Журналистикаға барар жолдағы алғашқы ізденістер
КІРІСПЕ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
І тарау. Журналистикаға барар жолдағы алғашқы ізденістер ... ... ... ... 4
ІІ тарау. Жас журналистің шығармашылығындағы жанрлық, стильдік, тақырыптық ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ: Журналист . өмір тамыршысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Сілтемелер көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
І тарау. Журналистикаға барар жолдағы алғашқы ізденістер ... ... ... ... 4
ІІ тарау. Жас журналистің шығармашылығындағы жанрлық, стильдік, тақырыптық ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ: Журналист . өмір тамыршысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Сілтемелер көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Ең алғашқы мақалам Тараз қалалық «Жамбыл-Тараз» газетінде «Керімбай баба кім болған?» (18.02.99) деген атпен жарық көрді. Мақалада ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бастапқы кезінде өмір сүрген, оңтүстік аймағына аты шыққан болыс Керімбай Бұралқыұлына қатысты тарихи әділетсіздіктің күні бүгінге дейін түзеле қоймағаны туралы жазылған. Кеңес үкіметі жылдарында Керімбай болыстың есімі, ел-жұртына сіңірген ерен еңбегі бүгінгі ұрпақтарынан қасақана жасырылып келген. Ал ол кісінің қазақ балаларына арнап ашқан мектебіне Карл Маркстың есімі берілген. Тек еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Тараз қаласындағы № 12 орта мектебі Керімбай болыстың есімімен атала бастаған. Алайда Керімбай Бұралқыұлы туралы түсінік жұмыстарын жүргізу деңгейінің өте төмен болғандықтан баба тұлғасынының жас ұрпақ зердесінде, тіпті қылаяғы ол кісінің есімі берілген білім ұясының шәкіртерінің жадында да сомдалып, даралана қоймаған. Бұған әрі мектеп алдында сол кезде Керімбай Бұралқыұлының емес, пролетариат көсемі Карл Маркстың ескерткіші тұрғаны да кері әсерін тигізді. Сол кезде аталған мектептің 7-сынып оқушысы ретінде бұл әділетсіздік мені де жиі толғандыратын. Міне, осы мәселе қалалық баспасөз бетінде көтеріліп, нақты іс-шараның қабылдануына, яғни 125 жылдық тарихы бар мептептің негізін қалаған балыстың есімін ұрпақ жадында қалыптастыруға, тарихи әділеттілікті, ақиқатты қалпына келтіруге үлкен септігін тигізді. Яғни, мақала әу бастағы мақсатына жетті. Бір атап өтерлігі, газет бетіндегі жарияланым облыстық, қалалық әкімшілікті, мектеп басшылығын бей-жай қалдырмады. Яғни, резонанс тудыру, ой салу, кемшілікті түзету қызметін толық атқарды деуге болады. Журналистің ең басты жеңісі, әрі міндеті – жазылған жайдың, проблеманың аяқсыз қалмауы. Демек, ол мақала жариялап қана қоймай, сол мәселенің түйіні шешілгенге дейін қадағалап, керек болса қал-қадарынша оған өз үлесін қосқаны жөн. Мақаланың басты мақсаты – сынау, мінеу емес, сол сыннан нәтиже шығару. Бұл тұрғыдан алғанда мен өз мақсатыма жеттім деп айтуға болады. Біріншіден, мектеп алдындағы Карл Маркс ескерткіші алынып, Керімбай Бұралқыұлының мүсіні қойылды. Екіншіден, мектепте баба есімін жаңғыртуға, шәкірттерге танытуға бағытталған көптеген шаралар қолға алынды. Үшіншіден, «Керімбай Бұралқыұлы» атындағы арнайы қор құрылды. Төртіншіден, жыл сайын 1-желтоқсанда Керімбай болыстың туған күнін атап өту туралы шешім қабылданды. Мақалада сөз болған проблеманың өзекті екені сөзсіз. Өйткені, Кеңес дәуірі тұсындағы тоталитарлық жүйенің кесірінен қазақтың талай-талай марқасқа перзенттерінің есімдері көмескіленіп, ұмыт бола жаздағаны жасырын емес.
1. Н.О. Омашев, Р.Ш. Бегімбаев «Қазіргі шетел журналистикасы» (Алматы қазақ/қ университеті 2000ж), 98-69 беттер,
2. «Хабаршы» Раушан Әлімжанқызы, жу/а сериясы №12. 2002 ж. Қытайдағы қаз/қ тіліндегі телебағдарламалар (50-52 бет)
3. «Хабаршы». (53-58 бет) №12 . 2002 ж Б.Әбдіразық《Қытайдағы бүгінгі Қазақ баспасөзі》
4. «Хатаршы» ҚХР Қазақтарының тіліндегі радиосы. №8 (16-18 бет) Базан Құдайбердіұлы
5. Төрегелді Бекниязов. Алматы, Қазақ университеті. 2003 ж. «Халықаралық журналистиканың дамуы» (90-91 бет)
6. Намазалы Омашев. «Ақпарат әлемі» таңдамалы шығармалардың көп тамдығы. (І-том), (12-бет, 91-бет), (92, 95, 104 бет)
7. Қосылған Абжанов. «Телевидиялық фильмдер», Алматы Қазақ университеті. 2003ж. 1-бет, 53-бет.
8. Словарь русского языка в четырех томах. Москва, русский язык. 1986ж, 450-бет.
9. Құдайберген Тұрсынов. «көгілдір экран құпиясы» 4 тарау (130-132 беттер)
10. Мың бір мақал. алматы, Ана-тілі, 1993 ж.
11. «Хабаршы» 2001ж. №10, 3-бет. Әбілфайыз Ыдырысов. «Қазақ журналистикасының өткені, бүгіні, ертеңі жайында»
12. Т.Амандосов. «публистика – дәуір үні». Қазақстан баспасы. Алматы 1974 ж.
13. «Хабаршы» журналы, 1999ж. №6 сериясы, 22-бет. Оқан Әбіразақұлы, «Қытайда қазақша шығатын газеттерге шолу».
14. Шиңжаң әйелдері журналы 2003ж. №2, 4-бет. Луй шу жиң «Сөз дөңгелек дәулетті қоғам құру қарқында»
15. «Көрші» журналы, 2006 ж. №9 13 бет.
16. «Жүрек даусы» Шиңжаң халық баспасы, 1999 ж.
17. «Оқырман өресі» журналы, Үрімжі 279 бет. 2002ж. №2 30 бет. И.Миң «Тіршілікте мынандай үш қуаныш, үш қуаныш болады».
18.《Қытайдағы аз ұлт тіліндегі радиолар》1998 ж пекин.
2. «Хабаршы» Раушан Әлімжанқызы, жу/а сериясы №12. 2002 ж. Қытайдағы қаз/қ тіліндегі телебағдарламалар (50-52 бет)
3. «Хабаршы». (53-58 бет) №12 . 2002 ж Б.Әбдіразық《Қытайдағы бүгінгі Қазақ баспасөзі》
4. «Хатаршы» ҚХР Қазақтарының тіліндегі радиосы. №8 (16-18 бет) Базан Құдайбердіұлы
5. Төрегелді Бекниязов. Алматы, Қазақ университеті. 2003 ж. «Халықаралық журналистиканың дамуы» (90-91 бет)
6. Намазалы Омашев. «Ақпарат әлемі» таңдамалы шығармалардың көп тамдығы. (І-том), (12-бет, 91-бет), (92, 95, 104 бет)
7. Қосылған Абжанов. «Телевидиялық фильмдер», Алматы Қазақ университеті. 2003ж. 1-бет, 53-бет.
8. Словарь русского языка в четырех томах. Москва, русский язык. 1986ж, 450-бет.
9. Құдайберген Тұрсынов. «көгілдір экран құпиясы» 4 тарау (130-132 беттер)
10. Мың бір мақал. алматы, Ана-тілі, 1993 ж.
11. «Хабаршы» 2001ж. №10, 3-бет. Әбілфайыз Ыдырысов. «Қазақ журналистикасының өткені, бүгіні, ертеңі жайында»
12. Т.Амандосов. «публистика – дәуір үні». Қазақстан баспасы. Алматы 1974 ж.
13. «Хабаршы» журналы, 1999ж. №6 сериясы, 22-бет. Оқан Әбіразақұлы, «Қытайда қазақша шығатын газеттерге шолу».
14. Шиңжаң әйелдері журналы 2003ж. №2, 4-бет. Луй шу жиң «Сөз дөңгелек дәулетті қоғам құру қарқында»
15. «Көрші» журналы, 2006 ж. №9 13 бет.
16. «Жүрек даусы» Шиңжаң халық баспасы, 1999 ж.
17. «Оқырман өресі» журналы, Үрімжі 279 бет. 2002ж. №2 30 бет. И.Миң «Тіршілікте мынандай үш қуаныш, үш қуаныш болады».
18.《Қытайдағы аз ұлт тіліндегі радиолар》1998 ж пекин.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
І тарау. Журналистикаға барар жолдағы алғашқы ізденістер ... ... ... ... 4
ІІ тарау. Жас журналистің шығармашылығындағы жанрлық, стильдік,
тақырыптық ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ: Журналист - өмір
тамыршысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..49
Сілтемелер
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...55
І ТАРАУ
Журналистикаға барар жолдағы алғашқы ізденістер
Теория керек! Ең алғашқы мақалам Тараз қалалық Жамбыл-Тараз
газетінде Керімбай баба кім болған? (18.02.99) деген атпен жарық көрді.
Мақалада ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бастапқы кезінде өмір сүрген,
оңтүстік аймағына аты шыққан болыс Керімбай Бұралқыұлына қатысты тарихи
әділетсіздіктің күні бүгінге дейін түзеле қоймағаны туралы жазылған. Кеңес
үкіметі жылдарында Керімбай болыстың есімі, ел-жұртына сіңірген ерен еңбегі
бүгінгі ұрпақтарынан қасақана жасырылып келген. Ал ол кісінің қазақ
балаларына арнап ашқан мектебіне Карл Маркстың есімі берілген. Тек еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейін Тараз қаласындағы № 12 орта мектебі Керімбай
болыстың есімімен атала бастаған. Алайда Керімбай Бұралқыұлы туралы түсінік
жұмыстарын жүргізу деңгейінің өте төмен болғандықтан баба тұлғасынының жас
ұрпақ зердесінде, тіпті қылаяғы ол кісінің есімі берілген білім ұясының
шәкіртерінің жадында да сомдалып, даралана қоймаған. Бұған әрі мектеп
алдында сол кезде Керімбай Бұралқыұлының емес, пролетариат көсемі Карл
Маркстың ескерткіші тұрғаны да кері әсерін тигізді. Сол кезде аталған
мектептің 7-сынып оқушысы ретінде бұл әділетсіздік мені де жиі
толғандыратын. Міне, осы мәселе қалалық баспасөз бетінде көтеріліп, нақты
іс-шараның қабылдануына, яғни 125 жылдық тарихы бар мептептің негізін
қалаған балыстың есімін ұрпақ жадында қалыптастыруға, тарихи әділеттілікті,
ақиқатты қалпына келтіруге үлкен септігін тигізді. Яғни, мақала әу бастағы
мақсатына жетті. Бір атап өтерлігі, газет бетіндегі жарияланым облыстық,
қалалық әкімшілікті, мектеп басшылығын бей-жай қалдырмады. Яғни, резонанс
тудыру, ой салу, кемшілікті түзету қызметін толық атқарды деуге болады.
Журналистің ең басты жеңісі, әрі міндеті – жазылған жайдың, проблеманың
аяқсыз қалмауы. Демек, ол мақала жариялап қана қоймай, сол мәселенің түйіні
шешілгенге дейін қадағалап, керек болса қал-қадарынша оған өз үлесін
қосқаны жөн. Мақаланың басты мақсаты – сынау, мінеу емес, сол сыннан нәтиже
шығару. Бұл тұрғыдан алғанда мен өз мақсатыма жеттім деп айтуға болады.
Біріншіден, мектеп алдындағы Карл Маркс ескерткіші алынып, Керімбай
Бұралқыұлының мүсіні қойылды. Екіншіден, мектепте баба есімін жаңғыртуға,
шәкірттерге танытуға бағытталған көптеген шаралар қолға алынды. Үшіншіден,
Керімбай Бұралқыұлы атындағы арнайы қор құрылды. Төртіншіден, жыл сайын 1-
желтоқсанда Керімбай болыстың туған күнін атап өту туралы шешім қабылданды.
Мақалада сөз болған проблеманың өзекті екені сөзсіз. Өйткені, Кеңес дәуірі
тұсындағы тоталитарлық жүйенің кесірінен қазақтың талай-талай марқасқа
перзенттерінің есімдері көмескіленіп, ұмыт бола жаздағаны жасырын емес. Бұл
олқылықтың орнын толтырып, тарихи шындықты жаңғырту бүгінгі ұрпақтың
негізгі міндеті екені де даусыз. Мақала бір жағынан насихаттық қызмет
атқарса, енді бір жағынан ой салу, кемшілікті түзеу функциясын атқарып тұр.
Мақала сонысымен құнды.
Тауман Амандосов мақала жанры туралы былай деп жазады: Мақала
жанрының баспасөздегі орны мен рөліне қарай оны үлкен екі салаға бөлген
жөн. Оның біріншісі – баспасөздің жай мақалалары, екіншісі – газет пен
журналдардың бас мақалалары. Баспасөзде жарияланатын жай мақалалар
жергілікті орындарға не директив, не нұсқау бермейді. Жай мақалалар белгілі
бір идеяның негізінде туып, соны көпке таратып, насихаттайды, теориялық
жайларды түсіндіреді. Баспасөз бетіндегі жай мақалалар проблемалық,
публицистикалық, насихаттық болып үшке бөлінеді. Т.Амандосов Қазақ совет
баспасөзінің жанрлары. 112 бет
Әрі проблемалық, әрі насихаттық бағытта жазылған деп Ұлттық
тағамдарымызды ұлықтасақ ұтамыз немесе ішімдік абырой таптырмас (Жамбыл-
Тараз, 21.06.02) деген тақырыпта жазылған мақаланы атауға болады.
Мақаланың көтеріп отырған проблемасы – бүгінде қоғамдық дертке айналған
маскүнемдік мәселесі. Әрине, бұл мәселе жазылудан кенде емес. Баспасөз
бетінде жиі жазылып жауыр болған мәселені қайта қозғауымызға тепсе темір
үзетін қазақ жігітінің мас болып, тапа-тал түсте көшеде көлденеңдеп жатып
алғаны түрткі болды. Мақаладан үзінді келтірейік:
Намысымызды қамшылағаны да сол, оның ұлты. Ішу бізден қалған деп
көкитін орекеңдердің немесе өзге ұлт өкілдерінің үй-жайы жоқ бірен-
сарандары болмаса, көшенің қақ ортасында дәл осылай дамылдап жатқанын
көрмейсің. Неге? Сонда өз жасында от болып жанатын зіңгіттей жігіттің шоқ
болып бықсып, мұншалық пұшайман күй кешуіне не себеп болды екен? Тепсе
темір үзер ердің осыншалық езілгені қалай?
Темірбек Қожакеев мақала жанрының өзіндік белгілерін топтастыра келе:
Мақала ойды жалпыдан жалқыға қарай өрбітеді Т.Қожакеев Жас тілшілер
серігі. 102 бет - деп жазады. Жалпы ойымыз жоғарыда көрсетілді, жалқы
ойымыз мынау:
Толғағы жеткен осынау мәселенің күрмеуін шешуге биылғы жылды
Денсаулық жылы деп жариялаған Елбасымыздың жарлығының да себі тиері анық.
Алтынға бергісіз зор байлығымызды сақтаумен қатар, қашанда ауруға шипа,
дертке дауа болар ұлттық тағамдарымызды да жаңғыртқан жөн-ақ. Қайсыбір күні
бұл тілегімізді облыс әкімі Серік Үмбетовтың өзі де дөп басып, салиқалы сөз
айтқан болатын. Яғни, әкімнің айтуынша, үстіміздегі жылы қаламыздағы бірен-
саран қымызханалардың саны едәуір өсетін көрінеді. Қуанарлық жайт. Қала
көшелерінде ақбоз үйлердің көптеп бой көтеруі ұлттық болмысымызды айрықша
айшықтап, көне шаһардың мерейін үстем етері даусыз. C
Мақаланың насихаттық мақсаты мына жолдардан аңғарылады:
Бұған қосарымыз, ұлттық сусындарымыз – қымыз бен шұбатты тек
қымызханаларда ғана емес, сондай-ақ мектеп пен жоғары оқу орындарының
асханаларында, жалпы қоғамдық тамақтану орындарында да арзан бағамен
сатылса игі еді.
Мақаланың эмоциямен, албырттықпен жазылғаны байқалады. Дегенмен, оны мектеп
оқушысы жазып отырғанын ескерер болсақ, мұны кемшілікке телуге де болмас.
Баспасөз – кемшілік атаулыға қарсы күрес құралы ғана емес, ол сондай-
ақ жақсы істердің жаршысы да. Газет сөзіне имандай иланатын оқырмандарды
жақсы, жағымды жаңалықтардан да хабардар етіп отыру қалам ұстаған
жауынгердің міндеті. Мұндай мақсатта жазылған мақалалар оқуға да оңай,
әрі жанға да жағымды келеді. Балалар мен жасөспірімдердің республикалық
Ұлан газетінде жарық көрген Көне Тараз жасара түсті (23.07.02. №30)
атты мақалада 2000 жылдық торқалы тойын атап өткелі жатқан Тараз қаласында
жүргізілген игі іс-шаралар жайлы сөз болған. Мақала тақырыбына қойылатын
талаптардың бірі – оның мазмұнды әрі қызықты болуы керектігі белгілі.
Тақырыптың оқырманды шақырып тұрғаны ләзім. Жоғарыда көрсетілген тақырып
бұл талаптардың үдесінен шыға білген. Яғни, көне қаланың жасарып, жасанып
жатқаны кім-кімді де енжар қалдырмасы анық. Әрі мақалада қолданылған
тұрақты тіркестер, теңеулер оның шырайын кіргізе түскен. Мәселен:
Қазірде тарихтың мұзбалағы, тарлан қала Тараздың мерейлі мерекесінің
жоғары деңгейде өтуіне тарихшы-ғалымдар, әдебиетші-драматургтер, сондай-ақ,
сәулетшілер барын салып, тау-тау құмнан түйір-түйір алтынды аршып алғандай
аянбай еңбек етуде - деген сөйлемде тарихтың мұзбалағы, тарлан қала,
тау-тау құмнан түйір-түйір алтынды аршып алғандай деген бейнелі сөздер
сәтті қолданылады. Жалпы, мақаланың өн бойында осы тектес көркем сөздер
орайымен, орнымен пайдаланылған. Мысалы мынадай:
• көз тігіп, құлақ түріп,
• пышақтың қырындай,
• тамырына қайта қан жүгіріп, қабырғасына құрылысшы қолы тиді,
• аққудай сыланып, тоты құстай таранып т.б.
Сайып келгенде, мақаланың тілі жеңіл. Сөйлем құрылыстары жинақы, жұп-
жұмыр. Балалар газетіне лайықталып жазылған. Сөз, ой қайталау секілді
кемшіліктер жоқ деуге болады. Сауатты редакциялау процесінен өткені
байқалады. Жалпы, журналист сөздің құрамын, тілдің байлығын, грамматикасын
жетік меңгеруі тиіс. Әрбір сөздің өз орны, өз орайы болатынын да ескеруі
керек. Әрі мақаладағы сөйлемдер неғұрлым ықшам болғаны жөн. Мұндай
талаптарды әсіресе, балалар басылымдарына мақала жазатын қаламгерлер қатаң
сақтағаны абзал. Өйткені, балалардың талғамынан шыға білу оңай шаруа емес.
Бала - әсершіл, сенгіш әрі не нәрсені де жылдам қабылдағыш келеді.
Сондықтан балаларға арналған ақпарат құралдарының тәлім-тәрбиелік қызметі
өте жоғары деңгейде болуы тиіс. Бүгінде балаларға арналған қазақ тіліндегі
газет-журналдардың көптеп шығып жатқаны қуантарлық жайт. Кешегі Кеңес
заманында да балаларға арналған ақпарат құралдарының қоғамдағы рөлі
алабөтен болды. Өйткені ұрпақ тәрбиесі ұлт ертеңінің қандай болатынына
байланысты болатыны анық. Ұлан, Балдырған, Ақ желкен секілді газет-
журналдарды ұрпақ санасын сәулелендіріп, ойын озық ететін, ұлттық тәрбиеде
тәрбиелейтін ұлы мектеп деуге болады. Бүгінде есімдері елге белгілі ақын-
жазушылардың барлығы дерлік осы мектептен шыңдалған. Бір қуанарлығы, осы
сабақтастық бүгінде заңды жалғасын тауып келеді.
Құпия жазу Ұлан, 23.07.02. №30 атты мақала жас оқырмандарды
жамандықтан жиренуге, тек жақсы істермен шұғылдануға, имандылық жолымен
жүруге үндейді. Дегенмен, ол ақыл айту мақсатында жазылмаған. Онда нақты
дерек, дәйекке сүйене отырып, қызықты, жұмбақ оқиғалар жайлы баяндалады.
Оны талдамас бұрын үзінді келтірейік:
Осыдан екі ай бұрын Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы, Сызған
ауылында тұратын Жақып Рүстемов ағамыздың қорасында қой төлдеді. Қозының оң
жақ бүйірінде Мұхаммед, сол жақ бүйірінде Алла деген арабша жазуы бар.
Жазудың тайға таңба басқандай анық оқылатыны жайлы ақпарат құралдары жарыса
хабарлады. Жұрт ойпырымай-ә десіп үлгермейінше, осы жайт Жамбыл облысы,
Талас ауданының тұрғыны Манап Ахметовтың қорасында да қайталанды. Алланың
құдыреті шексіз екеніне куә болдық. С
Мақалада сөз болған жұмбақ жайттар балаларға да, үлкендерге де ой салады.
Тек ой салып қана қоймай, игі істерге жетелейді. Оның актуальдылығы сонда.
Ол әрі ақпараттық функцияны да қоса атқарып тұр. Оны мына жолдардан
байқауға болады:
Көнекөз қариялардың айтуынша, Түркістан-Мағыстау-Әулиеата-Жетісу киелі
белдеуінде мұндай көріністер жиі байқалған екен. Соның бір мысалы, қасиетті
Құрбан айт қарсаңында Павлодардағы зәулім мешіттің түнгі көрінісінен
түсірілген сурет. Фотосуретші Николай Петровтың алты суретінің бірінде
мешіт үстіндегі айдың ту сыртынан жарықтар тізбегі анық көрінеді. Жұлдыз
тәрізді жарықтар тізбегінің арасын қосып көргенде, араб тілінде Алла және
Мұхаммед жазулары шыққан. Мұндай таңқаларлық деректер көрші өзбек, қырғыз
елдеріне де таныс екен. С
Мақала ықшам әрі оқуға жеңіл етіп жазылған. Баспасөздің тілі мен
стиліне, мақала жанрына қойылатын қысқалық, ықшамдылық секілді талаптар
сақталынған.
Тәуелсіз Қазақстанның баспасөзінде жиі-жиі көтеріліп жүрген ұлтқа,
елге қатысты өзекті мәселелер өткен ғасырдың басында жарық көрген
баспасөзде де кең көрініс тапқаны белгілі. Мәселен, Азаттық рухының күміс
қоңырауы атанған Қазақ газетінің 102 санында Ыдырыс Оразалыұғлының Ов
туралы деген мақаласы жарияланған болатын. Мақалада адамның тегіне
қосақталып жүрген ов, ев, ин секілді жалғаулардың орнына ұғлы,
қызы деп жазу керек деген ұсыныс айтылған. Бұл мәселе күні бүгінге дейін
өзектілігін жоғалтқан емес. Жамбыл-Тараз газетінде (20.11.02) Ойтүрткі
айдарымен жарық көрген Біздің кім болғанымыз? атты мақалаға тап осы өткір
мәселе арқау болған. Осы мақаладан үзінді келтіре кетсек:
Елбасымыз 1996 жылдың 2 сәуірінде Ұлты қазақ азаматтарының тегі
мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы жарлық
шығарған болатын. Яғни, бұл құжат бойынша әрбір қазақ азаматы байырғыдан
қалыптасқан тарихи дәстүрімізге сәйкес өздерінің аты-жөндерін дұрыс жазуға
мүмкіндік алған-ды. Осы заң қабылданғалы 5 жыл, нәтижесі – мардымсыз.
Жамбыл-Тараз, 20.11.01
Ал 1915 жылы Қазақ газетінде жарияланған мақалада басқарма тарапынан
мынадай пікір айтылған:
Шын қазақша айтқанда, Оразалының Ыдырысы деп жазу керек еді, бірақ біз
өзге халықтарға еліктеп, әуелі атымызды, онан кейін фамилия жазып жүрміз.
Сондықтан бұл үйреністі бұзбай-ақ орысша ов, ев, ин, ина-ны тастап,
мұнан кейін ұғлы, қызы, қатыны деп жазуды лайық көреміз. Мұны
жазушылар да ескеруі лайық. C
Егемендік алғалы еліміз арғы-бергі тарихын түгендеуге кірісіп, ұлт
ретінде ояну кезеңін бастан кешірді. Тоталитарлық жүйенің жымысқы
саясатының кесірінен теперіш көрген тілімізді, дәстүрімізді қайта қалпына
келтіру, азаттық жолында азап көріп, тәуелсіздік үшін тәуекелге барған
небір біртуар перзенттеріміздің есімін кейінгі ұрпақ жадында жаңғырту
мақсатында көптеген игі іс-шаралар жасалды. Мұндай игілікті шаруадан қазақ
баспасөзі де тыс қалған жоқ. Баспасөз беттерінде ұлттық құндылықтарымызды
ұлықтау мақсатында көптеген жалынды, өткір мақалалар жарық көрді. Соның
бірі Ескіні есіңе алмай, жаңа жадыңа түспейді, десек те... Жамбыл-
Тараз, 24.08.01 атты мақала. Онда Тараз қаласындағы теміржол бекетінің
алдында әлі күнге дейін Лениннің ескеркіші тұрғаны жайлы айтылған. Сол
кезде 2000 жылдық мерейтойын атап өткелі жатқан көне шаһардың қақпасының
дәл алдында пролетариат көсемінің асқақтап тұрғаны көзге шыққан сүйелдей
болғаны рас. Мақала ой білдіру, пікір қосу мақсатында жазылған.
Меніңше, ендігі тұста, егеменді еліміздің биік тұғырларында кешегі
күн көсемдер емес, қазақтың өр рухын айқындап тұрар нағыз асылдарымыздың
асқақтап тұрғаны жөн-ау. C
Бір қуаныштысы, бұл тілегіміз орындалып, елдің елеулі тұлғалары тұғырға
қонды. Тараз қаласының орталық алаңында ондаған жыл асқақтап тұрған Ленин
ескерткіші алынып, Бәйдібектей бабамыздың ескерткіші қойылды. Бір
өкініштісі, қуанышымыз ұзаққа бармай, мұндай ескеркіштер вандализмның
құрбаны болды. Бұл жайлы жергілікті басылымдар күйіне отырып жазды.
Солардың бірі Бәйдібек баба ескерткішіне тиіспесе екен деген тақырыппен
қалалық Жамбыл-Тараз газетінде жарық көрген мақала. Онда былай делінген:
Бүгінде елімізде СПИД-тен де сұсты дерт дерт өршіп келеді. Ол –
вандализм. Айдың-күннің аманында ақырзаман орнағандай ескерткіштер былай
тұрсын, қорымдардың тонала бастағаны Адамдықтың қай арнасына сыйған?! Сірә,
хайуан екеш хайуан да мұндайға бармас болар.
Журналистің мақсаты – бір келеңсіз жағдай жайлы жаза отырып, оның
екінші қайталануына жол бермеу, алдын алу. Керек болса, сол іске
журналистің өзі де белсене атсалысқаны жөн. Өйткені журналист тек
шығармашылық адамы ғана емес, ол халықтың жоқшысы, ол – теріс пиғылдыларды
тузеуші, ол – қоғамдық тәртіпті қорғаушы да бола білуі абзал. Сайып
келгенде, журналистің портретін сомдағанда оған қоғамға қолғабыс етуші
шығармашылық адамы деген анықтама беруге болады.
Г.Лазутина: Қоғамдық мәселелерді айқындауда журналистік
көзқарас шынайы әрі нақты дәлелдерден тұруы тиіс. Журналист көзқарасы
өмірлік тәжірибесі мен ізденістерінен айқындала түседі - деп жазады.
Профессиональная этика журналиста, Москва. Аспект-пресс баспасы 2000
жыл, 29 бет Яғни, журналистің көзқарасы қоғамда маңызды роль атқарады. Ол
қай кезде де халықтың мүддесімен үндес болуы керек. Дегенмен, өз ұлтыңның
мүддесін көксеймін деп жүріп, журналист өзгенің құқына қол салып, оның ар-
намысына нұқсан келтіріп алмауы тиіс. Біреуді асқақтамын деп жүріп, біреуді
кемсітпеуі керек. Журналист пікірі - қашан да обьективті пікір. Ол әлдебір
оқиғаға баға берерде фактілердің бұрмаланбауына жіті көңіл аударғаны жөн.
Ағылшын жазушысы Герберт Уэльс: Мен түзу жүріп, тек түзу жүруге
машықтандым. Өйткені бұл мақсатқа жетудің бірден-бір жолы - деп жазады.
Рендальдың кітабынан алынды Міне, осындай қағидаларды берік ұстанған
журналист те өз ісінің шебері бола алады.
Журналист әрі билік пен халық арасын жалғаушы көпір іспетті.
Американдық медиа-магнат Уильям Херст айтпақшы: Журналистер - өркениет
дамуының орасан зор күші. Олар соғыс та жариялайды, саясаткерлерді де
тағайындайды және оларды қызметінен алып тастай алады. C Демократиялық
қоғамда журналистің пәнменділігі жоғары болатыны рас. Журналистиканы
биліктің төртінші тармағы ретінде қарастыратыны сондықтан. Газеттерді жеке
адамдар, ірі корпорациялар басқарады. Дегенмен, баспасөз бостандығы халыққа
қызмет етеді Д.Рендаль, Универсальный журналист, 13 бет .
Қара қытай қаптаса, сары орысты досым дерсің (Жамбыл-Тараз,
25.01.02) атты мақалада саяси, әлеуметтік, жалпы қоғамдық мәселеге сыни
тұрғыдан баға беріледі. Қытайға келгенде тізгінді тартып ұстағанымыз жөн
деген пікір айтылады. Жұрттың Тараз қаласында қытай базарының ашылуына жол
берілмеуі тиіс деген талап-тілегін облыс басшылығының қаперіне жеткізу
мақсаты да көзделген. Нәтижесінде облыс, қала әкімшіліктері бұл мәселеге
дер шағында араласып, қытай саудагерлерінің қала орталығынан базар ашуына
жол бермеді. Мақаладан үзінді келтірейік:
Абырой болғанда, жұртты сабыр сақтауға шақырған облыс әкімі Серік
Үмбетов Таразда қытай базарының ашылуына рұқсат берілмегендігін мәлімдеп,
біраздан бері ел мазасын кетірген қауесетке соңғы нүкте қойды. С
Демографиялық дағдарыс үстінде тұрған іргедегі көршіміз қытайлардың
қазақ жеріне көптеп келуі шын мәнісінде қауіпті фактор. Сондықтан бұл
тақырып қашанда журналист назарынан тыс қалмауы тиіс. Мақаланың салмағын
арттырып тұрған деталь – онда халық жазушысы әрі Парламент Мәжілісінің
депутаты Шерхан Мұртазаның пікірі берілгендігінде. Шерхан Мұртаза – ірі
қайраткер, әрі халықтың қалаулысы, сүйікті жазушысы. Оның пікірі кім-кімді
де қызықтыратыны, иландыратыны әрі өтімді болатыны рас. Сондықтан оқушы
пікірінен гөрі, аузы дуалы, сөзі уәлі тұлғаның пікірі халыққа да, билік
өкілдеріне де маңызды. Мақалада Шерхан Мұртазаның бір ауыз пікірі былай
берілген:
Қазақстанға қытайдың келуін қауіп көрген бірқыдыру халық қалаулыларын
да бұл жайт бей-жай қалдырмаса керек-ті. Таяуда қаламызға іссапармен келген
депутат, халық жазушысы Шерхан Мұртаза бұл мәселеге өзінің қарсы екенін:
Қара қытай қаптаса, сары орысты досым дерсің - деп бірауыздан мақалдата
білдірген-ді. C
Бұдан кейін осы жолдардың авторы өз тарапынан да пікір қосып,
жоғарыда айтылған ойды әрі қарай өрбітіп, дамыта түседі:
Дуалы ауыз Шерағаңның бұл сөзінде жан бар-ау, ертең қытай келіп қылық
ашса, бұрыннан қоян-қолтық аралас орекеңді ыстық көрмей қайтеміз?! Ал
біздің қытайдан сақтанатын жайымыз бар-ау. Өз жерінде сыйыспай, құмырсқадай
қаптаған көршіміздің кетпенін бассақ, ертең сабы басымызға тимесіне кім
кепіл? Қайткенменде, жылқы да тістерінде тісін көрсетпейді емес пе?
Мақалада пайдаланған теңеу сөздер мен тұрақты тіркестер мәселенің
өткір әрі өзекті екендігін айқындай түскен. Мәселен мынадай:
• Жаймашуақ күнде күркіреген найзағайдай;
• Желдей ескен сыбыстың желқайығында жүрген ел;
• Мұрнының ұшындағы батпанқұйрықтан ауыз тию;
• Құмырсқадай қаптаған
• Тақиясына тар келу
• Санасы санға, ойы онға бөліну;
Сөйлемдерді ойнақы әрі оқуға жеңіл жасау үшін төмендегідей мақал-
мәтел, нақыл сөздер де орнымен қолданылған:
• Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды;
• Кетпеннің ұшын бассаң, сабы басыңа тиеді;
• Жылқы да тістерінде тісін көрсетпейді;
Сөздердің орын тәртібі қалай болуы керектігі журналистің, жазушының
еркіндегі мәселе емес. Дұрыс құрылған сөйлемді оқуға да жеңіл. Әрі
оқырманға әсері де ерекше болады. Лев Толстой: Сөз суреткерлерінің
шеберлігі – керекті сөзді тауып қолдана білуінде C деген. Сөйлем құрауда
сөзді дұрыс орналастыруды шеберлік деп тану үшін де, сөздердің орын
тәртібін дұрыс сақтап жазу үшін де қазақ тілінің ережелері мен әдеби
стильдің заңдылықтарын жетік білу шарт.
Мақаланың сәтті шығуы оның тақырыбына да байланысты. Материалдың
мазмұны өз алдына, оқырманның ең бірінші көз тоқтатып, назар аударатын
нәрсесі – оның тақырыбы. Кәкімжан Қазыбаевтың жазуынша, қазақ ұғымында
тақырып деген сөздің 2 мәні бар:
1. Кең көлемде, орысша тема деген ұғыммен тектес. Мысалы:
ауылшаруашылығы тақырыбына, саяси тақырыпқа десек, онда белгілі бір
аумақты мәселені түсінеміз.
2. Бір ғана хабардың, мақаланың, очерктің, фельетонның, әңгіменің аты
жайлы. Мысалы: Мына фельетонның тақырыбы жақсы екен десек, мұнда сөз
соның аталуы, сол фельетонға қойылатын ат жайлы болып отыр. Яғни бұл
ұғым орысша заголовок деген ұғыммен тектес.
Біздің айтайын деп отырғанымыз – осының соңғысы, яғни мақаланың атына
байланысты. Жалпы тақырып – газет материалының аты ғана емес, оның қысқаша
мазмұны да бола алады. Бұл тұрғыдан алғанда, жоғарыдағы мақаланың Қара
қытай қаптаса, сары орысты досым дерсің деген тақырыбы оқырмандардың
назарын аударуға, оны басынан-аяқ оқып шығуға сеп болатыны рас. Тақырыпқа
қойылатын талаптардың негізгілері мынау:
• Қысқа әрі нұсқа;
• Сауатты;
• Өткір;
• Нақты әрі ұстамды;
• Тартымды, ойнақы;
Ойнақы әрі тартымды болу үшін тақырыпты кейде ұйқаспен, әзілмен, әжуамен
қойған жөн. Бір сөз бір сөзбен ұйқасып, үндесіп тұрса, оқырманның
қызығушылығы артып, материалға көз тоқтатып оқуы мүмкін. Мәселен,
Оқулықсыз оқудың олқы соғып тұрғаны Жамбыл-Тараз, 01.03.02 деген
тақырыпта о әрпінен басталатын оқулық, оқу, олқы сөздері бірінен
соң бірі жазылып, бір-бірімен үндесіп тұр. Бұл мақалада тақырыбы айтып
тұрғандай оқулық тапшылығы жайлы сөз болған. Оқулық жеткіліксіз болса,
оқулықсыз оқудың олқы соғатыны әмбеге аян. Қазақ мектептеріне оқулықтың
жетіспейтіні жай ғана мектеп төңірегіндегі проблема емес, ол мемлекеттік
деңгейдегі мәселе. Демек, мақалада көтерілген мәселенің актуальды екені
сөзсіз.
Көрмейін десем, көзім бар Дүние-думан, 20.12.2000 деген тақырып та
оқырмандардың көңілін аударар тартымды тақырып деуге болады. Мұнда елге
белгілі әншінің әнінде айтылып жүрген жолдар мақалаға тақырып болған. Ол
сөздер біріншіден, көпшілікке жақсы таныс. Екіншіден, тақырыптың астарында
әжуа мен әзіл бар. Үшіншіден, тақырып айдармен ұйқасып (айдары: Сіздерге
айтар сөзім бар) тұр. Әзіл, әжуа мақаланың мына жолдарынан байқалады:
Ішімдік пен темекіні насихаттайтын жарнамалар шүкір, Таразда да
баршылық. Бізді темекі не арақ көрмеді деп ойлай ма, әйтеуір теледидардан
жиі көрсетеді, қаламыздағы көрнекті жерлерге де көп ілінеді немесе Оны
қойшы, қазір көшеде жалаңаш қыздар мода көрсететін болыпты. Қалай дейсіз
ғой? Көшедегі әрбір дүңгіршекте мені көрдің бе? деп тұрған жалаңаш
жандардың суреті бар газет-журналдар қаптап тұр. c
Расында да, порнографиялық газеттердің қала көшелерінде ашықтан-ашық
сатылуы ұрпақ тәрбиесіне кері әсерін тигізбей қоймайды. Проблема – шешуді,
зерттеуді, тексеруді, іске асыруды талап етеді. Бұл тұрғыдан алғанда
мақалада нақты проблема көрсетілгенмен, оны шешу, іске асыру жолдары
айтылмаған. Әрі проблема түбегейлі зертелінбеген, фактілері жалпылама.
Мәселен, мынандай жерде мынандай деген порнографиялық бағыттағы басылым
ашықтан-ашық сатылып, мынандай жарнама Жарнама туралы заңды өрескел бұзып
жатыр деген нақты дәлел, дәйек жоқ. Мақаланың өн бойында жалпылама сөзден
гөрі нақты оқиғалар, санды мәліметтер, бұлтартпас дәлелдер болса,
материалдың сәтті әрі оқылымды шығатыны анық.
Әдебиетте де, журналистикада да әрбір шығармада автордың азаматтық
позициясы, ұстанған бағыты болуы тиіс. Азаматтық позиция – айқындаушы күш
болып табылады. Менің азаматтық позициям қоғамдағы барлық құбылыстарға сани
көзбен қарап, оның жақсы, жағымды тұстарынмен қатар, көлеңкелі тұстарын да
ашып көрсету. Таяқтың екі ұшы болатыны секілді қандай нәрсенің де, қандай
құбылыстың да екі жағы болады. Байқасаңыз, жоғарыда талданған мақалалардың
басым бөлігі сыни мақалалар. Нақты бір проблема төңірегінде пікір
білдіріліп, одан шығу жолдары, жүзеге асыру жолдары көбісінде нақты
көрсетілген. Сынның шын болуы, әділ болуы, айтылған пікірлердің обьективті,
дәлелді болуы шарт. Жалпы алғанда сыншылдық – ой құдіреті. Қай уақытта да
сын, сыни көзқарас жоқ жерде тоқырау, рухани құлдырау басталады. Сыншыл ой,
сыни көзқарас, сын және өзара сын барда қоғамдық ой дамиды, әлеуметтік ой
дамиды. Бұл демократиялық ашық қоғамға тән нәрсе. Баспасөз еркіндігі жоқ
жерде, әділ сын да болмайды. Мұндай қоғамда ілгерілеушілік те болмайды.
Белгілі әдебиет сыншысы Сағат Әшімбаев сын туралы былай дейді: Сын тек
эстетикалық құбылыс қана емес, оның қоғамдық-әлеуметтік рухани мәні ерекше
тәрбие құралы, ой өсіру мен сана-сезім тәрбиелеудің құралы екендігін
ешуақытта естен шығаруға тиіс емеспіз. Сондықтан да ол әдебиеттік және
әлеуметтік мәселелердің тізгінін қашанда тең ұстау керек. біздің қоғамдық
тіршілігіміздегі кейбір кемшіліктердің уақытша орын алып келгендігіне
қоғамдық ой дамуының философиялық аккумуляциясы болуға тиіс әдебиет пен сын
да тікелей кінәлі. Сағат Әшімбаев, Шындыққа сүйіспеншілік, Жазушы
1993ж. 346 бет
Ойтолғақ айдарымен жарық көрген Таразға тартымды телеарна да, радио
да қажет-ақ атты мақалада аталған қалада аймақтық журналистиканың қожырап
кеткені жайлы, теле-радио арналардың халықтың сұранысын қамтамасыз ете
алмай келе жатқаны туралы сыни пікір айтылған.
Біз бүгінде жергілікті теле-радио арналардың мәнді де мағыналы әрі
қызықты хабарларына зәру болып отырған жайымыз бар. Көрермен ретінде
көңілім жар дегенде жалғыз радио және телеарнаға мүлдем толар емес.
Жасыратын несі бар, бүгінде аталмыш ақпарат құралдары қысқа жіп күрмеуге
келмейдінің кебін киіп отырған тәрізді. C
Сын жанрына қойылатын басты талап – сын садағына ілігіп отырған обьект
жайында сыни пікір айтушының хабары мол болуы керек. Яғни, сын жалпылама
емес, дәлелдермен, нақты дәйектермен айшықталуы тиіс. Сын жанрының бұл
талаптарына жоғарыдағы мақала сай келе ме, жоқ па, оған жауап беру үшін
алдымен мақаладан үзінді келтірелік:
Мәселен, Жамбыл теледидары бұрынырақта ресейлік арналарды
ретронсляциялаумен айналысса, бүгінде күндіз Қазақстан ұлттық арнасының
хабарларына құда түсіп, кешқұрым уақытта ел-жұртты туған күн, той-
томалақтарымен құттықтап, содан кейін ескі-құсқы видик қойып беруден ары
аса алмай отыр. Ал оның заман өзгерсе де Ақ тілек атты құттықтау хабары
баяғыда-ақ мезі еткен.
Ал облыстық радио жайлы төмендегідей пікір айтылған:
Күніне бар-жоғы бір-ақ сағат хабар тарататын облыстық радио жайлы
жарытып сөз айтудың өзі қиын. Оған деген тыңдарманның алғысынан гөрі,
өкпесі қара қазандай. Енді ше, таңсәріден Қазақ радиосының тәп-тәуір
хабарларына жадырап сала беретін көңіліңіз эфирге баса-көктеп, ескі әуеніне
сала облыстық радио шыға келгенде су сепкендей басылып жатса, ренжімей
көріңіз. Онысы алғашқысынан кем түспейтін бағдарлама болса мейлі екен-ау.
Қазақ радиосының жанында жіп есуге жарамайтын жергілікті радиоарнаның
принципі – шығу керек болды, шықтық дегенге саятындай. C
Бұл телеарнаға өзгеріс қажет екені анық. Дейтұрғанмен, Жамбыл
теледидарында қызықты бағдарламалар болған емес деуге болмайды. Мақалада
бұл жайт та ескеріліп, бұрынырақта болған, кейіннен жабылып қалған қызықты
хабарларға тоқталып кетуді де жөн көрдік:
ЖТД-ның шекпенінен шыққан дарынды журналист Қуат Бораштың Ой
талқысы көңілге қуаныш үлгерген-ді. Оның да көзден ұшқанына біраз болды.
Әттең-ай, әттең-ай, сол кездер неткен тәтті ең-ай - деп күпті болған
көңілмен әндету ғана қалды бізге. C
Айтылған сын орынды, оны кейіннен облыстық теле-радио компанияның
директорының өзі де мойындаған. Мақала жарияланған соң оған жауап та келді.
Демек, мақала резонанс тудырды, ой салды. Газеттің келесі санында Жазылған
жайдың жаңғырығы айдарымен теле-радио компанияның басшысы Әлмұқан Исақтың
жауап хаты жарияланды. Онда былай делінген:
Техникалық құрал-жабдықтардың ескі, қаржының жетімсіз болып жатқаны
хабарларымыздың сапасына сай кері әсер етіп жүргені рас.Биыл ол қиындықтан
шыға бастаймыз ба деген үмітіміз бар. c
• (Жауап хаттың ксерокөшірмесі берілді)
Мақалада қолданылған бейнелі сөздер көрсеткіші:
• Қысқа жіп күрмеуге келмейді;
• Пышақтың сабындай қысқа;
• Өкпесі қара қазандай болу;
• Көңілі су сепкендей басылу;
• Жіп есуге жарамау;
Мұндағы кемшілік, теле-радиоарнаның нақты қай бағдарламасының
көркемдігі төмен болып, көрермен көңілінен шықпай жатқаны жайлы
көрсетілмеген. Яғни сын орынды болғанмен, жалпылама айтылған. Нақтылы
талдау, сауатты зертеу жоқ. Дегенмен, оны журналистиканың қыр-сырына әлі
қаныға қоймаған, небары мектеп оқушысы жазып отырғанын ескерсек, мұндай
кемшіліктерге кешіріммен қарауға болар.
Еліміз егемендік алып, Қазақстан тәуелсіз даму жолына түскеннен
кейінгі жылдарда түбегейлі шешімін таба алмай келе жатқан мәселелердің бірі
– мемлекеттік тіл мәселесі. Рас, көп талас-тартыстың нәтижесінде Республика
Параламенті қабылдаған Тіл туралы заңда Қазақ тілі – мемлекетік тіл деп
жазылған еді. Бірақ, содан бері қазақ тілі шын мәніндегі мемлекеттік тіл
мәртебесіне жете алмай келе жатқанын мойындамасқа болмайды. Қазақ тілінің
мемлекеттік тіл деңгейіне іс жүзінде қол жеткізе алмауының бір-бірімен
іштей өзара байланысты бірнеше себептері бар. Солардың бәрінің негізінде
жатқан басты себеп – Қазақстан Республикасының аумағында өмір сүретін
тұрғын халықтың барлығы болмаса да, басым көпшілігінің қазақ тілінде сөйлей
алмауы болып отыр. Өйткені, қоғам өмірі ойдағыдай іске асып, даму үшін,
әрбір адамның саяси-экономикалық және мәдени қарым-қатынастарға араласуы
үшін мемлекеттік тілде сөйлеуі қажет екенін арғы-бергі қоғам тарихы толық
дәлелдеді. Ал бізде басқа ұлттардың өкілдерін былай қойғанда, көптеген
қазақтардың өзі ана тілінде сөйлей алмайды. Осынау өзекті проблема бүгінгі
баспасөз беттерінде жиі көтеріліп те жүр. Мәселен, Ұят-ай деген айдармен
жарық көрген Жерлесіміз жер шұқып қалды Жамбыл-Тараз, 15.02.02 атты
мақалада Ресейдің қоғамдық телеарнасының Таңғажайыптар алаңы (Поле
чудес) бағдарламасына қатысқан тараздық қандасымыз өз тілінде бірауыз сөз
айта алмай, күллі қазақ елін жерге қаратқаны жайлы жазылған. Мақаладан
үзінді келтірейік:
Ұят-ай... Күретамырында қазақтың қаны бар деп отырған әлгі
жерлесіміз өз ана тілін білмей, мақтаған қыз тойда бүлдіредінің керін
келтіріп, жер шұқып қалғанын қайтерсіз?! Өкінішті-ақ.Ойыншының пұшайман
болған күйін Леонид Якубович те (бағдарламаның жүргізушісі) байқап қалып:
Е, маған осыншама ақша ұсынып тұрса, мен де орыс тілін әп-сәтте-ақ ұмытып
қалар едім - деп жуып-шайды. Әзілі болса да, шымбайға батар шындық. Күллі
қазақ елін қамшылайтындай сөз. Басқаны қайдам, әлгі бағдарламаны ұйып
тыңдап отырған біздің бастапқы көңіл-күйіміз астан-кестең болып, ұялғаннан
қызарып, қызанақтай болдық. Осыдан кейін ана тілін білмегендердің өз елінде
ұялмаса да, өзге елде кірерге тесік таппай қалатынына миллиондаған
көрерменнің көзі жеткен де болар. C
Мақаланың бір ұтымды тұсы, ол тіл мәселесін жалпылама қозғамай, нақты
бір құбылысқа, яки, оқиғаға негізделіп жазылған. Яғни, бөтен елде өз ана
тілін білмей ұятқа қалған қандасымызды сынай отырып, өзге де тіл білмейтін
отандастарымызға ой салу мақсаты көзделген.
Дүниеде өз ана тілін білмеуден асқан қасірет жоқ. Француз да, ағылшын
да, италияндық та ең бірінші өз тілін құрметтейді.Өз тілін асқақтатады.
Және оларға соның тілінде сөйлемесең, сенен теріс айналады. Ал бізде
керісінше.
Әлемде ұлттар мен ұлыстар бар болған соң, оның өзіндік сипаты, әдет-
ғұрпы, тілі болады. Мәселе соны сақтап, дамыта білуде. Өз ұлтыңның тілін,
музыкасын, ауыз-әдебиетін, мақал-мәтелдерін білмеу, ол – өз халқынан, өскен
ортасынан, ұлттың мәдениетінен жұрдай, қол үзу болып табылады. Өзінің
халқымен рухани байланысы жоқ адам ол тамырсыз өскен өсімдік сияқты, қуыс
кеуде болып қалады. Өзінің тілін, мәдениетін білмейтін адам өз халқының
тарихын, әдет-ғұрпын мақтан ете алмайды. Сондықтан ұлттық менталитет оның
жүріс-тұрысынан, ойлау жүйесінен, дүниені рухани бейімдеп, көз алдында
елестетуден т.б. айқындалады. Сондай-ақ, сөйлеу мәнерінде де ұлттық
ерекшелік көрініп тұрады. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін,
ертең. Алматы: Ғылым, 1991. – 200 б. (45) .
Мақалада үкіметте тіл саясаты қалай жүзеге асырылып жатқаны жайлы,
үкімет басында отырған шенеуніктердің тұсында тіл проблемасы қалай шешіліп
жатқанына да тоқталып өткенді жөн санадық. Мәселен:
Қазір үкіметте абыр-сабыр, ауыс-түйіс. Қазақшасынан қытайшасы жақсы экс-
премьер Қасымжомарт Тоқаевтың орнына Иманғали Тасмағамбетовтың келгені
белгілі. Имаш көкеміздің қазақшасы тәуір көрінеді. Бәлкім, осы үкімет
басшысының тұсында тіліміздің көсегесі көгеріп қалар. Неде болса күтейік,
ағайын! C
Мақала осылай оптимистік көңіл-күймен аяқталады. Бұл соңғы жолдарда
билік басында отырған азаматтарды сынап-мінеуден гөрі, оларға үміт арту,
келешекте тіл проблемасының күрмеуі шешілетінін оқырмандарды иландыру
мақсаты көзделген.
Тақырыпты дамыту дегеніміз – ой-пікірді, көріп-біліп түйгенді
жүйелей бір ізге келтіру дейтін болсақ, мазмұны нәрлі, дәлелді, оқушыны
белгілі бір мақсатқа, келелі іске жігермен жұмылдыра білетіндей болуы
парыз. Д.Баялиева, Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мсәдениет, салт-
дәстүр және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды.1999 жыл. 58 бет.
Баспасөзде қолданылатын жанрлар негізінен 3 топқа бөлінеді:
• хабарламалық-информациялық жанрлар (заметка, есеп, сұхбат, репортаж);
• талдамалы жанрлар (корреспонденция, мақала, баспасөзге шолу, рецензия)
• көркем-публицистикалық жанрлар (фельтон, памфлет, очерк, көркем
публицистика) Т.Қожакеев, Жас тілшілер серігі, 27 бет
Міне, осы жанрлардың бәрінің де өзіндік ерекшеліктері мен
белгілері, талаптары мен жазылу ерекшеліктері мен белгілері, талаптары мен
жазылу пішіндері бар. Көркем-публицистикалық жанрда қалам тербеу үшін әдеби
тілдік қор мен сөйлеуші сөзін түрлендіру, оқиғаны құбылту, ойнату сынды
сарказммен беру қажеттігі ескерілетіні белгілі. Сондықтан фельетон мен
памфлет жанрына қалам сілтейтіндер қатары аз. Памфлет – қоғамдық мәселені
сынға алса, фельетон жеке адам мәселесін сөз етеді, сөз етіп қана қоймай,
ирониямен әдемі суреттейді.
Мектеп қабырғасында жүрген кезімде жазған тұңғыш саяси памфлетім
Саясаттағы футбол деген тақырыппен жарық көрді. Жамбыл-Тараз,
10.02.03 Памфлетте саясатты футбол ойынымен салыстырып, ортақ ұқсастықтар
мысқылмен бейнеленген. Саясаттағы футболға сөзіне мынадай анықтама
беріледі:
Ал сіз саясатағы футбол туралы ойыны туралы естіп пе едіңіз? Онда
ешкім ала доптың артынан арам терлерін ағызып жатпайды. Негізгі жүк аяққа
емес, басқа түседі. Онда сенің мамандығың тек қана футболист емес, білгір
профессор да, білікті психолог та, ең бастысы, шебер актер балуың шарт.
Міне саясаттағы футболда осындай бесаспап ойыншылар ғана жеңіске жетеді.
Жамбыл-Тараз, 10.02.03
Американдық саясаткер Джеймс Стивен: Саясатты адам жасайды, әрі адамның
өзі сол саясаттың құрбанына айналады. Саясат дегеніміз – шарты шым-шытырық
ойын іспетті - деген екен. C Демек, саясатты ойынмен салыстыруымызда
сөкеттік жоқ.
Бүгінде саясаттағы футбол біріншілігінің кестесінде АҚШ пен Ресей
шашасына шаң жұқтырмай келеді.
Бұдан кейін АҚШ, Ресей, Қытай секілді алып державалардың саясатына жеке-
жеке қысқаша шолу жасалады:
Әсіресе АҚШ... әлемнің №1 жауы Усаманы іздеймін деп күллі дүниені
дүрліктірді. Қаһарын көрсетіп, қан тамған қылышын олай да, былай да сермеді
кеп. Сонан соң АҚШ-тың алапат ұшақтары адасып келген жыл құсындай Азияға
ұшып келіп, қонақтай бастады. Американдық әріптесімен бірге террормен
күресемін деп жүріп, епетейсіз аюдай аңқаулық танытқан Володя көкеміз
осылайша өз қақпасына гол кіргізіп алды.
Сондай-ақ:
Әйтсе де, орекең де осал ма еді? Бүкіл тайлы-таяғымен енді шабуылға
кіріскен-ді. Ол да аузымен құс тістеген ойыншыларын ұшақтарымен қоса,
қырғыздардың алаңына орналастырып, бес қаруын сайлап-ақ қойды. Міне,
таразы басы енді теңескен сыңайлы. Бірақ мына адуынды Америкаң сонда да
қоймайтын түрі бар, бәтшағар. Тыныш жатпай Иракка тиісіп қояды.
Ал Қытайдың ойыны былай сипатталады:
Ал айдаһардай алып көршіміз Қытай болса, ақылды ат қып мініп,
сабырлылықты қамшы ғып ұстап отыр. Бар нәрсеге байыппен қарап, барлап
отыр.
Памфлетте үш бірдей алып мемлекеттің саяси портреттерін суреттеп, олардың
саяси мүдделерінің ақылға сыйымсыз қақтығысын мейлінше әжуамен, мысқылмен
бейнелеуге тырыстым.
Сайып келгенде, бұл тарауда талданған мақалалар менің мектеп оқушысы
кезінде жазылғанын ескересек, мұнда кем-кетік тұстар баршылық. Мәселен,
алыстан орағыту, ойды жалпылама айту, дәлел-фактілердің жеткіліксіз болуы,
сөз қолданыстарының шалағай құрылуы т.б. Сондықтан онда кәсіби журналиске
қойылатын жанрлық, тілдік, стильдік, тақырыптық, теориялық талаптардың
ескеріле бермеуі мүмкін. Мұндай талаптарды студенттік кезеңде жазылған
мақалаларға қоятын боламыз. Оны келесі тараудан оқи аласыздар.
Ескерту: І тарауда талданған мақалалардың толық мәтіні ксерокөшірмеде
көрсетіледі.
ІІ ТАРАУ
Жас журналистің шығармашылығындағы жанрлық, стильдік, тақырыптық
ерекшеліктер
Журналист - өз есімін тарихқа өзі жазып қалдыратын мамандық иесі.
Журналистің әрбір хабар-ошарынан бастап, көлемді туындылары мерзімді
баспасөз бетінде жариялануы арқылы газет-журнал тігінділері негізінде
мұрағаттарда сақталып, келер ұрпаққа аманат етіледі. Ал оның салмағын
таразылап, шынайы бағасын беру – ертеңгі күн еншісінде. Сақ
Қайрат.Республикалық Отандық журналистика тарихынан ғылыми-зерттеу
журналы
Мектеп оқушысы мен жоғары оқу орнының студентінің жазу стилінде, ойлау
қабілетінде қаншалықты парық бар? Парық көп. Қанша дегенмен, есейе келе,
ақылың да толысады, ойлау дәрежең де жоғарылайды, өзіндік стилің де
қалыптаса бастайды. Ендеше студенттік жылдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
І тарау. Журналистикаға барар жолдағы алғашқы ізденістер ... ... ... ... 4
ІІ тарау. Жас журналистің шығармашылығындағы жанрлық, стильдік,
тақырыптық ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ: Журналист - өмір
тамыршысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..49
Сілтемелер
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...55
І ТАРАУ
Журналистикаға барар жолдағы алғашқы ізденістер
Теория керек! Ең алғашқы мақалам Тараз қалалық Жамбыл-Тараз
газетінде Керімбай баба кім болған? (18.02.99) деген атпен жарық көрді.
Мақалада ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бастапқы кезінде өмір сүрген,
оңтүстік аймағына аты шыққан болыс Керімбай Бұралқыұлына қатысты тарихи
әділетсіздіктің күні бүгінге дейін түзеле қоймағаны туралы жазылған. Кеңес
үкіметі жылдарында Керімбай болыстың есімі, ел-жұртына сіңірген ерен еңбегі
бүгінгі ұрпақтарынан қасақана жасырылып келген. Ал ол кісінің қазақ
балаларына арнап ашқан мектебіне Карл Маркстың есімі берілген. Тек еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейін Тараз қаласындағы № 12 орта мектебі Керімбай
болыстың есімімен атала бастаған. Алайда Керімбай Бұралқыұлы туралы түсінік
жұмыстарын жүргізу деңгейінің өте төмен болғандықтан баба тұлғасынының жас
ұрпақ зердесінде, тіпті қылаяғы ол кісінің есімі берілген білім ұясының
шәкіртерінің жадында да сомдалып, даралана қоймаған. Бұған әрі мектеп
алдында сол кезде Керімбай Бұралқыұлының емес, пролетариат көсемі Карл
Маркстың ескерткіші тұрғаны да кері әсерін тигізді. Сол кезде аталған
мектептің 7-сынып оқушысы ретінде бұл әділетсіздік мені де жиі
толғандыратын. Міне, осы мәселе қалалық баспасөз бетінде көтеріліп, нақты
іс-шараның қабылдануына, яғни 125 жылдық тарихы бар мептептің негізін
қалаған балыстың есімін ұрпақ жадында қалыптастыруға, тарихи әділеттілікті,
ақиқатты қалпына келтіруге үлкен септігін тигізді. Яғни, мақала әу бастағы
мақсатына жетті. Бір атап өтерлігі, газет бетіндегі жарияланым облыстық,
қалалық әкімшілікті, мектеп басшылығын бей-жай қалдырмады. Яғни, резонанс
тудыру, ой салу, кемшілікті түзету қызметін толық атқарды деуге болады.
Журналистің ең басты жеңісі, әрі міндеті – жазылған жайдың, проблеманың
аяқсыз қалмауы. Демек, ол мақала жариялап қана қоймай, сол мәселенің түйіні
шешілгенге дейін қадағалап, керек болса қал-қадарынша оған өз үлесін
қосқаны жөн. Мақаланың басты мақсаты – сынау, мінеу емес, сол сыннан нәтиже
шығару. Бұл тұрғыдан алғанда мен өз мақсатыма жеттім деп айтуға болады.
Біріншіден, мектеп алдындағы Карл Маркс ескерткіші алынып, Керімбай
Бұралқыұлының мүсіні қойылды. Екіншіден, мектепте баба есімін жаңғыртуға,
шәкірттерге танытуға бағытталған көптеген шаралар қолға алынды. Үшіншіден,
Керімбай Бұралқыұлы атындағы арнайы қор құрылды. Төртіншіден, жыл сайын 1-
желтоқсанда Керімбай болыстың туған күнін атап өту туралы шешім қабылданды.
Мақалада сөз болған проблеманың өзекті екені сөзсіз. Өйткені, Кеңес дәуірі
тұсындағы тоталитарлық жүйенің кесірінен қазақтың талай-талай марқасқа
перзенттерінің есімдері көмескіленіп, ұмыт бола жаздағаны жасырын емес. Бұл
олқылықтың орнын толтырып, тарихи шындықты жаңғырту бүгінгі ұрпақтың
негізгі міндеті екені де даусыз. Мақала бір жағынан насихаттық қызмет
атқарса, енді бір жағынан ой салу, кемшілікті түзеу функциясын атқарып тұр.
Мақала сонысымен құнды.
Тауман Амандосов мақала жанры туралы былай деп жазады: Мақала
жанрының баспасөздегі орны мен рөліне қарай оны үлкен екі салаға бөлген
жөн. Оның біріншісі – баспасөздің жай мақалалары, екіншісі – газет пен
журналдардың бас мақалалары. Баспасөзде жарияланатын жай мақалалар
жергілікті орындарға не директив, не нұсқау бермейді. Жай мақалалар белгілі
бір идеяның негізінде туып, соны көпке таратып, насихаттайды, теориялық
жайларды түсіндіреді. Баспасөз бетіндегі жай мақалалар проблемалық,
публицистикалық, насихаттық болып үшке бөлінеді. Т.Амандосов Қазақ совет
баспасөзінің жанрлары. 112 бет
Әрі проблемалық, әрі насихаттық бағытта жазылған деп Ұлттық
тағамдарымызды ұлықтасақ ұтамыз немесе ішімдік абырой таптырмас (Жамбыл-
Тараз, 21.06.02) деген тақырыпта жазылған мақаланы атауға болады.
Мақаланың көтеріп отырған проблемасы – бүгінде қоғамдық дертке айналған
маскүнемдік мәселесі. Әрине, бұл мәселе жазылудан кенде емес. Баспасөз
бетінде жиі жазылып жауыр болған мәселені қайта қозғауымызға тепсе темір
үзетін қазақ жігітінің мас болып, тапа-тал түсте көшеде көлденеңдеп жатып
алғаны түрткі болды. Мақаладан үзінді келтірейік:
Намысымызды қамшылағаны да сол, оның ұлты. Ішу бізден қалған деп
көкитін орекеңдердің немесе өзге ұлт өкілдерінің үй-жайы жоқ бірен-
сарандары болмаса, көшенің қақ ортасында дәл осылай дамылдап жатқанын
көрмейсің. Неге? Сонда өз жасында от болып жанатын зіңгіттей жігіттің шоқ
болып бықсып, мұншалық пұшайман күй кешуіне не себеп болды екен? Тепсе
темір үзер ердің осыншалық езілгені қалай?
Темірбек Қожакеев мақала жанрының өзіндік белгілерін топтастыра келе:
Мақала ойды жалпыдан жалқыға қарай өрбітеді Т.Қожакеев Жас тілшілер
серігі. 102 бет - деп жазады. Жалпы ойымыз жоғарыда көрсетілді, жалқы
ойымыз мынау:
Толғағы жеткен осынау мәселенің күрмеуін шешуге биылғы жылды
Денсаулық жылы деп жариялаған Елбасымыздың жарлығының да себі тиері анық.
Алтынға бергісіз зор байлығымызды сақтаумен қатар, қашанда ауруға шипа,
дертке дауа болар ұлттық тағамдарымызды да жаңғыртқан жөн-ақ. Қайсыбір күні
бұл тілегімізді облыс әкімі Серік Үмбетовтың өзі де дөп басып, салиқалы сөз
айтқан болатын. Яғни, әкімнің айтуынша, үстіміздегі жылы қаламыздағы бірен-
саран қымызханалардың саны едәуір өсетін көрінеді. Қуанарлық жайт. Қала
көшелерінде ақбоз үйлердің көптеп бой көтеруі ұлттық болмысымызды айрықша
айшықтап, көне шаһардың мерейін үстем етері даусыз. C
Мақаланың насихаттық мақсаты мына жолдардан аңғарылады:
Бұған қосарымыз, ұлттық сусындарымыз – қымыз бен шұбатты тек
қымызханаларда ғана емес, сондай-ақ мектеп пен жоғары оқу орындарының
асханаларында, жалпы қоғамдық тамақтану орындарында да арзан бағамен
сатылса игі еді.
Мақаланың эмоциямен, албырттықпен жазылғаны байқалады. Дегенмен, оны мектеп
оқушысы жазып отырғанын ескерер болсақ, мұны кемшілікке телуге де болмас.
Баспасөз – кемшілік атаулыға қарсы күрес құралы ғана емес, ол сондай-
ақ жақсы істердің жаршысы да. Газет сөзіне имандай иланатын оқырмандарды
жақсы, жағымды жаңалықтардан да хабардар етіп отыру қалам ұстаған
жауынгердің міндеті. Мұндай мақсатта жазылған мақалалар оқуға да оңай,
әрі жанға да жағымды келеді. Балалар мен жасөспірімдердің республикалық
Ұлан газетінде жарық көрген Көне Тараз жасара түсті (23.07.02. №30)
атты мақалада 2000 жылдық торқалы тойын атап өткелі жатқан Тараз қаласында
жүргізілген игі іс-шаралар жайлы сөз болған. Мақала тақырыбына қойылатын
талаптардың бірі – оның мазмұнды әрі қызықты болуы керектігі белгілі.
Тақырыптың оқырманды шақырып тұрғаны ләзім. Жоғарыда көрсетілген тақырып
бұл талаптардың үдесінен шыға білген. Яғни, көне қаланың жасарып, жасанып
жатқаны кім-кімді де енжар қалдырмасы анық. Әрі мақалада қолданылған
тұрақты тіркестер, теңеулер оның шырайын кіргізе түскен. Мәселен:
Қазірде тарихтың мұзбалағы, тарлан қала Тараздың мерейлі мерекесінің
жоғары деңгейде өтуіне тарихшы-ғалымдар, әдебиетші-драматургтер, сондай-ақ,
сәулетшілер барын салып, тау-тау құмнан түйір-түйір алтынды аршып алғандай
аянбай еңбек етуде - деген сөйлемде тарихтың мұзбалағы, тарлан қала,
тау-тау құмнан түйір-түйір алтынды аршып алғандай деген бейнелі сөздер
сәтті қолданылады. Жалпы, мақаланың өн бойында осы тектес көркем сөздер
орайымен, орнымен пайдаланылған. Мысалы мынадай:
• көз тігіп, құлақ түріп,
• пышақтың қырындай,
• тамырына қайта қан жүгіріп, қабырғасына құрылысшы қолы тиді,
• аққудай сыланып, тоты құстай таранып т.б.
Сайып келгенде, мақаланың тілі жеңіл. Сөйлем құрылыстары жинақы, жұп-
жұмыр. Балалар газетіне лайықталып жазылған. Сөз, ой қайталау секілді
кемшіліктер жоқ деуге болады. Сауатты редакциялау процесінен өткені
байқалады. Жалпы, журналист сөздің құрамын, тілдің байлығын, грамматикасын
жетік меңгеруі тиіс. Әрбір сөздің өз орны, өз орайы болатынын да ескеруі
керек. Әрі мақаладағы сөйлемдер неғұрлым ықшам болғаны жөн. Мұндай
талаптарды әсіресе, балалар басылымдарына мақала жазатын қаламгерлер қатаң
сақтағаны абзал. Өйткені, балалардың талғамынан шыға білу оңай шаруа емес.
Бала - әсершіл, сенгіш әрі не нәрсені де жылдам қабылдағыш келеді.
Сондықтан балаларға арналған ақпарат құралдарының тәлім-тәрбиелік қызметі
өте жоғары деңгейде болуы тиіс. Бүгінде балаларға арналған қазақ тіліндегі
газет-журналдардың көптеп шығып жатқаны қуантарлық жайт. Кешегі Кеңес
заманында да балаларға арналған ақпарат құралдарының қоғамдағы рөлі
алабөтен болды. Өйткені ұрпақ тәрбиесі ұлт ертеңінің қандай болатынына
байланысты болатыны анық. Ұлан, Балдырған, Ақ желкен секілді газет-
журналдарды ұрпақ санасын сәулелендіріп, ойын озық ететін, ұлттық тәрбиеде
тәрбиелейтін ұлы мектеп деуге болады. Бүгінде есімдері елге белгілі ақын-
жазушылардың барлығы дерлік осы мектептен шыңдалған. Бір қуанарлығы, осы
сабақтастық бүгінде заңды жалғасын тауып келеді.
Құпия жазу Ұлан, 23.07.02. №30 атты мақала жас оқырмандарды
жамандықтан жиренуге, тек жақсы істермен шұғылдануға, имандылық жолымен
жүруге үндейді. Дегенмен, ол ақыл айту мақсатында жазылмаған. Онда нақты
дерек, дәйекке сүйене отырып, қызықты, жұмбақ оқиғалар жайлы баяндалады.
Оны талдамас бұрын үзінді келтірейік:
Осыдан екі ай бұрын Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы, Сызған
ауылында тұратын Жақып Рүстемов ағамыздың қорасында қой төлдеді. Қозының оң
жақ бүйірінде Мұхаммед, сол жақ бүйірінде Алла деген арабша жазуы бар.
Жазудың тайға таңба басқандай анық оқылатыны жайлы ақпарат құралдары жарыса
хабарлады. Жұрт ойпырымай-ә десіп үлгермейінше, осы жайт Жамбыл облысы,
Талас ауданының тұрғыны Манап Ахметовтың қорасында да қайталанды. Алланың
құдыреті шексіз екеніне куә болдық. С
Мақалада сөз болған жұмбақ жайттар балаларға да, үлкендерге де ой салады.
Тек ой салып қана қоймай, игі істерге жетелейді. Оның актуальдылығы сонда.
Ол әрі ақпараттық функцияны да қоса атқарып тұр. Оны мына жолдардан
байқауға болады:
Көнекөз қариялардың айтуынша, Түркістан-Мағыстау-Әулиеата-Жетісу киелі
белдеуінде мұндай көріністер жиі байқалған екен. Соның бір мысалы, қасиетті
Құрбан айт қарсаңында Павлодардағы зәулім мешіттің түнгі көрінісінен
түсірілген сурет. Фотосуретші Николай Петровтың алты суретінің бірінде
мешіт үстіндегі айдың ту сыртынан жарықтар тізбегі анық көрінеді. Жұлдыз
тәрізді жарықтар тізбегінің арасын қосып көргенде, араб тілінде Алла және
Мұхаммед жазулары шыққан. Мұндай таңқаларлық деректер көрші өзбек, қырғыз
елдеріне де таныс екен. С
Мақала ықшам әрі оқуға жеңіл етіп жазылған. Баспасөздің тілі мен
стиліне, мақала жанрына қойылатын қысқалық, ықшамдылық секілді талаптар
сақталынған.
Тәуелсіз Қазақстанның баспасөзінде жиі-жиі көтеріліп жүрген ұлтқа,
елге қатысты өзекті мәселелер өткен ғасырдың басында жарық көрген
баспасөзде де кең көрініс тапқаны белгілі. Мәселен, Азаттық рухының күміс
қоңырауы атанған Қазақ газетінің 102 санында Ыдырыс Оразалыұғлының Ов
туралы деген мақаласы жарияланған болатын. Мақалада адамның тегіне
қосақталып жүрген ов, ев, ин секілді жалғаулардың орнына ұғлы,
қызы деп жазу керек деген ұсыныс айтылған. Бұл мәселе күні бүгінге дейін
өзектілігін жоғалтқан емес. Жамбыл-Тараз газетінде (20.11.02) Ойтүрткі
айдарымен жарық көрген Біздің кім болғанымыз? атты мақалаға тап осы өткір
мәселе арқау болған. Осы мақаладан үзінді келтіре кетсек:
Елбасымыз 1996 жылдың 2 сәуірінде Ұлты қазақ азаматтарының тегі
мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы жарлық
шығарған болатын. Яғни, бұл құжат бойынша әрбір қазақ азаматы байырғыдан
қалыптасқан тарихи дәстүрімізге сәйкес өздерінің аты-жөндерін дұрыс жазуға
мүмкіндік алған-ды. Осы заң қабылданғалы 5 жыл, нәтижесі – мардымсыз.
Жамбыл-Тараз, 20.11.01
Ал 1915 жылы Қазақ газетінде жарияланған мақалада басқарма тарапынан
мынадай пікір айтылған:
Шын қазақша айтқанда, Оразалының Ыдырысы деп жазу керек еді, бірақ біз
өзге халықтарға еліктеп, әуелі атымызды, онан кейін фамилия жазып жүрміз.
Сондықтан бұл үйреністі бұзбай-ақ орысша ов, ев, ин, ина-ны тастап,
мұнан кейін ұғлы, қызы, қатыны деп жазуды лайық көреміз. Мұны
жазушылар да ескеруі лайық. C
Егемендік алғалы еліміз арғы-бергі тарихын түгендеуге кірісіп, ұлт
ретінде ояну кезеңін бастан кешірді. Тоталитарлық жүйенің жымысқы
саясатының кесірінен теперіш көрген тілімізді, дәстүрімізді қайта қалпына
келтіру, азаттық жолында азап көріп, тәуелсіздік үшін тәуекелге барған
небір біртуар перзенттеріміздің есімін кейінгі ұрпақ жадында жаңғырту
мақсатында көптеген игі іс-шаралар жасалды. Мұндай игілікті шаруадан қазақ
баспасөзі де тыс қалған жоқ. Баспасөз беттерінде ұлттық құндылықтарымызды
ұлықтау мақсатында көптеген жалынды, өткір мақалалар жарық көрді. Соның
бірі Ескіні есіңе алмай, жаңа жадыңа түспейді, десек те... Жамбыл-
Тараз, 24.08.01 атты мақала. Онда Тараз қаласындағы теміржол бекетінің
алдында әлі күнге дейін Лениннің ескеркіші тұрғаны жайлы айтылған. Сол
кезде 2000 жылдық мерейтойын атап өткелі жатқан көне шаһардың қақпасының
дәл алдында пролетариат көсемінің асқақтап тұрғаны көзге шыққан сүйелдей
болғаны рас. Мақала ой білдіру, пікір қосу мақсатында жазылған.
Меніңше, ендігі тұста, егеменді еліміздің биік тұғырларында кешегі
күн көсемдер емес, қазақтың өр рухын айқындап тұрар нағыз асылдарымыздың
асқақтап тұрғаны жөн-ау. C
Бір қуаныштысы, бұл тілегіміз орындалып, елдің елеулі тұлғалары тұғырға
қонды. Тараз қаласының орталық алаңында ондаған жыл асқақтап тұрған Ленин
ескерткіші алынып, Бәйдібектей бабамыздың ескерткіші қойылды. Бір
өкініштісі, қуанышымыз ұзаққа бармай, мұндай ескеркіштер вандализмның
құрбаны болды. Бұл жайлы жергілікті басылымдар күйіне отырып жазды.
Солардың бірі Бәйдібек баба ескерткішіне тиіспесе екен деген тақырыппен
қалалық Жамбыл-Тараз газетінде жарық көрген мақала. Онда былай делінген:
Бүгінде елімізде СПИД-тен де сұсты дерт дерт өршіп келеді. Ол –
вандализм. Айдың-күннің аманында ақырзаман орнағандай ескерткіштер былай
тұрсын, қорымдардың тонала бастағаны Адамдықтың қай арнасына сыйған?! Сірә,
хайуан екеш хайуан да мұндайға бармас болар.
Журналистің мақсаты – бір келеңсіз жағдай жайлы жаза отырып, оның
екінші қайталануына жол бермеу, алдын алу. Керек болса, сол іске
журналистің өзі де белсене атсалысқаны жөн. Өйткені журналист тек
шығармашылық адамы ғана емес, ол халықтың жоқшысы, ол – теріс пиғылдыларды
тузеуші, ол – қоғамдық тәртіпті қорғаушы да бола білуі абзал. Сайып
келгенде, журналистің портретін сомдағанда оған қоғамға қолғабыс етуші
шығармашылық адамы деген анықтама беруге болады.
Г.Лазутина: Қоғамдық мәселелерді айқындауда журналистік
көзқарас шынайы әрі нақты дәлелдерден тұруы тиіс. Журналист көзқарасы
өмірлік тәжірибесі мен ізденістерінен айқындала түседі - деп жазады.
Профессиональная этика журналиста, Москва. Аспект-пресс баспасы 2000
жыл, 29 бет Яғни, журналистің көзқарасы қоғамда маңызды роль атқарады. Ол
қай кезде де халықтың мүддесімен үндес болуы керек. Дегенмен, өз ұлтыңның
мүддесін көксеймін деп жүріп, журналист өзгенің құқына қол салып, оның ар-
намысына нұқсан келтіріп алмауы тиіс. Біреуді асқақтамын деп жүріп, біреуді
кемсітпеуі керек. Журналист пікірі - қашан да обьективті пікір. Ол әлдебір
оқиғаға баға берерде фактілердің бұрмаланбауына жіті көңіл аударғаны жөн.
Ағылшын жазушысы Герберт Уэльс: Мен түзу жүріп, тек түзу жүруге
машықтандым. Өйткені бұл мақсатқа жетудің бірден-бір жолы - деп жазады.
Рендальдың кітабынан алынды Міне, осындай қағидаларды берік ұстанған
журналист те өз ісінің шебері бола алады.
Журналист әрі билік пен халық арасын жалғаушы көпір іспетті.
Американдық медиа-магнат Уильям Херст айтпақшы: Журналистер - өркениет
дамуының орасан зор күші. Олар соғыс та жариялайды, саясаткерлерді де
тағайындайды және оларды қызметінен алып тастай алады. C Демократиялық
қоғамда журналистің пәнменділігі жоғары болатыны рас. Журналистиканы
биліктің төртінші тармағы ретінде қарастыратыны сондықтан. Газеттерді жеке
адамдар, ірі корпорациялар басқарады. Дегенмен, баспасөз бостандығы халыққа
қызмет етеді Д.Рендаль, Универсальный журналист, 13 бет .
Қара қытай қаптаса, сары орысты досым дерсің (Жамбыл-Тараз,
25.01.02) атты мақалада саяси, әлеуметтік, жалпы қоғамдық мәселеге сыни
тұрғыдан баға беріледі. Қытайға келгенде тізгінді тартып ұстағанымыз жөн
деген пікір айтылады. Жұрттың Тараз қаласында қытай базарының ашылуына жол
берілмеуі тиіс деген талап-тілегін облыс басшылығының қаперіне жеткізу
мақсаты да көзделген. Нәтижесінде облыс, қала әкімшіліктері бұл мәселеге
дер шағында араласып, қытай саудагерлерінің қала орталығынан базар ашуына
жол бермеді. Мақаладан үзінді келтірейік:
Абырой болғанда, жұртты сабыр сақтауға шақырған облыс әкімі Серік
Үмбетов Таразда қытай базарының ашылуына рұқсат берілмегендігін мәлімдеп,
біраздан бері ел мазасын кетірген қауесетке соңғы нүкте қойды. С
Демографиялық дағдарыс үстінде тұрған іргедегі көршіміз қытайлардың
қазақ жеріне көптеп келуі шын мәнісінде қауіпті фактор. Сондықтан бұл
тақырып қашанда журналист назарынан тыс қалмауы тиіс. Мақаланың салмағын
арттырып тұрған деталь – онда халық жазушысы әрі Парламент Мәжілісінің
депутаты Шерхан Мұртазаның пікірі берілгендігінде. Шерхан Мұртаза – ірі
қайраткер, әрі халықтың қалаулысы, сүйікті жазушысы. Оның пікірі кім-кімді
де қызықтыратыны, иландыратыны әрі өтімді болатыны рас. Сондықтан оқушы
пікірінен гөрі, аузы дуалы, сөзі уәлі тұлғаның пікірі халыққа да, билік
өкілдеріне де маңызды. Мақалада Шерхан Мұртазаның бір ауыз пікірі былай
берілген:
Қазақстанға қытайдың келуін қауіп көрген бірқыдыру халық қалаулыларын
да бұл жайт бей-жай қалдырмаса керек-ті. Таяуда қаламызға іссапармен келген
депутат, халық жазушысы Шерхан Мұртаза бұл мәселеге өзінің қарсы екенін:
Қара қытай қаптаса, сары орысты досым дерсің - деп бірауыздан мақалдата
білдірген-ді. C
Бұдан кейін осы жолдардың авторы өз тарапынан да пікір қосып,
жоғарыда айтылған ойды әрі қарай өрбітіп, дамыта түседі:
Дуалы ауыз Шерағаңның бұл сөзінде жан бар-ау, ертең қытай келіп қылық
ашса, бұрыннан қоян-қолтық аралас орекеңді ыстық көрмей қайтеміз?! Ал
біздің қытайдан сақтанатын жайымыз бар-ау. Өз жерінде сыйыспай, құмырсқадай
қаптаған көршіміздің кетпенін бассақ, ертең сабы басымызға тимесіне кім
кепіл? Қайткенменде, жылқы да тістерінде тісін көрсетпейді емес пе?
Мақалада пайдаланған теңеу сөздер мен тұрақты тіркестер мәселенің
өткір әрі өзекті екендігін айқындай түскен. Мәселен мынадай:
• Жаймашуақ күнде күркіреген найзағайдай;
• Желдей ескен сыбыстың желқайығында жүрген ел;
• Мұрнының ұшындағы батпанқұйрықтан ауыз тию;
• Құмырсқадай қаптаған
• Тақиясына тар келу
• Санасы санға, ойы онға бөліну;
Сөйлемдерді ойнақы әрі оқуға жеңіл жасау үшін төмендегідей мақал-
мәтел, нақыл сөздер де орнымен қолданылған:
• Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды;
• Кетпеннің ұшын бассаң, сабы басыңа тиеді;
• Жылқы да тістерінде тісін көрсетпейді;
Сөздердің орын тәртібі қалай болуы керектігі журналистің, жазушының
еркіндегі мәселе емес. Дұрыс құрылған сөйлемді оқуға да жеңіл. Әрі
оқырманға әсері де ерекше болады. Лев Толстой: Сөз суреткерлерінің
шеберлігі – керекті сөзді тауып қолдана білуінде C деген. Сөйлем құрауда
сөзді дұрыс орналастыруды шеберлік деп тану үшін де, сөздердің орын
тәртібін дұрыс сақтап жазу үшін де қазақ тілінің ережелері мен әдеби
стильдің заңдылықтарын жетік білу шарт.
Мақаланың сәтті шығуы оның тақырыбына да байланысты. Материалдың
мазмұны өз алдына, оқырманның ең бірінші көз тоқтатып, назар аударатын
нәрсесі – оның тақырыбы. Кәкімжан Қазыбаевтың жазуынша, қазақ ұғымында
тақырып деген сөздің 2 мәні бар:
1. Кең көлемде, орысша тема деген ұғыммен тектес. Мысалы:
ауылшаруашылығы тақырыбына, саяси тақырыпқа десек, онда белгілі бір
аумақты мәселені түсінеміз.
2. Бір ғана хабардың, мақаланың, очерктің, фельетонның, әңгіменің аты
жайлы. Мысалы: Мына фельетонның тақырыбы жақсы екен десек, мұнда сөз
соның аталуы, сол фельетонға қойылатын ат жайлы болып отыр. Яғни бұл
ұғым орысша заголовок деген ұғыммен тектес.
Біздің айтайын деп отырғанымыз – осының соңғысы, яғни мақаланың атына
байланысты. Жалпы тақырып – газет материалының аты ғана емес, оның қысқаша
мазмұны да бола алады. Бұл тұрғыдан алғанда, жоғарыдағы мақаланың Қара
қытай қаптаса, сары орысты досым дерсің деген тақырыбы оқырмандардың
назарын аударуға, оны басынан-аяқ оқып шығуға сеп болатыны рас. Тақырыпқа
қойылатын талаптардың негізгілері мынау:
• Қысқа әрі нұсқа;
• Сауатты;
• Өткір;
• Нақты әрі ұстамды;
• Тартымды, ойнақы;
Ойнақы әрі тартымды болу үшін тақырыпты кейде ұйқаспен, әзілмен, әжуамен
қойған жөн. Бір сөз бір сөзбен ұйқасып, үндесіп тұрса, оқырманның
қызығушылығы артып, материалға көз тоқтатып оқуы мүмкін. Мәселен,
Оқулықсыз оқудың олқы соғып тұрғаны Жамбыл-Тараз, 01.03.02 деген
тақырыпта о әрпінен басталатын оқулық, оқу, олқы сөздері бірінен
соң бірі жазылып, бір-бірімен үндесіп тұр. Бұл мақалада тақырыбы айтып
тұрғандай оқулық тапшылығы жайлы сөз болған. Оқулық жеткіліксіз болса,
оқулықсыз оқудың олқы соғатыны әмбеге аян. Қазақ мектептеріне оқулықтың
жетіспейтіні жай ғана мектеп төңірегіндегі проблема емес, ол мемлекеттік
деңгейдегі мәселе. Демек, мақалада көтерілген мәселенің актуальды екені
сөзсіз.
Көрмейін десем, көзім бар Дүние-думан, 20.12.2000 деген тақырып та
оқырмандардың көңілін аударар тартымды тақырып деуге болады. Мұнда елге
белгілі әншінің әнінде айтылып жүрген жолдар мақалаға тақырып болған. Ол
сөздер біріншіден, көпшілікке жақсы таныс. Екіншіден, тақырыптың астарында
әжуа мен әзіл бар. Үшіншіден, тақырып айдармен ұйқасып (айдары: Сіздерге
айтар сөзім бар) тұр. Әзіл, әжуа мақаланың мына жолдарынан байқалады:
Ішімдік пен темекіні насихаттайтын жарнамалар шүкір, Таразда да
баршылық. Бізді темекі не арақ көрмеді деп ойлай ма, әйтеуір теледидардан
жиі көрсетеді, қаламыздағы көрнекті жерлерге де көп ілінеді немесе Оны
қойшы, қазір көшеде жалаңаш қыздар мода көрсететін болыпты. Қалай дейсіз
ғой? Көшедегі әрбір дүңгіршекте мені көрдің бе? деп тұрған жалаңаш
жандардың суреті бар газет-журналдар қаптап тұр. c
Расында да, порнографиялық газеттердің қала көшелерінде ашықтан-ашық
сатылуы ұрпақ тәрбиесіне кері әсерін тигізбей қоймайды. Проблема – шешуді,
зерттеуді, тексеруді, іске асыруды талап етеді. Бұл тұрғыдан алғанда
мақалада нақты проблема көрсетілгенмен, оны шешу, іске асыру жолдары
айтылмаған. Әрі проблема түбегейлі зертелінбеген, фактілері жалпылама.
Мәселен, мынандай жерде мынандай деген порнографиялық бағыттағы басылым
ашықтан-ашық сатылып, мынандай жарнама Жарнама туралы заңды өрескел бұзып
жатыр деген нақты дәлел, дәйек жоқ. Мақаланың өн бойында жалпылама сөзден
гөрі нақты оқиғалар, санды мәліметтер, бұлтартпас дәлелдер болса,
материалдың сәтті әрі оқылымды шығатыны анық.
Әдебиетте де, журналистикада да әрбір шығармада автордың азаматтық
позициясы, ұстанған бағыты болуы тиіс. Азаматтық позиция – айқындаушы күш
болып табылады. Менің азаматтық позициям қоғамдағы барлық құбылыстарға сани
көзбен қарап, оның жақсы, жағымды тұстарынмен қатар, көлеңкелі тұстарын да
ашып көрсету. Таяқтың екі ұшы болатыны секілді қандай нәрсенің де, қандай
құбылыстың да екі жағы болады. Байқасаңыз, жоғарыда талданған мақалалардың
басым бөлігі сыни мақалалар. Нақты бір проблема төңірегінде пікір
білдіріліп, одан шығу жолдары, жүзеге асыру жолдары көбісінде нақты
көрсетілген. Сынның шын болуы, әділ болуы, айтылған пікірлердің обьективті,
дәлелді болуы шарт. Жалпы алғанда сыншылдық – ой құдіреті. Қай уақытта да
сын, сыни көзқарас жоқ жерде тоқырау, рухани құлдырау басталады. Сыншыл ой,
сыни көзқарас, сын және өзара сын барда қоғамдық ой дамиды, әлеуметтік ой
дамиды. Бұл демократиялық ашық қоғамға тән нәрсе. Баспасөз еркіндігі жоқ
жерде, әділ сын да болмайды. Мұндай қоғамда ілгерілеушілік те болмайды.
Белгілі әдебиет сыншысы Сағат Әшімбаев сын туралы былай дейді: Сын тек
эстетикалық құбылыс қана емес, оның қоғамдық-әлеуметтік рухани мәні ерекше
тәрбие құралы, ой өсіру мен сана-сезім тәрбиелеудің құралы екендігін
ешуақытта естен шығаруға тиіс емеспіз. Сондықтан да ол әдебиеттік және
әлеуметтік мәселелердің тізгінін қашанда тең ұстау керек. біздің қоғамдық
тіршілігіміздегі кейбір кемшіліктердің уақытша орын алып келгендігіне
қоғамдық ой дамуының философиялық аккумуляциясы болуға тиіс әдебиет пен сын
да тікелей кінәлі. Сағат Әшімбаев, Шындыққа сүйіспеншілік, Жазушы
1993ж. 346 бет
Ойтолғақ айдарымен жарық көрген Таразға тартымды телеарна да, радио
да қажет-ақ атты мақалада аталған қалада аймақтық журналистиканың қожырап
кеткені жайлы, теле-радио арналардың халықтың сұранысын қамтамасыз ете
алмай келе жатқаны туралы сыни пікір айтылған.
Біз бүгінде жергілікті теле-радио арналардың мәнді де мағыналы әрі
қызықты хабарларына зәру болып отырған жайымыз бар. Көрермен ретінде
көңілім жар дегенде жалғыз радио және телеарнаға мүлдем толар емес.
Жасыратын несі бар, бүгінде аталмыш ақпарат құралдары қысқа жіп күрмеуге
келмейдінің кебін киіп отырған тәрізді. C
Сын жанрына қойылатын басты талап – сын садағына ілігіп отырған обьект
жайында сыни пікір айтушының хабары мол болуы керек. Яғни, сын жалпылама
емес, дәлелдермен, нақты дәйектермен айшықталуы тиіс. Сын жанрының бұл
талаптарына жоғарыдағы мақала сай келе ме, жоқ па, оған жауап беру үшін
алдымен мақаладан үзінді келтірелік:
Мәселен, Жамбыл теледидары бұрынырақта ресейлік арналарды
ретронсляциялаумен айналысса, бүгінде күндіз Қазақстан ұлттық арнасының
хабарларына құда түсіп, кешқұрым уақытта ел-жұртты туған күн, той-
томалақтарымен құттықтап, содан кейін ескі-құсқы видик қойып беруден ары
аса алмай отыр. Ал оның заман өзгерсе де Ақ тілек атты құттықтау хабары
баяғыда-ақ мезі еткен.
Ал облыстық радио жайлы төмендегідей пікір айтылған:
Күніне бар-жоғы бір-ақ сағат хабар тарататын облыстық радио жайлы
жарытып сөз айтудың өзі қиын. Оған деген тыңдарманның алғысынан гөрі,
өкпесі қара қазандай. Енді ше, таңсәріден Қазақ радиосының тәп-тәуір
хабарларына жадырап сала беретін көңіліңіз эфирге баса-көктеп, ескі әуеніне
сала облыстық радио шыға келгенде су сепкендей басылып жатса, ренжімей
көріңіз. Онысы алғашқысынан кем түспейтін бағдарлама болса мейлі екен-ау.
Қазақ радиосының жанында жіп есуге жарамайтын жергілікті радиоарнаның
принципі – шығу керек болды, шықтық дегенге саятындай. C
Бұл телеарнаға өзгеріс қажет екені анық. Дейтұрғанмен, Жамбыл
теледидарында қызықты бағдарламалар болған емес деуге болмайды. Мақалада
бұл жайт та ескеріліп, бұрынырақта болған, кейіннен жабылып қалған қызықты
хабарларға тоқталып кетуді де жөн көрдік:
ЖТД-ның шекпенінен шыққан дарынды журналист Қуат Бораштың Ой
талқысы көңілге қуаныш үлгерген-ді. Оның да көзден ұшқанына біраз болды.
Әттең-ай, әттең-ай, сол кездер неткен тәтті ең-ай - деп күпті болған
көңілмен әндету ғана қалды бізге. C
Айтылған сын орынды, оны кейіннен облыстық теле-радио компанияның
директорының өзі де мойындаған. Мақала жарияланған соң оған жауап та келді.
Демек, мақала резонанс тудырды, ой салды. Газеттің келесі санында Жазылған
жайдың жаңғырығы айдарымен теле-радио компанияның басшысы Әлмұқан Исақтың
жауап хаты жарияланды. Онда былай делінген:
Техникалық құрал-жабдықтардың ескі, қаржының жетімсіз болып жатқаны
хабарларымыздың сапасына сай кері әсер етіп жүргені рас.Биыл ол қиындықтан
шыға бастаймыз ба деген үмітіміз бар. c
• (Жауап хаттың ксерокөшірмесі берілді)
Мақалада қолданылған бейнелі сөздер көрсеткіші:
• Қысқа жіп күрмеуге келмейді;
• Пышақтың сабындай қысқа;
• Өкпесі қара қазандай болу;
• Көңілі су сепкендей басылу;
• Жіп есуге жарамау;
Мұндағы кемшілік, теле-радиоарнаның нақты қай бағдарламасының
көркемдігі төмен болып, көрермен көңілінен шықпай жатқаны жайлы
көрсетілмеген. Яғни сын орынды болғанмен, жалпылама айтылған. Нақтылы
талдау, сауатты зертеу жоқ. Дегенмен, оны журналистиканың қыр-сырына әлі
қаныға қоймаған, небары мектеп оқушысы жазып отырғанын ескерсек, мұндай
кемшіліктерге кешіріммен қарауға болар.
Еліміз егемендік алып, Қазақстан тәуелсіз даму жолына түскеннен
кейінгі жылдарда түбегейлі шешімін таба алмай келе жатқан мәселелердің бірі
– мемлекеттік тіл мәселесі. Рас, көп талас-тартыстың нәтижесінде Республика
Параламенті қабылдаған Тіл туралы заңда Қазақ тілі – мемлекетік тіл деп
жазылған еді. Бірақ, содан бері қазақ тілі шын мәніндегі мемлекеттік тіл
мәртебесіне жете алмай келе жатқанын мойындамасқа болмайды. Қазақ тілінің
мемлекеттік тіл деңгейіне іс жүзінде қол жеткізе алмауының бір-бірімен
іштей өзара байланысты бірнеше себептері бар. Солардың бәрінің негізінде
жатқан басты себеп – Қазақстан Республикасының аумағында өмір сүретін
тұрғын халықтың барлығы болмаса да, басым көпшілігінің қазақ тілінде сөйлей
алмауы болып отыр. Өйткені, қоғам өмірі ойдағыдай іске асып, даму үшін,
әрбір адамның саяси-экономикалық және мәдени қарым-қатынастарға араласуы
үшін мемлекеттік тілде сөйлеуі қажет екенін арғы-бергі қоғам тарихы толық
дәлелдеді. Ал бізде басқа ұлттардың өкілдерін былай қойғанда, көптеген
қазақтардың өзі ана тілінде сөйлей алмайды. Осынау өзекті проблема бүгінгі
баспасөз беттерінде жиі көтеріліп те жүр. Мәселен, Ұят-ай деген айдармен
жарық көрген Жерлесіміз жер шұқып қалды Жамбыл-Тараз, 15.02.02 атты
мақалада Ресейдің қоғамдық телеарнасының Таңғажайыптар алаңы (Поле
чудес) бағдарламасына қатысқан тараздық қандасымыз өз тілінде бірауыз сөз
айта алмай, күллі қазақ елін жерге қаратқаны жайлы жазылған. Мақаладан
үзінді келтірейік:
Ұят-ай... Күретамырында қазақтың қаны бар деп отырған әлгі
жерлесіміз өз ана тілін білмей, мақтаған қыз тойда бүлдіредінің керін
келтіріп, жер шұқып қалғанын қайтерсіз?! Өкінішті-ақ.Ойыншының пұшайман
болған күйін Леонид Якубович те (бағдарламаның жүргізушісі) байқап қалып:
Е, маған осыншама ақша ұсынып тұрса, мен де орыс тілін әп-сәтте-ақ ұмытып
қалар едім - деп жуып-шайды. Әзілі болса да, шымбайға батар шындық. Күллі
қазақ елін қамшылайтындай сөз. Басқаны қайдам, әлгі бағдарламаны ұйып
тыңдап отырған біздің бастапқы көңіл-күйіміз астан-кестең болып, ұялғаннан
қызарып, қызанақтай болдық. Осыдан кейін ана тілін білмегендердің өз елінде
ұялмаса да, өзге елде кірерге тесік таппай қалатынына миллиондаған
көрерменнің көзі жеткен де болар. C
Мақаланың бір ұтымды тұсы, ол тіл мәселесін жалпылама қозғамай, нақты
бір құбылысқа, яки, оқиғаға негізделіп жазылған. Яғни, бөтен елде өз ана
тілін білмей ұятқа қалған қандасымызды сынай отырып, өзге де тіл білмейтін
отандастарымызға ой салу мақсаты көзделген.
Дүниеде өз ана тілін білмеуден асқан қасірет жоқ. Француз да, ағылшын
да, италияндық та ең бірінші өз тілін құрметтейді.Өз тілін асқақтатады.
Және оларға соның тілінде сөйлемесең, сенен теріс айналады. Ал бізде
керісінше.
Әлемде ұлттар мен ұлыстар бар болған соң, оның өзіндік сипаты, әдет-
ғұрпы, тілі болады. Мәселе соны сақтап, дамыта білуде. Өз ұлтыңның тілін,
музыкасын, ауыз-әдебиетін, мақал-мәтелдерін білмеу, ол – өз халқынан, өскен
ортасынан, ұлттың мәдениетінен жұрдай, қол үзу болып табылады. Өзінің
халқымен рухани байланысы жоқ адам ол тамырсыз өскен өсімдік сияқты, қуыс
кеуде болып қалады. Өзінің тілін, мәдениетін білмейтін адам өз халқының
тарихын, әдет-ғұрпын мақтан ете алмайды. Сондықтан ұлттық менталитет оның
жүріс-тұрысынан, ойлау жүйесінен, дүниені рухани бейімдеп, көз алдында
елестетуден т.б. айқындалады. Сондай-ақ, сөйлеу мәнерінде де ұлттық
ерекшелік көрініп тұрады. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін,
ертең. Алматы: Ғылым, 1991. – 200 б. (45) .
Мақалада үкіметте тіл саясаты қалай жүзеге асырылып жатқаны жайлы,
үкімет басында отырған шенеуніктердің тұсында тіл проблемасы қалай шешіліп
жатқанына да тоқталып өткенді жөн санадық. Мәселен:
Қазір үкіметте абыр-сабыр, ауыс-түйіс. Қазақшасынан қытайшасы жақсы экс-
премьер Қасымжомарт Тоқаевтың орнына Иманғали Тасмағамбетовтың келгені
белгілі. Имаш көкеміздің қазақшасы тәуір көрінеді. Бәлкім, осы үкімет
басшысының тұсында тіліміздің көсегесі көгеріп қалар. Неде болса күтейік,
ағайын! C
Мақала осылай оптимистік көңіл-күймен аяқталады. Бұл соңғы жолдарда
билік басында отырған азаматтарды сынап-мінеуден гөрі, оларға үміт арту,
келешекте тіл проблемасының күрмеуі шешілетінін оқырмандарды иландыру
мақсаты көзделген.
Тақырыпты дамыту дегеніміз – ой-пікірді, көріп-біліп түйгенді
жүйелей бір ізге келтіру дейтін болсақ, мазмұны нәрлі, дәлелді, оқушыны
белгілі бір мақсатқа, келелі іске жігермен жұмылдыра білетіндей болуы
парыз. Д.Баялиева, Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мсәдениет, салт-
дәстүр және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды.1999 жыл. 58 бет.
Баспасөзде қолданылатын жанрлар негізінен 3 топқа бөлінеді:
• хабарламалық-информациялық жанрлар (заметка, есеп, сұхбат, репортаж);
• талдамалы жанрлар (корреспонденция, мақала, баспасөзге шолу, рецензия)
• көркем-публицистикалық жанрлар (фельтон, памфлет, очерк, көркем
публицистика) Т.Қожакеев, Жас тілшілер серігі, 27 бет
Міне, осы жанрлардың бәрінің де өзіндік ерекшеліктері мен
белгілері, талаптары мен жазылу ерекшеліктері мен белгілері, талаптары мен
жазылу пішіндері бар. Көркем-публицистикалық жанрда қалам тербеу үшін әдеби
тілдік қор мен сөйлеуші сөзін түрлендіру, оқиғаны құбылту, ойнату сынды
сарказммен беру қажеттігі ескерілетіні белгілі. Сондықтан фельетон мен
памфлет жанрына қалам сілтейтіндер қатары аз. Памфлет – қоғамдық мәселені
сынға алса, фельетон жеке адам мәселесін сөз етеді, сөз етіп қана қоймай,
ирониямен әдемі суреттейді.
Мектеп қабырғасында жүрген кезімде жазған тұңғыш саяси памфлетім
Саясаттағы футбол деген тақырыппен жарық көрді. Жамбыл-Тараз,
10.02.03 Памфлетте саясатты футбол ойынымен салыстырып, ортақ ұқсастықтар
мысқылмен бейнеленген. Саясаттағы футболға сөзіне мынадай анықтама
беріледі:
Ал сіз саясатағы футбол туралы ойыны туралы естіп пе едіңіз? Онда
ешкім ала доптың артынан арам терлерін ағызып жатпайды. Негізгі жүк аяққа
емес, басқа түседі. Онда сенің мамандығың тек қана футболист емес, білгір
профессор да, білікті психолог та, ең бастысы, шебер актер балуың шарт.
Міне саясаттағы футболда осындай бесаспап ойыншылар ғана жеңіске жетеді.
Жамбыл-Тараз, 10.02.03
Американдық саясаткер Джеймс Стивен: Саясатты адам жасайды, әрі адамның
өзі сол саясаттың құрбанына айналады. Саясат дегеніміз – шарты шым-шытырық
ойын іспетті - деген екен. C Демек, саясатты ойынмен салыстыруымызда
сөкеттік жоқ.
Бүгінде саясаттағы футбол біріншілігінің кестесінде АҚШ пен Ресей
шашасына шаң жұқтырмай келеді.
Бұдан кейін АҚШ, Ресей, Қытай секілді алып державалардың саясатына жеке-
жеке қысқаша шолу жасалады:
Әсіресе АҚШ... әлемнің №1 жауы Усаманы іздеймін деп күллі дүниені
дүрліктірді. Қаһарын көрсетіп, қан тамған қылышын олай да, былай да сермеді
кеп. Сонан соң АҚШ-тың алапат ұшақтары адасып келген жыл құсындай Азияға
ұшып келіп, қонақтай бастады. Американдық әріптесімен бірге террормен
күресемін деп жүріп, епетейсіз аюдай аңқаулық танытқан Володя көкеміз
осылайша өз қақпасына гол кіргізіп алды.
Сондай-ақ:
Әйтсе де, орекең де осал ма еді? Бүкіл тайлы-таяғымен енді шабуылға
кіріскен-ді. Ол да аузымен құс тістеген ойыншыларын ұшақтарымен қоса,
қырғыздардың алаңына орналастырып, бес қаруын сайлап-ақ қойды. Міне,
таразы басы енді теңескен сыңайлы. Бірақ мына адуынды Америкаң сонда да
қоймайтын түрі бар, бәтшағар. Тыныш жатпай Иракка тиісіп қояды.
Ал Қытайдың ойыны былай сипатталады:
Ал айдаһардай алып көршіміз Қытай болса, ақылды ат қып мініп,
сабырлылықты қамшы ғып ұстап отыр. Бар нәрсеге байыппен қарап, барлап
отыр.
Памфлетте үш бірдей алып мемлекеттің саяси портреттерін суреттеп, олардың
саяси мүдделерінің ақылға сыйымсыз қақтығысын мейлінше әжуамен, мысқылмен
бейнелеуге тырыстым.
Сайып келгенде, бұл тарауда талданған мақалалар менің мектеп оқушысы
кезінде жазылғанын ескересек, мұнда кем-кетік тұстар баршылық. Мәселен,
алыстан орағыту, ойды жалпылама айту, дәлел-фактілердің жеткіліксіз болуы,
сөз қолданыстарының шалағай құрылуы т.б. Сондықтан онда кәсіби журналиске
қойылатын жанрлық, тілдік, стильдік, тақырыптық, теориялық талаптардың
ескеріле бермеуі мүмкін. Мұндай талаптарды студенттік кезеңде жазылған
мақалаларға қоятын боламыз. Оны келесі тараудан оқи аласыздар.
Ескерту: І тарауда талданған мақалалардың толық мәтіні ксерокөшірмеде
көрсетіледі.
ІІ ТАРАУ
Жас журналистің шығармашылығындағы жанрлық, стильдік, тақырыптық
ерекшеліктер
Журналист - өз есімін тарихқа өзі жазып қалдыратын мамандық иесі.
Журналистің әрбір хабар-ошарынан бастап, көлемді туындылары мерзімді
баспасөз бетінде жариялануы арқылы газет-журнал тігінділері негізінде
мұрағаттарда сақталып, келер ұрпаққа аманат етіледі. Ал оның салмағын
таразылап, шынайы бағасын беру – ертеңгі күн еншісінде. Сақ
Қайрат.Республикалық Отандық журналистика тарихынан ғылыми-зерттеу
журналы
Мектеп оқушысы мен жоғары оқу орнының студентінің жазу стилінде, ойлау
қабілетінде қаншалықты парық бар? Парық көп. Қанша дегенмен, есейе келе,
ақылың да толысады, ойлау дәрежең де жоғарылайды, өзіндік стилің де
қалыптаса бастайды. Ендеше студенттік жылдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz