Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәні

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәні

Қазақ халқының ұлы ақыны Абай (Ибраһим) Құнанбаев қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы Шығыс тауының баурайындағы Қасбұлақ деген жерде туған. Шыққан ортасы - ауқатты, тобықты руының белгілі ел билеушілері болған. әкесі Құнанбай кезінде болыс, аға сұлтандық қызметтер атқарған. Ал атасы Өскенбай, арғы атасы Ырғызбай - өз заманының атақты билері.

Құнанбайдан - Құдайберді, Тәңіберді (Тәкежан), Абай, Ысқақ, Оспан, Қалиолла (жас кезінде өлген), Ысмағұл деген жеті бала туған. Солардың ішінде Абай жас кезінен-ақ ерекше көзге түсіп, келешегінен үлкен үміт күттірген. Сырт көзге момын және сөзге иланғыш, аңқау Абай жас кезінен өлең, әңгімеге әуес болады, ертегі-аңыздарды құмарта тыңдайды. әжесі Зере мен анасы Ұлжанның аузынан естіген ертегі-аңыздар - Абай сусындаған халық әдебиетінің алғашқы үлгілері.

Кішірек кезінде ауыл молдасынан аздап сауат ашқан Абайдың әкесі он жасында Семейге оқуға жібереді. Әуелі ол Ғабдул-Жапардың, кейін Ахмет-Ризаның медресесінде оқиды. Болашақ ақын өзімен сабақтас шәкірттерден анағұрлым үздік оқыған. Мектепте жүргізілетін дін сабағын жеңіл меңгеріп, араб, парсы тілдерін үйренеді, бос уақыттында кітап оқуға, өз бетімен ізденуге жұмсайды.

Абай (1845-1904) - қазақтың ұлы ақыны, философы. Абайдың философиялық ой-пікірі ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Абай әйгілі шығыс классиктері Фердауси, Сағди, Ширази, Низами, Навоилардың шығармаларын және ислам философтарының көзқарастарын жетік білді, сонымен бірге ежелгі гректің атақты классигі Аристотельдің философиялық шығармаларымен және Сократтың еңбектерімен толық танысты, В. Г. Белинскийдің еңбектерін көп оқыды. Абайдың дүниетану жолында өткен замандардың кемеңгер философтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ой-пікірлерін қорытып, оларды қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданды. Осы кездегі қазақ қауымын толғандырған басты құдірет, жан мен тән, өмір мен өлім туралы болса, солардың барлығына Абай алға басарлық тұрғыдан жауап беруге тырысты.

90-жылдар ішінде Абай өзінің бір алуан шығармаларын қара сөзбен жазған. Оның қара сөздері көркем шығарма түрінде емес, ақынның өзі көрген өмір сабақтары туралы ойларын, содан туындайтын даналық, философлық түйіндерді жинақтаған публицистикалық үлгіде жазылған. Оның сөлем құрылымы, сөз саптау өзгешеліктерін де осы мақсатпен туады. Көлемі шағын, мазмұны, мағынасы ауқымды, терең болып келеді. Кейбіреулері сұрау-жауап түрінде, өзімен-өзі сырласу, оқырманмен кеңесу түрінде беріледі.

“Ақыры, ойламадым: осы ойыма келген нәрселер қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жасып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз өзімен өзімдікі дедім де, ақыры осыған бел байладым, енді мұан басқа ешбір жұмысым жоқ”.

“Бірінші сөзде” Абай қара сөз жазудағы өз мақсатын осылай түсіндіреді. Ол осы “ойына келген нәрселер” туралы жазуды соңғы өмірінің мақсат-мұраты тұтады. Сол ақыра кейігі ұрпаққа ақыл-өнеге, өсиет, ғибрат қалдыруды көздейді.

“Сөздерінің” өзінің басты міндеті - 1-сөзінде айтылғандай, “керек кісі болса, алсын, алмаса, өз сөзім өзімдікі” немесе

Әйтеуір ақсақалдар айтпады деп,

Жүрмесін деп аз ғана сөз шығардық, -

дейді. Сонда адам болып жаратылудың мәні кейінгіге бір сөз, іс қалдыру болып шығады. Біздіңше әңгімені осы жағынан бастаған дұрыс сияқты. Абай: жан азығын алу - хайуаннан айырмашылығымыз, - дейді. Жан азығын мол жинаған адам “асау жүрек аяғын шалыс басса да” өз қатесін түзетер, сөйтіп кейінгіге сабақ қалдырар деген үлкен қортынды жасайды.

Абайдың жалпы қара сөздерінің саны - қырық бес. Олардың қайсысы болса да, сол дәуірдегі әулемеииік өмірдің күрделі мәселелерін сөз етуге арналады. Кейбір сөздері тақырыбы, мазмұны жағынан бірін-бір толықтырып отырады.

Абайдың оқырманға ой тастап, тереңнен толғаған мәселесінің бірі - адамның адам болуға үйренуі, естелікке ұмтылуы, кәсіпке мойынсұнуы, дағдыны дамыту жайлары.

Абай өзінің философиялық көзқарасында: дүниенің, әлемнің объективтік заңдылығын мойындайды, дүние мен адамзат қоғамы бірқалыпты тұрмай, бейне бір ағып жатқан судай әрекеттеніп өзгеріп отырады деп таниды. Бұл жөнінде Абай былай тұжырымдайды: “Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның қуаты, өмірі бірқалыпты тұрмайды”, “Дүние - үлкен көл, заман - соққан жел”; “Алдыңғы толқын - ағалар, артқы толқын - інілер, кезектене бөлінер, баяғыдай көрінер” дейді.

“Адам, - дейді ол “Он тоғызыншы сөзінде”, - ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақы, жаманды таниды дағы. Сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүргенін кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол естілердің естіп білген жақсы нәрселерді ескере, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады”.

Адамның естіген, көрген нәрселерін есте сақтап, өзіне өмір серігі ете білуінің жолдарын ақын “Отыз бірінші сөзінде” айтады: “Естілген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі - көкрегі байлаулы, берік болмақ керек, екінші - сол нәрсені естігенде, я көргенде ғибратлану керек, көңілденіп, тұшынып ынтамен ұғу керек; үшінші - сол нәрсені, ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төтртінші - ой кеселді нәрселерден қашық болу керек. Егер ой кез болып қалса, салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойынша - көлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе - күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер”.

Бұл сөздер Абайдың адам тәрбиесіне, оның жас ұрпақты ойлы, білімді, есті етіп тәрбиелеу мәселесіне айрықша көңіл қойғанын танытады. Осының бәрін ақын адам өмірін мазмұнды ету үшін айтады. Ол үшін керек қасиеттер мен керексіз, адамның жақсы болуына бөгет жасайтын кеселдерді ашып көрсетеді. Бірлік, тірлік деген сөз ұғымдарының мәнін түсіндіре отырып ол “Алтыншы сөзінде”: “Бірлік - ақылға бірлік, малға бірлік емес” десе сол сөздің екінші жерінде: “Ырыс алды - тірлік” дейді. “Ол қай тірлік? Ол осы жан кеудеден шықпағандық па? Жоқ, ондай тірлік итте де бар. . Жанын қорғап, жаудан қашып, қорқақ атанып, еңбек қылудан, қызмет қылудан қашып, еріншек атанып, ез атанып, дүниеде әлгі айтылған ырысқа дұшпан болады. Тірлік олар емес, көкірегі, көңілі тірі болса, соны айтады. Өзің тірі болсаң да, көкрегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың. Ал ол еңбекпен ернбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың.

Кеселді жалқау, қылжақбас,

Әзір тамақ, әзір ас.

Сырты пысық, іші нас,

Артын ойлап ұялмас, -

болып жүріп, тірімін деме, онан да өлімнің өзі артық” дейді. Осы пікірін ақын “Отыз үшінші” және “Он сегізінші” сөздерінді де толықтыра түседі. Ол адам бойындаға ұнамсыз мінездерге қоса, мал табудың теріс жолдарын сынайды. Мал табудың адал жолын өнерден іздеуге өсиет қылады. “Егер де мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды” дейді. Жақсы болудың, жұрттан озудың, жолын да Абай өнер - білімін байланыстырады. “Тегінде адам баласы адам балсынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен оздым ғой демектің бәрі де ақымақшылдық”- деп жазады. Ғылым -білім жайын сөз еткенде, Абайдың, ең алдымен, орыс ғылымын ауызға алады. Күнкөрістің де, мақсатты тіршіліктің де, мал табудың да жолын ол орыс өнерімен байланыстырады. “Орысша оқу керек, - деп жазады ол “Жиырма бесінші сөзінде”, - хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Залалынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек . . . Сен оның тілін білсең, көкрек көзің ашылады . . . Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті”.

Қазақтың ел болуын Абай жас ұрпақты білім жолына тартуда деп түсінеді. Ол оқуға ықылассыз халықтың өкіметтің күшімен көндіру, жастарды оқытуға мол қаражат бөлу мәселелерін алға тартады. Өкіметтің күшімен қазақтың ұл-қыздарын еріксіз түрде мектепке беріп оларды ғылымның әр саласынан мамандандырып, ой-санасын жаңаша тәрбиелеп, бұрынғылардан мүлде өзге психология, өзгеше наным сенімділігі адамдар шығарса ғана елдің түзелетін айтады. Сонымен бірге жұрттың бәрін қорқытып, зорлау мүмкін емес. Сондықтан олардың бір қатарына ақшаның күші арқылы балаларын оқуға тартуға жағдай жасау керектігін де көтереді.

Абайдың кезінде бала оқудың өзі де қазақта үлкен даулы мәселе болатын. Кейбір көзі ашық азаматтар болмаса, жалпы халық баласын орыс мектебіне беруге қорқатын. Оларды ауыл молдаларынан сауат аштырып, тіл сындырса, қанағаттанатын. Ал Абай өз шаруаларында қазақтың ел болуын, мәдениетті елдер қатарына қосылуын ғылым - біліммен байланыстыра қарады да, жастарды оқытуға бірінші кезекке қойды. Сөйтіп, оны мемлекеттік шара есебіне көтерді.

Абайдың қара сөздерінде қазақтың мақал-мәтелдерін мазмұны мен шығуы жағынан сынай талдауға да орын берілді. Өмір сабағының түйіні есебінде мақал-мәтелдің жастарға тәрбиелік, өнегелік мәні барын түсінген ақын оның жас ұрпақты теріс тәрбиелейтін үлгілерін ашып көрсетті. Ол: “Мал - адамның бауыр етті”, “Түстік өмірің болса, күндік мал жи”, “Малдың беті - жарық, малсыздың беті - көншарық”, “Ердің малы елде, еріккенде қолда”, “Өзіңде жоқ болса, әкең де жат”, тағы басқа мақал-мәтелдерді мысалға алады да, олар жайлы ойын былай түйеді: “Бұл мақалдардан не шықты? Мәлім болды: қазақ тыныштық үшін, ғылым үшін, білім үшін, әділет үшін қам жемейді екен, мал үшін жейді екен; бірақ ол малды қалайша табуды білмейді екен, бар білгені малшыларды алдап алмақ, яки мақтап алмақ екен, бермесе, оныменен жауласпақ екен. Малды боса, әкесін жаулауды да ұят көрмейді екен. Әйтеуір, ұрлық, қулық, сұмдық, тіленшілік, соған ұқсаған қылықтың қайсысын болсада қылып жүріп, мал тапса, жазалы демесек керек” (“Бесінші сөзі”)

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.