Кеңқияқ кен орнының топырақ мониторингі
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Кеңқияқ кен орнының топырақ мониторингі
Кіріспе
Әдістеме және материалдар
1.Климаттық шарттары
1.1Жерүсті суларының гидрографиясы мен күйі
2. Геологиялық құрылымы
3.Өсімдік жамылғысы.
3.1.Өсімдіктердің жалпы сипаттамасы
4.Жануарлар әлемі
4.1.Жануарлардың жалпы сипаттамасы
5.Топырақ жамылғысының сипаттамасы
5.1.Жер ресурстарын пайдалану
5.2.Техногенді бүлінген жерлер
5.3.Топырақ күйінің анализі
5.4.Топырақтың химиялық құрамы
6.Топырақ, қалыптасқан жағдайдың анализі
6.1.Атомды-абсорбциялық спектроскопия әдісі бойынша топырақ
суырындысын даярлау
6.2.Топырақ құрамындағы заттарды анықтау
6.3.Мұнай өнімдерін анықтаудың гравиметриялық әдісі
6.4.Мұнай өнімдерімен ластанған топырақ құрамындағы
күкіртсутекті анықтау
6.5.Топырақ ылғалдылығын анықтау
6.6.И.В. Тюрин әдісі бойынша органикалық заттарды анықтау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нормативті-әдістемелік құжаттар
Қосымшалар
Кіріспе
Топырақ мониторингінің мақсаты – топырақтың сапасына баға беру үшін
олардың ахуалы туралы аналитикалық ақпараттар алу. Топырақ мониторингі
дегеніміз техногендік әсерге ұшыраған телімдердегі грунттар ахуалының
көрсеткіштерін оның мұнаймен және мұнай өнімдерімен, химиялық
реагенттермен, тұздармен, ауыр металдармен және т.б. ластануын анықтау.
Қоршаған ортаның техногендік ластануын зерттеу экологиялық жұмыстардың
негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Негізінде техногенездің кез
келген түрі қоршаған ортаға оның химиялық сипатын өзгертетін түрлі
қалдықтардың шығарылуына байланысты. В.И. Вернадскийдің адамзат басты
геологиялық күш болып табылады деген сөзі көбінесе, қоршаған ортаға
химиялық заттардың үлкен мөлшерінің шығарылу фактісімен дәлелденеді.
Техногендік ластану түрлі деңгейлерде – жергілікті деңгейден ауқымды
деңгейге дейін – көрініс табады және тірі организмдерге, сонымен қатар
адамға қаупін төндіреді.
Мониторинг жүргізудің басты міндеті – қоршаған ортаға физикалық және
химиялық факторлардың әсері, шаруашылық әрекеттің салдарынан қоршаған орта
жағдайының өзгеруі және өндірістік процестердің көрсеткіштері туралы
тәжірибелік (өлшеуге негізделген) немесе жанама (есептеуге негізделге)
мәліметтер алу. Өндірістік мониторинг Кеңқияқмұнай мұнай-газ өндіру
басқармасында 2002 жылдан бастап жүргізіледі. Өндірістік мониторингті
енгізу табиғи орта компоненттерінің жағдайының техногендік өзгеруін
бағалауға, бақылауға, ластану деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау (25 бап) заңына
сәйкес табиғатты пайдаланушылар қоршаған ортаға шаруашылық іс-әрекеттердің
әсерін бақылау мақсатында өндірістік мониторинг жүргізуі тиіс. Өндірістік
мониторинг экологиялық бақылаудың элементі болып табылады. [ 14,15 ]
Топырақ ұзақ кезең ішінде қалыптасатын құнды күрделі табиғи түзілім
болып табылады. Топырақтың антропогендік әсерге шынайы төзімділігі
топырақтың меншікті буферлік қасиеттері есебінен әсер етулерді
бейтараптандыру және өздігінен қалыптасу процесінде әсер ету салдарын жою,
сондай-ақ әсерлерді экожүйе шегінен тыс жерлерге қашырту қабілетімен
анықталады. Топырақтың негізгі сипаттамасы – топырақтың түзілу процесінде
және адамның мақсатты бағытталған әсерлерінен қалыптасатын топырақ
құнарлылығы.
Кеңқияқмұнай мұнай–газ өндіру басқармасы СНПС-Ақтөбемұнайгаз
ААҚ-ның негізгі өнеркәсіптік бөлімшелерінің бірі бола отырып, Кеңқияқ
кенорнында мұнай өндіруді, бастапқы әзірлеуді және тасымалдауды жүзеге
асырады. Кеңқияқ кенорны Ақтөбе облысы Темір ауданының аумағындағы Темір
ауданы орталығының оңтүстігінен 80 км-де және Ақтөбе қаласының оңтүстік-
шығысынан 220 км-де орналасқан. Жақын орналасқан елді мекендер - Кеңқияқ
мұнай кенорнының тау телімдерімен іргелес жатқан Шұбарши, Саркөл және
Кеңқияқ ауылдары. Кеңқияқ кенорнына Бозоба, Көкжиде кенорындары жақын
орналасқан, ал Урихтау, Жаңажол, Әлібекмола, Қожасай, Синельников
кенорындары біршама алшақ орналасқан. Ең жақын орналасқан ең үлкен ірі
өңдеу кәсіпорны – Жаңажол газ өңдеу зауыты.
Кеңқияқ мұнай-газ өндіру басқармасында кен орынның жалпы аумағының,
сонымен қатар аса маңызды бөліктеріндегі де экологиялық жағдайды жақсарту
жөнінде шаралар жасалып, тұрақты негізде орындалып тұрады. Қоршаған ортаның
үйлесімділігін сақтау және оны қорғау акционерлік қоғам үшін қызметтегі
алғышарттардың бірі болып табылады.
Кеңқияқ тұз асты және тұз үсті кен орындары бойынша жыл сайын зиянды
заттар мен қоқыстың шекті мүмкін көлемдері жобаланады. Өткізілетін
экологиялық шаралардың сапасын арттыру үшін қоршаған ортаның мониторингі
жүргізіледі. Мұнай –газ өндіру басқармасының қызметкерлері өндірістегі
экологиялық қауіпсіздік мәселелері бойынша дүркін-дүркін дәріс алып,
экология апталықтары мен айлықтарын ұйымдастырады. [ 1]
Әдістеме және материалдар
Өндіріс орнында топырақтың ластану деңгейін бақылап, сынаманы анализге
алу және дайындау нормативті-әдістемелік нұсқауларға сай жүргізіледі. (ГОСТ
17.4.4.02-84. Топырақты қорғау. Топырақтар. Химиялық анализге сынаманы алу
мен даярлаудың әдісі ). Топырақ жабыны атмосфералық ауа мен суқоймаға
қарағанда буферлік жүйе болып табылады. Сондықтан да топырақты зерттеу
әдістері басқа табиғи жүйелердің талдау әдісінен ерекше. Топырақ
жабынын табиғи ортада қалпына келтіру үшін жүз жыл қажет, ал жасанды
жаңарту қымбат. Топырақ қабықшасы бұл – геомембрана, топырақ атмосфералық
ауаның жерасты және жерүсті сапасына әсер ететін функцияны
атқарады.Топырақтың функциялары: жердегі өмір функциясы; заттың үлкен және
кіші биологиялық айналымының үнемі әсерлесуін қамтамасыз ету. Бұл
функцияның мәні барлық элемент циклі және су айналымы топырақ арқылы жүзеге
асатындығын білдіреді; атмосфера мен табиғи су құрамын реттеу, топырақ
атмосфераға газды жеткізеді және одан сіңіреді. Мысалы: ауа- райы құрғақ
болғанда топырақ атмосферадағы SO2 нің 60 % мөлшерін абсорбциялайды.
Топырақ ауыр металдардан пестицидтің жерасты суына миграциясын тоқтатып,
оларды ластанудан сақтайды; органикалық зат – гумусты жинақтау; литосфераны
тау жыныстарының бұзылуын тоқтататын сыртқы фактор әсерінен қорғау.
Топырақтың беткі қабатының ахуалын бақылау үшін қаралып отырған аймақта
табиғатты пайдалану және техногендік әсер ету типін ескере отырып, сынама
алу алаңшалары жасалады. Атмосфера арқылы топырақ жамылғысын ластайтын
техногендік шығарындылар, көбінесе, топырақтың беткі қабатына жиналатын
болғандықтан, сынамалар беткі горизонттан алынады. Сынамалар әрқайсысының
салмағы 200 грамнан аспайтын конверт әдістемесімен сынама алу алаңшасындағы
екі горизонттан (0-5; 5-20 см) алынды. Техногендік әсерге ұшыраған
телімдерден сынама алу кезінде әсер етуі мүмкін ластау көздерінің типі
көрсетіледі. Топырақтың химиялық анализі аккредиттелген Казэкоанализ
зертханасында жүзеге асырылады.
Сынама алу және топырақ анализі бойынша бағдарлама
1-кесте
№ Сынама алу орны, объект Анықталатын ингредиенттер,Сынама алу
мгкг жиілігі
1 Кеңқияқ кенорнындағы 3 нүкте кальций (Ca),магний (Mg), жылына бір рет
хлор (Cl),сульфаттар
(SO4), фосфаттар
(PO4),нитраттар
( NO3) ,азот диоксиді
(NO2)
2 Кеңқияқ ауылы карбонаттар (CO3), жылына бір рет
гидрокарбонаттар (HCO3),
кальций (Ca), магний (Mg),
хлор (Cl), сульфаттар
(SO4), калий (K), мырыш
(Zn), қорғасын (Pb),
кадмий (Cd), мыс (Cu),
никель (Ni)
3 Сарыкөл ауылы карбонаттар (CO3), жылына бір рет
гидрокарбонаттар (HCO3),
кальций (Ca), магний (Mg),
хлор (Cl), сульфаттар
(SO4), калий (К), натрий
(Na)
4 Өнеркәсіп қалдықтарының карбонаттар (CO3), жылына бір рет
полигоны, солтүстік гидрокарбонаттар (HCO3),
кальций (Ca), магний (Mg),
хлор (Cl), сульфаттар
(SO4), калий (К), натрий
(Na)
5 Кеңқияқ ауылы, мұнай тұтқыш карбонаттар (CO3), жылына бір рет
гидрокарбонаттар (HCO3),
кальций (Ca), магний (Mg),
хлор (Cl), сульфаттар
(SO4), калий (К), натрий
(Na)
6 Өнеркәсіп қалдықтарының қорғасын (Pb), кадмий жылына бір рет
полигоны, мазутталған грунт (Cd), мыс (Cu), никель
(Ni), хром (Cr), кобальт
(Co), марганец (Mn),
мышьяк (As), ванадий (V)
7 СЗЗ шекарасы кенорны мырыш (Zn), қорғасын (Pb),жылына бір рет
кадмий (Cd), мыс (Cu),
никель (Ni)
8 Кеңқияқ-ЖГӨЗ мұнай мырыш (Zn), қорғасын (Pb),жылына бір рет
құбырының трассасы кадмий (Cd), мыс (Cu),
никель (Ni)
Жабдықтар, аспаптар және материалдар
Сынама алу және анализ жасау үшін төмендегі жабдықтар, материалдар
және аспаптар қолданылады:
күректер;
полиэтилен немесе полистирол пышақтар;
топырақ бұрғылар;
тасымалдауға арналған дорба-мұздатқыштар;
шекті жүктемесі 200 және 1000 г жалпылама қолданылатын зертханалық
таразылар;
эмаль кюветтер;
әйнек кристаллизаторлар;
0,25; 0,5; 3 мм торлы топырақ елеуіштер;
спирт шамдар мен фарфор келісаптар;
яшмадан, агаттан немесе балқытылған корундадан жасалған келісаптар,
келілер;
300, 500, 800, 1000 сыйымдылықты тығыздалған тығынды флакондар немесе
шөлмек банкілер;
пластмасс шпательдер;
қалақтар;
жеке қорғану құралдары және т.б;
Shimadru атомдық-абсорбциялық спектометр;
Agilent 1100 сұйық хроматография жүйесі;
Цвет-800 хроматографы;
КФК-3 фотоэлектроколориметрі;
Флюорат-02-3 сұйық анализаторы.
Казгидромет жүйесінде топырақтың ластану деңгейін бақылау 2
категорияға бөлінеді: ауыл шаруашылық ауданының топырағы және
өнеркәсіптік, энергетикалық объектілер ауданының топырағы. Бірінші
категория топырағынан үлгіні жылына 2 рет, қыста қар ерігеннен
кейін (пестицид қолданғанға дейін) және вегетативті маусымынан кейін
ластану деңгейін токсикалығы жоғары пестицид және ауыр метал үшін
анықтайды. Екінші категория топырағынан үлгіні жылына 1 рет, көктемде
қар ерігенде алады. Бақылайтын территорияда топырақтың мынадай
көрсеткіштерін анықтайды : қышқылдық, сульфат, хлорид ионы; жалпы және
жылжымалы азот мөлшері, гумус көрсеткіші, микробиологиялық көрсеткіші.
Топырақ мониторингінің негізінде мыналар жатыр: топырақтың
құнарлығының маңызды көрсеткішін үнемі бақылау, топырақ қасиетінің
қалыпты өзгерісін алдын-ала болжау, топырақтағы процестердің
маусымдылық динамикасының бақылау әдісін жасау. Топырақта өтетін
қалыпты мәселеге гумустың жоғарылауы, қышқылдық және сілтіліктің артуы,
эрозия мен топырақ биотасының бұзылуы, тағы басқалар жатады. Кейбір
мәліметтер бойынша көптеген топырақ соңғы жүз жылда бастапқы гумус
мөлшерінің 30-50 % жоғалтқан. Топырақ қышқылдығының өсуі қалыпты. Ол
минералды тыңайтқышты дұрыс қолданбаудан немесе қышқыл жаңбырдың түсуінен
болады. Сілтілік артық суланудан, жерасты суының жоғарылауынан туындайды.
Топырақ ерітіндісі
Топыраққа берілетін су қатты және газ тәрізді фазалармен
әрекеттесудің салдарынан ерітіндіге ұқсас болады. Топырақ ерітіндісінің
топырақ түзудегі маңызы өте зор. Топырақ ерітіндісінде және оның қатысуымен
минералдың ұшу және синтезделу, органикалық заттардың үгілу және
синтезделу, орган-минерал кешенінің түзілу процестері өтеді. Заттардың
топырақ профилімен жылжуы да топырақ ерітіндісімен тығыз байланысты. Оның
өсімдік тіршілігіндегі маңызы өте зор. Топырақтың ылғалдылық күйінің айқын
көрінетін динамикалығы, ылғалдың жылжымалылығының жоғары дәрежесі топырақ
ерітіндісі құрамының өзгергіштігі мен динамикалылығының жоғарғы дәрежесін
анықтайды. Топырақ ерітіндісі үш жолмен зерттеледі: тікелей топырақ
құрамында, бастырғылар, центрефугалар немесе лизиметрлерді қолдану арқылы
топырақтан ерітіндіні бөлу, су сорғыш арқылы.
Бірінші әдіс топырақ ерітіндісінің концентрациясы, Н+, Na+ иондарының
активтілігі, тотықтыру-қалыптастыру әлеуеті (Eh) секілді жалпы қасиеттерін
зерттеу кезінде қолданылады. Топырақ ерітіндісін далалық зерттеу арнайы
электродтарды қолдана отырып, потенциомерлеу арқылы жүргізіледі.
Екінші әдіс топырақ ерітіндісінің мөлшерін, концентрациясын және
сапалық құрамын зерттеуде кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, ерітіндіні
топырақтан бөлу әдісінің де маңызы өте зор. Топырақ ерітіндісін Н.А.Комаров
ойлап тапқан этиль спиртімен ығыстыру әдісі де кеңінен қолданылады. Беткі
керілудің төменгі шамасының арқасында спирт топырақтан жұмсақ байланысқан
сулармен бірге адсорбцияланған суларды да ығыстырып шығара алады. Сондықтан
спиртті топырақтан өткізу арқылы оның құрамындағы ылғалды салыстырмалы
түрде толық жоюға болады және ерітілген құрама бөліктерді де зерделеуге
болады. [2 ]
Алуан түрлі нұсқаларда (контейнерлер, монолиттер, хроматографиялық
колонкалар) жүзеге асырылатын лизиметрлік әдіс те кеңінен таралған. Барлық
жағдайларда да әдістің мәні олардың топырақ арқылы өтетін ерітінді немесе
ерітіндінің белгілі бір құрама бөліктерін тұтып қалатындығында. Топырақ
ерітіндісін зерделеуде су сору әдісі кең тарау алды (топырақтың сумен
арақатынасын және олардың өзара әрекеттесу уақытын қатаң сақтаған
жағдайда). Бұл әдісті қазіргі кезде де тұзды топырақтарды зерделеуде
қолданады, алайда ерітіндідегіге қарағанда су сорғыдағы жекеленген құрама
бөліктердің концентрациясы мен ерітінді мөлшері өзгерек екендігін ұмытпаған
жөн. Сонымен қатар су гидролитикалық сілтілік және қышқыл тұздарына
гидролиздік әсер етеді, әрі әрекеттесуді елеулі өзгеріске ұшырата алады.
[20 ]
Топырақ ерітіндісінің құрамы мен концентрациясы
Топырақ ерітіндісі үнемі топырақтың қатты және газ тәрізді фазаларымен
және өсімдіктердің тамырларымен өзара әрекетте болады, сондықтан оның
құрамы мен қасиеті жыл маусымдары бойынша су, жылу және биологиялық
режимдердің өзгерістері мен өсімдіктердің даму кезеңдеріне тәуелді
топырақта өтетін химиялық, физика-химиялық және биологиялық процестердің
нәтижесі болып табылады. Топырақ ерітіндісінде молекулярлық немесе
коллоидты күйдегі минералдық, органикалық және органо-минералдық
қосылыстар, сондай-ақ топырақ ауасының ерітінді газдары болуы мүмкін.
Топырақ құрамында минералдық қосылыстардан аниондар мен катиондар болуы
мүмкін. Ерітіндіде органикалық қосылыстардан суда еритін органикалық
қышқылдар, қанттар, амин қышқылдары, спирттер, ферменттер, әрі өсімдік
қалдықтарынан алынатын, әрі биохимиялық процестердің нәтижесі болып
табылатын малма заттар болуы мүмкін. Органо-минералдық заттардан гумустық
қышқыл тұздарымен және грунттық қышқылды біржарымдық тотықтар кешенінен
тұрады. Коллоидтық ерігіш құрама бөліктер органикалық заттардың, кремний
қышқылының, темірдің, алюминийдің күлдері түрінде кездеседі және барлық
ерітінді заттардың 0,1-ден 0,25-ке дейінгі пайызын құрайды.
Әр түрлі топырақтағы топырақ ерітіндісінің құрамында минералдық және
органикалық бөлшектердің арақатынасы жағынан да, құрама бөліктерінің әрбір
тобын құрайтын сапасы жағынан да айырмашылықтары болады. Тіпті бір
топырақтың шегінде ерітінді профилі бойынша біртекті емес, яғни генетикалық
горизонттардың қасиеттері мен құрамындағы айырмашылықтары айқын көрінеді.
Батпақ топырағының ерітіндісінде органикалық заттар басым болса,
қарашірікте органикалық және минерал қосылыстары басым болады. Барлық
топырақтарда профилі бойынша төменге қарай ерітіндіде минералдық заттардың
құрамы арта түседі. Топырақ ерітіндісінің құрамын зерделеу топырақта өтетін
процестерді түсінуге және өсімдіктердің даму шарттарына баға беруге үлкен
мүмкіндік береді. Ерітіндінің көптеген құрама бөліктері, мысалы, СО3, Сl
аниондар және олармен байланысты Na, Mg катиондар аз мөлшерде де
өсімдіктерге улы әсерін тигізеді. Сутегі, алюминий және хлорид түріндегі
кальций де улы. Ерітіндідегі нитрат азоты мен фосфат ионының мөлшеріне
қарай өсімдіктердің азотпен және фосфатпен қоректенуі туралы, ал
ерітіндідегі осы маңызды қорек элементтерінің ауытқуына қарай олардың
жұмылуы туралы баға беруге болады.
Топырақ ерітіндісінің концентрациясы көптеген топырақтарда, көбінесе,
миллиграммен, ерітінді заттар сирек жағдайларда граммен, литрмен
сипатталады және ол тек кейде тұзды топырақтарда 100 грамнан 1 литрге дейін
артады. [21 ]
Ластану дәрежесі бойынша топырақтардың классификациясын топырақтағы
химиялық заттардың шекті мөлшер концентрациясы (ШМК) бойынша және олардың
фондық құрамы бойынша жүргізеді.
Топырақты ластану дәрежесіне қарай:
1) қатты ластанған;
2) орташа ластанған;
3) әлсіз ластанған деп бөліп қарайды.
Қатты ластанғандарға құрамындағы ластаушы заттардың шекті мөлшер
концентрациясы бірнеше есе артық, химиялық ластаулар әсерінен биологиялық
құнарлылығы төмен, физика-механикалық, химиялық және биологиялық
сипаттамалары едәуір өзгеріске ұшыраған топырақтар жатады, соның салдарынан
өсетін дақылдардың құрамындағы химиялық заттардың мөлшері белгіленген
нормадан артық болады.
Орташа ластанғандарға құрамындағы ШМК-сі артық, бірақ топырақтық
қасиеттері көп өзгеріске ұшырамаған топырақтар жатады.
Әлсіз ластанғандарға құрамындағы химиялық заттардың мөлшері ШМК-дан
аспайтын, бірақ табиғи фоннан сәл жоғары топырақтар жатады.
Топырақтың химиялық ластаушы заттарға төзімділік дәрежесі зерттеліп
отырған топырақтың ластаған нақты химиялық ластаушы затқа немесе заттар
тобына арақатынасы бойынша бағаланады. Сонымен қатар, төмендегі заттарды
ажырата білу қажет:
1) топырақта қышқылдық-сілтілік және тотығу-қалыптасу шарттарын
туындататын және осылайша жалпы топырақтық-геохимиялық жағдайға әсер
ететін педохимиялық активтік заттар. Олар, көбінесе, топырақтың
сапасы мен құнарлылығын әлсірететін микроэлементтер мен олардың
қосылыстары;
2) бірінші кезекте ағзаларға (микрофлораға, өсімдіктерге, жануарларға)
әсер ететін биохимиялық активті заттар;
3) өздерін атмосфералық ауаға, өсімдікке, грунттық және жерасты суларына
көшіре алатын формада болатын заттар.
Топырақтағы бақыланатын көрсеткіш ол екі топқа жіктеледі: химиялық және
биологиялық көрсеткіштер. Химиялық көрсеткіштерге жатады: қышқылдық және
негіздік қасиет. Биологиялық көрсеткішке топырақ биотасының жойылуы жатады.
Бұл көрсеткіш топырақтағы негативті процестерді алдын-ала болжау үшін
қажет.
Химиялық ластаушы заттарға төзімділік дәрежесі бойынша және қайтарымды
реакциясының сипаты бойынша топырақты:
1) өте төзімді;
2) орташа төзімді;
3) әлсіз төзімді деп бөледі.
Топырақтың химиялық ластаушы заттарға төзімділік дәрежесі төмендегі
негізгі көрсеткіштермен сипатталады:
1) топырақтың гумустық күйі;
2) негізгі қышқылдық күйі;
3) тотықтыру-қалыптастыру қасиетттері;
4) катиондық зат алмасу қасиеттері;
5) биологиялық активтілігі;
6) грунт суларының деңгейі;
7) топырақ құрамындағы ерітінді түріндегі заттардың үлесі.
Топырақтың химиялық ластаушы заттарға төзімділігін бағалау кезінде
төмендегі көрсеткіштерді ескеру қажет:
1) топырақ қасиеттерінің маусымдық немесе қысқа мерзімдік (2-5 жыл)
өзгерістерін сипаттайтын және құнарлылықты болжауға, тыңайтқыштар мен
пестицидтерді маусымдық енгізу, суғару және өзге де ағымдағы жылдық өнімді
арттыру шаралары бойынша ұсыныстарға байланысты топырақ жамылғысының
ағымдағы күйіне баға беру үшін қажетті көрсеткіштер. Топырақ қасиеттерінің
қысқа мерзімдік өзгерістері, ылғалдылық динамикасы, рН шамасы, топырақтың
қоректік заттарының құрамы бойынша диагностикаланады;
2) 5-10 және одан да артық жылдар ішінде көрінетін, ластану салдарынан
топырақ қасиеттерінің өзгеруінің қолайсыз тенденцияларын көрсететін
көрсеткіштер. Оларға гумустың мөлшері мен қорын кезеңдік өлшеу, гумин
қышқылдары көміртегінің фульвақышқыл көміртегіне қатынасы, топырақтың
эрозиондық шығындары, зат алмасу катиондарының құрылымдық күйі, құрамы,
жалпы сілтілігі, тұздардың өлшемі жатады.
3) топырақ қасиеттерінің қолайсыз өзгерістерінің дамуының ерте
диагностикасының көрсеткіштері, бұл көрсеткіштер топырақ сулы-тұзды,
тотықтырғыш-қалыптастырғыш және қышқылдық-сілтілік режимдерінің
биологиялық тестілері, микроморфологиялық бақылаулары, анализдері үшін
жарамды.
Қауіптілік дәрежесіне қарай химиялық ластаушы заттар үш класқа
бөлінеді:
1 – қауіптілігі жоғары заттар;
2 – қауіптілігі орташа заттар;
3 – қауіптілігі төмен заттар.
Химиялық заттардың қауіптілік класы кестеге сәйкес үш көрсеткіштен
төмен емес белгіленеді
2-кесте
Көрсеткіш Қауіптілік класының нормалары
1- 2- 3-
Уыттылық ЛД50 200-ге дей н 200-ден 1000-ға 1000-нан
дейін жоғары
Топырақтағы персистенттілік, 12 жоғары 6-дан 12-ге 6-дан
ай дейін төмен
Топырақтағы ШМК мгкг 0,2 төмен 0,2-ден 0,5-ке 0,5-тен
дейін жоғары
Миграция көшеді әлсіз көшеді көшпейді
Өсімдіктердегі 3 және одан 1-ден 3-ке дейін1-ден
персистенттілік, ай артық төмен
Ауылшаруашылық өнімдерінің күшті бірқалыпты жоқ
тағамдық құндылығына әсері
Шығарындылардан, төгінділерден, қалдықтардан топыраққа түсетін
химиялық заттарды қауіптілік класына жатқызу
3-кесте
Қауіптілік класы Химиялық заттар
1 Мышьяк, кадмий, сынап, селен, қорғасын, мырыш, фтор,
бенз(а)пирен
2 Бор, кобальт, никель, молибден, мыс, сурьма, хром
3 Барий, ванадий, вольфрам, марганец, стронций,
ацетофенон
Ластану дәрежесі мен ластанулардың топырақ қасиетіне әсер ету дәрежесі
Топырақтардың ластану концентрациясының коэффициентін Нс
Нс = С Сф немесе Нс = С Сшмк
формуласы бойынша есептейді
мұндағы С – ластаушы заттардың жалпы мөлшері
Сф – ластаушы заттардың орташа фондық мөлшері
Сшмк – ластаушы заттардың шекті мөлшер концентрациясы
Топырақтың полиэлементтік ластануының интегралды көрсеткішін Нcj
Нcj = ∑j (Cj Cфj)
формуласы бойынша есептейді
мұндағы Cj – бақыланатын ластаушы заттардың сомасы
Cфj – ластаушы заттардың фондық мөлшерінің сомасы
Химиялық ластаулардың топырақ күйіне ықпалы бойынша қайтарымды реакция
коэффициентін Кр
Кр = (А – Аф) Аф
формуласы бойынша есептейді
мұндағы А және Аф – ластанған және фондық сынамадағы бақыланатын
қасиеттер өлшемдері.
Климаттық шарттары
Ауданның климаты – қысы ұзақ, суық және қар жамылғысы тұрақты, жазғы
мезгілі салыстырмалы түрде қысқа, қоңыржай болып келетін шұғыл
континенталды. Бұл ауданға ауа температурасының үлкен жылдық және тәуліктік
ауытқушылығы, кеш түсетін көктемгі және ерте түсетін күздегі қатқақтар,
топырақтың тереңге қатуы, үнемі соғатын желдер тән.
Аумақтың температуралық режимін қалыптастырушы радиациялық режим
шұғыл құрғақ континенталды климат шарттарында климат түзудің негізгі
факторларының бірі болып табылады. Жазғы кезеңде жылу жүктемесін 15-20°С-ға
арттыратын күн радиациясының тіке құйылу қарқындылығы (154-158 ккалсм2).
Салқын жартыжылдықта бұлттылық басым болады және ол қыстыгүні күннің
жарқырау ұзақтығына әсер етеді, яғни күн тәулігіне 5-6 сағат, жаздыгүні 11-
12 сағат жарқырап тұрады. Бұл өңір ультракүлгін жайлылық аймағына жатады.
СНжЕ бойынша бұл өңір IV-Г-құрылыстық-климаттық ауданшаға жатады, ауа
температурасының жылдық амплитудасы -36-37°С, орташа тәуліктік тербелуі 10-
15°С болатын климаттың шұғыл континенталдығы осы өңірге тән ерекшелік болып
табылады.
60-70 күн бойына күн қатты ысиды, яғни ауа температурасы жел болмаған
кезде 33°С немесе жел жылдамдығы 6 мсек болған кезде 36°С болады. Әсіресе,
құрғақ ыстық айларда (мамыр айынан бастап қыркүйектің бірінші он күндігіне
дейін) зерттеліп отырған аумақтың оңтүстік телімдерінде температура 45°С
жетеді.
Аязсыз кезең 170 күнге созылады. Қазанның басында ауада да, топырақта
да қатқақ болуы мүмкін. Қыстың күндері аязды болады, яғни 6 мсек желде
температура -25°С болады. Бұл шарттар 4,5-5 айға созылып, қыс ауасының
жайсыздығын түзеді. Өте салқын қыстарда температура -35°С, кейде -45°С
дейін төмендейді.
Жауын-шашын мөлшерінің аздығы жоғары температурамен үйлесе отырып,
атмосфералық құрғақшылықты алғышарттайды, бұндай ауа-райы 10 жылда 3-4 рет
қайталанады. Тұрақты қар жамылғысы 3-3,5 ай тұрады, әрі қардың қалыңдығы
барлық зерттелетін телімдерде әр түрлі. Жауын-шашын атмосфераның өздігінен
тазару факторы ретінде мөлшерінің аздығынан, әсіресе, құрғақшылық жылдары,
елеулі әсер ете алмайды. Жылдың өтпелі кезеңдерінде шұғыл ауысатын
синоптикалық жағдайдың әсерінен атмосфераның аралас қоспалардан өздігінен
тазаруы үшін қолайлы ылғалдылық шарттары туындайды.
Метеоэлементтердің негізгі сипатталымдарының бірі – желдің бағыты.
Өнеркәсіп кәсіпорындарының ластаушы заттары желдің бағытымен таралады.
Бес айға созылатын қысқы кезеңде (қараша-наурыз) синоптикалық
процестердің ерекшеліктері салқындау шарттарын туындататын ауа-райын
қалыптастырады. Желдің басым соғатын бағыттары – солтүстік-шығыс, шығыс
және батыс. Қаралып отырған аумақта ылғалдың тапшылығы 64-76% шегінде
тербеліп отырады.
Бұндай жауын-шашын аз жауған кездердегі инсоляция ауа-райының,
көбінесе, атмосфералық құрғақшылықтар мен аңызаққа ауысатын құрғақшылық
түрлерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Жылдың салқын мезгілінде антициклоналды ауа-райы басым болады. Қысқы
жауын-шашынның үлесі жылдық соманың 37% құрайды, ол қар жамылғысының
топырақты ылғалдандырғыш фактор ретіндегі маңызын арттырады. Тұрақты қар
жамылғысы 140-160 күн бойына тұрады, бірақ тегіс жатпайды. Оның қорғалған
жерлердегі орташа биіктігі 30 см. Кейде қыс кезіндегі жылымықтардан
тегістелген телімдердегі қарлар кетіп қалады, ал одан кейінгі салқындарда
топырақ 150 см тереңдікке дейін қатып қалуы мүмкін.
Аумақтың жазық болып келуі қарқынды жел соғуына қолайлы шарттар
туындатады. Қыстыгүні батыс бағыттың желдері қожалық етіп, боран көтереді.
Жазда солтүстік-шығыс бағыттың желдері үстемдік құрады, олар ылғалды тез
буландырады және топырақтың беткі горизонтын тез құрғатып жібереді.
Көпжылдық мәліметтер бойынша желдің орташа жылдық жылдамдығы 3,9-4,5 мсек-
ті құрайды, ал қыста және ерте көктемде 4,8-5,5 мсек-қа жетеді. Кеш
түсетін көктем уақыттарында, әсіресе, құрғақшылық жылдары, көбінесе, шаңды
боранды жел эрозиясы қарқынды көрініс береді. Бұндай шаңды борандар 10
мсек-қа жететін солтүстік-батыс, солтүстік және солтүстік-шығыс желдерінде
байқалады. Әдетте шаңды борандар күндізгі уақытта көтеріледі және 40-45
минутқа созылады.
Аумақтың ауа бассейнінің қазіргі күйі табиғи-климаттық әлеует пен
техногендік факторлардың өзара арақатынасымен анықталады. Жел режимі,
температуралық инверсиялардың болуы, жауын-шашынның түсу мөлшері мен сипаты
ластау көздерінің орналасу орындарында ластаушылардың ұзақ сақталуын
анықтайтын негізгі фактор болып табылады.
Тұтасымен алғанда, аумақ жердің беткі қабатында, бір жылда 40-45%
шегінде ластанудың шоғырлануына ықпал ететін жер бетінің және көтеріңкі
температуралар инверсиясының қайталанымдығымен сипатталады. Инверсиялар
желтоқсан-ақпан айларында көп қайталанады (ай сайын 50-70%). Қысқы
маусымдарда инверсияның қуаты 600-800 метрге жетеді. Жазда температура
инверсиясы тез бұзылады, олардың қайталанымдығы 30-35% болады.
Әлсіз желдердің қайталанымдығы көп емес, желдің орташа айлық
жылдамдығы аумақта 3,5-тен 8 мсек-қа дейін жетеді. Күндізгі мезгілде жел
10,5 мсек-қа дейін күшейеді. 100 м-ден жоғары биіктіктерде желдің
жылдамдығы 6 мсек-қа тең және одан да көп болады. Биіктіктегі де, жер
бауырындағы да желдің соғу белсенділігі зиянды аралас қоспалардың
атмосферада таралып кетуіне ықпал етеді.
Бұл аймақта жер беті инверсиялары 40-60%-ке дейін қайталанып отырады,
қыста олардың қуаты 0,6-0,8 км, жазда 0,4 км-ден артық емес. Бүкіл
маусымдарда да 0-4 мсек жел жылдамдығының қайталанымы 500 м биіктікте 20-
30% құрайды. Күзгі және көктемгі кезеңдерде барикалық шарттардың ауысуы
уақытында жиі болатын тұмандарға байланысты атмосферада аралас қоспалар көп
жинақталады. [3 ]
Кез келген географиялық өңірдің атмосфералық-гигиеналық шарттары
атмосфераға шығарылатын немесе атмосфераға енетін ластаушы заттардың жалпы
көлемімен ғана анықталып қоймайды, ол сонымен қатар атмосфераның өз-өзінен
тазара алатын табиғи мүмкіндігімен де анықталады. Атмосфераның өздігінен
тазаруындағы негізгі маңыз жел режиміне тиесілі, онымен ауа массаларын
адекватты тасымалдау ұғымы тығыз байланысты. Сонымен қатар қаралып отырған
аумақтың температуралық режимі атмосфераның стратификациялық шарттарын,
яғни атмосфераның вертикаль араластыру мүмкіндіктерін, оның көлемі мен
қарқындылығын анықтайды.
Сөз етіліп отырған аумақтың атмосфералық динамикасы төмен болады және
ол қарқынды турбуленттік алмасуды тудырмайды, ал жылдың жылы кезеңдерінде
төменгі тропосферада конвективті алмасуды тудырмайды және тоқырап қалған
құбылыстардың дамуына кедергі болмайды.
Жерүсті суларының гидрографиясы мен күйі
Кеңқияқ кенорнының гидрографиялық желісі ретінде Каспий теңізінің
бассейніне жататын, кенорынның орталық бөлігімен ағып өтетін, мұнай
кәсіпшілігін солтүстіктен оңтүстікке қарай кесіп өтетін Темір өзені
танылады.
Темір өзені бастауын Сергеевка поселкесінен 17 км-ден алады, Жем
өзенінің оң жағына, Мәртөк селосының оңтүстік –батысынан 6 км жерден
құйылады, өзеннің ұзындығы 213 км. Су алудың жалпы ауданы 8200 км2, оның
төменгі солтүстік жағалауында ақпайтын телімдер бар. Негізгі салалары:
Қарабұлақ, Толғанай, Күлден-Темір өзендері. Жазда өзеннің Күлден-Темірден
басқа салалары кеуіп қалады.
Ленин ауылындағы жылдық судың ағу көлемі 185 млн. м3 құрайды. Өзеннің
жоғары жағындағы су жинау орны саздақ грунттан құралған төбешікті
жазықтықтан тұрады. Су жинау орнының төменгі жағын биіктігі 5-10 метрге
бекіген бархан секілді үлкен құм массивтері (Аққұм және Көкжиде) алып
жатыр.
Жартылай батпақты екі жақты жайылма алқапты және екі жайылма
алқабының террассасын алып жатқан Темір өзені алқабының ені 3-4 км-ден 68
км-ге дейін жетеді. Алқаптың баурайының биіктігі 10-15 км, олардың құламасы
20 км-ден аспайды.
Алқап негізінен екі жақты болып келеді, кейбір жерлерде жағалықтармен
ауысып отырады. Су тапшы жылдары су толмайды, арналық бөлігін көк шалғын
басып кетеді. Өзеннің бас жағының ені 200-300 м, төменгі жағының ені 0,8-
1,0 км. Өзен арнасының бұлтарысы, тіке бұрылыстары және ескі арналары өте
көп. Бастаудағы арнаның ені 30-50 м, төменге қарай және сағаға дейін 50-100
м-ге және одан да артыққа өзгереді. Қайраңның тереңдігі 0,5-0,8 м,
иірімдердегі тереңдік 2-5 м, ағысының жылдамдығы 0,1-0,3 мсек.
Темір өзені салаларының алқаптарының ендік бағыты, үздік ағыспен
терең кесілген бұрылыстары, әлсіз жіңішке арналары, құм-саздақты
жағалықтары бар. Жазда Темір өзенінен басқа барлық тармақтары кеуіп қалады,
су созылымы 0,1-0,3 км, тереңдігі 1,5-3,0 м-ге жететін жекеленген иірімдер
ғана қалады. Көктемгі су тасқынында өзеннің жоғарғы ағысындағы су
деңгейінің биіктігі 4-5 м-ге, төменгі ағыста 3-4 м-ге жетеді. Көктемгі
сулардың көп бөлігі жайылма алқаптарға тарап кетеді. Саба кезеңінде ағыс
грунт суларының есебінен қамтамасыз етіледі. Өзен қар суымен толығады, бұл
арада жаңбыр мен грунт суларының маңызы аз. Ағу режимі көктемгі су тасқыны
кезінде жоғары, бірақ қысқа болады және сабасы өте төмен болады.
Таскөмір кені аумағындағы Темір өзенінің таулы алқабының аймағының
ені 1,5-5 км құрайды. Оң жағалықтағы жайылма алқап енді, кейбір жерлерде
оның ені 3,5 км-ге жетеді. Сол жағалықта өзеннің жайылма алқабы жіңішке,
тек бір жерде ғана оның ені 1,8 км-ді құрайды. Кейбір жерлерде негізгі
жағалау өзеннің арнасына жақын орналасқан. Таяз кезде арнаның ені 10-30 см
құрайды. Арнаның максималды тереңдігі 1-2,5 м, қайраңдарда 10 см болады. [3
]
Кеңқияқ мұнай кенорны ауданында Темір өзенінің көктемгі тасқын
сулардың құйылу алаңшалары өте көп. Алқапты көктемгі сулардың басу ауданын
азайту үшін көктемгі суларды бұрылма каналдармен Маусымдық өзеннің арнасына
бұрады.
Ұңғымалардың бір жартысы су тасқыны кезінде су басып қалатын жерлерде
орналасқан. Тасқын суларды ұңғымалардан бұрып әкету үшін айналма бөгет
салынған, оның ұзындығы 10 км. Бөгеттің жай-күйі қанағаттанарлық. Сонымен
қатар ұңғымаларды қорғайтын бөгеттер салынып жатыр, олардың бойымен су
ағатын арықтар салынады.
Жерасты сулары
Бұл аумақ Каспий маңының артезиан суларының шығыс бөлігіне жатады.
Бассейннің осы бөлігінің геологиялық құрылымы тұзды-күмбез тектоникасымен
және мезозой су тегеурінің қабатын кайназой су тегеурінінің қабатынан бөліп
тұратын өңірлік сутірек телімдердегі үзік-үзіктілігімен ерекшеленеді және
ауданның гидрологиялық шарттарында ізін қалдырып отыр. Жекеленген
ареолдарда тұзды тектониканың көрініс беруі бір жағдайларда бір сулы
кешендердің бытырауына және басқа жағдайларда түрлі жастағы жүйелердің
байланысуына әкеледі, бұл арада жерасты сулары қозғалысының күрделі режимі
мен олардың химиялық құрамының қалыптасу шарттары белгіленеді. Өңірлік
сутірегінің үзіктілігі жерасты суларының қоректенуі мен қозғалысының
жоғары шарттарын туындатады, нәтижесінде жоғары горизонттармен және
кешендермен қатар, төменгі сулы горизонттар мен кешендер де күндізгі беткі
қабатпен еркін су алмасу аймағында болады және олардан тұщы және әлсіз
тұзды сулар қалыптасады.
Геологиялық-тектоникалық және геоморфологиялық шарттарға қарай аумақ
шегінде сулы горизонттар, кешендер және ширек жастан орташа юрк жасына
дейінгі шөгінділердегі спорадикалық таралу сулары бөлінеді. Байырғы
шөгінділерде сулы қабаттар жоғарғы Альба Маастрихт, палеоцен және жоғарғы
олигоцен тау жыныстарына жақын орналасқан. Шашыраңқы құмдар массивтерімен,
Жем, Темір және Атжақсы өзендерінің жайылма террассаларының және
жайылмаларының шөгінділерімен байланысқан төрттік шөгінділердің сулы
горизонттары жақсы дамыған
Геологиялық құрылымы
СНПС-Ақтөбемұнайгаз АҚҚ-ның негізгі объектілері Орал үстіртінде
орналасқан. Аумақ құмнан, саздан және ақсаздан құралған мезозой
шөгінділерінің қалың қабатынан тұрады. Объектілердің бытыраңқылығына қарай
абсолюттік белгілер әр түрлі. Кеңқияқ кенорнының ауданы үшін теңіз
деңгейінен 350-270 м белгісі, Жаңажол кенорнының аумағы үшін 160-230 м
белгісі тән. Зерттеліп отырған аумақтың геологиялық құрылымына төменгі
пермдіктен бастап қазіргі шөгінді таужыныстарының алуан түрлері қатынасады.
Ең көне шөгінділер Көкпекті антиклинінде, аумақтың оңтүстік-шығыс
бөлігіндегі ұңғымалардан ашылды. Оның дөңесінен төменгі палеозойдың
эффузиялық тау жыныстары табылды, құрылымның төмен түскен батыс қанатынан
жоғарғы девонның, төменгі карбонның және төменгі перьмнің шөгінді
таужыныстары табылды, ал шығыс қанатынан жоғары перьм мен төменгі карбонның
шөгінділері табылды.
Мәртөк және Көкпекті күмбезінде орта юраның, готтеривтің, барремнің
және аптаның тау жыныстары анықталды. Бор жүйесінің шөгінділері (маастрихт
және кампан қабаттары) кеңінен таралған, альба жікқабатының сантон және
алтықұдық свитінің шөгінділері азырақ таралған. Альба мен апттың қарашатау
свиті Темір өзенінің жағалауында және Кеңқияқ ауылында, сондай-ақ Бес-Оба
тауының ауданында кішкене телімдермен жер бетіне шығып жатыр.
Үшінші шөгінділер арасынан орта және жоғарғы эоценаның таран свиті
және жоғарғы олигоценнің чаграй свиті оңтүстік және шығыс бөліктерде
таралған. Төртінші шөгінділер шашыраңқы және жартылай шашыраңқы құмдар
түрінде, Жем өзені мен оның салаларының аллювиаль шөгінділері түрінде,
сондай-ақ аз мөлшерде көл шөгінділері түрінде кездеседі.
Тектоникалық қатынаста бұл өңір Каспий ойпатының шығыс перифериясына
іргелес орналасқан. Іргетастың және рифейлік-төменгі палеозойлық
кешендердің құрылымы толық зерттелмеген.
Сейсмобарлау деректері бойынша бұл аумақтың жоғарғы-протозей қатпарлы
кешенінің жоғарғы бетінен амплитудасы 1 км және ауданы 500 мың км (Ф және П
горизонттары) болатын көлемді субмеридиандық көтерілім анықталды. Оның
шығыс қанаты – құлама, ал батыс қанаты – жазық. Көтерілім бірнеше Тамдыкөл,
Қарауылкелді шоқыларымен күрделенген. Оның ең жоғары көтерілімдегі
іргетасқа дейінгі тереңдік 6-7 метрді құрайды. Көтерілімнің үстіңгі беті
бірнеше жарылымдарға бөлінген (Мәртөк-Ащысай, Оңтүстік Жем және Шеңгелші).
Сондай-ақ іргетас та субмеридиандық және субендік созылымдардың
жарылымдарының жүйелерімен көптеген түрлі тәртіп жүйелеріне бөлінген деп
болжанады[3 ]
Өсімдік жамылғысы
Зерттеліп отырған аумақтың өсімдіктері аралас шөл-далалық типке
жатады. Бұл жерлерде түрлі тіршілік нысандарының гиперксерофильдік,
ксерофильдік микро- және мезотермдік өсімдіктері доминацияланған топтар
өседі, жартылай бұталар мен бұталар басым, көбінесе, жусан текті көп жылдық
ащышөптер басым болып келеді. Өсімдіктердің негізгі түрлері: жусан, ащышөп
(сортаң) және эфемер.
Кеңқияқтың батыс жағында, негізінен, шалғындық топтар, оңтүстік-
шығыста салыстырмалы түрде шағын жазық телімдерді сортаң өсімдіктер тобы
алып жатыр. Темір өзенінің салалық және алқаптық телімдерінде тоғай
өсімдіктері қалыптасқан: жыңғыл, шеңгел, жиде ағашы, каспий көк талы,
шәлім.
Өсімдіктердің жалпы сипаттамасы
Кеңқияқ кенорнының өсімдіктерін өсімдік ассоциациясының бірнеше
типтері құрайды. Оның аумағының бүкіл шығыс бөлігін жусандар тобы алып
жатыр, лерхов пен австриялық жусан басым. Кеңқияқтың батыс бөлігінде,
негізінен, шалғын өсімдіктер тобы таралған, бұнда жұмсақ сабақты астық
тұқымдастар, яғни бидайық, қоңырот, қияқ секілді туыстардың өкілдері, атап
айтсақ, бұтақты волоснец басым болып келеді. Олар өзен алқабы мен жазықтың
жыраларында өседі. Кенорынның солтүстік бөлігіндегі өзен алқабы мен
жайылмасында шалғын топтар кездеседі, бірақ қатты сабақты астық тұқымдастар
басым болып келеді. Волоснец, қамыс, ши туыстары көбірек кездеседі.
Аталған фитоценоздардан басқа, батыс бөлікте (Шұбарши және Кеңқияқ
ауылдарының екі ортасында), сондай-ақ Кеңқияқтың оңтүстік-шығыс шетінде
кейбір шағын телімдерді сортаң өсімдіктердің топтары алып жатыр. Оларда
Chenopodiaceae тұқымдастарының көпжылдық өкілдері: татар алаботасы, құм
ебелегі және жағымсыз жапырақты климакоптера басым болады. Соңында,
кенорнының оңтүстік-шығысы мен оның солтүстік бөлігінің өсімдік жамылғысы -
мал онша жемейтін шағыр жусаны, жасыл жусанды топтар. Сонымен қатар,
Кеңқияқ кенорны флорасының түрлік құрамы Жаңажолдікіне қарағанда байырақ
екендігін атап өткен дұрыс. Өйткені, ол Кеңқияқтың шекарасы, дәлірек
айтсақ, кенорнының оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеттері Көкжиде құмдарының
солтүстік-батыс шетінде жатыр. Соған байланысты бұл телімдерде кең
амплитудалы түрлермен қатар, негізінен құмды жерлерде өсетін өсімдіктер де
кездеседі, яғни әңгіме айғыр қияқ (Elymus giganteus Vahl), тарақ бидайық
немесе еркек бидайық (Agropuron pectiniforme Roem Et Schult), қызыл жүзгін
(Calligonum aphellum Guerke), Вайда туысының (Isatis) түрлері және өзгелері
туралы болып отыр. Көкжиде құм массивінің ауданындағы Темір өзенінің
салалық және алқаптық телімдерінде тоғай өсімдіктері өседі. Бұлардың
құрамынан жыңғыл (Tamarix), шеңгел (Halimodendron (Pall), жиде ағашын
(Elaegnus oxycarpa), каспий көк талын (Salix caspica Pall), шәлімді
кездестіруге болады. [4 ]
Жануарлар әлемі
Бұл өңірдің жануарлар әлемі өте бай, алуан түрлі және қос
мекенділердің 2 түрі (республика фаунасының жалпы құрамының 16,7%),
бауырымен жорғалаушылардың 16 түрі (32,7%) және сүтқоректілердің 45 түрі
(25,3%) бар. Түрлік қатынаста бауырымен жорғалаушылар дала өзендерінің
жайылмаларын мекен етеді. Бұнда су ценоздарымен су маңын мекен ететін
құстардың үлкен топтары (ескек аяқтылар, құтан тәрізділер, үйректер,
балықшы құстар, шағалалар) байланысты. Олардың арасында Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабына енгізілген сирек кездесетін және құрып бара
жатқан құс түрлері де (бірқазан, қоқиқаз, жалбағай, қарабай, аққу және
басқалары) кездеседі. Кәсіпшілік маңызы жоғары сүтқоректілер (киік,
жыртқыш, бағалы терілі аңдар – қасқыр, түлкі, дала күзені) өзеннің
жайылмасына көп шоғырланған.
Жануарлардың жалпы сипаттамасы
Қос мекенділер мен бауырымен жорғалаушылар
Зерттеліп отырған аумақта қос мекенділердің екі түрі мекен етеді.
Көлбақа тек Темір және Жем өзендерінің жайылымын ғана мекен етеді. Жасыл
құрбақа басқа бақалармен салыстырғанда кеңінен таралған, ол өзінің ауаның
құрғақшылығына төзе алатындығының, ымырт қараңғысы мен түнде де тіршілік
ете алатындығының, сондай-ақ уылдырық шашу үшін уақытша су ағындарын
қолданатындығының арқасында су қоймаларынан қашық аумақтарда да тіршілік
ете алады.
Сейсмобарлау жұмыстары аумағында бауырымен жорғалаушылардың 16 түрі
анықталды. Шөл дала ландшафтындағы герпетофауна жағынан ең байы құмды шөл
дала болып саналады, онда жармасқының 3 түрі, батбат кесірткенің,
удавчиктің 2 түрі кездеседі. Кейбір түрлер (тақыр батбат кесірткесі және
түрлі-түсті аусыл) тығыз грунттарды мекен етеді. Бауырымен жорғалаушылардың
көптеген түрлері шөл даланың барлық типіне (ортаазиялық тасбақа, дала
ешкіемері, шапшаң аусыл, жебе-жылан және қалқантұмсық) тән. Зоогеографиялық
қатынаста өңірдегі бауырымен жорғалаушылардың негізін 11 түрден құралатын
шөл кешені құрайды (ортаазиялық тасбақа, шіңкілдек және каспий
жармасқылары, батбат кесірткелердің 3 түрі, дала ешкіемері, шапшаң аусыл,
құм айдаһары және жебе-жылан). Қазақстанның көптеген аридтік
кеңістіктеріндегідей, әр түрлі типті шөл далаларды бауырымен
жорғалаушыларың бірқалыпты мекен етуі бақыланып отырады. Сазды шөл дала мен
кейде құмды телімдерде түрлі-түсті аусылдар көп мекен етеді, ал шашыраңқы
құмдарды – шапшаң аусылдар, қалқан құлақты кесіртке мен құйрықты батбат
кесірткелер мекен етеді.
Кездесімділігі бойынша зерттеліп отырған өңірде дала ешкіемері, түрлі-
түсті аусыл, тақыр батбат кесірткесі тұрғындардың орташа тығыздығына 1 км
маршрутқа 4-5 дарақтан келеді. Жерүсті ценоздарында жыландар (жебе-жылан
және қалақтұмсық) одан да жиі кездеседі (1 км-ге 2 дарақтан). Тек өзеннің
жайылмасында су жыланы мен өрнекті әбжылан ғана 5-6 дарақ км-ге дейін
кездеседі.
Бұл өңірдің бауырымен жорғалаушылары (Қазақстанның өзге
аудандарындағы секілді) биоценозда белгілі бір орын алады және қоршаған
ортадан тәуелді болады. Кейбір түрлер (аусылдар) қоршаған ортаның сенімді
индикаторы ретінде қызмет ете алады және ол осы өңірдегі мұнай-газ
кенорындарын игеру кезінде мониторинг үшін қолданыла алады.
Кенорындарын пайдалану кезіндегі шұңқырлар, ашық қалған орлар, электр
беріліс желілері, құбыр өткізгіштердің, мұнай стансаларының мұнай
төгінділері, тұяқты жануарлардың көшу жолдарын шектейтін жерүсті
құбырөткізгіштері, қоқыржинағыштар, бұрғылау кезіндегі қоймалар жануарлар
әлеміне әсер ететін негізгі көздер болып табылады. Зерттеліп отырған
аумақтың табиғи ортасының күйіне анализ жасау нәтижесінде табиғат ортасының
күйі әр түрлі дәрежеде бұзылған телімдер анықталды. Табиғи ортасы көп
бұзылған телімдерге қолайсыз табиғи факторлар мен антропогендік
факторлардың үйлесімділігі бақыланған аумақтар жатады, қолайсыз табиғи
факторлар мен антропогендік факторлар өзара әрекеттескен кезде шөлейттену
процесі басталып, техногендік аймақтар түзіледі. Табиғи және
антропогендік процестердің әсерінен Кеңқияқ кенорны аумағының экотопы тең
пропорцияда өзгеріске ұшырайды. Жануарлардың негізгі топтарының түрлік
құрамы мен саны мүлдем құрып кетпейді. Жаңа экологиялық қуыстарды
синонтропты түрлер мекен ете бастауы мүмкін. Кеміргіштердің саны артуы
мүмкін. Ценотикалық байланыстардың өзгеруі экожүйенің даму бағытын
түбегейлі өзгерте алмайды, бірақ техногендік әсерлер азайғаннан кейін
немесе тоқтағаннан кейін оның өзін-өзі қалыпқа келтіру қабілеті табиғи тепе-
теңдіктің қалыпқа келуі ұзаққа созылып кетуі жағына қарай өзгеріп кетуі
мүмкін. [11 ]
Кеңқияқ кенорнында мұнай әзірлемелерінің қарқындылығының артуына
(көмірсутек шикізатын өндірудің артуы, соған байланысты мұнай өндіруші
объектілердің көбеюі) байланысты қоршаған ортаға антропогендік қысым
артады. Сонымен қатар, ең жағымсыз әсер жануарлар мекен ететін ортаға
(топырақтың лайлануы, өсімдік жамылғысының бұзылуы) тиеді.
Құстар
Бұл өңірдің орнитофаунасы толығымен зерттеліп, 200 м-ге жуық түр
немесе Қазақстандағы жалпы құрамның 43% анықталды. Ұя салатын құстар бұл
өңірде өте аз, бар болғаны 60 түр (жалпы құрамның 28,6%). Құстардың негізгі
массасы маусымдық көшу кезеңінде және қыстау кезеңінде (149 түр) ғана
кездеседі, олардың арасындағы 23 түр сирек кездесетін және құрып бара
жатқандар санатына жатады және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына
енген.
Құстардың 50 түрі жердің бетін мекен етеді, жыртқыш құстардың 5 түрі
(тілеміш, дала бүркіті, қарақұс, ителгі және қарапайым күйкентай), тырна
тәрізділердің 2 түрі (әдемі тырна және джек), балықшылардың 2 түрі (авдотка
және каспилік сарысағақ шүрілдек), шілдің 2 түрі (қарабауыр шіл және
қолаңтөс), жапалақтың 2 түрі (байғыз және үкі), шаянмойын тәрізділер (көк
қарға, жылтыр сары және жасыл шорағайлар және сасықкөкек), бозторғайдың 7
түрі (айдарлы, кішкене, сұрй екітеңбілді, қара, мүйізді және дала
бозторғайлары), суық торғай, шөл қарғасы, сандуғаштардың 3 түрі
(солтүстіктің айдарлы кептері, шөл сандуғашы және жылқышы құс), сары
торғай, және басқалары. Жер бетінің ценозында кішкене бозторғайлар, шөл
дала шақшақайы және биші шақшақай, сары торғайлар, дала бүркіттері сан
жағынан жеткілікті. Адамның салған құрылыстарына байланысты (мал шаруашылық
фермалары, елді мекендер, құдықтар және басқалары) ұя салуға, негізінен,
синонтропты құс түрлері (торғайлар, қарлығаштар, айдарлы бозторғайлар,
қарғалар, байғыздар және сасық көкектер) бейімделген. Ашық сулы телімдерде,
фермалар мен құдық басындағы суаттар мен оттықтарда шөл ландшафтын мекен
ететін көптеген түрлер (бозторғайлар, шақшақайлар, шілдер және басқалары)
кездеседі. Ұя салу кезеңінде ауданның көптеген аймағындағы құстардың мекен
ету тығыздығы салыстырмалы түрде үлкен емес және 1 км маршрутқа 8-50 құстан
келеді (орташа есеппен 17 дарақкм).
Өзен жайылмасында, әсіресе, жер беті мекендеріне қарағанда сүрек-
бұталы өсімдіктер телімінде құстардың саны көп болады және 1 км-ге 100-137
құстан келеді, ал миграция кезеңінде (сәуір-мамырдың ортасы, тамыз-қазан)
ол 2-3 есеге артады. Оның үстіне, бұл жерлерде шөл және дала ландшафтын
мекен ететін құстар да, сүрек-бұталы екпелер мен су маңының құстары да
кездеседі. Көктемгі миграция кезеңінде рельеф ойпауыттарындағы уақытша су
қоймалары ерекше орын алады, ондай жерлерге кейбір жылдары судың мол
болуына байланысты су маңының құстары (шағала, балықшы, құтан) молынан
жиналуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген құстарға ерекше
көңіл бөлу керек. Осы санаттағы ұя салатын құстар арасында дала бүркіті,
қарабауыр шіл және қолаңтөс молынан кездеседі. Зерттеліп отырған өңірдің
өзге түрлері (ителгі, әдемі тырна, джек және үкі) аз мөлшерде кездеседі.
Маусымдық миграция кезеңдерінде (сәуір-мамырдың ортасы, тамыз-қазан)
қоқиқаздар, қарабас өгізшағалалар жиі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Әдістеме және материалдар
1.Климаттық шарттары
1.1Жерүсті суларының гидрографиясы мен күйі
2. Геологиялық құрылымы
3.Өсімдік жамылғысы.
3.1.Өсімдіктердің жалпы сипаттамасы
4.Жануарлар әлемі
4.1.Жануарлардың жалпы сипаттамасы
5.Топырақ жамылғысының сипаттамасы
5.1.Жер ресурстарын пайдалану
5.2.Техногенді бүлінген жерлер
5.3.Топырақ күйінің анализі
5.4.Топырақтың химиялық құрамы
6.Топырақ, қалыптасқан жағдайдың анализі
6.1.Атомды-абсорбциялық спектроскопия әдісі бойынша топырақ
суырындысын даярлау
6.2.Топырақ құрамындағы заттарды анықтау
6.3.Мұнай өнімдерін анықтаудың гравиметриялық әдісі
6.4.Мұнай өнімдерімен ластанған топырақ құрамындағы
күкіртсутекті анықтау
6.5.Топырақ ылғалдылығын анықтау
6.6.И.В. Тюрин әдісі бойынша органикалық заттарды анықтау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нормативті-әдістемелік құжаттар
Қосымшалар
Кіріспе
Топырақ мониторингінің мақсаты – топырақтың сапасына баға беру үшін
олардың ахуалы туралы аналитикалық ақпараттар алу. Топырақ мониторингі
дегеніміз техногендік әсерге ұшыраған телімдердегі грунттар ахуалының
көрсеткіштерін оның мұнаймен және мұнай өнімдерімен, химиялық
реагенттермен, тұздармен, ауыр металдармен және т.б. ластануын анықтау.
Қоршаған ортаның техногендік ластануын зерттеу экологиялық жұмыстардың
негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Негізінде техногенездің кез
келген түрі қоршаған ортаға оның химиялық сипатын өзгертетін түрлі
қалдықтардың шығарылуына байланысты. В.И. Вернадскийдің адамзат басты
геологиялық күш болып табылады деген сөзі көбінесе, қоршаған ортаға
химиялық заттардың үлкен мөлшерінің шығарылу фактісімен дәлелденеді.
Техногендік ластану түрлі деңгейлерде – жергілікті деңгейден ауқымды
деңгейге дейін – көрініс табады және тірі организмдерге, сонымен қатар
адамға қаупін төндіреді.
Мониторинг жүргізудің басты міндеті – қоршаған ортаға физикалық және
химиялық факторлардың әсері, шаруашылық әрекеттің салдарынан қоршаған орта
жағдайының өзгеруі және өндірістік процестердің көрсеткіштері туралы
тәжірибелік (өлшеуге негізделген) немесе жанама (есептеуге негізделге)
мәліметтер алу. Өндірістік мониторинг Кеңқияқмұнай мұнай-газ өндіру
басқармасында 2002 жылдан бастап жүргізіледі. Өндірістік мониторингті
енгізу табиғи орта компоненттерінің жағдайының техногендік өзгеруін
бағалауға, бақылауға, ластану деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау (25 бап) заңына
сәйкес табиғатты пайдаланушылар қоршаған ортаға шаруашылық іс-әрекеттердің
әсерін бақылау мақсатында өндірістік мониторинг жүргізуі тиіс. Өндірістік
мониторинг экологиялық бақылаудың элементі болып табылады. [ 14,15 ]
Топырақ ұзақ кезең ішінде қалыптасатын құнды күрделі табиғи түзілім
болып табылады. Топырақтың антропогендік әсерге шынайы төзімділігі
топырақтың меншікті буферлік қасиеттері есебінен әсер етулерді
бейтараптандыру және өздігінен қалыптасу процесінде әсер ету салдарын жою,
сондай-ақ әсерлерді экожүйе шегінен тыс жерлерге қашырту қабілетімен
анықталады. Топырақтың негізгі сипаттамасы – топырақтың түзілу процесінде
және адамның мақсатты бағытталған әсерлерінен қалыптасатын топырақ
құнарлылығы.
Кеңқияқмұнай мұнай–газ өндіру басқармасы СНПС-Ақтөбемұнайгаз
ААҚ-ның негізгі өнеркәсіптік бөлімшелерінің бірі бола отырып, Кеңқияқ
кенорнында мұнай өндіруді, бастапқы әзірлеуді және тасымалдауды жүзеге
асырады. Кеңқияқ кенорны Ақтөбе облысы Темір ауданының аумағындағы Темір
ауданы орталығының оңтүстігінен 80 км-де және Ақтөбе қаласының оңтүстік-
шығысынан 220 км-де орналасқан. Жақын орналасқан елді мекендер - Кеңқияқ
мұнай кенорнының тау телімдерімен іргелес жатқан Шұбарши, Саркөл және
Кеңқияқ ауылдары. Кеңқияқ кенорнына Бозоба, Көкжиде кенорындары жақын
орналасқан, ал Урихтау, Жаңажол, Әлібекмола, Қожасай, Синельников
кенорындары біршама алшақ орналасқан. Ең жақын орналасқан ең үлкен ірі
өңдеу кәсіпорны – Жаңажол газ өңдеу зауыты.
Кеңқияқ мұнай-газ өндіру басқармасында кен орынның жалпы аумағының,
сонымен қатар аса маңызды бөліктеріндегі де экологиялық жағдайды жақсарту
жөнінде шаралар жасалып, тұрақты негізде орындалып тұрады. Қоршаған ортаның
үйлесімділігін сақтау және оны қорғау акционерлік қоғам үшін қызметтегі
алғышарттардың бірі болып табылады.
Кеңқияқ тұз асты және тұз үсті кен орындары бойынша жыл сайын зиянды
заттар мен қоқыстың шекті мүмкін көлемдері жобаланады. Өткізілетін
экологиялық шаралардың сапасын арттыру үшін қоршаған ортаның мониторингі
жүргізіледі. Мұнай –газ өндіру басқармасының қызметкерлері өндірістегі
экологиялық қауіпсіздік мәселелері бойынша дүркін-дүркін дәріс алып,
экология апталықтары мен айлықтарын ұйымдастырады. [ 1]
Әдістеме және материалдар
Өндіріс орнында топырақтың ластану деңгейін бақылап, сынаманы анализге
алу және дайындау нормативті-әдістемелік нұсқауларға сай жүргізіледі. (ГОСТ
17.4.4.02-84. Топырақты қорғау. Топырақтар. Химиялық анализге сынаманы алу
мен даярлаудың әдісі ). Топырақ жабыны атмосфералық ауа мен суқоймаға
қарағанда буферлік жүйе болып табылады. Сондықтан да топырақты зерттеу
әдістері басқа табиғи жүйелердің талдау әдісінен ерекше. Топырақ
жабынын табиғи ортада қалпына келтіру үшін жүз жыл қажет, ал жасанды
жаңарту қымбат. Топырақ қабықшасы бұл – геомембрана, топырақ атмосфералық
ауаның жерасты және жерүсті сапасына әсер ететін функцияны
атқарады.Топырақтың функциялары: жердегі өмір функциясы; заттың үлкен және
кіші биологиялық айналымының үнемі әсерлесуін қамтамасыз ету. Бұл
функцияның мәні барлық элемент циклі және су айналымы топырақ арқылы жүзеге
асатындығын білдіреді; атмосфера мен табиғи су құрамын реттеу, топырақ
атмосфераға газды жеткізеді және одан сіңіреді. Мысалы: ауа- райы құрғақ
болғанда топырақ атмосферадағы SO2 нің 60 % мөлшерін абсорбциялайды.
Топырақ ауыр металдардан пестицидтің жерасты суына миграциясын тоқтатып,
оларды ластанудан сақтайды; органикалық зат – гумусты жинақтау; литосфераны
тау жыныстарының бұзылуын тоқтататын сыртқы фактор әсерінен қорғау.
Топырақтың беткі қабатының ахуалын бақылау үшін қаралып отырған аймақта
табиғатты пайдалану және техногендік әсер ету типін ескере отырып, сынама
алу алаңшалары жасалады. Атмосфера арқылы топырақ жамылғысын ластайтын
техногендік шығарындылар, көбінесе, топырақтың беткі қабатына жиналатын
болғандықтан, сынамалар беткі горизонттан алынады. Сынамалар әрқайсысының
салмағы 200 грамнан аспайтын конверт әдістемесімен сынама алу алаңшасындағы
екі горизонттан (0-5; 5-20 см) алынды. Техногендік әсерге ұшыраған
телімдерден сынама алу кезінде әсер етуі мүмкін ластау көздерінің типі
көрсетіледі. Топырақтың химиялық анализі аккредиттелген Казэкоанализ
зертханасында жүзеге асырылады.
Сынама алу және топырақ анализі бойынша бағдарлама
1-кесте
№ Сынама алу орны, объект Анықталатын ингредиенттер,Сынама алу
мгкг жиілігі
1 Кеңқияқ кенорнындағы 3 нүкте кальций (Ca),магний (Mg), жылына бір рет
хлор (Cl),сульфаттар
(SO4), фосфаттар
(PO4),нитраттар
( NO3) ,азот диоксиді
(NO2)
2 Кеңқияқ ауылы карбонаттар (CO3), жылына бір рет
гидрокарбонаттар (HCO3),
кальций (Ca), магний (Mg),
хлор (Cl), сульфаттар
(SO4), калий (K), мырыш
(Zn), қорғасын (Pb),
кадмий (Cd), мыс (Cu),
никель (Ni)
3 Сарыкөл ауылы карбонаттар (CO3), жылына бір рет
гидрокарбонаттар (HCO3),
кальций (Ca), магний (Mg),
хлор (Cl), сульфаттар
(SO4), калий (К), натрий
(Na)
4 Өнеркәсіп қалдықтарының карбонаттар (CO3), жылына бір рет
полигоны, солтүстік гидрокарбонаттар (HCO3),
кальций (Ca), магний (Mg),
хлор (Cl), сульфаттар
(SO4), калий (К), натрий
(Na)
5 Кеңқияқ ауылы, мұнай тұтқыш карбонаттар (CO3), жылына бір рет
гидрокарбонаттар (HCO3),
кальций (Ca), магний (Mg),
хлор (Cl), сульфаттар
(SO4), калий (К), натрий
(Na)
6 Өнеркәсіп қалдықтарының қорғасын (Pb), кадмий жылына бір рет
полигоны, мазутталған грунт (Cd), мыс (Cu), никель
(Ni), хром (Cr), кобальт
(Co), марганец (Mn),
мышьяк (As), ванадий (V)
7 СЗЗ шекарасы кенорны мырыш (Zn), қорғасын (Pb),жылына бір рет
кадмий (Cd), мыс (Cu),
никель (Ni)
8 Кеңқияқ-ЖГӨЗ мұнай мырыш (Zn), қорғасын (Pb),жылына бір рет
құбырының трассасы кадмий (Cd), мыс (Cu),
никель (Ni)
Жабдықтар, аспаптар және материалдар
Сынама алу және анализ жасау үшін төмендегі жабдықтар, материалдар
және аспаптар қолданылады:
күректер;
полиэтилен немесе полистирол пышақтар;
топырақ бұрғылар;
тасымалдауға арналған дорба-мұздатқыштар;
шекті жүктемесі 200 және 1000 г жалпылама қолданылатын зертханалық
таразылар;
эмаль кюветтер;
әйнек кристаллизаторлар;
0,25; 0,5; 3 мм торлы топырақ елеуіштер;
спирт шамдар мен фарфор келісаптар;
яшмадан, агаттан немесе балқытылған корундадан жасалған келісаптар,
келілер;
300, 500, 800, 1000 сыйымдылықты тығыздалған тығынды флакондар немесе
шөлмек банкілер;
пластмасс шпательдер;
қалақтар;
жеке қорғану құралдары және т.б;
Shimadru атомдық-абсорбциялық спектометр;
Agilent 1100 сұйық хроматография жүйесі;
Цвет-800 хроматографы;
КФК-3 фотоэлектроколориметрі;
Флюорат-02-3 сұйық анализаторы.
Казгидромет жүйесінде топырақтың ластану деңгейін бақылау 2
категорияға бөлінеді: ауыл шаруашылық ауданының топырағы және
өнеркәсіптік, энергетикалық объектілер ауданының топырағы. Бірінші
категория топырағынан үлгіні жылына 2 рет, қыста қар ерігеннен
кейін (пестицид қолданғанға дейін) және вегетативті маусымынан кейін
ластану деңгейін токсикалығы жоғары пестицид және ауыр метал үшін
анықтайды. Екінші категория топырағынан үлгіні жылына 1 рет, көктемде
қар ерігенде алады. Бақылайтын территорияда топырақтың мынадай
көрсеткіштерін анықтайды : қышқылдық, сульфат, хлорид ионы; жалпы және
жылжымалы азот мөлшері, гумус көрсеткіші, микробиологиялық көрсеткіші.
Топырақ мониторингінің негізінде мыналар жатыр: топырақтың
құнарлығының маңызды көрсеткішін үнемі бақылау, топырақ қасиетінің
қалыпты өзгерісін алдын-ала болжау, топырақтағы процестердің
маусымдылық динамикасының бақылау әдісін жасау. Топырақта өтетін
қалыпты мәселеге гумустың жоғарылауы, қышқылдық және сілтіліктің артуы,
эрозия мен топырақ биотасының бұзылуы, тағы басқалар жатады. Кейбір
мәліметтер бойынша көптеген топырақ соңғы жүз жылда бастапқы гумус
мөлшерінің 30-50 % жоғалтқан. Топырақ қышқылдығының өсуі қалыпты. Ол
минералды тыңайтқышты дұрыс қолданбаудан немесе қышқыл жаңбырдың түсуінен
болады. Сілтілік артық суланудан, жерасты суының жоғарылауынан туындайды.
Топырақ ерітіндісі
Топыраққа берілетін су қатты және газ тәрізді фазалармен
әрекеттесудің салдарынан ерітіндіге ұқсас болады. Топырақ ерітіндісінің
топырақ түзудегі маңызы өте зор. Топырақ ерітіндісінде және оның қатысуымен
минералдың ұшу және синтезделу, органикалық заттардың үгілу және
синтезделу, орган-минерал кешенінің түзілу процестері өтеді. Заттардың
топырақ профилімен жылжуы да топырақ ерітіндісімен тығыз байланысты. Оның
өсімдік тіршілігіндегі маңызы өте зор. Топырақтың ылғалдылық күйінің айқын
көрінетін динамикалығы, ылғалдың жылжымалылығының жоғары дәрежесі топырақ
ерітіндісі құрамының өзгергіштігі мен динамикалылығының жоғарғы дәрежесін
анықтайды. Топырақ ерітіндісі үш жолмен зерттеледі: тікелей топырақ
құрамында, бастырғылар, центрефугалар немесе лизиметрлерді қолдану арқылы
топырақтан ерітіндіні бөлу, су сорғыш арқылы.
Бірінші әдіс топырақ ерітіндісінің концентрациясы, Н+, Na+ иондарының
активтілігі, тотықтыру-қалыптастыру әлеуеті (Eh) секілді жалпы қасиеттерін
зерттеу кезінде қолданылады. Топырақ ерітіндісін далалық зерттеу арнайы
электродтарды қолдана отырып, потенциомерлеу арқылы жүргізіледі.
Екінші әдіс топырақ ерітіндісінің мөлшерін, концентрациясын және
сапалық құрамын зерттеуде кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, ерітіндіні
топырақтан бөлу әдісінің де маңызы өте зор. Топырақ ерітіндісін Н.А.Комаров
ойлап тапқан этиль спиртімен ығыстыру әдісі де кеңінен қолданылады. Беткі
керілудің төменгі шамасының арқасында спирт топырақтан жұмсақ байланысқан
сулармен бірге адсорбцияланған суларды да ығыстырып шығара алады. Сондықтан
спиртті топырақтан өткізу арқылы оның құрамындағы ылғалды салыстырмалы
түрде толық жоюға болады және ерітілген құрама бөліктерді де зерделеуге
болады. [2 ]
Алуан түрлі нұсқаларда (контейнерлер, монолиттер, хроматографиялық
колонкалар) жүзеге асырылатын лизиметрлік әдіс те кеңінен таралған. Барлық
жағдайларда да әдістің мәні олардың топырақ арқылы өтетін ерітінді немесе
ерітіндінің белгілі бір құрама бөліктерін тұтып қалатындығында. Топырақ
ерітіндісін зерделеуде су сору әдісі кең тарау алды (топырақтың сумен
арақатынасын және олардың өзара әрекеттесу уақытын қатаң сақтаған
жағдайда). Бұл әдісті қазіргі кезде де тұзды топырақтарды зерделеуде
қолданады, алайда ерітіндідегіге қарағанда су сорғыдағы жекеленген құрама
бөліктердің концентрациясы мен ерітінді мөлшері өзгерек екендігін ұмытпаған
жөн. Сонымен қатар су гидролитикалық сілтілік және қышқыл тұздарына
гидролиздік әсер етеді, әрі әрекеттесуді елеулі өзгеріске ұшырата алады.
[20 ]
Топырақ ерітіндісінің құрамы мен концентрациясы
Топырақ ерітіндісі үнемі топырақтың қатты және газ тәрізді фазаларымен
және өсімдіктердің тамырларымен өзара әрекетте болады, сондықтан оның
құрамы мен қасиеті жыл маусымдары бойынша су, жылу және биологиялық
режимдердің өзгерістері мен өсімдіктердің даму кезеңдеріне тәуелді
топырақта өтетін химиялық, физика-химиялық және биологиялық процестердің
нәтижесі болып табылады. Топырақ ерітіндісінде молекулярлық немесе
коллоидты күйдегі минералдық, органикалық және органо-минералдық
қосылыстар, сондай-ақ топырақ ауасының ерітінді газдары болуы мүмкін.
Топырақ құрамында минералдық қосылыстардан аниондар мен катиондар болуы
мүмкін. Ерітіндіде органикалық қосылыстардан суда еритін органикалық
қышқылдар, қанттар, амин қышқылдары, спирттер, ферменттер, әрі өсімдік
қалдықтарынан алынатын, әрі биохимиялық процестердің нәтижесі болып
табылатын малма заттар болуы мүмкін. Органо-минералдық заттардан гумустық
қышқыл тұздарымен және грунттық қышқылды біржарымдық тотықтар кешенінен
тұрады. Коллоидтық ерігіш құрама бөліктер органикалық заттардың, кремний
қышқылының, темірдің, алюминийдің күлдері түрінде кездеседі және барлық
ерітінді заттардың 0,1-ден 0,25-ке дейінгі пайызын құрайды.
Әр түрлі топырақтағы топырақ ерітіндісінің құрамында минералдық және
органикалық бөлшектердің арақатынасы жағынан да, құрама бөліктерінің әрбір
тобын құрайтын сапасы жағынан да айырмашылықтары болады. Тіпті бір
топырақтың шегінде ерітінді профилі бойынша біртекті емес, яғни генетикалық
горизонттардың қасиеттері мен құрамындағы айырмашылықтары айқын көрінеді.
Батпақ топырағының ерітіндісінде органикалық заттар басым болса,
қарашірікте органикалық және минерал қосылыстары басым болады. Барлық
топырақтарда профилі бойынша төменге қарай ерітіндіде минералдық заттардың
құрамы арта түседі. Топырақ ерітіндісінің құрамын зерделеу топырақта өтетін
процестерді түсінуге және өсімдіктердің даму шарттарына баға беруге үлкен
мүмкіндік береді. Ерітіндінің көптеген құрама бөліктері, мысалы, СО3, Сl
аниондар және олармен байланысты Na, Mg катиондар аз мөлшерде де
өсімдіктерге улы әсерін тигізеді. Сутегі, алюминий және хлорид түріндегі
кальций де улы. Ерітіндідегі нитрат азоты мен фосфат ионының мөлшеріне
қарай өсімдіктердің азотпен және фосфатпен қоректенуі туралы, ал
ерітіндідегі осы маңызды қорек элементтерінің ауытқуына қарай олардың
жұмылуы туралы баға беруге болады.
Топырақ ерітіндісінің концентрациясы көптеген топырақтарда, көбінесе,
миллиграммен, ерітінді заттар сирек жағдайларда граммен, литрмен
сипатталады және ол тек кейде тұзды топырақтарда 100 грамнан 1 литрге дейін
артады. [21 ]
Ластану дәрежесі бойынша топырақтардың классификациясын топырақтағы
химиялық заттардың шекті мөлшер концентрациясы (ШМК) бойынша және олардың
фондық құрамы бойынша жүргізеді.
Топырақты ластану дәрежесіне қарай:
1) қатты ластанған;
2) орташа ластанған;
3) әлсіз ластанған деп бөліп қарайды.
Қатты ластанғандарға құрамындағы ластаушы заттардың шекті мөлшер
концентрациясы бірнеше есе артық, химиялық ластаулар әсерінен биологиялық
құнарлылығы төмен, физика-механикалық, химиялық және биологиялық
сипаттамалары едәуір өзгеріске ұшыраған топырақтар жатады, соның салдарынан
өсетін дақылдардың құрамындағы химиялық заттардың мөлшері белгіленген
нормадан артық болады.
Орташа ластанғандарға құрамындағы ШМК-сі артық, бірақ топырақтық
қасиеттері көп өзгеріске ұшырамаған топырақтар жатады.
Әлсіз ластанғандарға құрамындағы химиялық заттардың мөлшері ШМК-дан
аспайтын, бірақ табиғи фоннан сәл жоғары топырақтар жатады.
Топырақтың химиялық ластаушы заттарға төзімділік дәрежесі зерттеліп
отырған топырақтың ластаған нақты химиялық ластаушы затқа немесе заттар
тобына арақатынасы бойынша бағаланады. Сонымен қатар, төмендегі заттарды
ажырата білу қажет:
1) топырақта қышқылдық-сілтілік және тотығу-қалыптасу шарттарын
туындататын және осылайша жалпы топырақтық-геохимиялық жағдайға әсер
ететін педохимиялық активтік заттар. Олар, көбінесе, топырақтың
сапасы мен құнарлылығын әлсірететін микроэлементтер мен олардың
қосылыстары;
2) бірінші кезекте ағзаларға (микрофлораға, өсімдіктерге, жануарларға)
әсер ететін биохимиялық активті заттар;
3) өздерін атмосфералық ауаға, өсімдікке, грунттық және жерасты суларына
көшіре алатын формада болатын заттар.
Топырақтағы бақыланатын көрсеткіш ол екі топқа жіктеледі: химиялық және
биологиялық көрсеткіштер. Химиялық көрсеткіштерге жатады: қышқылдық және
негіздік қасиет. Биологиялық көрсеткішке топырақ биотасының жойылуы жатады.
Бұл көрсеткіш топырақтағы негативті процестерді алдын-ала болжау үшін
қажет.
Химиялық ластаушы заттарға төзімділік дәрежесі бойынша және қайтарымды
реакциясының сипаты бойынша топырақты:
1) өте төзімді;
2) орташа төзімді;
3) әлсіз төзімді деп бөледі.
Топырақтың химиялық ластаушы заттарға төзімділік дәрежесі төмендегі
негізгі көрсеткіштермен сипатталады:
1) топырақтың гумустық күйі;
2) негізгі қышқылдық күйі;
3) тотықтыру-қалыптастыру қасиетттері;
4) катиондық зат алмасу қасиеттері;
5) биологиялық активтілігі;
6) грунт суларының деңгейі;
7) топырақ құрамындағы ерітінді түріндегі заттардың үлесі.
Топырақтың химиялық ластаушы заттарға төзімділігін бағалау кезінде
төмендегі көрсеткіштерді ескеру қажет:
1) топырақ қасиеттерінің маусымдық немесе қысқа мерзімдік (2-5 жыл)
өзгерістерін сипаттайтын және құнарлылықты болжауға, тыңайтқыштар мен
пестицидтерді маусымдық енгізу, суғару және өзге де ағымдағы жылдық өнімді
арттыру шаралары бойынша ұсыныстарға байланысты топырақ жамылғысының
ағымдағы күйіне баға беру үшін қажетті көрсеткіштер. Топырақ қасиеттерінің
қысқа мерзімдік өзгерістері, ылғалдылық динамикасы, рН шамасы, топырақтың
қоректік заттарының құрамы бойынша диагностикаланады;
2) 5-10 және одан да артық жылдар ішінде көрінетін, ластану салдарынан
топырақ қасиеттерінің өзгеруінің қолайсыз тенденцияларын көрсететін
көрсеткіштер. Оларға гумустың мөлшері мен қорын кезеңдік өлшеу, гумин
қышқылдары көміртегінің фульвақышқыл көміртегіне қатынасы, топырақтың
эрозиондық шығындары, зат алмасу катиондарының құрылымдық күйі, құрамы,
жалпы сілтілігі, тұздардың өлшемі жатады.
3) топырақ қасиеттерінің қолайсыз өзгерістерінің дамуының ерте
диагностикасының көрсеткіштері, бұл көрсеткіштер топырақ сулы-тұзды,
тотықтырғыш-қалыптастырғыш және қышқылдық-сілтілік режимдерінің
биологиялық тестілері, микроморфологиялық бақылаулары, анализдері үшін
жарамды.
Қауіптілік дәрежесіне қарай химиялық ластаушы заттар үш класқа
бөлінеді:
1 – қауіптілігі жоғары заттар;
2 – қауіптілігі орташа заттар;
3 – қауіптілігі төмен заттар.
Химиялық заттардың қауіптілік класы кестеге сәйкес үш көрсеткіштен
төмен емес белгіленеді
2-кесте
Көрсеткіш Қауіптілік класының нормалары
1- 2- 3-
Уыттылық ЛД50 200-ге дей н 200-ден 1000-ға 1000-нан
дейін жоғары
Топырақтағы персистенттілік, 12 жоғары 6-дан 12-ге 6-дан
ай дейін төмен
Топырақтағы ШМК мгкг 0,2 төмен 0,2-ден 0,5-ке 0,5-тен
дейін жоғары
Миграция көшеді әлсіз көшеді көшпейді
Өсімдіктердегі 3 және одан 1-ден 3-ке дейін1-ден
персистенттілік, ай артық төмен
Ауылшаруашылық өнімдерінің күшті бірқалыпты жоқ
тағамдық құндылығына әсері
Шығарындылардан, төгінділерден, қалдықтардан топыраққа түсетін
химиялық заттарды қауіптілік класына жатқызу
3-кесте
Қауіптілік класы Химиялық заттар
1 Мышьяк, кадмий, сынап, селен, қорғасын, мырыш, фтор,
бенз(а)пирен
2 Бор, кобальт, никель, молибден, мыс, сурьма, хром
3 Барий, ванадий, вольфрам, марганец, стронций,
ацетофенон
Ластану дәрежесі мен ластанулардың топырақ қасиетіне әсер ету дәрежесі
Топырақтардың ластану концентрациясының коэффициентін Нс
Нс = С Сф немесе Нс = С Сшмк
формуласы бойынша есептейді
мұндағы С – ластаушы заттардың жалпы мөлшері
Сф – ластаушы заттардың орташа фондық мөлшері
Сшмк – ластаушы заттардың шекті мөлшер концентрациясы
Топырақтың полиэлементтік ластануының интегралды көрсеткішін Нcj
Нcj = ∑j (Cj Cфj)
формуласы бойынша есептейді
мұндағы Cj – бақыланатын ластаушы заттардың сомасы
Cфj – ластаушы заттардың фондық мөлшерінің сомасы
Химиялық ластаулардың топырақ күйіне ықпалы бойынша қайтарымды реакция
коэффициентін Кр
Кр = (А – Аф) Аф
формуласы бойынша есептейді
мұндағы А және Аф – ластанған және фондық сынамадағы бақыланатын
қасиеттер өлшемдері.
Климаттық шарттары
Ауданның климаты – қысы ұзақ, суық және қар жамылғысы тұрақты, жазғы
мезгілі салыстырмалы түрде қысқа, қоңыржай болып келетін шұғыл
континенталды. Бұл ауданға ауа температурасының үлкен жылдық және тәуліктік
ауытқушылығы, кеш түсетін көктемгі және ерте түсетін күздегі қатқақтар,
топырақтың тереңге қатуы, үнемі соғатын желдер тән.
Аумақтың температуралық режимін қалыптастырушы радиациялық режим
шұғыл құрғақ континенталды климат шарттарында климат түзудің негізгі
факторларының бірі болып табылады. Жазғы кезеңде жылу жүктемесін 15-20°С-ға
арттыратын күн радиациясының тіке құйылу қарқындылығы (154-158 ккалсм2).
Салқын жартыжылдықта бұлттылық басым болады және ол қыстыгүні күннің
жарқырау ұзақтығына әсер етеді, яғни күн тәулігіне 5-6 сағат, жаздыгүні 11-
12 сағат жарқырап тұрады. Бұл өңір ультракүлгін жайлылық аймағына жатады.
СНжЕ бойынша бұл өңір IV-Г-құрылыстық-климаттық ауданшаға жатады, ауа
температурасының жылдық амплитудасы -36-37°С, орташа тәуліктік тербелуі 10-
15°С болатын климаттың шұғыл континенталдығы осы өңірге тән ерекшелік болып
табылады.
60-70 күн бойына күн қатты ысиды, яғни ауа температурасы жел болмаған
кезде 33°С немесе жел жылдамдығы 6 мсек болған кезде 36°С болады. Әсіресе,
құрғақ ыстық айларда (мамыр айынан бастап қыркүйектің бірінші он күндігіне
дейін) зерттеліп отырған аумақтың оңтүстік телімдерінде температура 45°С
жетеді.
Аязсыз кезең 170 күнге созылады. Қазанның басында ауада да, топырақта
да қатқақ болуы мүмкін. Қыстың күндері аязды болады, яғни 6 мсек желде
температура -25°С болады. Бұл шарттар 4,5-5 айға созылып, қыс ауасының
жайсыздығын түзеді. Өте салқын қыстарда температура -35°С, кейде -45°С
дейін төмендейді.
Жауын-шашын мөлшерінің аздығы жоғары температурамен үйлесе отырып,
атмосфералық құрғақшылықты алғышарттайды, бұндай ауа-райы 10 жылда 3-4 рет
қайталанады. Тұрақты қар жамылғысы 3-3,5 ай тұрады, әрі қардың қалыңдығы
барлық зерттелетін телімдерде әр түрлі. Жауын-шашын атмосфераның өздігінен
тазару факторы ретінде мөлшерінің аздығынан, әсіресе, құрғақшылық жылдары,
елеулі әсер ете алмайды. Жылдың өтпелі кезеңдерінде шұғыл ауысатын
синоптикалық жағдайдың әсерінен атмосфераның аралас қоспалардан өздігінен
тазаруы үшін қолайлы ылғалдылық шарттары туындайды.
Метеоэлементтердің негізгі сипатталымдарының бірі – желдің бағыты.
Өнеркәсіп кәсіпорындарының ластаушы заттары желдің бағытымен таралады.
Бес айға созылатын қысқы кезеңде (қараша-наурыз) синоптикалық
процестердің ерекшеліктері салқындау шарттарын туындататын ауа-райын
қалыптастырады. Желдің басым соғатын бағыттары – солтүстік-шығыс, шығыс
және батыс. Қаралып отырған аумақта ылғалдың тапшылығы 64-76% шегінде
тербеліп отырады.
Бұндай жауын-шашын аз жауған кездердегі инсоляция ауа-райының,
көбінесе, атмосфералық құрғақшылықтар мен аңызаққа ауысатын құрғақшылық
түрлерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Жылдың салқын мезгілінде антициклоналды ауа-райы басым болады. Қысқы
жауын-шашынның үлесі жылдық соманың 37% құрайды, ол қар жамылғысының
топырақты ылғалдандырғыш фактор ретіндегі маңызын арттырады. Тұрақты қар
жамылғысы 140-160 күн бойына тұрады, бірақ тегіс жатпайды. Оның қорғалған
жерлердегі орташа биіктігі 30 см. Кейде қыс кезіндегі жылымықтардан
тегістелген телімдердегі қарлар кетіп қалады, ал одан кейінгі салқындарда
топырақ 150 см тереңдікке дейін қатып қалуы мүмкін.
Аумақтың жазық болып келуі қарқынды жел соғуына қолайлы шарттар
туындатады. Қыстыгүні батыс бағыттың желдері қожалық етіп, боран көтереді.
Жазда солтүстік-шығыс бағыттың желдері үстемдік құрады, олар ылғалды тез
буландырады және топырақтың беткі горизонтын тез құрғатып жібереді.
Көпжылдық мәліметтер бойынша желдің орташа жылдық жылдамдығы 3,9-4,5 мсек-
ті құрайды, ал қыста және ерте көктемде 4,8-5,5 мсек-қа жетеді. Кеш
түсетін көктем уақыттарында, әсіресе, құрғақшылық жылдары, көбінесе, шаңды
боранды жел эрозиясы қарқынды көрініс береді. Бұндай шаңды борандар 10
мсек-қа жететін солтүстік-батыс, солтүстік және солтүстік-шығыс желдерінде
байқалады. Әдетте шаңды борандар күндізгі уақытта көтеріледі және 40-45
минутқа созылады.
Аумақтың ауа бассейнінің қазіргі күйі табиғи-климаттық әлеует пен
техногендік факторлардың өзара арақатынасымен анықталады. Жел режимі,
температуралық инверсиялардың болуы, жауын-шашынның түсу мөлшері мен сипаты
ластау көздерінің орналасу орындарында ластаушылардың ұзақ сақталуын
анықтайтын негізгі фактор болып табылады.
Тұтасымен алғанда, аумақ жердің беткі қабатында, бір жылда 40-45%
шегінде ластанудың шоғырлануына ықпал ететін жер бетінің және көтеріңкі
температуралар инверсиясының қайталанымдығымен сипатталады. Инверсиялар
желтоқсан-ақпан айларында көп қайталанады (ай сайын 50-70%). Қысқы
маусымдарда инверсияның қуаты 600-800 метрге жетеді. Жазда температура
инверсиясы тез бұзылады, олардың қайталанымдығы 30-35% болады.
Әлсіз желдердің қайталанымдығы көп емес, желдің орташа айлық
жылдамдығы аумақта 3,5-тен 8 мсек-қа дейін жетеді. Күндізгі мезгілде жел
10,5 мсек-қа дейін күшейеді. 100 м-ден жоғары биіктіктерде желдің
жылдамдығы 6 мсек-қа тең және одан да көп болады. Биіктіктегі де, жер
бауырындағы да желдің соғу белсенділігі зиянды аралас қоспалардың
атмосферада таралып кетуіне ықпал етеді.
Бұл аймақта жер беті инверсиялары 40-60%-ке дейін қайталанып отырады,
қыста олардың қуаты 0,6-0,8 км, жазда 0,4 км-ден артық емес. Бүкіл
маусымдарда да 0-4 мсек жел жылдамдығының қайталанымы 500 м биіктікте 20-
30% құрайды. Күзгі және көктемгі кезеңдерде барикалық шарттардың ауысуы
уақытында жиі болатын тұмандарға байланысты атмосферада аралас қоспалар көп
жинақталады. [3 ]
Кез келген географиялық өңірдің атмосфералық-гигиеналық шарттары
атмосфераға шығарылатын немесе атмосфераға енетін ластаушы заттардың жалпы
көлемімен ғана анықталып қоймайды, ол сонымен қатар атмосфераның өз-өзінен
тазара алатын табиғи мүмкіндігімен де анықталады. Атмосфераның өздігінен
тазаруындағы негізгі маңыз жел режиміне тиесілі, онымен ауа массаларын
адекватты тасымалдау ұғымы тығыз байланысты. Сонымен қатар қаралып отырған
аумақтың температуралық режимі атмосфераның стратификациялық шарттарын,
яғни атмосфераның вертикаль араластыру мүмкіндіктерін, оның көлемі мен
қарқындылығын анықтайды.
Сөз етіліп отырған аумақтың атмосфералық динамикасы төмен болады және
ол қарқынды турбуленттік алмасуды тудырмайды, ал жылдың жылы кезеңдерінде
төменгі тропосферада конвективті алмасуды тудырмайды және тоқырап қалған
құбылыстардың дамуына кедергі болмайды.
Жерүсті суларының гидрографиясы мен күйі
Кеңқияқ кенорнының гидрографиялық желісі ретінде Каспий теңізінің
бассейніне жататын, кенорынның орталық бөлігімен ағып өтетін, мұнай
кәсіпшілігін солтүстіктен оңтүстікке қарай кесіп өтетін Темір өзені
танылады.
Темір өзені бастауын Сергеевка поселкесінен 17 км-ден алады, Жем
өзенінің оң жағына, Мәртөк селосының оңтүстік –батысынан 6 км жерден
құйылады, өзеннің ұзындығы 213 км. Су алудың жалпы ауданы 8200 км2, оның
төменгі солтүстік жағалауында ақпайтын телімдер бар. Негізгі салалары:
Қарабұлақ, Толғанай, Күлден-Темір өзендері. Жазда өзеннің Күлден-Темірден
басқа салалары кеуіп қалады.
Ленин ауылындағы жылдық судың ағу көлемі 185 млн. м3 құрайды. Өзеннің
жоғары жағындағы су жинау орны саздақ грунттан құралған төбешікті
жазықтықтан тұрады. Су жинау орнының төменгі жағын биіктігі 5-10 метрге
бекіген бархан секілді үлкен құм массивтері (Аққұм және Көкжиде) алып
жатыр.
Жартылай батпақты екі жақты жайылма алқапты және екі жайылма
алқабының террассасын алып жатқан Темір өзені алқабының ені 3-4 км-ден 68
км-ге дейін жетеді. Алқаптың баурайының биіктігі 10-15 км, олардың құламасы
20 км-ден аспайды.
Алқап негізінен екі жақты болып келеді, кейбір жерлерде жағалықтармен
ауысып отырады. Су тапшы жылдары су толмайды, арналық бөлігін көк шалғын
басып кетеді. Өзеннің бас жағының ені 200-300 м, төменгі жағының ені 0,8-
1,0 км. Өзен арнасының бұлтарысы, тіке бұрылыстары және ескі арналары өте
көп. Бастаудағы арнаның ені 30-50 м, төменге қарай және сағаға дейін 50-100
м-ге және одан да артыққа өзгереді. Қайраңның тереңдігі 0,5-0,8 м,
иірімдердегі тереңдік 2-5 м, ағысының жылдамдығы 0,1-0,3 мсек.
Темір өзені салаларының алқаптарының ендік бағыты, үздік ағыспен
терең кесілген бұрылыстары, әлсіз жіңішке арналары, құм-саздақты
жағалықтары бар. Жазда Темір өзенінен басқа барлық тармақтары кеуіп қалады,
су созылымы 0,1-0,3 км, тереңдігі 1,5-3,0 м-ге жететін жекеленген иірімдер
ғана қалады. Көктемгі су тасқынында өзеннің жоғарғы ағысындағы су
деңгейінің биіктігі 4-5 м-ге, төменгі ағыста 3-4 м-ге жетеді. Көктемгі
сулардың көп бөлігі жайылма алқаптарға тарап кетеді. Саба кезеңінде ағыс
грунт суларының есебінен қамтамасыз етіледі. Өзен қар суымен толығады, бұл
арада жаңбыр мен грунт суларының маңызы аз. Ағу режимі көктемгі су тасқыны
кезінде жоғары, бірақ қысқа болады және сабасы өте төмен болады.
Таскөмір кені аумағындағы Темір өзенінің таулы алқабының аймағының
ені 1,5-5 км құрайды. Оң жағалықтағы жайылма алқап енді, кейбір жерлерде
оның ені 3,5 км-ге жетеді. Сол жағалықта өзеннің жайылма алқабы жіңішке,
тек бір жерде ғана оның ені 1,8 км-ді құрайды. Кейбір жерлерде негізгі
жағалау өзеннің арнасына жақын орналасқан. Таяз кезде арнаның ені 10-30 см
құрайды. Арнаның максималды тереңдігі 1-2,5 м, қайраңдарда 10 см болады. [3
]
Кеңқияқ мұнай кенорны ауданында Темір өзенінің көктемгі тасқын
сулардың құйылу алаңшалары өте көп. Алқапты көктемгі сулардың басу ауданын
азайту үшін көктемгі суларды бұрылма каналдармен Маусымдық өзеннің арнасына
бұрады.
Ұңғымалардың бір жартысы су тасқыны кезінде су басып қалатын жерлерде
орналасқан. Тасқын суларды ұңғымалардан бұрып әкету үшін айналма бөгет
салынған, оның ұзындығы 10 км. Бөгеттің жай-күйі қанағаттанарлық. Сонымен
қатар ұңғымаларды қорғайтын бөгеттер салынып жатыр, олардың бойымен су
ағатын арықтар салынады.
Жерасты сулары
Бұл аумақ Каспий маңының артезиан суларының шығыс бөлігіне жатады.
Бассейннің осы бөлігінің геологиялық құрылымы тұзды-күмбез тектоникасымен
және мезозой су тегеурінің қабатын кайназой су тегеурінінің қабатынан бөліп
тұратын өңірлік сутірек телімдердегі үзік-үзіктілігімен ерекшеленеді және
ауданның гидрологиялық шарттарында ізін қалдырып отыр. Жекеленген
ареолдарда тұзды тектониканың көрініс беруі бір жағдайларда бір сулы
кешендердің бытырауына және басқа жағдайларда түрлі жастағы жүйелердің
байланысуына әкеледі, бұл арада жерасты сулары қозғалысының күрделі режимі
мен олардың химиялық құрамының қалыптасу шарттары белгіленеді. Өңірлік
сутірегінің үзіктілігі жерасты суларының қоректенуі мен қозғалысының
жоғары шарттарын туындатады, нәтижесінде жоғары горизонттармен және
кешендермен қатар, төменгі сулы горизонттар мен кешендер де күндізгі беткі
қабатпен еркін су алмасу аймағында болады және олардан тұщы және әлсіз
тұзды сулар қалыптасады.
Геологиялық-тектоникалық және геоморфологиялық шарттарға қарай аумақ
шегінде сулы горизонттар, кешендер және ширек жастан орташа юрк жасына
дейінгі шөгінділердегі спорадикалық таралу сулары бөлінеді. Байырғы
шөгінділерде сулы қабаттар жоғарғы Альба Маастрихт, палеоцен және жоғарғы
олигоцен тау жыныстарына жақын орналасқан. Шашыраңқы құмдар массивтерімен,
Жем, Темір және Атжақсы өзендерінің жайылма террассаларының және
жайылмаларының шөгінділерімен байланысқан төрттік шөгінділердің сулы
горизонттары жақсы дамыған
Геологиялық құрылымы
СНПС-Ақтөбемұнайгаз АҚҚ-ның негізгі объектілері Орал үстіртінде
орналасқан. Аумақ құмнан, саздан және ақсаздан құралған мезозой
шөгінділерінің қалың қабатынан тұрады. Объектілердің бытыраңқылығына қарай
абсолюттік белгілер әр түрлі. Кеңқияқ кенорнының ауданы үшін теңіз
деңгейінен 350-270 м белгісі, Жаңажол кенорнының аумағы үшін 160-230 м
белгісі тән. Зерттеліп отырған аумақтың геологиялық құрылымына төменгі
пермдіктен бастап қазіргі шөгінді таужыныстарының алуан түрлері қатынасады.
Ең көне шөгінділер Көкпекті антиклинінде, аумақтың оңтүстік-шығыс
бөлігіндегі ұңғымалардан ашылды. Оның дөңесінен төменгі палеозойдың
эффузиялық тау жыныстары табылды, құрылымның төмен түскен батыс қанатынан
жоғарғы девонның, төменгі карбонның және төменгі перьмнің шөгінді
таужыныстары табылды, ал шығыс қанатынан жоғары перьм мен төменгі карбонның
шөгінділері табылды.
Мәртөк және Көкпекті күмбезінде орта юраның, готтеривтің, барремнің
және аптаның тау жыныстары анықталды. Бор жүйесінің шөгінділері (маастрихт
және кампан қабаттары) кеңінен таралған, альба жікқабатының сантон және
алтықұдық свитінің шөгінділері азырақ таралған. Альба мен апттың қарашатау
свиті Темір өзенінің жағалауында және Кеңқияқ ауылында, сондай-ақ Бес-Оба
тауының ауданында кішкене телімдермен жер бетіне шығып жатыр.
Үшінші шөгінділер арасынан орта және жоғарғы эоценаның таран свиті
және жоғарғы олигоценнің чаграй свиті оңтүстік және шығыс бөліктерде
таралған. Төртінші шөгінділер шашыраңқы және жартылай шашыраңқы құмдар
түрінде, Жем өзені мен оның салаларының аллювиаль шөгінділері түрінде,
сондай-ақ аз мөлшерде көл шөгінділері түрінде кездеседі.
Тектоникалық қатынаста бұл өңір Каспий ойпатының шығыс перифериясына
іргелес орналасқан. Іргетастың және рифейлік-төменгі палеозойлық
кешендердің құрылымы толық зерттелмеген.
Сейсмобарлау деректері бойынша бұл аумақтың жоғарғы-протозей қатпарлы
кешенінің жоғарғы бетінен амплитудасы 1 км және ауданы 500 мың км (Ф және П
горизонттары) болатын көлемді субмеридиандық көтерілім анықталды. Оның
шығыс қанаты – құлама, ал батыс қанаты – жазық. Көтерілім бірнеше Тамдыкөл,
Қарауылкелді шоқыларымен күрделенген. Оның ең жоғары көтерілімдегі
іргетасқа дейінгі тереңдік 6-7 метрді құрайды. Көтерілімнің үстіңгі беті
бірнеше жарылымдарға бөлінген (Мәртөк-Ащысай, Оңтүстік Жем және Шеңгелші).
Сондай-ақ іргетас та субмеридиандық және субендік созылымдардың
жарылымдарының жүйелерімен көптеген түрлі тәртіп жүйелеріне бөлінген деп
болжанады[3 ]
Өсімдік жамылғысы
Зерттеліп отырған аумақтың өсімдіктері аралас шөл-далалық типке
жатады. Бұл жерлерде түрлі тіршілік нысандарының гиперксерофильдік,
ксерофильдік микро- және мезотермдік өсімдіктері доминацияланған топтар
өседі, жартылай бұталар мен бұталар басым, көбінесе, жусан текті көп жылдық
ащышөптер басым болып келеді. Өсімдіктердің негізгі түрлері: жусан, ащышөп
(сортаң) және эфемер.
Кеңқияқтың батыс жағында, негізінен, шалғындық топтар, оңтүстік-
шығыста салыстырмалы түрде шағын жазық телімдерді сортаң өсімдіктер тобы
алып жатыр. Темір өзенінің салалық және алқаптық телімдерінде тоғай
өсімдіктері қалыптасқан: жыңғыл, шеңгел, жиде ағашы, каспий көк талы,
шәлім.
Өсімдіктердің жалпы сипаттамасы
Кеңқияқ кенорнының өсімдіктерін өсімдік ассоциациясының бірнеше
типтері құрайды. Оның аумағының бүкіл шығыс бөлігін жусандар тобы алып
жатыр, лерхов пен австриялық жусан басым. Кеңқияқтың батыс бөлігінде,
негізінен, шалғын өсімдіктер тобы таралған, бұнда жұмсақ сабақты астық
тұқымдастар, яғни бидайық, қоңырот, қияқ секілді туыстардың өкілдері, атап
айтсақ, бұтақты волоснец басым болып келеді. Олар өзен алқабы мен жазықтың
жыраларында өседі. Кенорынның солтүстік бөлігіндегі өзен алқабы мен
жайылмасында шалғын топтар кездеседі, бірақ қатты сабақты астық тұқымдастар
басым болып келеді. Волоснец, қамыс, ши туыстары көбірек кездеседі.
Аталған фитоценоздардан басқа, батыс бөлікте (Шұбарши және Кеңқияқ
ауылдарының екі ортасында), сондай-ақ Кеңқияқтың оңтүстік-шығыс шетінде
кейбір шағын телімдерді сортаң өсімдіктердің топтары алып жатыр. Оларда
Chenopodiaceae тұқымдастарының көпжылдық өкілдері: татар алаботасы, құм
ебелегі және жағымсыз жапырақты климакоптера басым болады. Соңында,
кенорнының оңтүстік-шығысы мен оның солтүстік бөлігінің өсімдік жамылғысы -
мал онша жемейтін шағыр жусаны, жасыл жусанды топтар. Сонымен қатар,
Кеңқияқ кенорны флорасының түрлік құрамы Жаңажолдікіне қарағанда байырақ
екендігін атап өткен дұрыс. Өйткені, ол Кеңқияқтың шекарасы, дәлірек
айтсақ, кенорнының оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеттері Көкжиде құмдарының
солтүстік-батыс шетінде жатыр. Соған байланысты бұл телімдерде кең
амплитудалы түрлермен қатар, негізінен құмды жерлерде өсетін өсімдіктер де
кездеседі, яғни әңгіме айғыр қияқ (Elymus giganteus Vahl), тарақ бидайық
немесе еркек бидайық (Agropuron pectiniforme Roem Et Schult), қызыл жүзгін
(Calligonum aphellum Guerke), Вайда туысының (Isatis) түрлері және өзгелері
туралы болып отыр. Көкжиде құм массивінің ауданындағы Темір өзенінің
салалық және алқаптық телімдерінде тоғай өсімдіктері өседі. Бұлардың
құрамынан жыңғыл (Tamarix), шеңгел (Halimodendron (Pall), жиде ағашын
(Elaegnus oxycarpa), каспий көк талын (Salix caspica Pall), шәлімді
кездестіруге болады. [4 ]
Жануарлар әлемі
Бұл өңірдің жануарлар әлемі өте бай, алуан түрлі және қос
мекенділердің 2 түрі (республика фаунасының жалпы құрамының 16,7%),
бауырымен жорғалаушылардың 16 түрі (32,7%) және сүтқоректілердің 45 түрі
(25,3%) бар. Түрлік қатынаста бауырымен жорғалаушылар дала өзендерінің
жайылмаларын мекен етеді. Бұнда су ценоздарымен су маңын мекен ететін
құстардың үлкен топтары (ескек аяқтылар, құтан тәрізділер, үйректер,
балықшы құстар, шағалалар) байланысты. Олардың арасында Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабына енгізілген сирек кездесетін және құрып бара
жатқан құс түрлері де (бірқазан, қоқиқаз, жалбағай, қарабай, аққу және
басқалары) кездеседі. Кәсіпшілік маңызы жоғары сүтқоректілер (киік,
жыртқыш, бағалы терілі аңдар – қасқыр, түлкі, дала күзені) өзеннің
жайылмасына көп шоғырланған.
Жануарлардың жалпы сипаттамасы
Қос мекенділер мен бауырымен жорғалаушылар
Зерттеліп отырған аумақта қос мекенділердің екі түрі мекен етеді.
Көлбақа тек Темір және Жем өзендерінің жайылымын ғана мекен етеді. Жасыл
құрбақа басқа бақалармен салыстырғанда кеңінен таралған, ол өзінің ауаның
құрғақшылығына төзе алатындығының, ымырт қараңғысы мен түнде де тіршілік
ете алатындығының, сондай-ақ уылдырық шашу үшін уақытша су ағындарын
қолданатындығының арқасында су қоймаларынан қашық аумақтарда да тіршілік
ете алады.
Сейсмобарлау жұмыстары аумағында бауырымен жорғалаушылардың 16 түрі
анықталды. Шөл дала ландшафтындағы герпетофауна жағынан ең байы құмды шөл
дала болып саналады, онда жармасқының 3 түрі, батбат кесірткенің,
удавчиктің 2 түрі кездеседі. Кейбір түрлер (тақыр батбат кесірткесі және
түрлі-түсті аусыл) тығыз грунттарды мекен етеді. Бауырымен жорғалаушылардың
көптеген түрлері шөл даланың барлық типіне (ортаазиялық тасбақа, дала
ешкіемері, шапшаң аусыл, жебе-жылан және қалқантұмсық) тән. Зоогеографиялық
қатынаста өңірдегі бауырымен жорғалаушылардың негізін 11 түрден құралатын
шөл кешені құрайды (ортаазиялық тасбақа, шіңкілдек және каспий
жармасқылары, батбат кесірткелердің 3 түрі, дала ешкіемері, шапшаң аусыл,
құм айдаһары және жебе-жылан). Қазақстанның көптеген аридтік
кеңістіктеріндегідей, әр түрлі типті шөл далаларды бауырымен
жорғалаушыларың бірқалыпты мекен етуі бақыланып отырады. Сазды шөл дала мен
кейде құмды телімдерде түрлі-түсті аусылдар көп мекен етеді, ал шашыраңқы
құмдарды – шапшаң аусылдар, қалқан құлақты кесіртке мен құйрықты батбат
кесірткелер мекен етеді.
Кездесімділігі бойынша зерттеліп отырған өңірде дала ешкіемері, түрлі-
түсті аусыл, тақыр батбат кесірткесі тұрғындардың орташа тығыздығына 1 км
маршрутқа 4-5 дарақтан келеді. Жерүсті ценоздарында жыландар (жебе-жылан
және қалақтұмсық) одан да жиі кездеседі (1 км-ге 2 дарақтан). Тек өзеннің
жайылмасында су жыланы мен өрнекті әбжылан ғана 5-6 дарақ км-ге дейін
кездеседі.
Бұл өңірдің бауырымен жорғалаушылары (Қазақстанның өзге
аудандарындағы секілді) биоценозда белгілі бір орын алады және қоршаған
ортадан тәуелді болады. Кейбір түрлер (аусылдар) қоршаған ортаның сенімді
индикаторы ретінде қызмет ете алады және ол осы өңірдегі мұнай-газ
кенорындарын игеру кезінде мониторинг үшін қолданыла алады.
Кенорындарын пайдалану кезіндегі шұңқырлар, ашық қалған орлар, электр
беріліс желілері, құбыр өткізгіштердің, мұнай стансаларының мұнай
төгінділері, тұяқты жануарлардың көшу жолдарын шектейтін жерүсті
құбырөткізгіштері, қоқыржинағыштар, бұрғылау кезіндегі қоймалар жануарлар
әлеміне әсер ететін негізгі көздер болып табылады. Зерттеліп отырған
аумақтың табиғи ортасының күйіне анализ жасау нәтижесінде табиғат ортасының
күйі әр түрлі дәрежеде бұзылған телімдер анықталды. Табиғи ортасы көп
бұзылған телімдерге қолайсыз табиғи факторлар мен антропогендік
факторлардың үйлесімділігі бақыланған аумақтар жатады, қолайсыз табиғи
факторлар мен антропогендік факторлар өзара әрекеттескен кезде шөлейттену
процесі басталып, техногендік аймақтар түзіледі. Табиғи және
антропогендік процестердің әсерінен Кеңқияқ кенорны аумағының экотопы тең
пропорцияда өзгеріске ұшырайды. Жануарлардың негізгі топтарының түрлік
құрамы мен саны мүлдем құрып кетпейді. Жаңа экологиялық қуыстарды
синонтропты түрлер мекен ете бастауы мүмкін. Кеміргіштердің саны артуы
мүмкін. Ценотикалық байланыстардың өзгеруі экожүйенің даму бағытын
түбегейлі өзгерте алмайды, бірақ техногендік әсерлер азайғаннан кейін
немесе тоқтағаннан кейін оның өзін-өзі қалыпқа келтіру қабілеті табиғи тепе-
теңдіктің қалыпқа келуі ұзаққа созылып кетуі жағына қарай өзгеріп кетуі
мүмкін. [11 ]
Кеңқияқ кенорнында мұнай әзірлемелерінің қарқындылығының артуына
(көмірсутек шикізатын өндірудің артуы, соған байланысты мұнай өндіруші
объектілердің көбеюі) байланысты қоршаған ортаға антропогендік қысым
артады. Сонымен қатар, ең жағымсыз әсер жануарлар мекен ететін ортаға
(топырақтың лайлануы, өсімдік жамылғысының бұзылуы) тиеді.
Құстар
Бұл өңірдің орнитофаунасы толығымен зерттеліп, 200 м-ге жуық түр
немесе Қазақстандағы жалпы құрамның 43% анықталды. Ұя салатын құстар бұл
өңірде өте аз, бар болғаны 60 түр (жалпы құрамның 28,6%). Құстардың негізгі
массасы маусымдық көшу кезеңінде және қыстау кезеңінде (149 түр) ғана
кездеседі, олардың арасындағы 23 түр сирек кездесетін және құрып бара
жатқандар санатына жатады және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына
енген.
Құстардың 50 түрі жердің бетін мекен етеді, жыртқыш құстардың 5 түрі
(тілеміш, дала бүркіті, қарақұс, ителгі және қарапайым күйкентай), тырна
тәрізділердің 2 түрі (әдемі тырна және джек), балықшылардың 2 түрі (авдотка
және каспилік сарысағақ шүрілдек), шілдің 2 түрі (қарабауыр шіл және
қолаңтөс), жапалақтың 2 түрі (байғыз және үкі), шаянмойын тәрізділер (көк
қарға, жылтыр сары және жасыл шорағайлар және сасықкөкек), бозторғайдың 7
түрі (айдарлы, кішкене, сұрй екітеңбілді, қара, мүйізді және дала
бозторғайлары), суық торғай, шөл қарғасы, сандуғаштардың 3 түрі
(солтүстіктің айдарлы кептері, шөл сандуғашы және жылқышы құс), сары
торғай, және басқалары. Жер бетінің ценозында кішкене бозторғайлар, шөл
дала шақшақайы және биші шақшақай, сары торғайлар, дала бүркіттері сан
жағынан жеткілікті. Адамның салған құрылыстарына байланысты (мал шаруашылық
фермалары, елді мекендер, құдықтар және басқалары) ұя салуға, негізінен,
синонтропты құс түрлері (торғайлар, қарлығаштар, айдарлы бозторғайлар,
қарғалар, байғыздар және сасық көкектер) бейімделген. Ашық сулы телімдерде,
фермалар мен құдық басындағы суаттар мен оттықтарда шөл ландшафтын мекен
ететін көптеген түрлер (бозторғайлар, шақшақайлар, шілдер және басқалары)
кездеседі. Ұя салу кезеңінде ауданның көптеген аймағындағы құстардың мекен
ету тығыздығы салыстырмалы түрде үлкен емес және 1 км маршрутқа 8-50 құстан
келеді (орташа есеппен 17 дарақкм).
Өзен жайылмасында, әсіресе, жер беті мекендеріне қарағанда сүрек-
бұталы өсімдіктер телімінде құстардың саны көп болады және 1 км-ге 100-137
құстан келеді, ал миграция кезеңінде (сәуір-мамырдың ортасы, тамыз-қазан)
ол 2-3 есеге артады. Оның үстіне, бұл жерлерде шөл және дала ландшафтын
мекен ететін құстар да, сүрек-бұталы екпелер мен су маңының құстары да
кездеседі. Көктемгі миграция кезеңінде рельеф ойпауыттарындағы уақытша су
қоймалары ерекше орын алады, ондай жерлерге кейбір жылдары судың мол
болуына байланысты су маңының құстары (шағала, балықшы, құтан) молынан
жиналуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген құстарға ерекше
көңіл бөлу керек. Осы санаттағы ұя салатын құстар арасында дала бүркіті,
қарабауыр шіл және қолаңтөс молынан кездеседі. Зерттеліп отырған өңірдің
өзге түрлері (ителгі, әдемі тырна, джек және үкі) аз мөлшерде кездеседі.
Маусымдық миграция кезеңдерінде (сәуір-мамырдың ортасы, тамыз-қазан)
қоқиқаздар, қарабас өгізшағалалар жиі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz