
Нарықтық қатынастары жоғары дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей,
салық саясаты экономиканың мықты қаржылық басқару институттарының бірі
болып табылады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы маңызды болып табылады.
Олар өз кезегінде мемлекет енгізген салық түрлерінің, олардың құрылу
формалары мен әдістерінің, салық органдары қызметінің жиынтығын береді.
Экономиканың дамуына оның құрылымы өте күшті әсер етеді.
Салық саясаты дегеніміз мемлекеттік салықтар төңірегіндегі іс-шаралар
жүйесі және ол қаржылық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады.
Салық саясатының мазмұны мен мақсаттары коғамның әлеуметтік-
экономикалык кұрылысымен шартталған (яғни соған негізделген).
Салық саясатының негізгі тапсырмасы, мемлекетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етуге, жалпы ел шаруашылығын реттеу үшін жағдайлар жасауға,
нарықтық қатынастар барысында халық табысының денгейінде болатын
теңсіздіктерді реттеу сияқты іс-шараларға бағытталған.
Қазақстандағы салық саясаты 1991 жылдың 24 желтоқсанындағы Қазақстан
Республикасының салық жүйесі туралы заңының қабылдануына қатысты жүзеге
аса бастады. Осы заңға байланысты мемлекетте 1992 жылдың 1 қаңтарынан
бастап 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпыміндетті, 17 жергілікті және жинақтар
және тағы басқа бюджеттік емес қорлардан 43 салық түрі қызмет етті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заңы Ресей Федерациясының
заінамасынан көшіріліп алынды. Бұл заң Қазақстан Республикасының салық
саясатында жетістіктерге алып келмеді.
1992-1994 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының салық жүйесі
туралы заңына барынша Қазақстан Республикасының салықсаясатына тиімді
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының қаржылық және бюджеттік комитеті тарапынан
ұсынылған салықтық реформа концепциясы келесідей 3 кезеңнен тұрады:
1 кезең. (1994-1995жж) – салық жүйесінің жаңа негізгі Салық кодексін
енгізу және құрастыру.
2 кезең. (1996-1998жж) – нарықтық экономикаға толықтай сәйкес келетін
салық жүйесін құру.
3 кезең. (1998-2001жж) – жаңа Салық кодексін өңдеу.
Салық саясаты салық механизмі арқылы жүзеге асады.
Салық механизмі деген салық салуды баскарудың ұйымдық-құқықтық
нормалары мен әдістерінің жиынтығы, оған қоса
әртүрлі салық мөлшерлемелері, жеңілдіктері, салық салу тәсілдері және
басқалар. Мемлекет салық механизміне салық заңдылықтары арқылы зандық
форма береді және сол арқылы оны реттеп отырады.
Салық саясатының әрекет етуін жетілдірудің негізгі бағыттарының бірі
ТМД елдері және басқа да мемлекеттермен ақпарат алмасу жүйесін жасау керек.
Салық саясаты және салықтық механизмі белгілі бір қағидалар арқылы
байланысты. Сонда ғана салық саясаты өз қызметін жан-жақты және тиімді
түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан
бірнеше қағидалар бар. Олар мыналар: қарапайымдылық, әділеттілік,
салыстыру.
Қарапайымдылық қағидасы. Бюджеттің кіріс көзін қараудағы, салықтар мен
төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады.
Салық саясаты мен салықтық механизм арасындағы байланыс қарапайым да
айқын болу керек, салық төлеушінің түсінуіне жеңіл болу қажет. Бұл үшін
мынадай шаралар қолданылуы тиіс:
• Салықтардың түрлері аса көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
• Белгілі бір салықтың түріне біріңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
• Салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды
анықтау әдісі мейлінше жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және
түсінікті болғаны дұрыс;
• Салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екені
дәлелді болуы қажет. Салық жеңілдіктерінің мейлінше азайғаны қажет;
• Салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден
төлеген ықтимал.
Әділеттілік қағидасы. Салық саясаты мен салықтық механизм арасындағы
байланыста әділеттілік қағидасы тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы
тиіс.
Тікелей әділеттілік қағидасы дегеніміз, салық ставкасы, салық мөлшері,
төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, санның негізінде белгіленуі
қажеттігін қарастырады. Салық ставкасының шегі аса жоғары болмағаны жөн,
себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы төмендеп, табыс
азайтуы мүмкін, ал бұдан салық та сөзсіз азаяды.
Салыстыру қағидасы. Бұл қағида бойынша салық ставкаларын бекіткен кезде
ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен
салыстырып, солардың деңгейінде белгіленуі тиімді. Себебі шеттен тыс жоғары
ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді,
шетелдік инвесторлардың ынтасын төмеңдетеп, олардың республика
экономикасына қаржыларын салуына кедергі болуы мүмкін. Ал, салық
ставкаларының басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалардан едәуір төмен
болуы, алдымен кіріс көзінің құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал.
Экономикалық дәлелденген салық саясаты салықтық жүйе арқылы ақшалай
қаражаттары орталықтандырудың оптимальды бағыттарын қарастырады.
Батыстық экономистер салықтық саясатты жеке алып қарастырмайды, сонымен
бірге салықтың мемлекеттің әртүрлі қызметтерін және тапсырмаларын шешуді
қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындарды құраушы ретінде зерттейді.
Олар мұндай саясатты дискреционды фискалдық саясат деп атайды. Бұл
саясат жұмысбастылық деңгейін, өндіріс көлемін, инфляция темпін өзгертуге
бағыттаған үкіметтің арнайы шешімдері нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің
сальдосының, салығының, мемлекеттік шығын мөлшерінің мақсатты өзгеруіне
бағытталды.
Сонымен бірге дискрециондық емес фискалды саясат-жиынтық табыстың
циклдық тербеліс нәтижесінде аталған мөлшерлердің автоматты түрде өзгеруі.
Бұндай саясат жалпы ұлттық өнімнің өсу кезеңінде мемлекеттік бюджеттегі
таза салықтық түсімдердің жоғарылауын ұсынады.
Салықтық саясат басқару және билік органдарының ғылыми дәлелденген,
экономикалық мақсатты, тактикалық және стратегиялық құқықтық қызметтерінің
жиынтығы ретінде қоғамдық игіліктің өсуін және ұдайы өндіріс қажеттілігін
қамтамасыз етуге қабілетті. Салықтық саясатты жүргізу тек қана құқықтық
тәртіпті қамтамасыз етуді, салықтық төлемдерді төлеушілерді іздестіруді
жүзеге асырмайды, сонымен қатар салық салу әсерімен қалыптасатын шаруашылық-
экономикалық қатынастарды жан-жақты бағалауды жүзеге асырады. Сонымен
салықтық саясат бұл салықтық заңдылықтарды автоматты көшіруді жүзеге асыру
ғана емес, оларды жүзеге асыру.
Жоғары дамыған салықтық қатынастар жағдайында салық саясаты халық
табысының көбеюі, аумақтық экономикалық дамуы, өндіріс құрылымының өзгеруі
мақсатында халық табысының таратылуы үшін мемлекетпен қолданылады. Салықтық
саясат міндеттері келесідей:
• өзінің қызметтері мен міндеттерін орындау үшін қажетті қаржылық
ресурстармен мемлекетті қамтамасыз ету;
• толықтай халық шаруашылығын реттеу үшін қажетті жағдайлар жасау;
• халық табысының нарықтық қатынастар үрдісімен арадағы келіспеушіліктің
пайда болуын болдырмау;
• салықтық саясатты мемлекеттің салыстармалы қабілеттілігі пайда болады.
Мемлекет салықтық саясатты өзгерту арқылы және салықтық механизмді
тиімді басқара отырып экономикалық тұрақты дамуға және оны ұстап тұруға
мүмкіндік алады салықтық реттеу елдің шаруашылық өмірін жақсартады.
Жақсы ұйымдастырылған және барынша бақыланатын ақша нарықтары болмаған
кезде дамушы елдердің басым көпшілігі экономиканы тұрақтандыру үшін және
ішкі қорларды шоғырландыру үшін ең біріншіден салық саясатының құралдарына
сүйенуіне тура келеді.
Экономист Адам Смиттің салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық
принциптерін қолданылу арқылы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық
салу жүйесін ретке келтірген болатын.
Сондықтан Адам Смит: Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау формасы
ретінде анықтады.
Мемлекет елдің түрлі қызметтеріне ішкі және сыртқы саясаттары арқылы
араласып отырады, мысалға әлеуметтік, мәдениет, қорғаныс, қоршаған ортаны
қорғау, қаржылық және техникалық. Осылардың ішіндегі маңыздысы, салық
саясаты болып табылады, өйткені салықтық түсімдермен қалғандарының дамуы
қаржыландырылады.
Салық саясаты қоғамның әрбір даму этаптарына тән, тарихи дамуға өзіндік
әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салық саясатын жүргізіп отырады. Ал, нарықтық экономикадағы
салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты түсім
көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу.
Салық саясаты мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салық саясаты негізді
түрде қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде
қолданылатын болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі роль ойнайтын ол - мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өздеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салық саясаты ұлттық табыс және жалпы
ішкі өнімді тарату процесінде маңызды роль атқарады. Жалпы ішкі өнімді
бөлу және қайта бөлуде салықтың фискальді және реттеуші қызметі пайда
болады. Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты түрде
әсер етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу мәселесін
шеше отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға
тиеселі кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың мемлекеттік
тауарлар мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік
береді”.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал, шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас әсер ету жүйесі болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салықты пайдалану мүмкіндігі
салықтың табиғатынан туындайды, олардың ішкі маңыздылығы мен
функцияларынан шығады. Салық фискальды қызметті орындай отырып және
мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық өндірістік
қарым қатынасында экономикалық категория болып табылады. Қорыта
айтқанда салық, реттеуші фукцияларды атқарады, яғни процесте шектеу,
санкциялау және ынталандыру орындалады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында
құны бар жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни
олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту
жолымен орындалатын іс әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет іс
әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс
әрекетінің дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранысқа әсер етуімен
қайта өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық
төлеушіге ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ
бұл үшін ол мемлекетпен есептесуі керек.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар-, деп жазды ол өз еңбегінде,- басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметінде
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы қолдануға болады. Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты.
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнімнің негізінен
алынуы керек және өнеркәсіп шығынының құрамына кірмеуі керек, себебі мұндай
жағдайда ол жер иеленуішіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып,
өзін-өзі ұрлауы болып табылады.
Ф.Кенэ мен А.Вагнердің концепциясы бойынша атай кету керек, олар салық
түсімін дұрыс бөлу немесе түк болмағанда шаруашылық дамуы жолына зиянды
әсерін әлсірету мүмкіндігін көрсете отырып салықты шаруашылық өмірге
белсенді әсер ету құралы деп қарастырды.
Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салық саясатын
нағыз өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс-тәжірибесі
олардың пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын
тауар өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей
араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі құрылған байлықты алғашқы
бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық
тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты
болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік
құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады
да, содан кейін өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру
жолымен және басқа да мемлекеттік қаржыландыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететін маңызды қызметтерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салықтық тетіктерді
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес Үкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр түрлі авторлардың бюджеттегі салық саясатының рөлі туралы
түрлі ой-пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салықтық реттеуге анықтама беруге
болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз-шаруашылық субъектілері немесе
жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу яғни олардың
өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту жолымен әсер
етуі болып табылады. Салықтар солардың өздеріне ғана тән әдістерді жүзеге
асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді қысқарту арқылы
мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес тиімсіз өндірістің
дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы ынталандыру мысалға,
“қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру” деп атауға болатын әдіс бойынша
жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды
сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салық саясатында көрсетілгендей өзінің және мемлекеттің
иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай “кері қаржыландыру”
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикағада әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл реттеуге
қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де
салық төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру
екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немесе одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық саясатының нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық саясаты мемлекет енгізген салықтар жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың деп атап көрсетті.
АҚШ-та екі мейрам мейрам бар:
- туылған күн;
- салықты төлеген күн.
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр
ретінде қалыптасқан.
Салық саясатының әр-бір құрылымдық бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы
тетіктері ретінде қарастыруға болады. Экономикаға салық саясатының әсер
етуі тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтсе де салық саясаты экономика
дамуының антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын реттеу құралы
болуы да мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына қолдау
жасайды.Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-
ақ мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын ролі
үлкен.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, салық салу объектісі болып,
жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын, жылжитын мүліктер, жер,
қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер қойнауын
пайдаланушылардың табыстары табылады.
Салық саясатының ең негізгі оңтайлы тетігінің бірі болып, салық
ставкасы табылады. Бекітілетін салық ставкасы және оның базалық мөлшері ең
маңызды нәрселердің бірі. Салық ставкасын жан-жақты қарастыра келе,
кеңінен таралған бәрімізге белгілі “ұсыным экономикасы” деп аталған
Батыстың экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы теориямен сәйкес
экономикалық өсу салық саясатының функциясы болып табылады.
Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі салық саясатының негізгі
бағыты барынша салық салуды қарапайымдау және барлық салық төлеушілерге
салықтық ауыртпалықты төмендету.
Мүлікке салынатын салық ставкасын төмендетуге жүргізілген талдау
нәтижесінде 2005 жылға қарағанда 2006 жылғы жеке кәсіпкерлер, шағын бизнес
субъектілері және мүлікте 50 пайыз құқысы бар жеке тұлғалар мүлік салығын
аз мөлшерде төлейтін болды.
Кесте 1. Қазақстан Республикасының 1.01.06ж бастап жүзеге асырылып
жатқан мүлік салығы ставкалары.
1 1 000 000 теңгеге дейін Салық салынатын обьект құнынан 0,05%
2 1 000 000-нан жоғары 2 000 000-ға1 000 000-нан асатын соммаға 500
дейін теңге + 0,08%
3 2 000 000-нан жоғары3 000 000- ға2 000 000-нан асатын соммаға 1300
дейін теңге + 0,1%
4 3 000 000- нан жоғары 4 000 000- 3 000 000- нан асатын соммаға 2300
ға дейін теңге + 0,15%
5 4 000 000- нан жоғары 5 000 000- 4 000 000- нан асатын соммаға 3800
ға дейін теңге + 0,2%
6 5 000 000- нан жоғары 6 000 000- 5 000 000- нан асатын соммаға 5800
ға дейін теңге + 0,25%
7 6 000 000- нан жоғары 7 000 000- 6 000 000- нан асатын соммаға 8300
ға дейін теңге + 0,3%
8 7 000 000- нан жоғары 8 000 000- 7 000 000- нан асатын соммаға 11 300
ға дейін теңге + 0,35%
9 8 000 000- нан жоғары 9 000 000- 8 000 000- нан асатын соммаға 14 800
ға дейін теңге + 0,4%
10 9 000 000- нан жоғары 10 000 000-9 000 000- нан асатын соммаға 18 800
ға дейін теңге + 0,45%
11 10 000 000- нан жоғары 10 000 000- нан асатын соммаға 23300
теңге + 0,5%
*Газет Казахстанская правда 29.11.2005.
Мысал: Азамат А өз үйінде тұрады. Үйдің бағасы 1.01.2005 жылмен
есептегенде 150 000 000 теңгені құрады. 2005 ж мүлік құны тең (ескі ставка
бойынша) 1446500 тенге [46 500+140 000 000×1%÷100]
2006 жылғы ставка бойынша мүлік құны тең 723300 теңге [23 300+140 000
000×0,5%÷100]
Азамат Аның пайдасы 723200 (1446500-723300) құрайды.
Қазақстандағы жеке табыс салығы прогрессивтік школа бойынша орнатылған
ставка бойынша өндіріледі. Минималдық көлемдегі ставка 5%, ал максималды
көлемдегі ставка 20%. Басқа елдерге қарағанда еліміздегі жек табыс
салығының бюджеттегі үлесі басқа елдермен салыстырғанда өте аз, қазіргі
кезде бұл көрсеткіш 8,3%-ды құрап отыр. Өндірістік дамыған елдердегі жеке
табыс салығының үлесі 25-30%-ды құрайды.
Мемлекет бекіткен барлық салық ставкалары өндіріс шығындарын сонымен
бірге еңбек ақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді. Бұл
жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол
өндірістің өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. Қарастырылып отырған теория-
қандай да бір салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін-төмен
және жоғары деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нөлге теңестірілген
табысы, салық ставкасы нолге және 100 пайызға теңестірілген кезде пайда
болады. 100 пайыздық салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс әлсірейді және
жуық арада өз жұмысын тоқтатады.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірибие көрсеткендей,
салық ставкасының деңгейі 30-40 пайыз болуы өндірістің ынталылығының немесе
қызығушылық деңгейінің төмендеу шегі болып табылады.
Көптеген ірі мемлекеттерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде
өндірістік компаниялардың табысына салынатын салық ставкалары әлдеқайда
төмендеген.
Біздің елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 1992-жылды алып
қарайтын болсақ, түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10-70
пайызға дейін дифференциалды салық ставкасы белгіленген болатын. Бертін
келе 1994-жылы 30-45 пайыздық екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 1995-
жылғы маусым айынан бастап, салық ставкасы 30 пайыз болып белгіленді және
төмендетілген 20 пайыздық және ауылшаруашылық кәсіпорындарына төмендетілген
10 пайыздық салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5-30 дейінгі
дифференциялды табыс салығы ставкасы қолданылады.
Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс салығы ставкасы төмен болып
саналады бұл әрине біздің экономикамыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты.
Егер, салық ставкасын сипаттай келе, бұл элементтің икемділігін
көретін болсақ, ал жеңілдік туралы айтқанда дәл осы жеңілдіктер арқылы
салықтық механизмді икемділікпен және жылдамдықпен қамтамасыз етуге болады.
Нақ осы икемділік салықтық реттеуді бағалық, ақша-несиелік, бюджетті-
қаржылық реттеуден ерекшелендіріп отырады және оны экономиканы мемлекеттік
реттеудің жалпы механизміне қолдану сферасын қалыптастырады. Салықтық
жеңілдіктер ұдайы өндіріс процесін іскерлік белсенділікті арттыруға
қолданатын, қаржылық салымдарды кеңейту, ғылыми-техникалық прогрессті
жетілдіретін, жаңа өндірісті, өнімдерді, қызмет түрлерін меңгеретін
мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Салық саясатында салықтық
жеңілдіктердің кәсіпорындарда қолдануының негізгі бағыттары төмендегідей:
– тиімділікті жоғарылату;
– қоғамға қажетті қызмет түрлерін игеру немесе өндірістік
диверсификация (әртараптандыру);
– керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту немесе
болдырмау;
– ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
– табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
– өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық режиммен
қамтамасыз ету.
Келесі салық саясатындағы маңызды роль атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық саясатында салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған
тәртібін белгілеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге
салықтың қалай, қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық
төлеушінің төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты
болып келеді. Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген
мәселелер туындайды.
Инвесторлар үшін тиімді салықтық жоспарлау құру біз үшін қызметтерді
жүзеге асыруда тиімді нұсқа болып есептелінеді. Ресейдің ғалымдары
А.В.Аронов және В.А.Кашин біздің қызығушылығымызға сәйкес келетіндей
салықтық жоспарлаудың негізгі бес ережесін ұсынған.
Бірінші ереже: жеке табыс салығы мен корпоративтік табыс салығына деген
жеңілдіктер мен салық төлеу мерзімдерін ұзартуды қарастыру.
Екінші ереже: бюджеттің көп үлесін шикізаттық түсімдерден құралуынан
қашу.
Үшінші ереже: табыстан түскен түсімді алуға асықпау: салықтың төлеу
мерзімін ұзарту салықтан құтылудың кепілі.
Төртінші ереже: активтер орнын табыстар мен кірістер ретінде емес
капитал қозғалысы формасында іске асырған дұрыс.
Бесінші ереже: көптеген елдерде салық режимдерін салыстырғанда басты
назарды салық ставкаларына емес салық салынатын табысты есептеу ережелеріне
аударамыз.
Бір мезгілде мемлекеттің қоғамдық қызметін және азаматтардың,
кәсіпорындардың, жергілікті және аймақтық қызметтерінің жоғарлауын
қамтамасыз етуге байланысты салық саясатын құру арқашан мемлекеттің басты
мәселелерінің бірі болып келген.
Азаматтардың салық төлеуден жалтарылуын азайту қоғамның, мемлекеттің,
кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың жауапкершілігіне және біртұтас салық
саясатына тікелей байланысты.
Салық саясаты тұтастай алғанда, салықтық әкімшілендіруді оңайлату,
салық санын оңтайландыру және салықтың жинақталуын арттыру жолымен бизнес
пен халықаралық сауданы дамытуды ынталандыруға бағытталған.
Салық салу мен салықтық әкімшілендіруді оңайлату мақсатында салық
заңнамасына салық есептілігін, салықтық тексеру нәтижелеріне шағым жасауға
өтініштер беру мерзімін ұзарту, сондай-ақ есепті салық кезеңі үшін акциздер
бойынша ақы төлеу мерзімін белгілеу бөлігінде өзгерістер енгізілетін
болады. Салықты және төлемдерді банкоматтар мен Web-дүңгіршектер арқылы
төлеу тетігін енгізу жоспарланып отыр.
Кеден ісі бөлігінде кедендік ресімдеу рәсімдерін оңайлату жүргізіледі
және кедендік әкімшілендіру жақсартылатын болады.
Бұдан басқа, салық және кеден органдары қызметінің сапасын бағалау
өлшемі өзгертілетін болады. Бағалау өлшемінің кешені бюджет кірістері
бойынша жоспарлардың орындалуын бағалауды алмастыратын болады.
Негізгі салықтардың ставкаларын төмендету көзделуде. Атап айтқанда,
өндірісті дамыту және кеңейту мақсатында қосылған құн салығына, сондай-ақ
корпорациялық табыс салығына ставкалар кезең-кезеңімен төмендетілетін
болады. Әлеуметтік салықты төмендету жалақының көлеңкелі төлемдерін одан
әрі барынша азайтуға ықпал ететін болады. Бір уақытта ҒЗТКЖ-да
инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер жасалатын болады, бұл
экономиканың өңдеуші секторының технологиялық дамуын жеделдетуге мүмкіндік
береді.
Сондай-ақ салық пен алымдардың кейбіреуін біріктіру жолымен олардың
саны қысқартылатынболады, сондай-ақ арнайы салық режимдерін қолдану
тетіктерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасатын болады.
Ішкі отын нарығында айқын салық салуды құру салық ауыртпалығын мұнай
өнімдері нарығының субъектілері арасында қайта бөлуді болжайды.
Уәкілетті органдардың өзара іс-қимылы кезінде ақпараттық
технологияларды және салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсуін электрондық бақылауды кеңінен пайдалану жолымен Салықтың
жинақталуын арттырға қол жеткізілетін болады. Жалпыға бірдей
декларациялауға көшу мүмкіндігі де қарастырылатын болады.
Барлық салықтық реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық
деңгейін едәуір төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты
міндеттердің бірі болып табылады. Осы мақсатта салық органдары салық
төлеушілерге ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін кеңейту жолымен
кәсіпкерлік субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке байланысын барынша
азайту ұсынылып отыр.
Сонымен қатар, бизнес қоғамдастықтар өзара бірігіп, жеке
қаражаттарының есебінен Қоғамдық көзқарасты зерттеу орталығын жалдап,
арнайы зерттеу жүргізген. Сауалнама қарапайым жұртшылық пен кәсіпкерлер
арысында жүргізілген. Сол зерттеудің қорытындысы да салық органдарындағы
жемқорлықтың анау айтқандай деңгейде еместігін көрсеткен. Бізде бұл
сандардың барлығы бар. Сауалнамаға тартылған халықтың және кәсіпкерлердің
үштен екісі салық органдарына сенетіндерін білдірсе, алғашқысының 60
пайызы және соңғысының 62 пайызы салық органдары көрсететін қызметтердің
халықаралық стандарттарға сәйкес келетіндігін айтқан.
Салық саясатының экономикалық мән-мазмұнын талдауды тұжырымдай келе,
салық механизмінің барлық элементтерін экономиканы мелекеттік реттеу
мәселелерін шешуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға болатынын
байқауымызға болады.
Жоғарғы айтылғандардың бәрінен келесідей қорытынды жасауға болады:
салық саясаты мемлкетке реттеу қызметін жүзеге асыруға қажетті құрал
береді және сондай – ақ, өндірісті өз арнасына сала отырып дамытуға жағдай
жасайтын арнайы салық механизмі арқылы, мемлекетке экономикалық
процесстерді реттеуге мүмкіндік береді. Елбасымыздың 2008 жылғы жолдауында
айтқандай салық саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару саясатының
маңызды құралы болуы керек. Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру
мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді
тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының
мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймын. Ірі салық төлеушілерден
түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министрлігінің Салық
комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек. Ол бөлім тексеру ісіне
мүдделер қайшылығынан ада халықаралық аудиторлық фирмаларды тартуға тиіс.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуы тиіс.
1.2 Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық саясаттың негізі
Әр түрлі даму этапында Қазақстан түрлі экономикалық саясатты пайдаланып
экономикалық және қаржы облыстарын реттеу нормасын қадағалап отырады.
Фискальдык саясат салық айналымы облысындағы үкіметтің саясаты, яғни
мемлекеттен шығын және мемлекеттік бюджетті халықтың сыйымдылығымен
инфлияция еместік өсуге бағытталады. Фискалдық саясаттың белсенді
құралдарына салықтық төлемдер, мемлекеттік субсидиялар және мемлекеттік
шығындар жатады.
Фискалдық саясат – табыс пен салықтық түсімдердің өлшемі арасындағы
байланысты алдын ала анықтайды, әрине өзгеріп тұратын.
Кесте 2. Қазақстан Республикасының салық түсімдерінің түсу барысы,
2005-2007 ж.ж.
Төлем 2005 2006 2007
түрлері
Кестеден көріп отырғанымыздай мемлекеттік бюджетке түсіп жатқан
салықтардың, басқа да түсімдердің үлесі жылдан –жылға артуда. Мұның өзі
жүргізіліп жатқан салық саясатының дұрыстығын, салық жүйесінің заңды жұмыс
жасап жатқанын көрсетіп отыр.
ҚР салық саясатының қызмет ету механизміне талдау оның кәсіпкерлік
қызметтің дамуына жағдай жасайтынын, мемлекет пен салық төлеушілер
мүдделерін қорғауға мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына Жолдауын ескере отырып, Қазақстан Республикасы
Президентінің 2007 жылғы 6 ақпандағы №310 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрсеткіштерінің
және үш жылдық кезеңге арналған мемлекеттік реттеуіштердің болжамы,
мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламалар мен басқа стратегиялық
және бағдарламалық құжаттар негізінде әзірленді.
Орта мерзімді перспективада бюджеттің теңгерімділігіне мұнай емес
түсімдердің есебінен біртіндеп көшу саясаты жалғасатын болады, ол
мемлекеттің ағымдағы шығыстарын мұнай секторынан түсетін түсімдердің
көлеміне қарамастан оңтайлы деңгейде қолдауды білдіреді.
2007 жылы Бюджет кодексіне Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді перспективаға
арналған тұжырымдамасына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мұнай және
мұнай емес кірістердің ара жігін нақты ажыратуға мүмкіндік береді.
Ұлттық қорға жіберілетін түсімдер өнімді бөлу туралы келісім-шарт
бойынша қызметін жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылардың
төлемдерімен және мұнай операцияларынан және шикі мұнай мен газ
конденсатынан түсетін басқа да түсімдермен, оның ішінде бұрын бюджеттік
кіріс бөлігіне түскен мұнай келісім-шарттың талаптарын бұзудан түсетін
түсімдермен толықтырылды.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстарының ұлғаюы, оларың нәтижелілігі мен
тиімділігін арттыру жөніндегі шараларын қабылдауды талап етеді. Мемлекеттік
бюджеттің шығыстары ұлғаюда, бұл 2000-2006 жылдар бойы жүргізіліп келген
бюджет процесін (Бюджет кодексі, бюджеттік бағдарламалардың паспорттары,
тиімділікті бағалау және т.б.) жетілдіру бір жағынан бюджет жүйесін ретке
келтірді, екінші жағынан мемлекеттік органдардың жауапкершілігін шектеуге
әкеп соқты және олардың мемлекет қаржысын басқару икемділіктерін тудырды.
Қазіргі ережелер, нормалар мен нормативтер қиындықпен немесе бюджет
қаражатын пайдаланудың нақты нәтижелілігін төмендету есебінен формальды
түрде орындалуда.
Бюджет процесін егжей-тегжейлі регламенттеу қажеттілігі бюджет
қаражатының жетіспеушілігімен қатар жүрген кең ауқымды құрылымдық қайта
құрылулар кезеңінде орынды болды, ел қаржысын басқару кредиторлық
берешектің өсуімен және қаржы көздерімен қамтылмаған мемлекеттік
міндеттемелер салдарынан сипатталған. Берілген проблемаларды реттемей
экономиканы тұрақтандыру және одан әрі өсіру мүмкін емес.
2006 жылға қарай қалыптастырылған рәсімдер бюджетті қалыптастыру мен
атқарудың ашықтығы мен есептілігін, сондай-ақ бюджет есептілігінің
жеделдігі мен сенімділігінің белгілі бір деңгейіне жетуге мүмкіндік берді.
Алайда, бюджет қаражатын нысаналы пайдалануды бақылаудың қазіргі жүйесі
бюджет шығыстарының ресурстарға қажеттілікке сәйкес толық қамтамасыз етеді,
бұл бекітілген көрсеткіштер мен нақты кассалық шығыстардың арасындағы
максималды дұрыс сәйкестікті қамтуды білдіреді.
Сонымен қатар, бұл ұстаным бюджетті қалыптастыру және оны атқару
кезінде жүргізіліп отырған мемлекет саясатының мақсаттарына жету дәрежесін
толық көлемде қадағалауға мүмкіндік бермейді және қолда бар ресурстарды
тиімді әрі нәтижелі пайдалануға кепілдік бермейді.
Бұл ретте, әкімшілердің жекелей алғандағы көбіне мемлекеттік органның
ішкі міндеттерін шешуге тұтастай, елдің және қоғамның міндеттерін шешпеуге
бағытталған өз қызметінің нәтижесі үшін жауапкершілігіне қатысты шын
мәнінде маңызды нормаларды орындаудың формальдылығы байқалады.
Мұндай ұстаным бюджет қаражатын пайдаланудың нәтижелілігінің орнына,
қаржы ағындарына бақылауды қалыптастыру мен сақтауға мүдделілігі көрінетін
“бюджеттік шектеулердің босаңдығын” айқындап берді.
Аталған жүйелі кемшіліктерді жоюға бюджеттік ресурстарды мемлекеттік
басқарудың тиімді жүйесін және нақты, өлшенетін қоғамдық маңызы бар
нәтижелерге қол жеткізуде бюджет процесіне барлық қатысушылардың орнықты
мүдделілігі мен қызығушылығын жасаумен тұжырымдалатын жүргізіліп отырған
әкімшілік реформаның іс-шаралары бағытталған. Бюджет жүйесі формальды емес,
нормативтік белгіленген қағидаттар мен ережелерді орындау тұрғысынан іс
жүзінде бірыңғай болады.
Берілген міндетке жету үшін біріншіден, әкімшілерге белгілі бір
нәтижелер үшін бюджеттен бөлінген қаржы ресурстарын бөлу мен пайдалануда
кеңірек тәуелсіздік беру жолымен, және екіншіден, аталған нәтижелерге қол
жеткізу мемлекеттік органдардың дербес жауапкершілігін күшейту жолымен
жоспарланып отыр.
Бюджетті жоспарлау және атқару бюджет қаражатын пайдаланудың бағыттары
мен нәтижелері туралы толық ақпаратпен сүйемелденеді, оның негізінде бюджет
саясатын өзгерту туралы шешім қабылданады, ал мемлекеттік органдар өз
функцияларының сапалы орындалуына жауапты болады.
Бюджетті жоспарлау мен атқару рәсімдерін жетілдіру шаралары мынадай
қағидаттарға негізделеді:
- стратегиялық, орта мерзімді мақсаттармен, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының және экономиканың бәсекеге қабілеттігін орнықты өсіру
міндеттерімен үйлестіру;
- республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының және экономиканың
бәсекеге қабілеттігін орнықты өсірудің стратегиялық, орта мерзімді
міндеттерінің индикаторларына сәйкес келетін түпкі нәтижелерге және
нысаналы индикаторларға қол жеткізу;
- корпоративтік басқару;
- мемлекеттік органдар мен ұйымдардың ағымдағы және күрделі шығыстарын
қалыптастырудың объективтілігіне қол жеткізу;
- бюджетті әзірлеу және атқару жөніндегі рәсімдерді ықпалдастыру;
- мемлекеттік органның ішінде және мемлекеттік органдардың арасында
бюджетті атқару рәсімдерінде қайталанатын іс-қимылдарды болдырмау;
- ақпараттық жүйелерді оңтайлы қолдана отырып, бюджетті жоспарлау және
атқару кезеңінде еңбек өнімділігін арттыру.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу – бұл бюджет ресурстарын мемлекеттік
саясаттың басымдықтары мен бюджет қаражатын пайдаланудың күтілетін
нәтижелерінің қоғамдық маңыздылығын ескере отырып, мемлекеттің мақсаттары,
міндеттері мен функциялары бойынша бөлуді қамтамасыз ететін бюджетті
жоспарлау, атқару және атқарылуын бақылау әдісі.
Бұл әдіс шығындар мен нәтижелерді, бюджет қаражатын жұмсаудың ең тиімді
жолдарын таңдауға, жоспарланған нәтижелердің деңгейін және олардың сапасын
уақтылы бағалауға мүмкіндік береді.
Бюджет процесін реформалау қаржы менеджментінің қағидаттарын енгізу
алғышарттарын жасайды, яғни, орындайтын функцияларды әкімшілендірілетін
бағдарламалардың тиімділігі жөнінде мемлекеттік органның қызметі туралы
пікір айтуға мүмкіндік беретін нақты мүмкіндіктерге бейімдеу жөніндегі
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің өкілеттіктерін кеңейту.
2009 жылдан бастап үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшу іске асырылады.
2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу
экономика дамуының бюджет кірістері мен шығыстарын орта мерзімді
болжамдауда бар тәжірибеге және бюджет процесінің жетілдірілген әдістеріне
негізделетін және қолданылатын болады.
НӘТИЖЕ
Сурет 1. Бюджет процесін реформалау құрылымы
Бюджет процесі тұрақтандырылады және сабақтастырылады, өйткені
бюджетті қалыптастыру процесінің алғашқы нүктесі болып алдын-ала бекітілген
шығыстар мен кірістердің болжамы болып табылады. Бюджет “жылжымалы негізде”
қалыптастырылады, бұл ретте өткен жылғы болжам бір жылға алға жылжытылатын
болады.
Елдің саяси жүйесіндегі және мемлекеттік жоспарлаудағы өзгерістер
(нәтижеге бағдарланған бюджетті жоспарлауға көшуге), жоспарлаудың қазіргі
жүйесіне жүргізілген талдауға және Дүниежүзілік Банктің инвестициялық
жобалар жөніндегі ұсыныстарына орай инвестициялық жобаларды ісі асыруға,
сондай-ақ Бюджет кодексінің нормаларына сәйкес бюджеттік инвестицияларды
жоспарлауға да және іске асыруға да тәсілдер жетілдірілетін болады.
Тұтастай, инвестициялық жобаларды іріктеу және мониториг қағидаттары мен
тетігі қайта қаралады.
Инвестициялық сипаты бар іс-шараларды іске асыру қажеттігі әзірленетін
стратегиялық құжаттар, мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде қаралатын
болады.
Инвестициялық бағдарламалардың қымбаттау проблемалары экономикалық
сараптама жүргізу сатысында уақтылы анықталатын болады, бұл жобаларды іске
асыруға арналған бюджет қаражатын тиімсіз жұмсауды қысқарту мүмкіндігін
қамтамасыз етеді.
Салық саясаты 2008-2010 жылдары елдің индустриялық-инновациялық дамуын
ынталандыруды жалғастыруға, бәсекеге қабілеттілікті және экономикадағы
берілген салық жүктемесінің ұтымды теңгерімін жасауға бағытталады.
Шағын және орта бизнеске салық салудың қазақстандық жүйесі салық
салудың төменгі ставкасымен ғана емес, сондай-ақ едәуір оңайлатылған
есептілігімен сипатталатын жеңілдетілген жүйе түрінде ұсынылған.
2006 жылғы 1 қаңтардан бастап оңайлатылған декларация негізінде арнайы
салық режимін (АСЖ) қолданатын шағын бизнес субъектілеріне арналған арнайы
салық режимін қолданудың саласын жалдамалы қызметкерлердің саны мен шекті
кірісті ұлғайту жолымен кеңейту жүргізілді.
Оңайлатылған салық режимінің қолданылуы жағдайында шағын бизнес
субъектілерінің қызметті жүзеге асырудың оң тәжірибесін ескере отырып, 2007
жылғы 1 қаңтардан бастап патент негізінде АСЖ-дағы салық ставкасының
ставкасы 3-тен 2%-ға дейін төмендетілді, оңайлатылған декларация негізінде
АСЖ-дағы жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғаларға арналған бөлетін
прогрессивтік шәкілдің орнына 3%-дан 5%-ға дейінгі және 3%-дан 7%-ға
дейінгі ставкаларымен тиісінше 3% деңгейінде бірыңғай ставка белгіленді.
Бұл шара өзінің кәсіпкерлік қабілеті мен идеяларын іске асыруға ұмтылатын
халықтың бастамашыл бөлігіне қолдау көрсетеді.
2007 жылдан бастап әлемдегі ең төменгілердің бірі болған 10 пайыз
деңгейіндегі жеке табыс салығының жайпақ шәкілі енгізілді.
2008 жылы қосылған құн салығының ставкасы 13 пайызға дейін
төмендетілді. Бұл шара кәсіпорындарға өндірісті жаңғыртуға жұмсалған
қаражатты айналымнан оны кеңейтуге және дамытуға босатуға мүмкіндік берді.
Бұл ретте салық салынатын кірістен айлық есептік көрсеткіштің орнына ең
төменгі жалақы мөлшері алып тасталады. Адамдардың өзіндік материалдық әл-
ауқатын арттыруға уәждемесін арттыруға бұл норманы енгізудің негізгі әсері
болды.
Жоғары технологиялы және экспортқа бағдарланған өндіріс үшін жағдай
жасау мақсатында Қазақстанда 3 арнайы экономикалық аймақ құрылды, оларда
корпорациялық табыс салығынан, жер салығынан, мүлікке салынатын салықтан,
қосылған құн салығынан және кеден баждарына босату жүзеге асырылады.
Салық саясатының 2008-2010 жылдарға арналған негізгі бағыттары әділ әрі
сыннан өткен кұрал, экономиканың қажетті бағыттарының дамуын ынталандырушы
және мемлекеттік функцияларды толық орындауды қамтамасыз етуші ретінде
әлеуметтік маңызы бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
“Экономика және бизнес” факультеті
“Қаржы” кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған:
Усербаев Қ.А.
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент:
Ермекбаева Б.Ж.
Норма бақылаушы:
Сын-пікір беруші:
Қорғауға жіберілді:
“Қаржы”
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
Ермекбаева Б.Ж.
Алматы 2008ж
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты.
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
Ι. Салық саясатының экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Салық саясатының қалыптасуы, қажеттілігі мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.2 Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық саясаттың
негізі ... ... ... ... ... ... 17
ΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясаты және оны жүзеге
асыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясатының
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қазақстан Республикасы салық саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... . 35
ΙΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік тәжірибеге
сүйене отырып жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 61
Кіріспе
Әлемдік экономиканың жаһандануы, яғни шаруашылық өмірдің барлық
аспектілерінің интеграциялануы мен интернационализациялануы, сайып келгенде
әлемдік шаруашылықтарының түрлі салаларының өзара байланыстылығын нығайта
түсуде. Жаһандану барысында салық саясаты мен салық жүйесінің өзара
үйлесімділігі көрініс табады.
Салық саясаты мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси
әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмететуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық мемлекет бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде мемлекттік
әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар мемлекеттің өмір
сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты міндеті - әр
қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы қаржыландыру болып
табылады. Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша құнды алудың тәсілі
ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер жасайды. Салықтың
мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі қоғамның
экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты және
қызметімен анықталады.салықтар қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде
мемлекеттік бюджеттің кірістерінің негізгі қайнар көзі ретінде құрылуы,
ертеден келе жатқан дәстүрлердің бірі және бұл дәстүр нарықтық экономикада
да әрекет етеді.
Жаңа қайта құру жағдайларында Қазақстанның салық саясатының
экономикалық даму мен жаһандану құбылысына сай қалыптастыру—еліміз үшін
стратегиялық маңызы бар мәселе. Сондықтан өз Отанымыздың салық
саясатының қазіргі жағдайын зерттеу және жетілдірудің ғылыми негізделген
әдістерін табу - объективтік қажеттілік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мен дипломдық жұмысымның
тақырыбын Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты деп
таңдап алдым. Менің бұл дипломдық жұмысымда салық саясатының экономикалық
мазмұнынан бастап, ҚР салық саясаты және оны жүзеге асыру принциптерін,
Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік тәжірибеге сүйене отырып
жетілдіру бағыттары сияқты мәселелер талданып қарастырылған. Дипломдық
жұмысымның негізгі мақсаты ҚР салық саясатының қалыптасу кезеңдерін, рөлін
зерттеп, оны болашақта одан әрі дамытудың жаңа перспективаларын ғылыми
тұрғыдан негіздеп, талдау жасау. Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
– Салық саясатының экономикалық мән - мағынасын ашып, теориялық
негіздеу;
– Қазақстан Республикасы салық саясатының қазіргі қызмет ету барысын
зерттеу;
– Қазақстан Республикасының салық саясатындағы проблемаларды қарастыру;
– Қазақстан Республикасы салық саясатын саясатын шетелдік
тәжірибеге
сүйене отырып жетілдіру.
Дипломдық жұмыс 3 тараудан тұрады. Бірінші тарауда салық саясаты
ұғымына анықтама беріліп, салық саясаты жайлы кең теориялық сипаттама
жасалған. Сондай-ақ осы тарауда салық саясатының кезеңдері, оның
экономикалық мәні мен мазмұны және Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық
саясаттың негізі ретінде де қарастырылған.
Екінші тарау толықтай дерлік Қазақстан Республикасы салық жүйесінің
мәселелерін қамтиды. Бұл тарауда Қазақстан Республикасы салық саясатының
жағдайын талдау және ондағы проблемалар қарастырылған. Талдау Қазақстан
Республикасының статистикалық мәліметтері бойынша жасалынған.
Ал үшінші тарау Қазақстан Республикасының салық саясатын шетелдік
тәжірибеге сүйене отырып жетілдіру бағыттарын анықтап, оларды ғылыми
негізде тәжірибеге енгізу мәселелерін талдауға арналған. Осы тарауда
бірқатар белгілі экономистердің ұсыныстары да көрініс тапқан.
Ι. Салық саясатының экономикалық мазмұны
1.1 Салық саясатының қалыптасуы, қажеттілігі мен ролі
Салық саясаты және оның қызметі нақты базисті, яғни мемлекет
қолданатын салық катынастарының объективті заңдылықтарын бейнелейді.
Экономикалық тұтқалардың ішіндегі салық саясатына маңызды рөль беріледі,
оның көмегімен мемлекет нарықтық қатынастарды қалыптастыруға әсер етеді.
Кез келген мемлекеттің нарыктық дамуы экономиканы реттеуші ретінде салықты
пайдаланады.
Нарықтық қатынастары жоғары дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей,
салық саясаты экономиканың мықты қаржылық басқару институттарының бірі
болып табылады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы маңызды болып табылады.
Олар өз кезегінде мемлекет енгізген салық түрлерінің, олардың құрылу
формалары мен әдістерінің, салық органдары қызметінің жиынтығын береді.
Экономиканың дамуына оның құрылымы өте күшті әсер етеді.
Салық саясаты дегеніміз мемлекеттік салықтар төңірегіндегі іс-шаралар
жүйесі және ол қаржылық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады.
Салық саясатының мазмұны мен мақсаттары коғамның әлеуметтік-
экономикалык кұрылысымен шартталған (яғни соған негізделген).
Салық саясатының негізгі тапсырмасы, мемлекетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етуге, жалпы ел шаруашылығын реттеу үшін жағдайлар жасауға,
нарықтық қатынастар барысында халық табысының денгейінде болатын
теңсіздіктерді реттеу сияқты іс-шараларға бағытталған.
Қазақстандағы салық саясаты 1991 жылдың 24 желтоқсанындағы Қазақстан
Республикасының салық жүйесі туралы заңының қабылдануына қатысты жүзеге
аса бастады. Осы заңға байланысты мемлекетте 1992 жылдың 1 қаңтарынан
бастап 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпыміндетті, 17 жергілікті және жинақтар
және тағы басқа бюджеттік емес қорлардан 43 салық түрі қызмет етті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заңы Ресей Федерациясының
заінамасынан көшіріліп алынды. Бұл заң Қазақстан Республикасының салық
саясатында жетістіктерге алып келмеді.
1992-1994 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының салық жүйесі
туралы заңына барынша Қазақстан Республикасының салықсаясатына тиімді
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының қаржылық және бюджеттік комитеті тарапынан
ұсынылған салықтық реформа концепциясы келесідей 3 кезеңнен тұрады:
1 кезең. (1994-1995жж) – салық жүйесінің жаңа негізгі Салық кодексін
енгізу және құрастыру.
2 кезең. (1996-1998жж) – нарықтық экономикаға толықтай сәйкес келетін
салық жүйесін құру.
3 кезең. (1998-2001жж) – жаңа Салық кодексін өңдеу.
Салық саясаты салық механизмі арқылы жүзеге асады.
Салық механизмі деген салық салуды баскарудың ұйымдық-құқықтық
нормалары мен әдістерінің жиынтығы, оған қоса
әртүрлі салық мөлшерлемелері, жеңілдіктері, салық салу тәсілдері және
басқалар. Мемлекет салық механизміне салық заңдылықтары арқылы зандық
форма береді және сол арқылы оны реттеп отырады.
Салық саясатының әрекет етуін жетілдірудің негізгі бағыттарының бірі
ТМД елдері және басқа да мемлекеттермен ақпарат алмасу жүйесін жасау керек.
Салық саясаты және салықтық механизмі белгілі бір қағидалар арқылы
байланысты. Сонда ғана салық саясаты өз қызметін жан-жақты және тиімді
түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан
бірнеше қағидалар бар. Олар мыналар: қарапайымдылық, әділеттілік,
салыстыру.
Қарапайымдылық қағидасы. Бюджеттің кіріс көзін қараудағы, салықтар мен
төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады.
Салық саясаты мен салықтық механизм арасындағы байланыс қарапайым да
айқын болу керек, салық төлеушінің түсінуіне жеңіл болу қажет. Бұл үшін
мынадай шаралар қолданылуы тиіс:
• Салықтардың түрлері аса көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
• Белгілі бір салықтың түріне біріңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
• Салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды
анықтау әдісі мейлінше жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және
түсінікті болғаны дұрыс;
• Салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екені
дәлелді болуы қажет. Салық жеңілдіктерінің мейлінше азайғаны қажет;
• Салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден
төлеген ықтимал.
Әділеттілік қағидасы. Салық саясаты мен салықтық механизм арасындағы
байланыста әділеттілік қағидасы тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы
тиіс.
Тікелей әділеттілік қағидасы дегеніміз, салық ставкасы, салық мөлшері,
төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, санның негізінде белгіленуі
қажеттігін қарастырады. Салық ставкасының шегі аса жоғары болмағаны жөн,
себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы төмендеп, табыс
азайтуы мүмкін, ал бұдан салық та сөзсіз азаяды.
Салыстыру қағидасы. Бұл қағида бойынша салық ставкаларын бекіткен кезде
ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен
салыстырып, солардың деңгейінде белгіленуі тиімді. Себебі шеттен тыс жоғары
ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді,
шетелдік инвесторлардың ынтасын төмеңдетеп, олардың республика
экономикасына қаржыларын салуына кедергі болуы мүмкін. Ал, салық
ставкаларының басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалардан едәуір төмен
болуы, алдымен кіріс көзінің құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал.
Экономикалық дәлелденген салық саясаты салықтық жүйе арқылы ақшалай
қаражаттары орталықтандырудың оптимальды бағыттарын қарастырады.
Батыстық экономистер салықтық саясатты жеке алып қарастырмайды, сонымен
бірге салықтың мемлекеттің әртүрлі қызметтерін және тапсырмаларын шешуді
қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындарды құраушы ретінде зерттейді.
Олар мұндай саясатты дискреционды фискалдық саясат деп атайды. Бұл
саясат жұмысбастылық деңгейін, өндіріс көлемін, инфляция темпін өзгертуге
бағыттаған үкіметтің арнайы шешімдері нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің
сальдосының, салығының, мемлекеттік шығын мөлшерінің мақсатты өзгеруіне
бағытталды.
Сонымен бірге дискрециондық емес фискалды саясат-жиынтық табыстың
циклдық тербеліс нәтижесінде аталған мөлшерлердің автоматты түрде өзгеруі.
Бұндай саясат жалпы ұлттық өнімнің өсу кезеңінде мемлекеттік бюджеттегі
таза салықтық түсімдердің жоғарылауын ұсынады.
Салықтық саясат басқару және билік органдарының ғылыми дәлелденген,
экономикалық мақсатты, тактикалық және стратегиялық құқықтық қызметтерінің
жиынтығы ретінде қоғамдық игіліктің өсуін және ұдайы өндіріс қажеттілігін
қамтамасыз етуге қабілетті. Салықтық саясатты жүргізу тек қана құқықтық
тәртіпті қамтамасыз етуді, салықтық төлемдерді төлеушілерді іздестіруді
жүзеге асырмайды, сонымен қатар салық салу әсерімен қалыптасатын шаруашылық-
экономикалық қатынастарды жан-жақты бағалауды жүзеге асырады. Сонымен
салықтық саясат бұл салықтық заңдылықтарды автоматты көшіруді жүзеге асыру
ғана емес, оларды жүзеге асыру.
Жоғары дамыған салықтық қатынастар жағдайында салық саясаты халық
табысының көбеюі, аумақтық экономикалық дамуы, өндіріс құрылымының өзгеруі
мақсатында халық табысының таратылуы үшін мемлекетпен қолданылады. Салықтық
саясат міндеттері келесідей:
• өзінің қызметтері мен міндеттерін орындау үшін қажетті қаржылық
ресурстармен мемлекетті қамтамасыз ету;
• толықтай халық шаруашылығын реттеу үшін қажетті жағдайлар жасау;
• халық табысының нарықтық қатынастар үрдісімен арадағы келіспеушіліктің
пайда болуын болдырмау;
• салықтық саясатты мемлекеттің салыстармалы қабілеттілігі пайда болады.
Мемлекет салықтық саясатты өзгерту арқылы және салықтық механизмді
тиімді басқара отырып экономикалық тұрақты дамуға және оны ұстап тұруға
мүмкіндік алады салықтық реттеу елдің шаруашылық өмірін жақсартады.
Жақсы ұйымдастырылған және барынша бақыланатын ақша нарықтары болмаған
кезде дамушы елдердің басым көпшілігі экономиканы тұрақтандыру үшін және
ішкі қорларды шоғырландыру үшін ең біріншіден салық саясатының құралдарына
сүйенуіне тура келеді.
Экономист Адам Смиттің салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық
принциптерін қолданылу арқылы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық
салу жүйесін ретке келтірген болатын.
Сондықтан Адам Смит: Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау формасы
ретінде анықтады.
Мемлекет елдің түрлі қызметтеріне ішкі және сыртқы саясаттары арқылы
араласып отырады, мысалға әлеуметтік, мәдениет, қорғаныс, қоршаған ортаны
қорғау, қаржылық және техникалық. Осылардың ішіндегі маңыздысы, салық
саясаты болып табылады, өйткені салықтық түсімдермен қалғандарының дамуы
қаржыландырылады.
Салық саясаты қоғамның әрбір даму этаптарына тән, тарихи дамуға өзіндік
әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салық саясатын жүргізіп отырады. Ал, нарықтық экономикадағы
салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты түсім
көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу.
Салық саясаты мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салық саясаты негізді
түрде қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде
қолданылатын болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі роль ойнайтын ол - мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өздеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салық саясаты ұлттық табыс және жалпы
ішкі өнімді тарату процесінде маңызды роль атқарады. Жалпы ішкі өнімді
бөлу және қайта бөлуде салықтың фискальді және реттеуші қызметі пайда
болады. Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты түрде
әсер етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу мәселесін
шеше отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға
тиеселі кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың мемлекеттік
тауарлар мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік
береді”.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал, шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас әсер ету жүйесі болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салықты пайдалану мүмкіндігі
салықтың табиғатынан туындайды, олардың ішкі маңыздылығы мен
функцияларынан шығады. Салық фискальды қызметті орындай отырып және
мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық өндірістік
қарым қатынасында экономикалық категория болып табылады. Қорыта
айтқанда салық, реттеуші фукцияларды атқарады, яғни процесте шектеу,
санкциялау және ынталандыру орындалады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында
құны бар жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни
олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту
жолымен орындалатын іс әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет іс
әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс
әрекетінің дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранысқа әсер етуімен
қайта өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық
төлеушіге ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ
бұл үшін ол мемлекетпен есептесуі керек.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар-, деп жазды ол өз еңбегінде,- басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметінде
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы қолдануға болады. Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты.
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнімнің негізінен
алынуы керек және өнеркәсіп шығынының құрамына кірмеуі керек, себебі мұндай
жағдайда ол жер иеленуішіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып,
өзін-өзі ұрлауы болып табылады.
Ф.Кенэ мен А.Вагнердің концепциясы бойынша атай кету керек, олар салық
түсімін дұрыс бөлу немесе түк болмағанда шаруашылық дамуы жолына зиянды
әсерін әлсірету мүмкіндігін көрсете отырып салықты шаруашылық өмірге
белсенді әсер ету құралы деп қарастырды.
Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салық саясатын
нағыз өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс-тәжірибесі
олардың пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын
тауар өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей
араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі құрылған байлықты алғашқы
бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық
тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты
болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік
құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады
да, содан кейін өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру
жолымен және басқа да мемлекеттік қаржыландыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететін маңызды қызметтерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салықтық тетіктерді
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес Үкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр түрлі авторлардың бюджеттегі салық саясатының рөлі туралы
түрлі ой-пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салықтық реттеуге анықтама беруге
болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз-шаруашылық субъектілері немесе
жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу яғни олардың
өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту жолымен әсер
етуі болып табылады. Салықтар солардың өздеріне ғана тән әдістерді жүзеге
асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді қысқарту арқылы
мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес тиімсіз өндірістің
дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы ынталандыру мысалға,
“қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру” деп атауға болатын әдіс бойынша
жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды
сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салық саясатында көрсетілгендей өзінің және мемлекеттің
иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай “кері қаржыландыру”
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикағада әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл реттеуге
қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де
салық төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру
екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немесе одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық саясатының нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық саясаты мемлекет енгізген салықтар жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың деп атап көрсетті.
АҚШ-та екі мейрам мейрам бар:
- туылған күн;
- салықты төлеген күн.
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр
ретінде қалыптасқан.
Салық саясатының әр-бір құрылымдық бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы
тетіктері ретінде қарастыруға болады. Экономикаға салық саясатының әсер
етуі тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтсе де салық саясаты экономика
дамуының антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын реттеу құралы
болуы да мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына қолдау
жасайды.Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-
ақ мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын ролі
үлкен.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, салық салу объектісі болып,
жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын, жылжитын мүліктер, жер,
қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер қойнауын
пайдаланушылардың табыстары табылады.
Салық саясатының ең негізгі оңтайлы тетігінің бірі болып, салық
ставкасы табылады. Бекітілетін салық ставкасы және оның базалық мөлшері ең
маңызды нәрселердің бірі. Салық ставкасын жан-жақты қарастыра келе,
кеңінен таралған бәрімізге белгілі “ұсыным экономикасы” деп аталған
Батыстың экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы теориямен сәйкес
экономикалық өсу салық саясатының функциясы болып табылады.
Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі салық саясатының негізгі
бағыты барынша салық салуды қарапайымдау және барлық салық төлеушілерге
салықтық ауыртпалықты төмендету.
Мүлікке салынатын салық ставкасын төмендетуге жүргізілген талдау
нәтижесінде 2005 жылға қарағанда 2006 жылғы жеке кәсіпкерлер, шағын бизнес
субъектілері және мүлікте 50 пайыз құқысы бар жеке тұлғалар мүлік салығын
аз мөлшерде төлейтін болды.
Кесте 1. Қазақстан Республикасының 1.01.06ж бастап жүзеге асырылып
жатқан мүлік салығы ставкалары.
1 1 000 000 теңгеге дейін Салық салынатын обьект құнынан 0,05%
2 1 000 000-нан жоғары 2 000 000-ға1 000 000-нан асатын соммаға 500
дейін теңге + 0,08%
3 2 000 000-нан жоғары3 000 000- ға2 000 000-нан асатын соммаға 1300
дейін теңге + 0,1%
4 3 000 000- нан жоғары 4 000 000- 3 000 000- нан асатын соммаға 2300
ға дейін теңге + 0,15%
5 4 000 000- нан жоғары 5 000 000- 4 000 000- нан асатын соммаға 3800
ға дейін теңге + 0,2%
6 5 000 000- нан жоғары 6 000 000- 5 000 000- нан асатын соммаға 5800
ға дейін теңге + 0,25%
7 6 000 000- нан жоғары 7 000 000- 6 000 000- нан асатын соммаға 8300
ға дейін теңге + 0,3%
8 7 000 000- нан жоғары 8 000 000- 7 000 000- нан асатын соммаға 11 300
ға дейін теңге + 0,35%
9 8 000 000- нан жоғары 9 000 000- 8 000 000- нан асатын соммаға 14 800
ға дейін теңге + 0,4%
10 9 000 000- нан жоғары 10 000 000-9 000 000- нан асатын соммаға 18 800
ға дейін теңге + 0,45%
11 10 000 000- нан жоғары 10 000 000- нан асатын соммаға 23300
теңге + 0,5%
*Газет Казахстанская правда 29.11.2005.
Мысал: Азамат А өз үйінде тұрады. Үйдің бағасы 1.01.2005 жылмен
есептегенде 150 000 000 теңгені құрады. 2005 ж мүлік құны тең (ескі ставка
бойынша) 1446500 тенге [46 500+140 000 000×1%÷100]
2006 жылғы ставка бойынша мүлік құны тең 723300 теңге [23 300+140 000
000×0,5%÷100]
Азамат Аның пайдасы 723200 (1446500-723300) құрайды.
Қазақстандағы жеке табыс салығы прогрессивтік школа бойынша орнатылған
ставка бойынша өндіріледі. Минималдық көлемдегі ставка 5%, ал максималды
көлемдегі ставка 20%. Басқа елдерге қарағанда еліміздегі жек табыс
салығының бюджеттегі үлесі басқа елдермен салыстырғанда өте аз, қазіргі
кезде бұл көрсеткіш 8,3%-ды құрап отыр. Өндірістік дамыған елдердегі жеке
табыс салығының үлесі 25-30%-ды құрайды.
Мемлекет бекіткен барлық салық ставкалары өндіріс шығындарын сонымен
бірге еңбек ақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді. Бұл
жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол
өндірістің өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. Қарастырылып отырған теория-
қандай да бір салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін-төмен
және жоғары деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нөлге теңестірілген
табысы, салық ставкасы нолге және 100 пайызға теңестірілген кезде пайда
болады. 100 пайыздық салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс әлсірейді және
жуық арада өз жұмысын тоқтатады.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірибие көрсеткендей,
салық ставкасының деңгейі 30-40 пайыз болуы өндірістің ынталылығының немесе
қызығушылық деңгейінің төмендеу шегі болып табылады.
Көптеген ірі мемлекеттерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде
өндірістік компаниялардың табысына салынатын салық ставкалары әлдеқайда
төмендеген.
Біздің елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 1992-жылды алып
қарайтын болсақ, түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10-70
пайызға дейін дифференциалды салық ставкасы белгіленген болатын. Бертін
келе 1994-жылы 30-45 пайыздық екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 1995-
жылғы маусым айынан бастап, салық ставкасы 30 пайыз болып белгіленді және
төмендетілген 20 пайыздық және ауылшаруашылық кәсіпорындарына төмендетілген
10 пайыздық салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5-30 дейінгі
дифференциялды табыс салығы ставкасы қолданылады.
Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс салығы ставкасы төмен болып
саналады бұл әрине біздің экономикамыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты.
Егер, салық ставкасын сипаттай келе, бұл элементтің икемділігін
көретін болсақ, ал жеңілдік туралы айтқанда дәл осы жеңілдіктер арқылы
салықтық механизмді икемділікпен және жылдамдықпен қамтамасыз етуге болады.
Нақ осы икемділік салықтық реттеуді бағалық, ақша-несиелік, бюджетті-
қаржылық реттеуден ерекшелендіріп отырады және оны экономиканы мемлекеттік
реттеудің жалпы механизміне қолдану сферасын қалыптастырады. Салықтық
жеңілдіктер ұдайы өндіріс процесін іскерлік белсенділікті арттыруға
қолданатын, қаржылық салымдарды кеңейту, ғылыми-техникалық прогрессті
жетілдіретін, жаңа өндірісті, өнімдерді, қызмет түрлерін меңгеретін
мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Салық саясатында салықтық
жеңілдіктердің кәсіпорындарда қолдануының негізгі бағыттары төмендегідей:
– тиімділікті жоғарылату;
– қоғамға қажетті қызмет түрлерін игеру немесе өндірістік
диверсификация (әртараптандыру);
– керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту немесе
болдырмау;
– ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
– табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
– өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық режиммен
қамтамасыз ету.
Келесі салық саясатындағы маңызды роль атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық саясатында салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған
тәртібін белгілеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге
салықтың қалай, қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық
төлеушінің төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты
болып келеді. Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген
мәселелер туындайды.
Инвесторлар үшін тиімді салықтық жоспарлау құру біз үшін қызметтерді
жүзеге асыруда тиімді нұсқа болып есептелінеді. Ресейдің ғалымдары
А.В.Аронов және В.А.Кашин біздің қызығушылығымызға сәйкес келетіндей
салықтық жоспарлаудың негізгі бес ережесін ұсынған.
Бірінші ереже: жеке табыс салығы мен корпоративтік табыс салығына деген
жеңілдіктер мен салық төлеу мерзімдерін ұзартуды қарастыру.
Екінші ереже: бюджеттің көп үлесін шикізаттық түсімдерден құралуынан
қашу.
Үшінші ереже: табыстан түскен түсімді алуға асықпау: салықтың төлеу
мерзімін ұзарту салықтан құтылудың кепілі.
Төртінші ереже: активтер орнын табыстар мен кірістер ретінде емес
капитал қозғалысы формасында іске асырған дұрыс.
Бесінші ереже: көптеген елдерде салық режимдерін салыстырғанда басты
назарды салық ставкаларына емес салық салынатын табысты есептеу ережелеріне
аударамыз.
Бір мезгілде мемлекеттің қоғамдық қызметін және азаматтардың,
кәсіпорындардың, жергілікті және аймақтық қызметтерінің жоғарлауын
қамтамасыз етуге байланысты салық саясатын құру арқашан мемлекеттің басты
мәселелерінің бірі болып келген.
Азаматтардың салық төлеуден жалтарылуын азайту қоғамның, мемлекеттің,
кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың жауапкершілігіне және біртұтас салық
саясатына тікелей байланысты.
Салық саясаты тұтастай алғанда, салықтық әкімшілендіруді оңайлату,
салық санын оңтайландыру және салықтың жинақталуын арттыру жолымен бизнес
пен халықаралық сауданы дамытуды ынталандыруға бағытталған.
Салық салу мен салықтық әкімшілендіруді оңайлату мақсатында салық
заңнамасына салық есептілігін, салықтық тексеру нәтижелеріне шағым жасауға
өтініштер беру мерзімін ұзарту, сондай-ақ есепті салық кезеңі үшін акциздер
бойынша ақы төлеу мерзімін белгілеу бөлігінде өзгерістер енгізілетін
болады. Салықты және төлемдерді банкоматтар мен Web-дүңгіршектер арқылы
төлеу тетігін енгізу жоспарланып отыр.
Кеден ісі бөлігінде кедендік ресімдеу рәсімдерін оңайлату жүргізіледі
және кедендік әкімшілендіру жақсартылатын болады.
Бұдан басқа, салық және кеден органдары қызметінің сапасын бағалау
өлшемі өзгертілетін болады. Бағалау өлшемінің кешені бюджет кірістері
бойынша жоспарлардың орындалуын бағалауды алмастыратын болады.
Негізгі салықтардың ставкаларын төмендету көзделуде. Атап айтқанда,
өндірісті дамыту және кеңейту мақсатында қосылған құн салығына, сондай-ақ
корпорациялық табыс салығына ставкалар кезең-кезеңімен төмендетілетін
болады. Әлеуметтік салықты төмендету жалақының көлеңкелі төлемдерін одан
әрі барынша азайтуға ықпал ететін болады. Бір уақытта ҒЗТКЖ-да
инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер жасалатын болады, бұл
экономиканың өңдеуші секторының технологиялық дамуын жеделдетуге мүмкіндік
береді.
Сондай-ақ салық пен алымдардың кейбіреуін біріктіру жолымен олардың
саны қысқартылатынболады, сондай-ақ арнайы салық режимдерін қолдану
тетіктерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасатын болады.
Ішкі отын нарығында айқын салық салуды құру салық ауыртпалығын мұнай
өнімдері нарығының субъектілері арасында қайта бөлуді болжайды.
Уәкілетті органдардың өзара іс-қимылы кезінде ақпараттық
технологияларды және салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсуін электрондық бақылауды кеңінен пайдалану жолымен Салықтың
жинақталуын арттырға қол жеткізілетін болады. Жалпыға бірдей
декларациялауға көшу мүмкіндігі де қарастырылатын болады.
Барлық салықтық реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық
деңгейін едәуір төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты
міндеттердің бірі болып табылады. Осы мақсатта салық органдары салық
төлеушілерге ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін кеңейту жолымен
кәсіпкерлік субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке байланысын барынша
азайту ұсынылып отыр.
Сонымен қатар, бизнес қоғамдастықтар өзара бірігіп, жеке
қаражаттарының есебінен Қоғамдық көзқарасты зерттеу орталығын жалдап,
арнайы зерттеу жүргізген. Сауалнама қарапайым жұртшылық пен кәсіпкерлер
арысында жүргізілген. Сол зерттеудің қорытындысы да салық органдарындағы
жемқорлықтың анау айтқандай деңгейде еместігін көрсеткен. Бізде бұл
сандардың барлығы бар. Сауалнамаға тартылған халықтың және кәсіпкерлердің
үштен екісі салық органдарына сенетіндерін білдірсе, алғашқысының 60
пайызы және соңғысының 62 пайызы салық органдары көрсететін қызметтердің
халықаралық стандарттарға сәйкес келетіндігін айтқан.
Салық саясатының экономикалық мән-мазмұнын талдауды тұжырымдай келе,
салық механизмінің барлық элементтерін экономиканы мелекеттік реттеу
мәселелерін шешуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға болатынын
байқауымызға болады.
Жоғарғы айтылғандардың бәрінен келесідей қорытынды жасауға болады:
салық саясаты мемлкетке реттеу қызметін жүзеге асыруға қажетті құрал
береді және сондай – ақ, өндірісті өз арнасына сала отырып дамытуға жағдай
жасайтын арнайы салық механизмі арқылы, мемлекетке экономикалық
процесстерді реттеуге мүмкіндік береді. Елбасымыздың 2008 жылғы жолдауында
айтқандай салық саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару саясатының
маңызды құралы болуы керек. Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру
мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді
тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының
мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймын. Ірі салық төлеушілерден
түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министрлігінің Салық
комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек. Ол бөлім тексеру ісіне
мүдделер қайшылығынан ада халықаралық аудиторлық фирмаларды тартуға тиіс.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуы тиіс.
1.2 Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық саясаттың негізі
Әр түрлі даму этапында Қазақстан түрлі экономикалық саясатты пайдаланып
экономикалық және қаржы облыстарын реттеу нормасын қадағалап отырады.
Фискальдык саясат салық айналымы облысындағы үкіметтің саясаты, яғни
мемлекеттен шығын және мемлекеттік бюджетті халықтың сыйымдылығымен
инфлияция еместік өсуге бағытталады. Фискалдық саясаттың белсенді
құралдарына салықтық төлемдер, мемлекеттік субсидиялар және мемлекеттік
шығындар жатады.
Фискалдық саясат – табыс пен салықтық түсімдердің өлшемі арасындағы
байланысты алдын ала анықтайды, әрине өзгеріп тұратын.
Кесте 2. Қазақстан Республикасының салық түсімдерінің түсу барысы,
2005-2007 ж.ж.
Төлем 2005 2006 2007
түрлері
Кестеден көріп отырғанымыздай мемлекеттік бюджетке түсіп жатқан
салықтардың, басқа да түсімдердің үлесі жылдан –жылға артуда. Мұның өзі
жүргізіліп жатқан салық саясатының дұрыстығын, салық жүйесінің заңды жұмыс
жасап жатқанын көрсетіп отыр.
ҚР салық саясатының қызмет ету механизміне талдау оның кәсіпкерлік
қызметтің дамуына жағдай жасайтынын, мемлекет пен салық төлеушілер
мүдделерін қорғауға мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына Жолдауын ескере отырып, Қазақстан Республикасы
Президентінің 2007 жылғы 6 ақпандағы №310 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрсеткіштерінің
және үш жылдық кезеңге арналған мемлекеттік реттеуіштердің болжамы,
мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламалар мен басқа стратегиялық
және бағдарламалық құжаттар негізінде әзірленді.
Орта мерзімді перспективада бюджеттің теңгерімділігіне мұнай емес
түсімдердің есебінен біртіндеп көшу саясаты жалғасатын болады, ол
мемлекеттің ағымдағы шығыстарын мұнай секторынан түсетін түсімдердің
көлеміне қарамастан оңтайлы деңгейде қолдауды білдіреді.
2007 жылы Бюджет кодексіне Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді перспективаға
арналған тұжырымдамасына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мұнай және
мұнай емес кірістердің ара жігін нақты ажыратуға мүмкіндік береді.
Ұлттық қорға жіберілетін түсімдер өнімді бөлу туралы келісім-шарт
бойынша қызметін жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылардың
төлемдерімен және мұнай операцияларынан және шикі мұнай мен газ
конденсатынан түсетін басқа да түсімдермен, оның ішінде бұрын бюджеттік
кіріс бөлігіне түскен мұнай келісім-шарттың талаптарын бұзудан түсетін
түсімдермен толықтырылды.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстарының ұлғаюы, оларың нәтижелілігі мен
тиімділігін арттыру жөніндегі шараларын қабылдауды талап етеді. Мемлекеттік
бюджеттің шығыстары ұлғаюда, бұл 2000-2006 жылдар бойы жүргізіліп келген
бюджет процесін (Бюджет кодексі, бюджеттік бағдарламалардың паспорттары,
тиімділікті бағалау және т.б.) жетілдіру бір жағынан бюджет жүйесін ретке
келтірді, екінші жағынан мемлекеттік органдардың жауапкершілігін шектеуге
әкеп соқты және олардың мемлекет қаржысын басқару икемділіктерін тудырды.
Қазіргі ережелер, нормалар мен нормативтер қиындықпен немесе бюджет
қаражатын пайдаланудың нақты нәтижелілігін төмендету есебінен формальды
түрде орындалуда.
Бюджет процесін егжей-тегжейлі регламенттеу қажеттілігі бюджет
қаражатының жетіспеушілігімен қатар жүрген кең ауқымды құрылымдық қайта
құрылулар кезеңінде орынды болды, ел қаржысын басқару кредиторлық
берешектің өсуімен және қаржы көздерімен қамтылмаған мемлекеттік
міндеттемелер салдарынан сипатталған. Берілген проблемаларды реттемей
экономиканы тұрақтандыру және одан әрі өсіру мүмкін емес.
2006 жылға қарай қалыптастырылған рәсімдер бюджетті қалыптастыру мен
атқарудың ашықтығы мен есептілігін, сондай-ақ бюджет есептілігінің
жеделдігі мен сенімділігінің белгілі бір деңгейіне жетуге мүмкіндік берді.
Алайда, бюджет қаражатын нысаналы пайдалануды бақылаудың қазіргі жүйесі
бюджет шығыстарының ресурстарға қажеттілікке сәйкес толық қамтамасыз етеді,
бұл бекітілген көрсеткіштер мен нақты кассалық шығыстардың арасындағы
максималды дұрыс сәйкестікті қамтуды білдіреді.
Сонымен қатар, бұл ұстаным бюджетті қалыптастыру және оны атқару
кезінде жүргізіліп отырған мемлекет саясатының мақсаттарына жету дәрежесін
толық көлемде қадағалауға мүмкіндік бермейді және қолда бар ресурстарды
тиімді әрі нәтижелі пайдалануға кепілдік бермейді.
Бұл ретте, әкімшілердің жекелей алғандағы көбіне мемлекеттік органның
ішкі міндеттерін шешуге тұтастай, елдің және қоғамның міндеттерін шешпеуге
бағытталған өз қызметінің нәтижесі үшін жауапкершілігіне қатысты шын
мәнінде маңызды нормаларды орындаудың формальдылығы байқалады.
Мұндай ұстаным бюджет қаражатын пайдаланудың нәтижелілігінің орнына,
қаржы ағындарына бақылауды қалыптастыру мен сақтауға мүдделілігі көрінетін
“бюджеттік шектеулердің босаңдығын” айқындап берді.
Аталған жүйелі кемшіліктерді жоюға бюджеттік ресурстарды мемлекеттік
басқарудың тиімді жүйесін және нақты, өлшенетін қоғамдық маңызы бар
нәтижелерге қол жеткізуде бюджет процесіне барлық қатысушылардың орнықты
мүдделілігі мен қызығушылығын жасаумен тұжырымдалатын жүргізіліп отырған
әкімшілік реформаның іс-шаралары бағытталған. Бюджет жүйесі формальды емес,
нормативтік белгіленген қағидаттар мен ережелерді орындау тұрғысынан іс
жүзінде бірыңғай болады.
Берілген міндетке жету үшін біріншіден, әкімшілерге белгілі бір
нәтижелер үшін бюджеттен бөлінген қаржы ресурстарын бөлу мен пайдалануда
кеңірек тәуелсіздік беру жолымен, және екіншіден, аталған нәтижелерге қол
жеткізу мемлекеттік органдардың дербес жауапкершілігін күшейту жолымен
жоспарланып отыр.
Бюджетті жоспарлау және атқару бюджет қаражатын пайдаланудың бағыттары
мен нәтижелері туралы толық ақпаратпен сүйемелденеді, оның негізінде бюджет
саясатын өзгерту туралы шешім қабылданады, ал мемлекеттік органдар өз
функцияларының сапалы орындалуына жауапты болады.
Бюджетті жоспарлау мен атқару рәсімдерін жетілдіру шаралары мынадай
қағидаттарға негізделеді:
- стратегиялық, орта мерзімді мақсаттармен, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының және экономиканың бәсекеге қабілеттігін орнықты өсіру
міндеттерімен үйлестіру;
- республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының және экономиканың
бәсекеге қабілеттігін орнықты өсірудің стратегиялық, орта мерзімді
міндеттерінің индикаторларына сәйкес келетін түпкі нәтижелерге және
нысаналы индикаторларға қол жеткізу;
- корпоративтік басқару;
- мемлекеттік органдар мен ұйымдардың ағымдағы және күрделі шығыстарын
қалыптастырудың объективтілігіне қол жеткізу;
- бюджетті әзірлеу және атқару жөніндегі рәсімдерді ықпалдастыру;
- мемлекеттік органның ішінде және мемлекеттік органдардың арасында
бюджетті атқару рәсімдерінде қайталанатын іс-қимылдарды болдырмау;
- ақпараттық жүйелерді оңтайлы қолдана отырып, бюджетті жоспарлау және
атқару кезеңінде еңбек өнімділігін арттыру.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу – бұл бюджет ресурстарын мемлекеттік
саясаттың басымдықтары мен бюджет қаражатын пайдаланудың күтілетін
нәтижелерінің қоғамдық маңыздылығын ескере отырып, мемлекеттің мақсаттары,
міндеттері мен функциялары бойынша бөлуді қамтамасыз ететін бюджетті
жоспарлау, атқару және атқарылуын бақылау әдісі.
Бұл әдіс шығындар мен нәтижелерді, бюджет қаражатын жұмсаудың ең тиімді
жолдарын таңдауға, жоспарланған нәтижелердің деңгейін және олардың сапасын
уақтылы бағалауға мүмкіндік береді.
Бюджет процесін реформалау қаржы менеджментінің қағидаттарын енгізу
алғышарттарын жасайды, яғни, орындайтын функцияларды әкімшілендірілетін
бағдарламалардың тиімділігі жөнінде мемлекеттік органның қызметі туралы
пікір айтуға мүмкіндік беретін нақты мүмкіндіктерге бейімдеу жөніндегі
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің өкілеттіктерін кеңейту.
2009 жылдан бастап үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшу іске асырылады.
2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу
экономика дамуының бюджет кірістері мен шығыстарын орта мерзімді
болжамдауда бар тәжірибеге және бюджет процесінің жетілдірілген әдістеріне
негізделетін және қолданылатын болады.
НӘТИЖЕ
Сурет 1. Бюджет процесін реформалау құрылымы
Бюджет процесі тұрақтандырылады және сабақтастырылады, өйткені
бюджетті қалыптастыру процесінің алғашқы нүктесі болып алдын-ала бекітілген
шығыстар мен кірістердің болжамы болып табылады. Бюджет “жылжымалы негізде”
қалыптастырылады, бұл ретте өткен жылғы болжам бір жылға алға жылжытылатын
болады.
Елдің саяси жүйесіндегі және мемлекеттік жоспарлаудағы өзгерістер
(нәтижеге бағдарланған бюджетті жоспарлауға көшуге), жоспарлаудың қазіргі
жүйесіне жүргізілген талдауға және Дүниежүзілік Банктің инвестициялық
жобалар жөніндегі ұсыныстарына орай инвестициялық жобаларды ісі асыруға,
сондай-ақ Бюджет кодексінің нормаларына сәйкес бюджеттік инвестицияларды
жоспарлауға да және іске асыруға да тәсілдер жетілдірілетін болады.
Тұтастай, инвестициялық жобаларды іріктеу және мониториг қағидаттары мен
тетігі қайта қаралады.
Инвестициялық сипаты бар іс-шараларды іске асыру қажеттігі әзірленетін
стратегиялық құжаттар, мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде қаралатын
болады.
Инвестициялық бағдарламалардың қымбаттау проблемалары экономикалық
сараптама жүргізу сатысында уақтылы анықталатын болады, бұл жобаларды іске
асыруға арналған бюджет қаражатын тиімсіз жұмсауды қысқарту мүмкіндігін
қамтамасыз етеді.
Салық саясаты 2008-2010 жылдары елдің индустриялық-инновациялық дамуын
ынталандыруды жалғастыруға, бәсекеге қабілеттілікті және экономикадағы
берілген салық жүктемесінің ұтымды теңгерімін жасауға бағытталады.
Шағын және орта бизнеске салық салудың қазақстандық жүйесі салық
салудың төменгі ставкасымен ғана емес, сондай-ақ едәуір оңайлатылған
есептілігімен сипатталатын жеңілдетілген жүйе түрінде ұсынылған.
2006 жылғы 1 қаңтардан бастап оңайлатылған декларация негізінде арнайы
салық режимін (АСЖ) қолданатын шағын бизнес субъектілеріне арналған арнайы
салық режимін қолданудың саласын жалдамалы қызметкерлердің саны мен шекті
кірісті ұлғайту жолымен кеңейту жүргізілді.
Оңайлатылған салық режимінің қолданылуы жағдайында шағын бизнес
субъектілерінің қызметті жүзеге асырудың оң тәжірибесін ескере отырып, 2007
жылғы 1 қаңтардан бастап патент негізінде АСЖ-дағы салық ставкасының
ставкасы 3-тен 2%-ға дейін төмендетілді, оңайлатылған декларация негізінде
АСЖ-дағы жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғаларға арналған бөлетін
прогрессивтік шәкілдің орнына 3%-дан 5%-ға дейінгі және 3%-дан 7%-ға
дейінгі ставкаларымен тиісінше 3% деңгейінде бірыңғай ставка белгіленді.
Бұл шара өзінің кәсіпкерлік қабілеті мен идеяларын іске асыруға ұмтылатын
халықтың бастамашыл бөлігіне қолдау көрсетеді.
2007 жылдан бастап әлемдегі ең төменгілердің бірі болған 10 пайыз
деңгейіндегі жеке табыс салығының жайпақ шәкілі енгізілді.
2008 жылы қосылған құн салығының ставкасы 13 пайызға дейін
төмендетілді. Бұл шара кәсіпорындарға өндірісті жаңғыртуға жұмсалған
қаражатты айналымнан оны кеңейтуге және дамытуға босатуға мүмкіндік берді.
Бұл ретте салық салынатын кірістен айлық есептік көрсеткіштің орнына ең
төменгі жалақы мөлшері алып тасталады. Адамдардың өзіндік материалдық әл-
ауқатын арттыруға уәждемесін арттыруға бұл норманы енгізудің негізгі әсері
болды.
Жоғары технологиялы және экспортқа бағдарланған өндіріс үшін жағдай
жасау мақсатында Қазақстанда 3 арнайы экономикалық аймақ құрылды, оларда
корпорациялық табыс салығынан, жер салығынан, мүлікке салынатын салықтан,
қосылған құн салығынан және кеден баждарына босату жүзеге асырылады.
Салық саясатының 2008-2010 жылдарға арналған негізгі бағыттары әділ әрі
сыннан өткен кұрал, экономиканың қажетті бағыттарының дамуын ынталандырушы
және мемлекеттік функцияларды толық орындауды қамтамасыз етуші ретінде
әлеуметтік маңызы бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz