Жалпы жаза ұғымы
Кіріспе
1.Жалпы жаза ұғымы
Негізгі бөлім
1.Алғашқы мемлекеттердің пайда болуы кезіндегі жазаның дамуы тарихы
2.Ортағасырдағы мемлекеттердегі негізгі жазаның дамуы
3.Жаңа кезеңдегі мемлекеттердегі қылмыстық жаза.
4.Қазақ хандығындағы жаза және оның даму барысы.
5.Кеңес заманындағы қылмыстық құқықтағы жаза мәселелері.
6.Қазіргі кездегі АҚШ, Германия, Франция қылмыстық құқығы бойынша жаза
Қорытынды
1. Қазақстан Республикасындағы жаза мәселесі және маңызы
1.Жалпы жаза ұғымы
Негізгі бөлім
1.Алғашқы мемлекеттердің пайда болуы кезіндегі жазаның дамуы тарихы
2.Ортағасырдағы мемлекеттердегі негізгі жазаның дамуы
3.Жаңа кезеңдегі мемлекеттердегі қылмыстық жаза.
4.Қазақ хандығындағы жаза және оның даму барысы.
5.Кеңес заманындағы қылмыстық құқықтағы жаза мәселелері.
6.Қазіргі кездегі АҚШ, Германия, Франция қылмыстық құқығы бойынша жаза
Қорытынды
1. Қазақстан Республикасындағы жаза мәселесі және маңызы
Қылмыстық жаза - заңмен белгіленген және қылмыс жасаған тұлғаға қатысты қолданылатын мемлекеттік күштеу шарасы. Жаза қылмыстық әрекетке тиісті қолданылады және оның қоғамдық қауіптілігіне және ауырлығына сәйкес болуы керек.Қылмыстық жаза қылмыстың қылмыстық-құқықтық задаптары және қылмыспен күресудегі қажетті құқықтық құралдардың бірі ретінде танылады.
Қылмыстық жаза адам және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, ұйымдардың меншігін, құқықта-ры мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, мемлекеттердің конституциялық құрылысын және аумақтық тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің басқа да заңмен қорғалатын мүдделерін түрлі қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау үшін қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіның 38-бабында жаза ұғымына мынадай анықтама берілген: «Жаза дегеніміз - соттың үкімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған адамға қатыс-ты қолданылады және Кодексте көзделген осы адамның құқықтары мен бостандықтарын айыру немесе шектеу болып табылады».
Жаза, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып табыла келе, қылмыс жасаған адамға тек соттың үкімі негізінде ғана тағайындалуы мүмкін. Мұндай жағдайда үкім Қазақстан Республика-сының атынан шығарылады.Заңды күшіне енген соттың үкімі барлық ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, сондай-ақ азаматтар үшін міндетті және Қазақстан аумағында тікелей орындалуы тиіс. Сонымен қатар, жаза-ны орындау мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі.
Үкімде тағайындалған жаза қатаң жеке сипатқа ие, яғни қылмыс жасаған тұлғаға нақты қатысты қолданылады, басқа тұлғаларға таралмайды. Мемлекет жаза тағайындау жолымен қылмыскерді қоғам алдындағы кінәсін жууға міндеттейді және қылмыс жасаған тұлғаны белгілі бір заңды мойынұсыну мінез-құлқына мәжбурлейді. Жаза қылмыскерді белгілі бір құқығынан айырады, қасірет әкеледі. Олар куштеу, моральдық және материалдық сипатта болуы мумкін.
Жазалаудың сазайын тарттырушылық элементтері жазаның қорқыту секілді қасиетін сипаттайды. Сазайын жазаның ауырлығының дәрежесін көрсетеді. Жазалаудың сазайын тарттыру, куштеу силаттары неғұрлым интенсивті болса, жаза соғұрлым ауыр болады. Өз кезегінде, тағайындалатын жазаның ауырлығы жасалған қалмыстың сипатына және ауырлық дәрежесіне, қылмыскердің жеке тұлғасына және істің басқа жағдайларына тәуелді болады.
Осылайша, жазаның міндетті қасиеті болып оның сазайын тарттырушылық табылады, оны жазаның куштеу жағы деп, яғни заңмен көзделген құқықтарынан айыру мен сотталған адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуді қолдану деп қарастыру қажет. Сонымен бірге, қылмыстық жаза жан азабын тарттыру, қасіреттер келтіру мен адамның қадірқасиетін қорлау мақсатына ие болмайды.
Қылмыстық жаза адам және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, ұйымдардың меншігін, құқықта-ры мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, мемлекеттердің конституциялық құрылысын және аумақтық тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің басқа да заңмен қорғалатын мүдделерін түрлі қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау үшін қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіның 38-бабында жаза ұғымына мынадай анықтама берілген: «Жаза дегеніміз - соттың үкімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған адамға қатыс-ты қолданылады және Кодексте көзделген осы адамның құқықтары мен бостандықтарын айыру немесе шектеу болып табылады».
Жаза, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып табыла келе, қылмыс жасаған адамға тек соттың үкімі негізінде ғана тағайындалуы мүмкін. Мұндай жағдайда үкім Қазақстан Республика-сының атынан шығарылады.Заңды күшіне енген соттың үкімі барлық ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, сондай-ақ азаматтар үшін міндетті және Қазақстан аумағында тікелей орындалуы тиіс. Сонымен қатар, жаза-ны орындау мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі.
Үкімде тағайындалған жаза қатаң жеке сипатқа ие, яғни қылмыс жасаған тұлғаға нақты қатысты қолданылады, басқа тұлғаларға таралмайды. Мемлекет жаза тағайындау жолымен қылмыскерді қоғам алдындағы кінәсін жууға міндеттейді және қылмыс жасаған тұлғаны белгілі бір заңды мойынұсыну мінез-құлқына мәжбурлейді. Жаза қылмыскерді белгілі бір құқығынан айырады, қасірет әкеледі. Олар куштеу, моральдық және материалдық сипатта болуы мумкін.
Жазалаудың сазайын тарттырушылық элементтері жазаның қорқыту секілді қасиетін сипаттайды. Сазайын жазаның ауырлығының дәрежесін көрсетеді. Жазалаудың сазайын тарттыру, куштеу силаттары неғұрлым интенсивті болса, жаза соғұрлым ауыр болады. Өз кезегінде, тағайындалатын жазаның ауырлығы жасалған қалмыстың сипатына және ауырлық дәрежесіне, қылмыскердің жеке тұлғасына және істің басқа жағдайларына тәуелді болады.
Осылайша, жазаның міндетті қасиеті болып оның сазайын тарттырушылық табылады, оны жазаның куштеу жағы деп, яғни заңмен көзделген құқықтарынан айыру мен сотталған адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуді қолдану деп қарастыру қажет. Сонымен бірге, қылмыстық жаза жан азабын тарттыру, қасіреттер келтіру мен адамның қадірқасиетін қорлау мақсатына ие болмайды.
1)Қаиржанов Е, УП РК общ.часть, изд -3-е,доп. Университет ҚАЙНАР, Алматы 2000ж
2)В. А. Наумов, ауд:Н.О. Дулатбеков,Ресей қылмыстық құқығы,Астана-Фолиант, 2005ж.
3)А. Қ. Мұхтарова, Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы, Алматы –Нұр ПРЕСС, 2005ж.
4)Ү. Ш. Шапақ, Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы,Оқу құралы, Астана –Заң Насихат, 2005 ж.
5)Б. Е. Айтжан, А.М. Хусаинова, РИМ ҚҰҚЫҒЫ, Жеті жарғы, Алматы 2005 ж.
6)Е.Ә.Оңғарбаев, А. А. Смағұлов. ҚР Қылмыстық құқығы/Қарағанды Болашақ. Баспа 2005
7)Ғ. Маймақов, ҚР-ның саяси құқықтық тарихы, Алматы –Ғылым, 2000ж.
2)В. А. Наумов, ауд:Н.О. Дулатбеков,Ресей қылмыстық құқығы,Астана-Фолиант, 2005ж.
3)А. Қ. Мұхтарова, Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы, Алматы –Нұр ПРЕСС, 2005ж.
4)Ү. Ш. Шапақ, Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы,Оқу құралы, Астана –Заң Насихат, 2005 ж.
5)Б. Е. Айтжан, А.М. Хусаинова, РИМ ҚҰҚЫҒЫ, Жеті жарғы, Алматы 2005 ж.
6)Е.Ә.Оңғарбаев, А. А. Смағұлов. ҚР Қылмыстық құқығы/Қарағанды Болашақ. Баспа 2005
7)Ғ. Маймақов, ҚР-ның саяси құқықтық тарихы, Алматы –Ғылым, 2000ж.
Жоспар:
Кіріспе
1.Жалпы жаза ұғымы
Негізгі бөлім
1.Алғашқы мемлекеттердің пайда болуы кезіндегі жазаның дамуы тарихы
2.Ортағасырдағы мемлекеттердегі негізгі жазаның дамуы
3.Жаңа кезеңдегі мемлекеттердегі қылмыстық жаза.
4.Қазақ хандығындағы жаза және оның даму барысы.
5.Кеңес заманындағы қылмыстық құқықтағы жаза мәселелері.
6.Қазіргі кездегі АҚШ, Германия, Франция қылмыстық құқығы бойынша
жаза
Қорытынды
1. Қазақстан Республикасындағы жаза мәселесі және маңызы
Кіріспе.
1. Жалпы жаза ұғымы
Қылмыстық жаза - заңмен белгіленген және қылмыс жасаған тұлғаға
қатысты қолданылатын мемлекеттік күштеу шарасы. Жаза қылмыстық әрекетке
тиісті қолданылады және оның қоғамдық қауіптілігіне және ауырлығына сәйкес
болуы керек.Қылмыстық жаза қылмыстың қылмыстық-құқықтық задаптары және
қылмыспен күресудегі қажетті құқықтық құралдардың бірі ретінде танылады.
Қылмыстық жаза адам және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, ұйымдардың меншігін, құқықта-ры мен заңды мүдделерін, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, мемлекеттердің конституциялық
құрылысын және аумақтық тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің басқа
да заңмен қорғалатын мүдделерін түрлі қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау
үшін қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіның 38-бабында жаза ұғымына
мынадай анықтама берілген: Жаза дегеніміз - соттың үкімімен тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға қатыс-ты қолданылады және Кодексте көзделген осы адамның құқықтары
мен бостандықтарын айыру немесе шектеу болып табылады.
Жаза, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып табыла келе, қылмыс жасаған адамға
тек соттың үкімі негізінде ғана тағайындалуы мүмкін. Мұндай жағдайда үкім
Қазақстан Республика-сының атынан шығарылады.Заңды күшіне енген соттың
үкімі барлық ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, сондай-ақ азаматтар үшін
міндетті және Қазақстан аумағында тікелей орындалуы тиіс. Сонымен қатар,
жаза-ны орындау мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі.
Үкімде тағайындалған жаза қатаң жеке сипатқа ие, яғни қылмыс жасаған
тұлғаға нақты қатысты қолданылады, басқа тұлғаларға таралмайды. Мемлекет
жаза тағайындау жолымен қылмыскерді қоғам алдындағы кінәсін жууға
міндеттейді және қылмыс жасаған тұлғаны белгілі бір заңды мойынұсыну мінез-
құлқына мәжбурлейді. Жаза қылмыскерді белгілі бір құқығынан айырады,
қасірет әкеледі. Олар куштеу, моральдық және материалдық сипатта болуы
мумкін.
Жазалаудың сазайын тарттырушылық элементтері жазаның қорқыту секілді
қасиетін сипаттайды. Сазайын жазаның ауырлығының дәрежесін көрсетеді.
Жазалаудың сазайын тарттыру, куштеу силаттары неғұрлым интенсивті болса,
жаза соғұрлым ауыр болады. Өз кезегінде, тағайындалатын жазаның ауырлығы
жасалған қалмыстың сипатына және ауырлық дәрежесіне, қылмыскердің жеке
тұлғасына және істің басқа жағдайларына тәуелді болады.
Осылайша, жазаның міндетті қасиеті болып оның сазайын тарттырушылық
табылады, оны жазаның куштеу жағы деп, яғни заңмен көзделген құқықтарынан
айыру мен сотталған адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуді қолдану
деп қарастыру қажет. Сонымен бірге, қылмыстық жаза жан азабын тарттыру,
қасіреттер келтіру мен адамның қадірқасиетін қорлау мақсатына ие
болмайды.[1]
Жазалауға жағымсыз құқықтық және моральдық зардаптарға әкелетін
соттылық секілді қасиет тән болады. Егер тұлға жаңа қылмыс жасаса, бірінші
қьілмыс үшін сотталғандықтың болуы қылмыстық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жай ретінде бағаланады.
Жазаны өзге де мемлекеттік мәжбүрлеу шараларынан ерекшелендіретін белгісі
ретінде жазалау барысында сотпен қылмыскерге және ол жасаған әрекетке тек
құқықтық емес, моральдық та жағымсыз бағалау берілетіндігінен тануға
болады. Сол себепті, жаза қылмыс жасаған тұлғаға мемлекеттің атынан
берілген жағымсыз баға болып табылады. Сондай-ақ, жазаны орындау жаза
мемлекеттің мәжбүрлік күшімен қамтамасыз етіледі.
Сонымен, қылмыстық жаза дегеніміз - қылмыстық заңмен бел-гіленген, қылмыс
жасауда кінәлі тұлғаға сотпен қолданылатын, сазайын тарттыру қасиетіне ие
және қылмыс жасаған адамға мемлекеттің көзқарасын сипаттайтын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы.
Негізгі бөлім.
1.Алғашқы мемлекеттердегі жазаның даму тарихы
Ежелгі Вавилон мемлекеті Тигр мен Ефрат өзенінің аралығында б.з.д II-
III ғасырлардағы ең ауқатты күшті дамыған мемлекеттің бірі болатын. Вавилон-
аморит патшалығы сол кездерде б.з.д 1792- 1750жылдары Хамурапи патшаның
тұсында өзінің гүлдену шағына жетті. Хамурапи заманында Вавилонда ертедегі
шығысқа тән қалыптасты. Ел басқару ісі қатаң тәртіпте бір орталыққа бағынды
және бүкіл жоғарғы билік заң шығарушы, орындаушы, сот және діни биліктің
барлығы патшаның қолында жинақталды.
Ежелгі Вавилон құқығының маңызды ескерткіштерінің бірі болып Хамурапи
патшаның заңдар жинағы деп есептеледі. Заң жинағы 282 баптан тұрады. Қылмыс
пен жаза, Хамурапи заңдарында қылмыстық – құқықтық жауапкершіліктің басты
принциптерін орнықтыратын жалпы ережелер жоқ. Заң бірдей қылмыс жасағаны
үшін адамдарға жазаны олардың табына, әлеуметтік тобына қарап тағайындады.
Хамурапи заңдары тек қоғамның дәстүрімен кек алу белгілері байқалатын
әртүрлі жазалар да тағайындалды.[2]
Өлім жазасы өртеп жіберу, суға батыру, шанышқыға отырғызу, тірідей
көму сияқты жантүршігерлік түрде қолданды. Вавилонда, сондай ақ тілін,
қолын, саусақтарын, құлағын кесіп алу, көзін зақымдау және басқа денеге
таңба түсіретіндей жазалар да белгіленді.
Заңда қылмыстық құқық өте қатал қаралған. Қылмыстық құқықтың
санкциясында қанға қан, жанға жан -дейтін идея жатыр. Осы принципті
Хамурапи заңдарында барынша тежеуге тырысты. Жазалар көбіне талион
принципіне негізделген. Мысалға, 200- бапта Біреудің тісін сындырған
адамның да тісін сындыру керек делінген. Кейбір жағдайларда талион
принципі тек символикалық түрде ғана байқалады. Сәтсіз операция жасаған
дәрігерге саусақтарын шауып алу қаупі төнген, нәрестені аштан өлтірген
емізуші әйелдің көкірегін кесіп тастаған. Хамурапи заңында түрлі жазаларды
көреміз: өлім жазасы, дене жарақаты, үйінен немесе туған жерінен қуу, дүре
салу, ақшалай айып, қызметінен босату және т.б
Заң өлім жазасын 30 жағдайда кесе алды. Өлтіру жазасы: кінәләнә
өртеу, суға батыру, дарға асу арқылы жүзеге асырылды. Сонымен талион
принципі бойынша символдық ретінде қылмыс істеген мүше жазасын алатын.[3]
Ежелгі қиыр Шығыс мемлекеті Қытай мемлекеті тарихы 4 кезеңге
бөлінген:
1. Шань, 2. Чжоу дәуірі, 3. Цин дәуірі, 4. Хань дәуірі.
Чжоу дәуіріндегі құқық бойынша Қытайдағы Қылмыстық кодексті аты аңызға
айналған МУ патша шығарған деп есептеледі. Оның құрамына қылмыстық құқықтар
жинағын құрайтын 3000 қылмыстық шешім кіретін. Жазалау жүйесі жеткілікті
дамыған еді. Маңызды қылмыстарға тағылатын жазалар ерекше болатын: өлім
жазасы, еркектерді кестіру немесе әйелдерді қамап қою, аяқты кесіп тастау,
мұрын кесу, татуйровка түріндегі қорлық таңба салу. Бұл жазалардың барлығы
патшаға тіл тигізгені үшін қолданылатын. Қылмыстар кездейсоқ және қасақана
деп екіге бөлінді. Жоғарғы судья өлім жазасына тартылаатын қылмыстарды
қарастырып, төменгі инстанция соттары қалған істерді қарайтын еді.[4]
Ежелгі Үндістандағы Қылмыс пен жаза Ману заңдарында қасақана қылмыс
пен абайсызда, алғаш рет қылмыс жасау ауыр қылмыс пен онң жеңіл түрінің
айырмашылығы көрсетілген. Жинақ шыққан ежелгі кезеңде құқықтық мәдениеттің
жоғары дәрежеге жеткендігі байқалады. Қылмысты түрлерге бөліп қарастырған:
1. Мемлекетке қарсы жасалған қылмыстар- өлім жазасы;
2. Жеке адамға жасалған қылмыстар- брахманға жасалған қылмыс өлім жазасы,
брахманды қай жерімен ұрса сол жері кесілуі тиіс болатын;
3. Ар –ожданға жасалған қылмыстар- айып төлеу;
4. Меншікке қарсы қылмыстар-ұрлық,түнде жасалса үшкір нәрсеге отырғызып
қойды,басқа жағдайларда айып төленді;Жасалуына байланысты ұрлықты 1
рет жасаса 2 саусағын, 2 рет жасаса қолын, 3 рет жасаса өлім жазасы
тағайындалған
5. Отбасына қарсы қылмыстар- түрмеге жабу, суға батырып, кандалаға
талатып өлтіру,жоғары тұрған әйелге бару өлім жазасы;
Ежелгі Үндістанда қылмыскерлердің мүлкін тәркілеумен бірге жүргізілетін.
Қылмыскерді жұртшылық көру үшін түрмені үлкен жолдардың бойына салатын;
Ману заңдарында “жаза бүкіл адамды билейді, жаза қорғайды, ол өзгелер
ұйқтап жатқанда сергектік танытып, ояу болады”(VII, 18 бап)[5]
Ежелгі Грециядағы біздің дәуірімізге шейін 621 жылы Афинде архонт
Драконт жазған құқық нормалары халыққа жарияланды. Ол тарихқа драконт
заңдары деген атпен енді де, кейн ол жалпы шектен тыс қатал заңдардың
теңеу болып кетті.
Драконт заңдардың шектен тыс қаталдығы алдымен ұрлық үшін берілетін
жазаға қатысты болд. Қандай да болмасын ұрлық жасаған адам өлім жазасына
тартылатын.[6]
Рим Құқығы. Римдіктер әлемді 3 рет жаулап алды: бірінші рет
легиондармен, екінші рет хрестиан дінімен, үшінші рет құқығымен. Жазылып
қойған сана деп аталатын Римдік құқықтың классикалық түрін Батыс Еуропада
көп феодалдық мемлекеттерде қолданылатын. Ол көп мемлекеттердің құқық
жүйесінің негізін қалады. Бұл құқық жүйесі континенталды және романдық-
германдық құқық жүйесі деп аталады.
Қылмыс құқығы оның жасалуына қарай ерекшеленген. Ұрлық жасағандар,
үйді өртегендер, егін, мал ұрлаған қылмыскерлер өлім жазасына кесілді.
Түнде ұрлық істеген адамды ең алдымен ұрады, содан кейін жәбірленушіге
құқық беріледі.
Деликт (жеке құқык бұзушылык) — кұкық бұзушылық, бұл бойынша жеке
азаматтардың мүліктік және мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына заңсыз
іс-әрекеттермен келтірілген зиянды, оны келтірген тұлға толык көлемінде
өтеуге тиіс бол-ған.
Жеке деликт 3 элементтен кұралған:
1) бір тұлғаның баска тұлғаға келтірген объективтік зияны; 2) заңсыз іс-
әрекет жасаушы тұлғаның кінәсі (касақана немесе абайсызда); 3) зан.ның
мұндай әрекеттерді заңсыз деп тануы . Негізгі деликтілер — жеке жәбір,
үрлык, бөтен адамның мүлкін заңсыз бүлдіру, корқыту, алаяқтык.[7]
ДЕЛИКТ
ТҮРЛЕРІ
■" V
Жария деликт Жеке деликт
(құқыққа қарсы, әрі - жеке жәбір;
мемле-кет мүддесіне - ұрлық;
қарсы әрекет-тер, - алаяқтык;
яғни кылмыс. Мемлекет- бәтеннің затын
тарапынан жазалау бүлдіру;
шарала-ры - қоркыту;
колданылған)
Деликттер- адамды ұру, тіл тигізу, дене мүшесін зақымдаушылық. Адамдарды
түн ішінде жинау, жауды Римге соғыс ашу үшін дайындалу, сот
қызметкерлерінің пара алуы, қоғамдық тәртіпті бұзу мемлекетке қарсы
жасалған қылмыстарға жатады.
Франк мемлекетіндегі негізгі жазаның ерекшелігін айта кететін болсақ,
жазаның негізгі мақсаты жәбірленуші адамға және оның туысқандарына
жәбіршілеуден зиянын өтеу және корольдің тыныштығын бұзғаны үшін айып
төлету болы.
Шешім шығарып, жаза қолдану үшін сумен сынап көру, қайнаған сумен
сынап көру, отпен сынап көру әдіс тәсілдері қолданған.
Франция мемлекетіндегі қылмыс пен жаза негізгі ерекшеліктері ол-
1. Ең ауыр қылмыстар, оны жасаған адам өлім жазасына тартылады. Бұндай
қылмыстарға адам өлтіру, зорлау \, өртеу, ұрлық, діни қылмыстар, өтірік
ақша шығару.
2. Жеңіл қылмыстар,оларға өлім жазасы қолданылмайды. Жаза түрлері тек қана
тәркілеу мен түрмеге қамау болатын.
3.Дінге қарсы қылмыстар.
4. Мемлекетке қарсы қылмыстар- корольге және оның отбасына қарсы істелген
қылмыстар.
Жеке адамдарға істелген қылмыстар, Ауыр жазалар өлім жазасы, өмірлік жер
аудару, өмірбойлық каторга жұмысына жіберу. Екінші түріне дене мушелерін
зақымдау болып табылады. Жазалардың үшінші түрі түрмеге қамау, бұдан кейін
масқаралау жазалары.[8]
Феодалдық қоғамдағы Англия мемлекетіндегі қарым- қатынастар құрыла
бастағанда қылмыстық құқық ежелгі ағылшын-сакстердің әдет ғұрпынан шығатын.
Қылмыс корольге зиян алып келген іс деп түсіндірілетін. Қылмыс корольге,
басқа жеке адамдарға зиян келтірді ме, жоқ па оның үлкен айырмашылығы жоқ,
ол бәрі бі корольге қарсы істелген іс. Жаза кесілетін принцип- талион:
Көзге көз,тіске тіс дегендей. Одан басқа кек алу, айыппұл төлеу түрлері
болған.[9]
Негізгі сол кездердегі мемлекеттің жақсы дамыған қылмыстық құқыққа
байланысты осындай жазалардың түрлері бар.
2.Ортағасырдағы мемлекеттердегі негізгі жаза дамуы.
Орта ғасырлардағы Германияның құқығы өте шиеленіскен, күрделі
жағдайда ыдырады. Германияның әрбір ұсақ мемлекетінің өзінің құқықтары
болатын. Жалпы жүйелеу жұмыстары XIII ғасырда ғана басталды.
Әдеттік құқық 3-ке бөлінетін: феодалдардың, шаруалардың және
қалалардың құққықтары. Бұл үш жүйе шиеленісте ьолғаннан кейін сот
қызметкерлері рим құқығын жиі қолданылатын. Шаруалардың ұлы соғысынан кейін
1532 жылы Германияның рейхстагы Королина деген заң жинағын шығарды. Онда
219 бап бар, олардың 142 бабы қылмыстық процестерден, қалғаны қылмыстық
нормалардан тұрады. Королина феодалдық қылмыстық құжаттардың ең
таңдаулыларына жатады. Королинада қастық пен қауіпсіздік, қылмысты
ауырлататаын және жеңілдететін жағдайлар, аяқталмаған қылмыс және аяқталған
қылмыс, қылмысқа бірге қатысу туралы түсініктер туралы толық айтылған.
Қылмыстардың бәрі бірнеше топқа бөлінеді: шіркеуге, мемлекетке, жеке
меншікке және адамдарға қарсы қылмыстар. Бірақ Королинаның ең ауыры баптар
болатын жазалар туралы, жазалардың мақсаты- халықты қорқытып ұстау.
Бұл заң жинағында өлім жазасы туралы көп айтылған және өлім жазасының
ауыртүрлері көп еді. Жазалардың түрлері: өлім жазасы, дене мүшесін жаралау
жазасы, ұрыны бірнеше құқықтан айыру, темір қарғыны мойнына кигізіп,
жұрттың көзінше ұстау, масқаралау, түрмеде ұстау, зиянын төлету, айыппұл
және басқа да жазалар, Өлім жазасы- өртеу, дөңгелекке салып өлтіру, асып
өлтіру, суға салып өлтіру, тірідей көміп өлтіру. Осы жазаларға қосымша
жазалар: мүлікті тәркілеу, өлтірудің алдында ыстық темірмен сынау, өлтіру
орнына сүйрелеп апару. Тағы да сондай жазалардың түрлері.[10]
Сербияның құқығы өздерінің ежелгі әдеттерінен, Византияның құқықтық
нормаларынан, шіркеудің заңдарынан тұрады. Бірақ оның ең маңызды құжаты
Стефан Душанның қабылдаған заң жинағы. Бұл құқықтық мұра 200 баптан тұрады.
Қылмыстық құқық бойынша Қылмыс- патшаның бейбітшілігін бұзған іс. Жаза- сол
істеген қылмысқа тиісті құн. Кінәнің екі салдары бар: байқаусыздық және
жаман ниетпен жасалған қылмыстар. Бұл заңдылықта сынау туралы өте аз
айтылғанболатын. Сынауды темірмен өткізеді. Темірді қолға ұстап жүру керек.
Жаза кесілуінде кейбір рулық қалдықтар байқалады.[11]
3.Жаңа кезеңдегі мемлекеттердегі қылмыстық жаза.
АҚШ алғашқы мемлекеттік тәуелсіздігі қарсаңында қылмыстық құқыққа көп
мән бере алмады. 13 одақтық колониялар бірігіп Декларация, 1787 жылғы
Конституциясын қабылдау, құқық туралы Биль сияқты заңдардың қабылдануы
негізгі құқықтарға қайнар көз болып табылды. Конституция бойынша қылмысқа
қатысты ешнәрсе айтылмаған, бірақ ол Құқық туралы Бильде негізгі көрінісін
тапты. Нақты жазалар көрсетілмегеніиен қылмыс туралы жазылып кеткен.
Қылмыстар- мемлекетке қарсы, жеке адамға қарсы, меншікке қарсы, дінге қарсы
қылмыстар болып бөлінген.[12]
XIX ғасырларда Франциядағы қылмыстық құқық 1810 жылғы қабылданған
Қылмыстық кодекспен реттелінді. Бұл кодекс бойынша жазаның нақты түрлері
көрсетілген, мысалы, азаптаушы жазалар мен масқаралаушы жазалар:
1)өлім; 2) өмір бойы каторгалық жұмысқа жіберу; 3) жер аудару; 4)
мерзімді каторгалық жұмысы; 5) таңбалау және дүние мүлкін тәркілеу;
Масқаралау жазасына: 1) масқаралау діңгегіне мойнына қарғы салып шығарып
қою; 2) қуғын сүргінге ұшырату; 3) азаматтық қуғындауға ұшырату;
Түзету шарасына: 1) бір мезгілге түзету орындарына қамау; 2) саяси,
азаматтық немесе отбасылық құқын уақытша тоқтату; 3) айыппұл;
Франциядағы қылмыстық кодекс бойынша жазалау шаралары жария түрде
өткізіледі. Мыс. 1-Тарау,12 бап: Әрбір өлімге кесілгеннің басы кесіледі; 26-
бап: Өлім жазасының үкімі айыптау үкімінде көрсетілген жұрт алдындағы
алаңда орындалады;[13]
Осындай жазалардың дамуы негізгі адамға тәрбиелік – тәртіптік тәрбие
береді. Сондай- ақ қылмыстық жазалардың тағайындалуы дерлік барлық
мемлекеттерде ұқсастығын көрсетеді. Мыс,ең ауыр жаза өлім жазасымен
теңестірілуі. Бұл дүние жүзінің жаза тағайындалу мәселесі мемлекеттің пайда
болу тарихымен байланысты.
4.Қазақ хандығындағы жаза және оның даму барысы.
XV ғасырдағы Көшпелі өзбек мемлекетінен бөлініп шыққан Қазақтардың өз
алдында дербес мемлекет құруы негізгі заңдарын бекітуге тура келді. Қазақ
хандығында қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындау бұған дейінгі
мемлекеттердің жазалары тағайындалған болатын. Мыс, Шыңғыс ханның Яса
заңы бойынша жазалау шаралары,көбінесе әскерге байланысты қолданылды. Сол
сияқты, қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы құрады. Бұл жүйе
адат деп аталынған болатын. Әдет – ғұрып нормалары қоғамның барлық жақтарын
реттеп отырды. Адат өте ерте кезден бастап көптеген өзгерістер мен
толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1917
жылға дейін созылады.[14]
Қазақтың әдет- ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:
а) әдет-ғұрыпиар- адат; б) билер сотының практикасы; в) билер съездерінің
ережелері; г) шариғат нормалары.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі Қасым ханның қасқа жолы, Есім
ханның (1598-1628) кезіндегі Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның (1680-
1718) кезіндегі Жеті жарғы атты заңдар жинағы белгілі. Әдет ғұрып
заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары 5 бөлімнен тұрды.
1-ші бөлім- мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан тұрды. 2-ші
бөлім- қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын жинақтады. 3-ші бөлім-
әскери міндеттілік және оны орындау, сондай ақ әскери тәртіпті бұзғандағы
жазаларға байланысты құқықтық нормаларды қарастырды. 4-ші бөлім- елшілік
жораларға байланысты нормалар. 5- ші бөлім қайтыс болғандарды жерлеу, еске
алу т.с.с рәсімдерге арналады. Қасым ханнан соң шамамен 100 жылдан кейін
әдет-ғұрып құқықтары Есім ханның тұсында қайта жүйеленді. Қалмақтармен
соғыстардың күшейуіне байланысты Есім хан әскери міндеткерлікті күшейтіп,
әскери тәртіпті бұзғаны үшін жазаларды қатайтты. Қасым ханның қасқа жолында
да, Есім ханның ескі жолында да жаза қолданудың нгізгі принципі болып
қанға қан, жанға жан болып табылған. Есім ханнан соң Тәуке хан шамамен 80-
90 жылдан соң дала заңдарына өзгертулер мен тоқтатулар енгізіп оны Жеті
жарғы деп атады. Жеті жарғының толық нұсқасы 1832 жылы Санкт- Петрбургте
жарық көрген А. Левшиннің кітабында жазылған. А. Левшиннің кітабы бойынша
Жеті жарғыдағы мынадай жаза тағайындалу негіздері көрсетілген:
- қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, өған ердің құнын
төлеу(ер адамға -1000 қой, әйелге – 500 қой);
- ұрлық, қарақшылық, зорлық зомбылық жасаған адам өлім жазасына
кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; - денеге
зақым келтірілсе, соған сәкес құн төленді( бас бармақ- 100 қой,
шынашақ- 20 қой);
- төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленді;
- егер әйел ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі( егер ағайындары
кешірім жасаса, құн төлеумен құтылады, мұндай қылмысты екі қабат әйел
жасаса, жазадан босатылады);
- егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінің құнын төлейді;
- ата- анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы
баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі;
- өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленеді;
- егер екі қабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес
айлық бала үшін-5 ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға- әр айына 1
түйеден;
- әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып саналады. Мұндай қылмыс
үшін еріне немесе қыздың ата- анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт өзі
зорлаған қызға қалың мал төлеп үйленсе, жазадан босатылады;
- әйелі ерінің көзіне шөп салу үстінде ұсталса, ері оны өлтіруге хақылы,
бірақ қылмысты сол сәтінде жария етуге тиіс;
- біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге
бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен
әкетсе, күйеуіне қалың төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс;
- әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса, арыздығы
үшін айып салынады;
- қан ауыстыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайындар белгілеген жазаға
бұйырылады; мұндай қылмыс бөтендердің қарауына берілмейді;
- құдайға тілтигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі;
- кәпір болған адам мал мүлкімен айдалады;
- құл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде;
- ата – анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған кйі қара сиырға
теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз
қол аяғы байланып, анасының билігіне беріледі;
- ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс;
- ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға тартылады;
- ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады;
Осы айтылған қылмыс түрлері адат бойынша жеке адамдарға қарсы, мүліктік,
дінге қарсы қылмыстар болып жіктеледі.[15]
Қасиетті жерлерді , зираттарды қорлағаны үшін де қатаң жаза
қолданылады. Жазаның түрлері адат бойынша әр түрлі болды. Жазаның ең ауыр
түрі өлім жазасы болды. Тас боран қылып, дарға асу, аттың құйрығына байлау
сияқты түрлері-діннен безгендерге, жақын туыспен жыныстық қатынасқа
түскендерге.
Өлім жазасынан соң дене мүшелерінің бірін құлағын, қолын, мұрнын кесу
қолданылған. Өлім жазасы да, дене мүшелерін кесу де құн төлеумен
ауыстырылып отырған.
Сондай ақелден көшіріп жіберу, мүлкін тәркілеу, айып салу, дүре соғу,
басыбайлы құлдыққа беру, айыпкерді талапкерге жұмысқа беру, масқаралау
сияқты жаза түрлері болды. Жазаны жүзеге асыру көпшіліктің алдында ашық
түрде орындалды.
Құн төлеу дау-дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі болды.
Қылмыстың түріне қарай құн төленді. Құн - ақысын төлеп, жазадан құтылудың
жолы, қылмыстың мал арқылы өлшенетін мөлшері.
Жазаның көбірек қолданылған түрі айып болды. Айып үш тоғыздан бастап
ат-тон айыпқа дейін болды. Айып ұрлық жасағаны үшін үстем тап өкілдері мен
билік өкілдеріне, жеке адамға тіл тигізгені үшін салынады.
Дүре соғу жазаның түрі ретінде соттың шешімімен жүзеге асты.
Қылмыскерді беліне дейін шешіндіріп, етпетінен жатқызып немесе тұрған
бойында қалыңдығы орта саусақтай қамшымен ұратын.[16]
Осындай жазалар арқылы Кеңес дәуіріне шейін қылмыстық істер жазаланып
отырды.
5.Кеңес заманындағы қылмыстық құқықтағы жаза мәселелері.
Айталық, мәселен, жазаның орнына "әлеуметтік қорғау шараларын" көздейтін
1924 жылғы КСРО мен одақтас республикалар қылмыстық заңдарының Негізгі бас-
тауларына сәйкес қуғындау және жер аударуды қолдану нақты қылмыс
жасағандықтары үшін сотталған адамдарға ғана емес, сондай-ақ "сол жердегі
қылмысты ортамен байланысты болуымен" қоғамға қауіпті деп танылған
адамдарға да (олардың белгілі бір қылмыс жасағаны үшін сотқа
тартылғандығына қарамастан немесе олардың белгілі бір қылмыс жасағаны үшін
айыптауды сот ақтағанмен, қылықтың өзі әлеуметтік түрғыда қауіпті болып
танылса) қатысты болды.
Ал шын мәнінде нақты қылмыс жасамағандығына кінәлі емес адамдарды
әлеуметтік тұрғыдан қорғау шараларын қолдану алдында қылмыстық заңдардың
Негізгі бастауларында көзделген көлемнен де айтарлықтай кеңірек болды.
Мысалы, КСРО Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесінің 1934
жылғы жарық көрген "КСРО Ішкі істер халық Халық комиссариаты жанындағы
Ерекше мәслихаттуральі" қаулысында әлеуметтік түрғыдан қауіпті деп танылған
адамдар турасында, тіпті, оларды бес жыл мерзімге дейін еңбекпен түзеу
лагерьлерінде ұстау сияқты шараны қолдану көзделді. Әлеуметтік қорғау
шараларын, яғни шын мәніндегі қылмыстық жазаны соттан тыс қолдану тек 1953
жылы ғана тоқтатылды, ал қылмыстық жаза ұғымының өзі тек 1958 жылы КСРО
және одақтас республикалар қылмыстық заңдарының Негіздерінде қалпына
келтірілді.[17]
Бертін келгенше әкімшілік-құқықтық санкцияларды қылмыстық-құқықтық
санкцияларға айналдырумен ұштасқан қылмыстық жазаны қолдану үрдісін
негізсіз кеңейте берудің және бір проблемасы коштен қалған жоқ (біз оның
келешекте қайтадан "тірілмейтіндігіне" шын сенгендіктен көтеріп отырмыз).
1967 жылы маскүнемдікке қарсы күрескен кезекті науқан кезінде (кеңестік
билік орындары бірақ бұл атам заманғы ресейлік нәубетпен айқастан пәлендей
мән шығара алмады) РФ Жоғарғы Кеңесі Төралқасы 8-сәуірде "Әбден шектен
шыққан маскүнемдерді (алкоголиктерді)' күштеп емдеу және еңбекпен тәрбиелеу
туралы" жарлық жариялады ,ал кеңестік құқықтық шығармашылық дәстүр бойынша
жарлық Жоғарғы Кеңестің сессиясында бекітілісімен заңды күшіне енетін. Оған
сәйкес, әлгі әбден шектен шыққан, спирттік ішімдіктерді ұдайы өлшеусіз
ішетін маскүнемдер емдеуден кейін де жаңағы әдеттерін қоймаса, қоғамдық
тәртіп пен социалистік тұрғыда бірге тұру тәртібін оларға қарсы қолданылған
қоғамдық немесе әкімшілік шараларына қарамастан бұза беретін болса, олар
бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге еңбекпен түзеу профилакторийлерге
жіберуге жатқызылды. Шындығында мұндай "емделушілер" еңбекпен түзейтін
колонияларға түскендей жағдай кешетін (ол қайсыбір профилакторийлердегі
ахуал колониялардағыдан да төмен болатын). Сайып келгенде, бұл, ешқандай
қылмыс жасамаған адамды бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның өзі еді.
Бірақ, бұл формальды түрде жаза деп саналган жоқ, өйткені, еңбекпен түзеу
профилакторийіие жіберу әкімшілік-құқықтық санкцияға жататын. Әрине, бұл
шараны қолдану да әбден жеңілдетілген әкімшілік сот жүргізу арқылы жүзеге
асырылатын. Ал, күштеп емдеуден жалтаруға келсек, ол нағыз қылмыс болып
табылатын. Қарастырылып отырған жарлықтан кейін РФ ҚК-нің жер аударуға
апара жатқан жолдан қашқандығы үшін жауаптылық туралы 196-бабы әлгіндегі
профилакторийге апара жатқандағы немесе соның өзінен қашып кеткендігі үшін
жауаптылықпен толықтырылады және бір жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланатын болады.[18]
Кейіннен күштеп емдеу жоніндегі аталған Жарлыққа (1974, 1982, 1985
жж. — тағы дамаскүнемдікпен күресу жайлы кезекті науқандар турасында)
әрқилы өзгерістер енгізілгенімен, бұлар орын алған ахуалды "орнынан
қозғауға" айтарлықтай әсер ете қойған жоқ.
Арада бес жыл өткеннен кейін әлгі Жарлықтың әсерлі күші әлуетті болып
көрінгеидігі сондай, енді заң шыгарушы нашақорлықпен де осылайша күресуге
бел байлады. 1972 жылғы 25 тамызда РФ Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы тағы да
жарғы қабылдады. Бұған сәйкес денсаулық сақтау органдарының мекемелерінде
емделуден жалтарған нашақорлар аудандық (қалалық) сотгың қаулысы бойынша
еңбекпентүзеупрофилакторийлеріңе, ал 16 жасқажеткен кәмелетке толмағандар
емдеу-тәрбиелеу профи-лакторийлеріне күштеп емдеу үшін жөнелтілетік болды2.
Яғни, сайып келгенде, сол баяғы колония, сол милиция күзеті, сол баяғы
"тікенек сым"... Кейін бұл Жарлық та шамалы өзгеріске түсті, бірақ оң
жағынан емес, қиыс кетті.
Америка Құрама Штаттардың қылмыстық құқығы бойынша жаза.
АҚШ-тың қылмыстық құқығы ағылшындардың жалпы құқығы негізінде
құрылды. Ең алдымен, қылмыстық құқық АҚШ-та заңдар жүйеленбеген және
үзілген күйде болатын. Бірақтан да уақыт өте келе көпшілік штаттарда заңдық
актілер қабылдана бастады. Ең бірінші болып жүйеге келтірілгені 1881 жылғы
Нью-Йорк штатының заңнамасы болып табылады.
Федералдық қылмыстық заңнама алғашқы ретАҚШ-тың ЗАҢДАР ЖИНАҒЫНДА
қылмыстар туралы бөлімінде 1873- 1877 жылдалы кодификацияланды да, кейін
қайтадан 1909 жылы өзгертілген түрде жүйеленді. Соңына қарай, 1948 жылы АҚШ-
тың Заңдар Жинағының 1- інші бөлімі 18 Титиулы ретінде реформаланды.[19]
Қылмыстық іс- әрекеттің түрлері (деяние)
Қылмыстық іс- әрекеттің түрлері қылмыстық заңның ережелеріне сәйкес –
фелонияға, мисдиминорға, бұзушылық және жолдағы теріс қылықтарға бөлінеді.
Фелония (felony)- бұл 1 жылдан артық мерзімге түрмеге қамау жазасы
тағайындалуы мүмкін қол сұғушылық . Фелония А,В,С,D кластарға бөлінеді.
Мисдиминор (misdemeanor)- бұл қол 15 күннен 1 жылға дейінгі мерзімге
түрмеге қамау жазасы тағайындалуы мүмкін қол сұғушылық. Мисдиминор А,В
кластарына бөлінеді.
Бұзушылық- бұл 15 күннен артық емес мерзімге түрмеге қамау жазасы
тағайындалуы мүмкін қол сұғушылық.
Жолдағы теріс қылықтар- жол жүру ережесінің кез келгенін бұзу.
АҚШ-тың қылмыстық құқығында қылмыстық іс- әрекеттің субъектісі болып
жеке тұлға, сондай- ақ заңды тұлға болуы мүмкін. Қылмыстың субъектісінің
жас мөлшері көп штаттарда нақты белгіленбеген.
АҚШ қылмыстық құқығының ғылымы бойынша жаза- әр түрлі нысандағы
қайғы, қасірет, қиналу мен шектелуді- құқық нормаларына және сот үкіміне
сәйкес қылмыс істеген тұлға немесе қылмыстық құқық бұзушылық жүктелген не
өз міндеттемелерін орындамаған тұлғаларға қолдану шарасы.
Американдық юрист ғалымдардың пікірлері бойынша жазаның негізгі
мақсаттары ретінде:
- Сазайынын тарттыру
- қорқыту
- қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру
- жөнделу ,- деп санайды.
Негізгі жазалау түрлеріне:
Өлім жазасы, түрмеге қамау, пробация, айыппұл, үй жағайындағы арест.
Өлім жазасы- АҚШ-та федералдық деңгейде және штаттық деңгейде
бекітілген жазалаудың негізгі түрі. Бұл жаза ереже бойынша ауыр кісі
өлтіру, мемлекеттік опасыздық, зорлау және жәбірленушіні ұрып- соғу жасаған
қылмыскерлерге қолданылады.
Американдық қылмыстық заң бойынша өлім жазасына 16 жасқа жетпеген
тұлғалар да тартылуы мүмкін. Өлім жазасы кейбір штаттардың қылмыстық
заңдарында жас мөлшері көрсетілмеген, бірақтан да 10-12 жастағы 7 жастан
кем емес жасөспірімдер тартылуы мүмкін. Өлім жазасында жоғарғы жас мөлшері
шектелмеген. Әйелдер де өлім жазасына тартылады.
Өлім жазасына қатысты үкімдерді орындау әр түрлі. Көп штаттарда
Арканзас, Иллинойс т.с.с өлім жазасы электрлік орындықтарда
өткізіледі. Ең алғашқы рет мұндай өлім жазасы Нью- Йорк штатындағы Оборн
түрмесінде 1890 жылы 6 тамызда өткізілген болатын.
Аризона, Невада т.с.с 10 штаттарда өлім жазасы- өлім әкелетін газбен
улау формасында қолданылады. Мысалы, көміртек тотығы және көгерткіш
қышқылдар арқылы улау.
Федералдық заң бойынша әскери қылмыстар үшін өлім жазасы кейбір
штаттарда, Монтана, Вашингтон т.с.с дарға асу арқылы жасалады.
4 штатта, Айдахо, Нью- Мексико, оклахома және Техаста өлім жазасының
үкімі инъекция көмегімен адамға ұйқы келтіретін және мүшелерді істен шығару
заттары арқылы, ал Юта штатында – ату жазасымен орындалады.
АҚШ-та бас-бостандығынан айыру түрмеге қамау арқылы жүзеге асырылады.
Қылмыскер соттың үкімі бойынша өзінің жазасын федералдық немесе штаттық
түрмелерде өтейді.
Түрмеге қамау мерзімін шешу туралы сұрақтар қылмыстық-құқықтық доктринада
әр түрлі шешіледі. Теорияға келісе отырып жаңа пенология религиялық қайта
тәрбиелеу әдісінде және тұлғалықтың моральдық қайта тууы, қамауда болудың
да ұзақтығы көп жағдайда қылмыскердің жөнделу ынтасымен байланысты.
Сот үкімде бас- бостандығынан айырудың мерзімініің төменгі, яғни 1 жылдан
кем емес және жоғарғы, 99 жыл шектерін енгізеді, ал нақты мерзім түрменің
әкімшілігімен шешіледі. Бұл жағдайларда қылмыскердің мерзімін өтеуі
негізінде тәртібінің жөнделгеніне байланысты ерте мерзімде босатылуы
мүмкін. Осыған сәйкес мұндай доктринаның тәжірибелік релизациялануы
анықталмаған үкім жүйесінің құрылуына әкеледі. Мыс,. Нью- Йорк штатыны ҚК-
ң §70,00-да Фелония үшін түрмеде қамау анықталмаған болуы керек.
Жаңа пенология теориясына қарсы әділ еңбегі сіңген концепциясы яғни сот
үкімде қамаудың мерзімін нақты анықтау керек.
Келесі концепция қылмыс жасаудан айырудың таңдау мүмкіндігі осыған сәйкес
қылмыскердің қаншалықты қауіпті екенін анықтау керек. Осы екі концепция АҚШ-
тың Заңдар Жинағының 18 Титул §3553 көрінген.
Бас бостандығынан айыру жазасы штат түрмесінде немесе фдералдық түрмеде
атқарылады.
Пробация бұл жазалау шарасы ретінде, заңда көрсетілген негізде арнайы
лауазымды тұлғалардың талаптары мен қадағалауы бойынша бостандықта жүрген
сотталған адамдарға қолданылады. Сот сотталған адамға мынадай талап етуі
мүмкін:
1) өз иждиениясындағы тұлғаларды материалды қамтамасыз етті;
2) айыппұлды төлеуді өткізді;
3) жәбірленушіге қатысты реституцияны жүзеге асырды;*[20]
4) мамандандырылған дайындықтан немесе оқу курсынан өтті;
5) үкімде көрсетілген тиым салынған орындарға барған жоқ,арнайы
адамдармен араласпады;
6) алкогольдік және наркотикті қолданудн ұстанды;
7) емделу курсын өтті;
8) түнгі уақытта түрме бюросының қадағалауында болды;
9) қоғамдық түзеу мекемелерінде тұрды немесе оның бағдарламасына
қатысты;
10) жұмыс істеу орнын немесе тұрғылықты жерін ауыстыру жөніндегі
пробация қызметінің лауазымды тұлғаларына уақытысында барды;
Осы көрсетілген талаптарды сотталған адам орындамаған жағдайда түрмеге
қамауға алынады.
Пробация белгілі бір мерзімге енгізіледі. Ереже бойынша 5 жылға
дейін. Бірақтан да сот өзінің шешімінде өтеудің мерзімін тоқтатуы нмесе
ұзартуы мүмкін. Пробация АҚШ- тың қылмыстық- құқық практикасында 1982 жылы
енгізілді.
Үй жағдайындағы арест- электрондық маниторинг ретінде ең алғаш рет
1984 жылы қолданылды. Бұл жазалаудың ерекшелігі болып, сотталушының соттың
үкімі бойынша үйде болуы міндетті. Дүкенге, жұмысқа және поликлиникаға
баруға рұқсат етіледі, бірақ анықталған уақытта қайта оралуы тиіс. Тәртібі,
жүріс-тұрысы қолына кигізілген білезік арқылы реттеліп, бақылау
пунктіндегеі телефон аппаратындағы арнайы құрылғылар арқылы дыбыс(сигнал)
жіберу-қабылдау арқылы қадағалайды. Бұл жаза түрі 30 жасқа дейінгі
тұлғаларға окүштеу емес қылмыс жасағандарға, хроникалық ауру адамдарға ,7
жастан 10 жасқа дейінгі балдарға, 79 жастағы және одан үлкен қарт
кісілерге, екі қабат әйелдерге қолданылады. Жаза мерзімі -3айға дейін.
Айыппұл- жазаның бір түрі ретінде бас- бостандығынан айыру немесе
пробациямен қоса тағайындалады. АҚШ-тың қылмыстық заңнамаларында айыппұл 3
түрге бөлінеді:
- жеке тұлғаларға арналған айыппұл;
- корпорацияға арналған айыппұл;
- альтернативті айыппұл;
Жеке тұлғаларға арналған айыппұлдың ең жоғарғы мөлшері 50 мың $.
Корпорацияға арналған айыппұл әр фелония үшін 500 мың $ аспайтын, ал А
класындағы мисдиминор үшін- 200 мың $ салынады.
Альтернативті айыппұл- қылмыскерден пайда немесе шығын негізінде
қолданылады.
Қосымша жаза түрлеріне- мүлкін тәркілеу, құқықтан айыру, қоғамдық
жұмыстарға тарту болып табылады. Сондай- ақ, қосымша жаза ретінде
реституцияны қосуға болады. Реституция- жәбірленушінің мүлкін сот үкімі
негізіндегі эквивалент бойынша немесе ақшалай төлеу арқылы қайтару.
АҚШ- та, жазалаумен қатар кең көлемде келесідей қауіпсіздік
шаралары қолданылады.
1) дефектілік құқықбұзушыларды сақтандыру мақсатындағы изоляциясы;
2) нәсіпқұмар психопаттарды сақтандыру мақсатындағы изоляциясы;
Кейбір штаттарда нәсіпқұмар психопаттарға кейбір қосымша жазаларды қолдану
мүмкіндігі қарастырылған. Мысалыға, Колифорния штаттының ҚК- нің §645
сәйкес, 10 жасқа дейінгі қызбен жыныстық қатынас жасаған кінәлі тұлға
кастрацияға тартылуы мүмкін.
3) Наркоман және алкоголик қылмыскерлерді емдеу және мәжбүрлеу
изоляциясы;
Германия қылмыстық құқығы бойынша жаза.
Германдық 1871 жылғы қылмыстық ереже негізінде 1851 жылғы Пруссияның
ережесі қосылған болатын. Бұл қылмыстық заңның құрастырылуына және дамуына
И.Канттың және Г. Гегельдің философиясына негізделген жинақталған заңдық
конструкция саналады.
Германдық қылмыстық заңнамасында біраз айырмашылық белгілері бар.
Қылмыстық кодекс қазірге дейін көптеген өзгертулер мен толықтырулардан
өтті. Ол:
- Веймар Республикасының кезеңіндегі (1919-1933ж.ж) ақшалай айыппұл
туралы заң.
- Фашистік қылмыстық құқығы (1933-1945ж.ж)кезінде ұлттық- социализмнің
идеологиясы мен саясатын қорғауға негізделді.
Бірақтан да фашистік қылмыстық заңнамаларының нормаларының көбісі
фундоменталдық қылмыстық құқық принциптеріне қайшы келді. Осыған сәйкес
1871 жылғы 1933 жылға дейінгі қылмыстық заңдар қалпына келтірілді, ал 1933-
1945 жылдар аралығындағы қылмыстық заңдар күшін жойды.
1951 жылғы ГФР-де қылмыстық құқық реформасы туралы заң
қабылданды.(Блиц-за-кон) 1953 жылы қылмыстық заңнама арнайы Қылмыстық
кодекс деген атауға ие болды.
Жаза. Қылмыстық кодекс жазаны (Strafen) және түзелу шараларын және
қауіпсіздікті (Massnamen) қылмыстық іс- әрекеттің құқықтық салдары ретінде
қарастырады. Жаза туралы сұрақтар тек қана қылмыстық кодекспен емес, сондай-
ақ басқа да заңдармен регламенттеледі.
ГФР- дің Негізгі заңы бойынша 1949 жылы өлім жазасынан бас тартылды.
Герман қылмыстық құқығы бойынша қылмыстық жазаның түрлері- негізгі
және қосымша жазалар болып классификацияланады.
Негізгі жазаларға-
1) Бас – бостандығынан айыру (freiheitstrafe) белгілі бір мерзімге, яғни
1 айдан 15 жылға дейін, немесе өмір бойы бас- бостандығынан
айыру.(§38. ҚК)
Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру- 10 жылға дейін ғана
тағайындалады. Кәмелетке толмағандарға мұндай жазаны қолдану- тәрбиелеу
шаралары жеткіліксіз болып табылғанда немесе жасөспірім ауыр қылмыс
жасағанда ғана қолданылады.
2 аптадан 6 айға дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Жалпы жаза ұғымы
Негізгі бөлім
1.Алғашқы мемлекеттердің пайда болуы кезіндегі жазаның дамуы тарихы
2.Ортағасырдағы мемлекеттердегі негізгі жазаның дамуы
3.Жаңа кезеңдегі мемлекеттердегі қылмыстық жаза.
4.Қазақ хандығындағы жаза және оның даму барысы.
5.Кеңес заманындағы қылмыстық құқықтағы жаза мәселелері.
6.Қазіргі кездегі АҚШ, Германия, Франция қылмыстық құқығы бойынша
жаза
Қорытынды
1. Қазақстан Республикасындағы жаза мәселесі және маңызы
Кіріспе.
1. Жалпы жаза ұғымы
Қылмыстық жаза - заңмен белгіленген және қылмыс жасаған тұлғаға
қатысты қолданылатын мемлекеттік күштеу шарасы. Жаза қылмыстық әрекетке
тиісті қолданылады және оның қоғамдық қауіптілігіне және ауырлығына сәйкес
болуы керек.Қылмыстық жаза қылмыстың қылмыстық-құқықтық задаптары және
қылмыспен күресудегі қажетті құқықтық құралдардың бірі ретінде танылады.
Қылмыстық жаза адам және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, ұйымдардың меншігін, құқықта-ры мен заңды мүдделерін, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, мемлекеттердің конституциялық
құрылысын және аумақтық тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің басқа
да заңмен қорғалатын мүдделерін түрлі қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау
үшін қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіның 38-бабында жаза ұғымына
мынадай анықтама берілген: Жаза дегеніміз - соттың үкімімен тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға қатыс-ты қолданылады және Кодексте көзделген осы адамның құқықтары
мен бостандықтарын айыру немесе шектеу болып табылады.
Жаза, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып табыла келе, қылмыс жасаған адамға
тек соттың үкімі негізінде ғана тағайындалуы мүмкін. Мұндай жағдайда үкім
Қазақстан Республика-сының атынан шығарылады.Заңды күшіне енген соттың
үкімі барлық ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, сондай-ақ азаматтар үшін
міндетті және Қазақстан аумағында тікелей орындалуы тиіс. Сонымен қатар,
жаза-ны орындау мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі.
Үкімде тағайындалған жаза қатаң жеке сипатқа ие, яғни қылмыс жасаған
тұлғаға нақты қатысты қолданылады, басқа тұлғаларға таралмайды. Мемлекет
жаза тағайындау жолымен қылмыскерді қоғам алдындағы кінәсін жууға
міндеттейді және қылмыс жасаған тұлғаны белгілі бір заңды мойынұсыну мінез-
құлқына мәжбурлейді. Жаза қылмыскерді белгілі бір құқығынан айырады,
қасірет әкеледі. Олар куштеу, моральдық және материалдық сипатта болуы
мумкін.
Жазалаудың сазайын тарттырушылық элементтері жазаның қорқыту секілді
қасиетін сипаттайды. Сазайын жазаның ауырлығының дәрежесін көрсетеді.
Жазалаудың сазайын тарттыру, куштеу силаттары неғұрлым интенсивті болса,
жаза соғұрлым ауыр болады. Өз кезегінде, тағайындалатын жазаның ауырлығы
жасалған қалмыстың сипатына және ауырлық дәрежесіне, қылмыскердің жеке
тұлғасына және істің басқа жағдайларына тәуелді болады.
Осылайша, жазаның міндетті қасиеті болып оның сазайын тарттырушылық
табылады, оны жазаның куштеу жағы деп, яғни заңмен көзделген құқықтарынан
айыру мен сотталған адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуді қолдану
деп қарастыру қажет. Сонымен бірге, қылмыстық жаза жан азабын тарттыру,
қасіреттер келтіру мен адамның қадірқасиетін қорлау мақсатына ие
болмайды.[1]
Жазалауға жағымсыз құқықтық және моральдық зардаптарға әкелетін
соттылық секілді қасиет тән болады. Егер тұлға жаңа қылмыс жасаса, бірінші
қьілмыс үшін сотталғандықтың болуы қылмыстық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жай ретінде бағаланады.
Жазаны өзге де мемлекеттік мәжбүрлеу шараларынан ерекшелендіретін белгісі
ретінде жазалау барысында сотпен қылмыскерге және ол жасаған әрекетке тек
құқықтық емес, моральдық та жағымсыз бағалау берілетіндігінен тануға
болады. Сол себепті, жаза қылмыс жасаған тұлғаға мемлекеттің атынан
берілген жағымсыз баға болып табылады. Сондай-ақ, жазаны орындау жаза
мемлекеттің мәжбүрлік күшімен қамтамасыз етіледі.
Сонымен, қылмыстық жаза дегеніміз - қылмыстық заңмен бел-гіленген, қылмыс
жасауда кінәлі тұлғаға сотпен қолданылатын, сазайын тарттыру қасиетіне ие
және қылмыс жасаған адамға мемлекеттің көзқарасын сипаттайтын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы.
Негізгі бөлім.
1.Алғашқы мемлекеттердегі жазаның даму тарихы
Ежелгі Вавилон мемлекеті Тигр мен Ефрат өзенінің аралығында б.з.д II-
III ғасырлардағы ең ауқатты күшті дамыған мемлекеттің бірі болатын. Вавилон-
аморит патшалығы сол кездерде б.з.д 1792- 1750жылдары Хамурапи патшаның
тұсында өзінің гүлдену шағына жетті. Хамурапи заманында Вавилонда ертедегі
шығысқа тән қалыптасты. Ел басқару ісі қатаң тәртіпте бір орталыққа бағынды
және бүкіл жоғарғы билік заң шығарушы, орындаушы, сот және діни биліктің
барлығы патшаның қолында жинақталды.
Ежелгі Вавилон құқығының маңызды ескерткіштерінің бірі болып Хамурапи
патшаның заңдар жинағы деп есептеледі. Заң жинағы 282 баптан тұрады. Қылмыс
пен жаза, Хамурапи заңдарында қылмыстық – құқықтық жауапкершіліктің басты
принциптерін орнықтыратын жалпы ережелер жоқ. Заң бірдей қылмыс жасағаны
үшін адамдарға жазаны олардың табына, әлеуметтік тобына қарап тағайындады.
Хамурапи заңдары тек қоғамның дәстүрімен кек алу белгілері байқалатын
әртүрлі жазалар да тағайындалды.[2]
Өлім жазасы өртеп жіберу, суға батыру, шанышқыға отырғызу, тірідей
көму сияқты жантүршігерлік түрде қолданды. Вавилонда, сондай ақ тілін,
қолын, саусақтарын, құлағын кесіп алу, көзін зақымдау және басқа денеге
таңба түсіретіндей жазалар да белгіленді.
Заңда қылмыстық құқық өте қатал қаралған. Қылмыстық құқықтың
санкциясында қанға қан, жанға жан -дейтін идея жатыр. Осы принципті
Хамурапи заңдарында барынша тежеуге тырысты. Жазалар көбіне талион
принципіне негізделген. Мысалға, 200- бапта Біреудің тісін сындырған
адамның да тісін сындыру керек делінген. Кейбір жағдайларда талион
принципі тек символикалық түрде ғана байқалады. Сәтсіз операция жасаған
дәрігерге саусақтарын шауып алу қаупі төнген, нәрестені аштан өлтірген
емізуші әйелдің көкірегін кесіп тастаған. Хамурапи заңында түрлі жазаларды
көреміз: өлім жазасы, дене жарақаты, үйінен немесе туған жерінен қуу, дүре
салу, ақшалай айып, қызметінен босату және т.б
Заң өлім жазасын 30 жағдайда кесе алды. Өлтіру жазасы: кінәләнә
өртеу, суға батыру, дарға асу арқылы жүзеге асырылды. Сонымен талион
принципі бойынша символдық ретінде қылмыс істеген мүше жазасын алатын.[3]
Ежелгі қиыр Шығыс мемлекеті Қытай мемлекеті тарихы 4 кезеңге
бөлінген:
1. Шань, 2. Чжоу дәуірі, 3. Цин дәуірі, 4. Хань дәуірі.
Чжоу дәуіріндегі құқық бойынша Қытайдағы Қылмыстық кодексті аты аңызға
айналған МУ патша шығарған деп есептеледі. Оның құрамына қылмыстық құқықтар
жинағын құрайтын 3000 қылмыстық шешім кіретін. Жазалау жүйесі жеткілікті
дамыған еді. Маңызды қылмыстарға тағылатын жазалар ерекше болатын: өлім
жазасы, еркектерді кестіру немесе әйелдерді қамап қою, аяқты кесіп тастау,
мұрын кесу, татуйровка түріндегі қорлық таңба салу. Бұл жазалардың барлығы
патшаға тіл тигізгені үшін қолданылатын. Қылмыстар кездейсоқ және қасақана
деп екіге бөлінді. Жоғарғы судья өлім жазасына тартылаатын қылмыстарды
қарастырып, төменгі инстанция соттары қалған істерді қарайтын еді.[4]
Ежелгі Үндістандағы Қылмыс пен жаза Ману заңдарында қасақана қылмыс
пен абайсызда, алғаш рет қылмыс жасау ауыр қылмыс пен онң жеңіл түрінің
айырмашылығы көрсетілген. Жинақ шыққан ежелгі кезеңде құқықтық мәдениеттің
жоғары дәрежеге жеткендігі байқалады. Қылмысты түрлерге бөліп қарастырған:
1. Мемлекетке қарсы жасалған қылмыстар- өлім жазасы;
2. Жеке адамға жасалған қылмыстар- брахманға жасалған қылмыс өлім жазасы,
брахманды қай жерімен ұрса сол жері кесілуі тиіс болатын;
3. Ар –ожданға жасалған қылмыстар- айып төлеу;
4. Меншікке қарсы қылмыстар-ұрлық,түнде жасалса үшкір нәрсеге отырғызып
қойды,басқа жағдайларда айып төленді;Жасалуына байланысты ұрлықты 1
рет жасаса 2 саусағын, 2 рет жасаса қолын, 3 рет жасаса өлім жазасы
тағайындалған
5. Отбасына қарсы қылмыстар- түрмеге жабу, суға батырып, кандалаға
талатып өлтіру,жоғары тұрған әйелге бару өлім жазасы;
Ежелгі Үндістанда қылмыскерлердің мүлкін тәркілеумен бірге жүргізілетін.
Қылмыскерді жұртшылық көру үшін түрмені үлкен жолдардың бойына салатын;
Ману заңдарында “жаза бүкіл адамды билейді, жаза қорғайды, ол өзгелер
ұйқтап жатқанда сергектік танытып, ояу болады”(VII, 18 бап)[5]
Ежелгі Грециядағы біздің дәуірімізге шейін 621 жылы Афинде архонт
Драконт жазған құқық нормалары халыққа жарияланды. Ол тарихқа драконт
заңдары деген атпен енді де, кейн ол жалпы шектен тыс қатал заңдардың
теңеу болып кетті.
Драконт заңдардың шектен тыс қаталдығы алдымен ұрлық үшін берілетін
жазаға қатысты болд. Қандай да болмасын ұрлық жасаған адам өлім жазасына
тартылатын.[6]
Рим Құқығы. Римдіктер әлемді 3 рет жаулап алды: бірінші рет
легиондармен, екінші рет хрестиан дінімен, үшінші рет құқығымен. Жазылып
қойған сана деп аталатын Римдік құқықтың классикалық түрін Батыс Еуропада
көп феодалдық мемлекеттерде қолданылатын. Ол көп мемлекеттердің құқық
жүйесінің негізін қалады. Бұл құқық жүйесі континенталды және романдық-
германдық құқық жүйесі деп аталады.
Қылмыс құқығы оның жасалуына қарай ерекшеленген. Ұрлық жасағандар,
үйді өртегендер, егін, мал ұрлаған қылмыскерлер өлім жазасына кесілді.
Түнде ұрлық істеген адамды ең алдымен ұрады, содан кейін жәбірленушіге
құқық беріледі.
Деликт (жеке құқык бұзушылык) — кұкық бұзушылық, бұл бойынша жеке
азаматтардың мүліктік және мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына заңсыз
іс-әрекеттермен келтірілген зиянды, оны келтірген тұлға толык көлемінде
өтеуге тиіс бол-ған.
Жеке деликт 3 элементтен кұралған:
1) бір тұлғаның баска тұлғаға келтірген объективтік зияны; 2) заңсыз іс-
әрекет жасаушы тұлғаның кінәсі (касақана немесе абайсызда); 3) зан.ның
мұндай әрекеттерді заңсыз деп тануы . Негізгі деликтілер — жеке жәбір,
үрлык, бөтен адамның мүлкін заңсыз бүлдіру, корқыту, алаяқтык.[7]
ДЕЛИКТ
ТҮРЛЕРІ
■" V
Жария деликт Жеке деликт
(құқыққа қарсы, әрі - жеке жәбір;
мемле-кет мүддесіне - ұрлық;
қарсы әрекет-тер, - алаяқтык;
яғни кылмыс. Мемлекет- бәтеннің затын
тарапынан жазалау бүлдіру;
шарала-ры - қоркыту;
колданылған)
Деликттер- адамды ұру, тіл тигізу, дене мүшесін зақымдаушылық. Адамдарды
түн ішінде жинау, жауды Римге соғыс ашу үшін дайындалу, сот
қызметкерлерінің пара алуы, қоғамдық тәртіпті бұзу мемлекетке қарсы
жасалған қылмыстарға жатады.
Франк мемлекетіндегі негізгі жазаның ерекшелігін айта кететін болсақ,
жазаның негізгі мақсаты жәбірленуші адамға және оның туысқандарына
жәбіршілеуден зиянын өтеу және корольдің тыныштығын бұзғаны үшін айып
төлету болы.
Шешім шығарып, жаза қолдану үшін сумен сынап көру, қайнаған сумен
сынап көру, отпен сынап көру әдіс тәсілдері қолданған.
Франция мемлекетіндегі қылмыс пен жаза негізгі ерекшеліктері ол-
1. Ең ауыр қылмыстар, оны жасаған адам өлім жазасына тартылады. Бұндай
қылмыстарға адам өлтіру, зорлау \, өртеу, ұрлық, діни қылмыстар, өтірік
ақша шығару.
2. Жеңіл қылмыстар,оларға өлім жазасы қолданылмайды. Жаза түрлері тек қана
тәркілеу мен түрмеге қамау болатын.
3.Дінге қарсы қылмыстар.
4. Мемлекетке қарсы қылмыстар- корольге және оның отбасына қарсы істелген
қылмыстар.
Жеке адамдарға істелген қылмыстар, Ауыр жазалар өлім жазасы, өмірлік жер
аудару, өмірбойлық каторга жұмысына жіберу. Екінші түріне дене мушелерін
зақымдау болып табылады. Жазалардың үшінші түрі түрмеге қамау, бұдан кейін
масқаралау жазалары.[8]
Феодалдық қоғамдағы Англия мемлекетіндегі қарым- қатынастар құрыла
бастағанда қылмыстық құқық ежелгі ағылшын-сакстердің әдет ғұрпынан шығатын.
Қылмыс корольге зиян алып келген іс деп түсіндірілетін. Қылмыс корольге,
басқа жеке адамдарға зиян келтірді ме, жоқ па оның үлкен айырмашылығы жоқ,
ол бәрі бі корольге қарсы істелген іс. Жаза кесілетін принцип- талион:
Көзге көз,тіске тіс дегендей. Одан басқа кек алу, айыппұл төлеу түрлері
болған.[9]
Негізгі сол кездердегі мемлекеттің жақсы дамыған қылмыстық құқыққа
байланысты осындай жазалардың түрлері бар.
2.Ортағасырдағы мемлекеттердегі негізгі жаза дамуы.
Орта ғасырлардағы Германияның құқығы өте шиеленіскен, күрделі
жағдайда ыдырады. Германияның әрбір ұсақ мемлекетінің өзінің құқықтары
болатын. Жалпы жүйелеу жұмыстары XIII ғасырда ғана басталды.
Әдеттік құқық 3-ке бөлінетін: феодалдардың, шаруалардың және
қалалардың құққықтары. Бұл үш жүйе шиеленісте ьолғаннан кейін сот
қызметкерлері рим құқығын жиі қолданылатын. Шаруалардың ұлы соғысынан кейін
1532 жылы Германияның рейхстагы Королина деген заң жинағын шығарды. Онда
219 бап бар, олардың 142 бабы қылмыстық процестерден, қалғаны қылмыстық
нормалардан тұрады. Королина феодалдық қылмыстық құжаттардың ең
таңдаулыларына жатады. Королинада қастық пен қауіпсіздік, қылмысты
ауырлататаын және жеңілдететін жағдайлар, аяқталмаған қылмыс және аяқталған
қылмыс, қылмысқа бірге қатысу туралы түсініктер туралы толық айтылған.
Қылмыстардың бәрі бірнеше топқа бөлінеді: шіркеуге, мемлекетке, жеке
меншікке және адамдарға қарсы қылмыстар. Бірақ Королинаның ең ауыры баптар
болатын жазалар туралы, жазалардың мақсаты- халықты қорқытып ұстау.
Бұл заң жинағында өлім жазасы туралы көп айтылған және өлім жазасының
ауыртүрлері көп еді. Жазалардың түрлері: өлім жазасы, дене мүшесін жаралау
жазасы, ұрыны бірнеше құқықтан айыру, темір қарғыны мойнына кигізіп,
жұрттың көзінше ұстау, масқаралау, түрмеде ұстау, зиянын төлету, айыппұл
және басқа да жазалар, Өлім жазасы- өртеу, дөңгелекке салып өлтіру, асып
өлтіру, суға салып өлтіру, тірідей көміп өлтіру. Осы жазаларға қосымша
жазалар: мүлікті тәркілеу, өлтірудің алдында ыстық темірмен сынау, өлтіру
орнына сүйрелеп апару. Тағы да сондай жазалардың түрлері.[10]
Сербияның құқығы өздерінің ежелгі әдеттерінен, Византияның құқықтық
нормаларынан, шіркеудің заңдарынан тұрады. Бірақ оның ең маңызды құжаты
Стефан Душанның қабылдаған заң жинағы. Бұл құқықтық мұра 200 баптан тұрады.
Қылмыстық құқық бойынша Қылмыс- патшаның бейбітшілігін бұзған іс. Жаза- сол
істеген қылмысқа тиісті құн. Кінәнің екі салдары бар: байқаусыздық және
жаман ниетпен жасалған қылмыстар. Бұл заңдылықта сынау туралы өте аз
айтылғанболатын. Сынауды темірмен өткізеді. Темірді қолға ұстап жүру керек.
Жаза кесілуінде кейбір рулық қалдықтар байқалады.[11]
3.Жаңа кезеңдегі мемлекеттердегі қылмыстық жаза.
АҚШ алғашқы мемлекеттік тәуелсіздігі қарсаңында қылмыстық құқыққа көп
мән бере алмады. 13 одақтық колониялар бірігіп Декларация, 1787 жылғы
Конституциясын қабылдау, құқық туралы Биль сияқты заңдардың қабылдануы
негізгі құқықтарға қайнар көз болып табылды. Конституция бойынша қылмысқа
қатысты ешнәрсе айтылмаған, бірақ ол Құқық туралы Бильде негізгі көрінісін
тапты. Нақты жазалар көрсетілмегеніиен қылмыс туралы жазылып кеткен.
Қылмыстар- мемлекетке қарсы, жеке адамға қарсы, меншікке қарсы, дінге қарсы
қылмыстар болып бөлінген.[12]
XIX ғасырларда Франциядағы қылмыстық құқық 1810 жылғы қабылданған
Қылмыстық кодекспен реттелінді. Бұл кодекс бойынша жазаның нақты түрлері
көрсетілген, мысалы, азаптаушы жазалар мен масқаралаушы жазалар:
1)өлім; 2) өмір бойы каторгалық жұмысқа жіберу; 3) жер аудару; 4)
мерзімді каторгалық жұмысы; 5) таңбалау және дүние мүлкін тәркілеу;
Масқаралау жазасына: 1) масқаралау діңгегіне мойнына қарғы салып шығарып
қою; 2) қуғын сүргінге ұшырату; 3) азаматтық қуғындауға ұшырату;
Түзету шарасына: 1) бір мезгілге түзету орындарына қамау; 2) саяси,
азаматтық немесе отбасылық құқын уақытша тоқтату; 3) айыппұл;
Франциядағы қылмыстық кодекс бойынша жазалау шаралары жария түрде
өткізіледі. Мыс. 1-Тарау,12 бап: Әрбір өлімге кесілгеннің басы кесіледі; 26-
бап: Өлім жазасының үкімі айыптау үкімінде көрсетілген жұрт алдындағы
алаңда орындалады;[13]
Осындай жазалардың дамуы негізгі адамға тәрбиелік – тәртіптік тәрбие
береді. Сондай- ақ қылмыстық жазалардың тағайындалуы дерлік барлық
мемлекеттерде ұқсастығын көрсетеді. Мыс,ең ауыр жаза өлім жазасымен
теңестірілуі. Бұл дүние жүзінің жаза тағайындалу мәселесі мемлекеттің пайда
болу тарихымен байланысты.
4.Қазақ хандығындағы жаза және оның даму барысы.
XV ғасырдағы Көшпелі өзбек мемлекетінен бөлініп шыққан Қазақтардың өз
алдында дербес мемлекет құруы негізгі заңдарын бекітуге тура келді. Қазақ
хандығында қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындау бұған дейінгі
мемлекеттердің жазалары тағайындалған болатын. Мыс, Шыңғыс ханның Яса
заңы бойынша жазалау шаралары,көбінесе әскерге байланысты қолданылды. Сол
сияқты, қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы құрады. Бұл жүйе
адат деп аталынған болатын. Әдет – ғұрып нормалары қоғамның барлық жақтарын
реттеп отырды. Адат өте ерте кезден бастап көптеген өзгерістер мен
толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1917
жылға дейін созылады.[14]
Қазақтың әдет- ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:
а) әдет-ғұрыпиар- адат; б) билер сотының практикасы; в) билер съездерінің
ережелері; г) шариғат нормалары.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі Қасым ханның қасқа жолы, Есім
ханның (1598-1628) кезіндегі Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның (1680-
1718) кезіндегі Жеті жарғы атты заңдар жинағы белгілі. Әдет ғұрып
заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары 5 бөлімнен тұрды.
1-ші бөлім- мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан тұрды. 2-ші
бөлім- қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын жинақтады. 3-ші бөлім-
әскери міндеттілік және оны орындау, сондай ақ әскери тәртіпті бұзғандағы
жазаларға байланысты құқықтық нормаларды қарастырды. 4-ші бөлім- елшілік
жораларға байланысты нормалар. 5- ші бөлім қайтыс болғандарды жерлеу, еске
алу т.с.с рәсімдерге арналады. Қасым ханнан соң шамамен 100 жылдан кейін
әдет-ғұрып құқықтары Есім ханның тұсында қайта жүйеленді. Қалмақтармен
соғыстардың күшейуіне байланысты Есім хан әскери міндеткерлікті күшейтіп,
әскери тәртіпті бұзғаны үшін жазаларды қатайтты. Қасым ханның қасқа жолында
да, Есім ханның ескі жолында да жаза қолданудың нгізгі принципі болып
қанға қан, жанға жан болып табылған. Есім ханнан соң Тәуке хан шамамен 80-
90 жылдан соң дала заңдарына өзгертулер мен тоқтатулар енгізіп оны Жеті
жарғы деп атады. Жеті жарғының толық нұсқасы 1832 жылы Санкт- Петрбургте
жарық көрген А. Левшиннің кітабында жазылған. А. Левшиннің кітабы бойынша
Жеті жарғыдағы мынадай жаза тағайындалу негіздері көрсетілген:
- қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, өған ердің құнын
төлеу(ер адамға -1000 қой, әйелге – 500 қой);
- ұрлық, қарақшылық, зорлық зомбылық жасаған адам өлім жазасына
кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; - денеге
зақым келтірілсе, соған сәкес құн төленді( бас бармақ- 100 қой,
шынашақ- 20 қой);
- төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленді;
- егер әйел ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі( егер ағайындары
кешірім жасаса, құн төлеумен құтылады, мұндай қылмысты екі қабат әйел
жасаса, жазадан босатылады);
- егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінің құнын төлейді;
- ата- анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы
баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі;
- өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленеді;
- егер екі қабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес
айлық бала үшін-5 ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға- әр айына 1
түйеден;
- әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып саналады. Мұндай қылмыс
үшін еріне немесе қыздың ата- анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт өзі
зорлаған қызға қалың мал төлеп үйленсе, жазадан босатылады;
- әйелі ерінің көзіне шөп салу үстінде ұсталса, ері оны өлтіруге хақылы,
бірақ қылмысты сол сәтінде жария етуге тиіс;
- біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге
бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен
әкетсе, күйеуіне қалың төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс;
- әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса, арыздығы
үшін айып салынады;
- қан ауыстыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайындар белгілеген жазаға
бұйырылады; мұндай қылмыс бөтендердің қарауына берілмейді;
- құдайға тілтигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі;
- кәпір болған адам мал мүлкімен айдалады;
- құл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде;
- ата – анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған кйі қара сиырға
теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз
қол аяғы байланып, анасының билігіне беріледі;
- ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс;
- ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға тартылады;
- ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады;
Осы айтылған қылмыс түрлері адат бойынша жеке адамдарға қарсы, мүліктік,
дінге қарсы қылмыстар болып жіктеледі.[15]
Қасиетті жерлерді , зираттарды қорлағаны үшін де қатаң жаза
қолданылады. Жазаның түрлері адат бойынша әр түрлі болды. Жазаның ең ауыр
түрі өлім жазасы болды. Тас боран қылып, дарға асу, аттың құйрығына байлау
сияқты түрлері-діннен безгендерге, жақын туыспен жыныстық қатынасқа
түскендерге.
Өлім жазасынан соң дене мүшелерінің бірін құлағын, қолын, мұрнын кесу
қолданылған. Өлім жазасы да, дене мүшелерін кесу де құн төлеумен
ауыстырылып отырған.
Сондай ақелден көшіріп жіберу, мүлкін тәркілеу, айып салу, дүре соғу,
басыбайлы құлдыққа беру, айыпкерді талапкерге жұмысқа беру, масқаралау
сияқты жаза түрлері болды. Жазаны жүзеге асыру көпшіліктің алдында ашық
түрде орындалды.
Құн төлеу дау-дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі болды.
Қылмыстың түріне қарай құн төленді. Құн - ақысын төлеп, жазадан құтылудың
жолы, қылмыстың мал арқылы өлшенетін мөлшері.
Жазаның көбірек қолданылған түрі айып болды. Айып үш тоғыздан бастап
ат-тон айыпқа дейін болды. Айып ұрлық жасағаны үшін үстем тап өкілдері мен
билік өкілдеріне, жеке адамға тіл тигізгені үшін салынады.
Дүре соғу жазаның түрі ретінде соттың шешімімен жүзеге асты.
Қылмыскерді беліне дейін шешіндіріп, етпетінен жатқызып немесе тұрған
бойында қалыңдығы орта саусақтай қамшымен ұратын.[16]
Осындай жазалар арқылы Кеңес дәуіріне шейін қылмыстық істер жазаланып
отырды.
5.Кеңес заманындағы қылмыстық құқықтағы жаза мәселелері.
Айталық, мәселен, жазаның орнына "әлеуметтік қорғау шараларын" көздейтін
1924 жылғы КСРО мен одақтас республикалар қылмыстық заңдарының Негізгі бас-
тауларына сәйкес қуғындау және жер аударуды қолдану нақты қылмыс
жасағандықтары үшін сотталған адамдарға ғана емес, сондай-ақ "сол жердегі
қылмысты ортамен байланысты болуымен" қоғамға қауіпті деп танылған
адамдарға да (олардың белгілі бір қылмыс жасағаны үшін сотқа
тартылғандығына қарамастан немесе олардың белгілі бір қылмыс жасағаны үшін
айыптауды сот ақтағанмен, қылықтың өзі әлеуметтік түрғыда қауіпті болып
танылса) қатысты болды.
Ал шын мәнінде нақты қылмыс жасамағандығына кінәлі емес адамдарды
әлеуметтік тұрғыдан қорғау шараларын қолдану алдында қылмыстық заңдардың
Негізгі бастауларында көзделген көлемнен де айтарлықтай кеңірек болды.
Мысалы, КСРО Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесінің 1934
жылғы жарық көрген "КСРО Ішкі істер халық Халық комиссариаты жанындағы
Ерекше мәслихаттуральі" қаулысында әлеуметтік түрғыдан қауіпті деп танылған
адамдар турасында, тіпті, оларды бес жыл мерзімге дейін еңбекпен түзеу
лагерьлерінде ұстау сияқты шараны қолдану көзделді. Әлеуметтік қорғау
шараларын, яғни шын мәніндегі қылмыстық жазаны соттан тыс қолдану тек 1953
жылы ғана тоқтатылды, ал қылмыстық жаза ұғымының өзі тек 1958 жылы КСРО
және одақтас республикалар қылмыстық заңдарының Негіздерінде қалпына
келтірілді.[17]
Бертін келгенше әкімшілік-құқықтық санкцияларды қылмыстық-құқықтық
санкцияларға айналдырумен ұштасқан қылмыстық жазаны қолдану үрдісін
негізсіз кеңейте берудің және бір проблемасы коштен қалған жоқ (біз оның
келешекте қайтадан "тірілмейтіндігіне" шын сенгендіктен көтеріп отырмыз).
1967 жылы маскүнемдікке қарсы күрескен кезекті науқан кезінде (кеңестік
билік орындары бірақ бұл атам заманғы ресейлік нәубетпен айқастан пәлендей
мән шығара алмады) РФ Жоғарғы Кеңесі Төралқасы 8-сәуірде "Әбден шектен
шыққан маскүнемдерді (алкоголиктерді)' күштеп емдеу және еңбекпен тәрбиелеу
туралы" жарлық жариялады ,ал кеңестік құқықтық шығармашылық дәстүр бойынша
жарлық Жоғарғы Кеңестің сессиясында бекітілісімен заңды күшіне енетін. Оған
сәйкес, әлгі әбден шектен шыққан, спирттік ішімдіктерді ұдайы өлшеусіз
ішетін маскүнемдер емдеуден кейін де жаңағы әдеттерін қоймаса, қоғамдық
тәртіп пен социалистік тұрғыда бірге тұру тәртібін оларға қарсы қолданылған
қоғамдық немесе әкімшілік шараларына қарамастан бұза беретін болса, олар
бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге еңбекпен түзеу профилакторийлерге
жіберуге жатқызылды. Шындығында мұндай "емделушілер" еңбекпен түзейтін
колонияларға түскендей жағдай кешетін (ол қайсыбір профилакторийлердегі
ахуал колониялардағыдан да төмен болатын). Сайып келгенде, бұл, ешқандай
қылмыс жасамаған адамды бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның өзі еді.
Бірақ, бұл формальды түрде жаза деп саналган жоқ, өйткені, еңбекпен түзеу
профилакторийіие жіберу әкімшілік-құқықтық санкцияға жататын. Әрине, бұл
шараны қолдану да әбден жеңілдетілген әкімшілік сот жүргізу арқылы жүзеге
асырылатын. Ал, күштеп емдеуден жалтаруға келсек, ол нағыз қылмыс болып
табылатын. Қарастырылып отырған жарлықтан кейін РФ ҚК-нің жер аударуға
апара жатқан жолдан қашқандығы үшін жауаптылық туралы 196-бабы әлгіндегі
профилакторийге апара жатқандағы немесе соның өзінен қашып кеткендігі үшін
жауаптылықпен толықтырылады және бір жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланатын болады.[18]
Кейіннен күштеп емдеу жоніндегі аталған Жарлыққа (1974, 1982, 1985
жж. — тағы дамаскүнемдікпен күресу жайлы кезекті науқандар турасында)
әрқилы өзгерістер енгізілгенімен, бұлар орын алған ахуалды "орнынан
қозғауға" айтарлықтай әсер ете қойған жоқ.
Арада бес жыл өткеннен кейін әлгі Жарлықтың әсерлі күші әлуетті болып
көрінгеидігі сондай, енді заң шыгарушы нашақорлықпен де осылайша күресуге
бел байлады. 1972 жылғы 25 тамызда РФ Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы тағы да
жарғы қабылдады. Бұған сәйкес денсаулық сақтау органдарының мекемелерінде
емделуден жалтарған нашақорлар аудандық (қалалық) сотгың қаулысы бойынша
еңбекпентүзеупрофилакторийлеріңе, ал 16 жасқажеткен кәмелетке толмағандар
емдеу-тәрбиелеу профи-лакторийлеріне күштеп емдеу үшін жөнелтілетік болды2.
Яғни, сайып келгенде, сол баяғы колония, сол милиция күзеті, сол баяғы
"тікенек сым"... Кейін бұл Жарлық та шамалы өзгеріске түсті, бірақ оң
жағынан емес, қиыс кетті.
Америка Құрама Штаттардың қылмыстық құқығы бойынша жаза.
АҚШ-тың қылмыстық құқығы ағылшындардың жалпы құқығы негізінде
құрылды. Ең алдымен, қылмыстық құқық АҚШ-та заңдар жүйеленбеген және
үзілген күйде болатын. Бірақтан да уақыт өте келе көпшілік штаттарда заңдық
актілер қабылдана бастады. Ең бірінші болып жүйеге келтірілгені 1881 жылғы
Нью-Йорк штатының заңнамасы болып табылады.
Федералдық қылмыстық заңнама алғашқы ретАҚШ-тың ЗАҢДАР ЖИНАҒЫНДА
қылмыстар туралы бөлімінде 1873- 1877 жылдалы кодификацияланды да, кейін
қайтадан 1909 жылы өзгертілген түрде жүйеленді. Соңына қарай, 1948 жылы АҚШ-
тың Заңдар Жинағының 1- інші бөлімі 18 Титиулы ретінде реформаланды.[19]
Қылмыстық іс- әрекеттің түрлері (деяние)
Қылмыстық іс- әрекеттің түрлері қылмыстық заңның ережелеріне сәйкес –
фелонияға, мисдиминорға, бұзушылық және жолдағы теріс қылықтарға бөлінеді.
Фелония (felony)- бұл 1 жылдан артық мерзімге түрмеге қамау жазасы
тағайындалуы мүмкін қол сұғушылық . Фелония А,В,С,D кластарға бөлінеді.
Мисдиминор (misdemeanor)- бұл қол 15 күннен 1 жылға дейінгі мерзімге
түрмеге қамау жазасы тағайындалуы мүмкін қол сұғушылық. Мисдиминор А,В
кластарына бөлінеді.
Бұзушылық- бұл 15 күннен артық емес мерзімге түрмеге қамау жазасы
тағайындалуы мүмкін қол сұғушылық.
Жолдағы теріс қылықтар- жол жүру ережесінің кез келгенін бұзу.
АҚШ-тың қылмыстық құқығында қылмыстық іс- әрекеттің субъектісі болып
жеке тұлға, сондай- ақ заңды тұлға болуы мүмкін. Қылмыстың субъектісінің
жас мөлшері көп штаттарда нақты белгіленбеген.
АҚШ қылмыстық құқығының ғылымы бойынша жаза- әр түрлі нысандағы
қайғы, қасірет, қиналу мен шектелуді- құқық нормаларына және сот үкіміне
сәйкес қылмыс істеген тұлға немесе қылмыстық құқық бұзушылық жүктелген не
өз міндеттемелерін орындамаған тұлғаларға қолдану шарасы.
Американдық юрист ғалымдардың пікірлері бойынша жазаның негізгі
мақсаттары ретінде:
- Сазайынын тарттыру
- қорқыту
- қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру
- жөнделу ,- деп санайды.
Негізгі жазалау түрлеріне:
Өлім жазасы, түрмеге қамау, пробация, айыппұл, үй жағайындағы арест.
Өлім жазасы- АҚШ-та федералдық деңгейде және штаттық деңгейде
бекітілген жазалаудың негізгі түрі. Бұл жаза ереже бойынша ауыр кісі
өлтіру, мемлекеттік опасыздық, зорлау және жәбірленушіні ұрып- соғу жасаған
қылмыскерлерге қолданылады.
Американдық қылмыстық заң бойынша өлім жазасына 16 жасқа жетпеген
тұлғалар да тартылуы мүмкін. Өлім жазасы кейбір штаттардың қылмыстық
заңдарында жас мөлшері көрсетілмеген, бірақтан да 10-12 жастағы 7 жастан
кем емес жасөспірімдер тартылуы мүмкін. Өлім жазасында жоғарғы жас мөлшері
шектелмеген. Әйелдер де өлім жазасына тартылады.
Өлім жазасына қатысты үкімдерді орындау әр түрлі. Көп штаттарда
Арканзас, Иллинойс т.с.с өлім жазасы электрлік орындықтарда
өткізіледі. Ең алғашқы рет мұндай өлім жазасы Нью- Йорк штатындағы Оборн
түрмесінде 1890 жылы 6 тамызда өткізілген болатын.
Аризона, Невада т.с.с 10 штаттарда өлім жазасы- өлім әкелетін газбен
улау формасында қолданылады. Мысалы, көміртек тотығы және көгерткіш
қышқылдар арқылы улау.
Федералдық заң бойынша әскери қылмыстар үшін өлім жазасы кейбір
штаттарда, Монтана, Вашингтон т.с.с дарға асу арқылы жасалады.
4 штатта, Айдахо, Нью- Мексико, оклахома және Техаста өлім жазасының
үкімі инъекция көмегімен адамға ұйқы келтіретін және мүшелерді істен шығару
заттары арқылы, ал Юта штатында – ату жазасымен орындалады.
АҚШ-та бас-бостандығынан айыру түрмеге қамау арқылы жүзеге асырылады.
Қылмыскер соттың үкімі бойынша өзінің жазасын федералдық немесе штаттық
түрмелерде өтейді.
Түрмеге қамау мерзімін шешу туралы сұрақтар қылмыстық-құқықтық доктринада
әр түрлі шешіледі. Теорияға келісе отырып жаңа пенология религиялық қайта
тәрбиелеу әдісінде және тұлғалықтың моральдық қайта тууы, қамауда болудың
да ұзақтығы көп жағдайда қылмыскердің жөнделу ынтасымен байланысты.
Сот үкімде бас- бостандығынан айырудың мерзімініің төменгі, яғни 1 жылдан
кем емес және жоғарғы, 99 жыл шектерін енгізеді, ал нақты мерзім түрменің
әкімшілігімен шешіледі. Бұл жағдайларда қылмыскердің мерзімін өтеуі
негізінде тәртібінің жөнделгеніне байланысты ерте мерзімде босатылуы
мүмкін. Осыған сәйкес мұндай доктринаның тәжірибелік релизациялануы
анықталмаған үкім жүйесінің құрылуына әкеледі. Мыс,. Нью- Йорк штатыны ҚК-
ң §70,00-да Фелония үшін түрмеде қамау анықталмаған болуы керек.
Жаңа пенология теориясына қарсы әділ еңбегі сіңген концепциясы яғни сот
үкімде қамаудың мерзімін нақты анықтау керек.
Келесі концепция қылмыс жасаудан айырудың таңдау мүмкіндігі осыған сәйкес
қылмыскердің қаншалықты қауіпті екенін анықтау керек. Осы екі концепция АҚШ-
тың Заңдар Жинағының 18 Титул §3553 көрінген.
Бас бостандығынан айыру жазасы штат түрмесінде немесе фдералдық түрмеде
атқарылады.
Пробация бұл жазалау шарасы ретінде, заңда көрсетілген негізде арнайы
лауазымды тұлғалардың талаптары мен қадағалауы бойынша бостандықта жүрген
сотталған адамдарға қолданылады. Сот сотталған адамға мынадай талап етуі
мүмкін:
1) өз иждиениясындағы тұлғаларды материалды қамтамасыз етті;
2) айыппұлды төлеуді өткізді;
3) жәбірленушіге қатысты реституцияны жүзеге асырды;*[20]
4) мамандандырылған дайындықтан немесе оқу курсынан өтті;
5) үкімде көрсетілген тиым салынған орындарға барған жоқ,арнайы
адамдармен араласпады;
6) алкогольдік және наркотикті қолданудн ұстанды;
7) емделу курсын өтті;
8) түнгі уақытта түрме бюросының қадағалауында болды;
9) қоғамдық түзеу мекемелерінде тұрды немесе оның бағдарламасына
қатысты;
10) жұмыс істеу орнын немесе тұрғылықты жерін ауыстыру жөніндегі
пробация қызметінің лауазымды тұлғаларына уақытысында барды;
Осы көрсетілген талаптарды сотталған адам орындамаған жағдайда түрмеге
қамауға алынады.
Пробация белгілі бір мерзімге енгізіледі. Ереже бойынша 5 жылға
дейін. Бірақтан да сот өзінің шешімінде өтеудің мерзімін тоқтатуы нмесе
ұзартуы мүмкін. Пробация АҚШ- тың қылмыстық- құқық практикасында 1982 жылы
енгізілді.
Үй жағдайындағы арест- электрондық маниторинг ретінде ең алғаш рет
1984 жылы қолданылды. Бұл жазалаудың ерекшелігі болып, сотталушының соттың
үкімі бойынша үйде болуы міндетті. Дүкенге, жұмысқа және поликлиникаға
баруға рұқсат етіледі, бірақ анықталған уақытта қайта оралуы тиіс. Тәртібі,
жүріс-тұрысы қолына кигізілген білезік арқылы реттеліп, бақылау
пунктіндегеі телефон аппаратындағы арнайы құрылғылар арқылы дыбыс(сигнал)
жіберу-қабылдау арқылы қадағалайды. Бұл жаза түрі 30 жасқа дейінгі
тұлғаларға окүштеу емес қылмыс жасағандарға, хроникалық ауру адамдарға ,7
жастан 10 жасқа дейінгі балдарға, 79 жастағы және одан үлкен қарт
кісілерге, екі қабат әйелдерге қолданылады. Жаза мерзімі -3айға дейін.
Айыппұл- жазаның бір түрі ретінде бас- бостандығынан айыру немесе
пробациямен қоса тағайындалады. АҚШ-тың қылмыстық заңнамаларында айыппұл 3
түрге бөлінеді:
- жеке тұлғаларға арналған айыппұл;
- корпорацияға арналған айыппұл;
- альтернативті айыппұл;
Жеке тұлғаларға арналған айыппұлдың ең жоғарғы мөлшері 50 мың $.
Корпорацияға арналған айыппұл әр фелония үшін 500 мың $ аспайтын, ал А
класындағы мисдиминор үшін- 200 мың $ салынады.
Альтернативті айыппұл- қылмыскерден пайда немесе шығын негізінде
қолданылады.
Қосымша жаза түрлеріне- мүлкін тәркілеу, құқықтан айыру, қоғамдық
жұмыстарға тарту болып табылады. Сондай- ақ, қосымша жаза ретінде
реституцияны қосуға болады. Реституция- жәбірленушінің мүлкін сот үкімі
негізіндегі эквивалент бойынша немесе ақшалай төлеу арқылы қайтару.
АҚШ- та, жазалаумен қатар кең көлемде келесідей қауіпсіздік
шаралары қолданылады.
1) дефектілік құқықбұзушыларды сақтандыру мақсатындағы изоляциясы;
2) нәсіпқұмар психопаттарды сақтандыру мақсатындағы изоляциясы;
Кейбір штаттарда нәсіпқұмар психопаттарға кейбір қосымша жазаларды қолдану
мүмкіндігі қарастырылған. Мысалыға, Колифорния штаттының ҚК- нің §645
сәйкес, 10 жасқа дейінгі қызбен жыныстық қатынас жасаған кінәлі тұлға
кастрацияға тартылуы мүмкін.
3) Наркоман және алкоголик қылмыскерлерді емдеу және мәжбүрлеу
изоляциясы;
Германия қылмыстық құқығы бойынша жаза.
Германдық 1871 жылғы қылмыстық ереже негізінде 1851 жылғы Пруссияның
ережесі қосылған болатын. Бұл қылмыстық заңның құрастырылуына және дамуына
И.Канттың және Г. Гегельдің философиясына негізделген жинақталған заңдық
конструкция саналады.
Германдық қылмыстық заңнамасында біраз айырмашылық белгілері бар.
Қылмыстық кодекс қазірге дейін көптеген өзгертулер мен толықтырулардан
өтті. Ол:
- Веймар Республикасының кезеңіндегі (1919-1933ж.ж) ақшалай айыппұл
туралы заң.
- Фашистік қылмыстық құқығы (1933-1945ж.ж)кезінде ұлттық- социализмнің
идеологиясы мен саясатын қорғауға негізделді.
Бірақтан да фашистік қылмыстық заңнамаларының нормаларының көбісі
фундоменталдық қылмыстық құқық принциптеріне қайшы келді. Осыған сәйкес
1871 жылғы 1933 жылға дейінгі қылмыстық заңдар қалпына келтірілді, ал 1933-
1945 жылдар аралығындағы қылмыстық заңдар күшін жойды.
1951 жылғы ГФР-де қылмыстық құқық реформасы туралы заң
қабылданды.(Блиц-за-кон) 1953 жылы қылмыстық заңнама арнайы Қылмыстық
кодекс деген атауға ие болды.
Жаза. Қылмыстық кодекс жазаны (Strafen) және түзелу шараларын және
қауіпсіздікті (Massnamen) қылмыстық іс- әрекеттің құқықтық салдары ретінде
қарастырады. Жаза туралы сұрақтар тек қана қылмыстық кодекспен емес, сондай-
ақ басқа да заңдармен регламенттеледі.
ГФР- дің Негізгі заңы бойынша 1949 жылы өлім жазасынан бас тартылды.
Герман қылмыстық құқығы бойынша қылмыстық жазаның түрлері- негізгі
және қосымша жазалар болып классификацияланады.
Негізгі жазаларға-
1) Бас – бостандығынан айыру (freiheitstrafe) белгілі бір мерзімге, яғни
1 айдан 15 жылға дейін, немесе өмір бойы бас- бостандығынан
айыру.(§38. ҚК)
Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру- 10 жылға дейін ғана
тағайындалады. Кәмелетке толмағандарға мұндай жазаны қолдану- тәрбиелеу
шаралары жеткіліксіз болып табылғанда немесе жасөспірім ауыр қылмыс
жасағанда ғана қолданылады.
2 аптадан 6 айға дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz