Банкілік операциялар
Кіріспе
1. Несиелік операциялар.
2. Банктердің бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялары.
3. Валюталық операциялар.
4. Банкілік шот шарты.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
1. Несиелік операциялар.
2. Банктердің бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялары.
3. Валюталық операциялар.
4. Банкілік шот шарты.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Капитал нарығында банктер делдалдық қызмет атқарады, яғни, бір тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын тарта отырып оларды қажетсінетін басқа тұлғаларға береді. Алайда банкілік несие қарыз алушылар үшін несие алудың жалғыз ғана түрі емес. Банкілік істің теориясы мен практикасы банкілік несиелік операцияларды екі түрге беледі: ақшалай ссуда және банктің несие беру жолымен клиенттің төлемақысына кепілдік беру міндеттемесі.
Ақшалай ссуданы банк қарыз алушыға уақытша белгілі бір мерзімге береді. Ссуда ақша формасында қайтарылатын болғандықтан мұндай банкілік операциялар ссудалық деп аталады.
Кепілдік операциялар барысында банк қарыз алушыға ақшалай ссуда бермейді тек оның әр түрлі себептерге байланысты өзнің міндеттемесін атқара алмай қалған жағдайда белгілі бір төлемақысып төлеуге міндеттенеді. Мұндай операцияларға авальді және акцепті несиелеу жатады. Акцепті операциялар барысында клиенттің міндеттемесі бойынша клиенттен ақша алған банк ақы төлейді. Авальді операция кезінде борышқор банкрот болып қалған жағдайда ғана банк борышты өтейді.
Банктің қарыз алушыға қарызыңды төлеймін деген шартты уәдесінің өзі соңғыларға үшінші тұлғалардан қарыз алу мүмкіндігін береді. Ол қарызды қайтару банктің клиент алдындағы міндеттемесімен қамтамасыз етіледі. Кепілдік банкілік операцияларға қарағанда ақшалай ссудалардың маңызы зор.
Экономистер несиелік операцияларды несие беруші мен қарыз алушының арасында болатын қарыз алушыға ақылылық, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарымен ақша қаражаттарының белгілі бір мөлішерін беру жөніндегі қатынастар, - дейді. Банкілік несиелік операциялар актив және пассив бөлінеді. Пассив операцияларда банк қарыз алушы ретінде болады. Бұл дегеніміз - жеке және заңды тұлғалардың банкке депозитке ақша қаражаттарын салуы, сондай-ақ банктердің банқаралық несие алу жөніндегі операциялары. Актив операцияларда банк қарыз беруші ретінде болады. Мысалы: басқа банктердегі депозиттер, клиенттерге және басқа банктерге берілген ссудалар.
Актив несиелік банкілік операциялардың түрлері банкілік салым шарты, банкілік заем шарты секілді және тағы да басқа әр түрлі азаматтық-құқықтық институттармен көрсетіледі. Несиелік қатынастар банктердің қатысуымен ғана пайда болмайды. Коммерциялық несие товарды өткізу жөніндегі нақты мәмілемен байланысты және сатушы сатып алушының төлем ақы төлеуін кепіліге қалдырғанда немесе сатып алушы сатушыға аванс түрінде төлем жүргізгенде пайда болады. Жоғарыда айтылған жағдайларда заем міндеттемелері сатып алу-сату шартымен, товармен қамтамасыз ету шартымен қамтылады. Ұйым заем шарты ретінде рәсімдеп қайтарымдылық шартымен ақша қаражаттарын басқа ұйымға бере алады. Банк және банкілік қызмет туралы заң банкілік операцияларға салымдарды тарту және несие беруді жатқызады. Банкілік операцияларды іске асыру үшін лицензия алу міндетті.
Ақшалай ссуданы банк қарыз алушыға уақытша белгілі бір мерзімге береді. Ссуда ақша формасында қайтарылатын болғандықтан мұндай банкілік операциялар ссудалық деп аталады.
Кепілдік операциялар барысында банк қарыз алушыға ақшалай ссуда бермейді тек оның әр түрлі себептерге байланысты өзнің міндеттемесін атқара алмай қалған жағдайда белгілі бір төлемақысып төлеуге міндеттенеді. Мұндай операцияларға авальді және акцепті несиелеу жатады. Акцепті операциялар барысында клиенттің міндеттемесі бойынша клиенттен ақша алған банк ақы төлейді. Авальді операция кезінде борышқор банкрот болып қалған жағдайда ғана банк борышты өтейді.
Банктің қарыз алушыға қарызыңды төлеймін деген шартты уәдесінің өзі соңғыларға үшінші тұлғалардан қарыз алу мүмкіндігін береді. Ол қарызды қайтару банктің клиент алдындағы міндеттемесімен қамтамасыз етіледі. Кепілдік банкілік операцияларға қарағанда ақшалай ссудалардың маңызы зор.
Экономистер несиелік операцияларды несие беруші мен қарыз алушының арасында болатын қарыз алушыға ақылылық, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарымен ақша қаражаттарының белгілі бір мөлішерін беру жөніндегі қатынастар, - дейді. Банкілік несиелік операциялар актив және пассив бөлінеді. Пассив операцияларда банк қарыз алушы ретінде болады. Бұл дегеніміз - жеке және заңды тұлғалардың банкке депозитке ақша қаражаттарын салуы, сондай-ақ банктердің банқаралық несие алу жөніндегі операциялары. Актив операцияларда банк қарыз беруші ретінде болады. Мысалы: басқа банктердегі депозиттер, клиенттерге және басқа банктерге берілген ссудалар.
Актив несиелік банкілік операциялардың түрлері банкілік салым шарты, банкілік заем шарты секілді және тағы да басқа әр түрлі азаматтық-құқықтық институттармен көрсетіледі. Несиелік қатынастар банктердің қатысуымен ғана пайда болмайды. Коммерциялық несие товарды өткізу жөніндегі нақты мәмілемен байланысты және сатушы сатып алушының төлем ақы төлеуін кепіліге қалдырғанда немесе сатып алушы сатушыға аванс түрінде төлем жүргізгенде пайда болады. Жоғарыда айтылған жағдайларда заем міндеттемелері сатып алу-сату шартымен, товармен қамтамасыз ету шартымен қамтылады. Ұйым заем шарты ретінде рәсімдеп қайтарымдылық шартымен ақша қаражаттарын басқа ұйымға бере алады. Банк және банкілік қызмет туралы заң банкілік операцияларға салымдарды тарту және несие беруді жатқызады. Банкілік операцияларды іске асыру үшін лицензия алу міндетті.
1. Агарков М.М. Основы банкоскокго права. Курс лекции. Издание второе. М., Бек, 1994
2. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитная система СССР. М.1982
3. Алексеев С.С. Пробелмы теории права. Свердловск, 1972.
4. Банковское дело. Под редакцией О.И.Лаврушина. М. 1992, 1994.
5. Банковское дело. Учебное пособие в 2-х частях. Санкт-Петербург. 1992.
6. Банковское дело. Учебник под редакцией В.И.Колесникова, Л.П. Кроливецкой. М.1995
7. Банковское дело. Српвочное пособие под редакцией Ю.А.Бабичевой М.1994.
8. Банки н.а развивающихся рынках. 2 тома М.1994.
9. Банки Казахстана на внутреннем финансовом рынке. А.1996.
10. Безналичные взаимные расчеты в СССР. М.1946.
11. Белоглазова Г.М. коммерческие банки в условия формирования рынка. Автореферат.М,1992.
12. Борисов С.М. Госбанк и банковская система в условиях перехода к рынку. Журнал “Деньги и кредит” 1990. N12.
13. Бричко Л.В. правовые основы деятельности Госбанка СССР как расчетного центра страны. Автореферат. М.1996.
14. Гражданское право. Под редакцией Суханова Е.А. том-2. М. 1993.
15. Долан эдвин Дж., колин Д. Кэмпбелл, Розмарин Дж. Кэпмбелл. Денрги, Банковское дело и денежно-кредитная политика. М-Л, 1991
16. Когоан М.Л. Предприятие клиент банка. Расчетное кредитное обслуживание. Валютные операции. М. 1994.
17. Коган М.Л. Хозяйственная реформа и финансовое право. М. 1968.
18. коган М.Л. Хозяйственная реформа и кредитные правоотношения Госбанка с предприятием. Советское Государство и Прово, 1966 N5.
19. Кузьмин В.Ф. К вопросу о договолрах расчетного счета. М.1971.
20. Малеин Н.С., Кузьмин В.Ф. Правовые проблемы кредитования и расчетов на народном хозястве. М.1970.
21. Олейник О.М. Основы банковскогоапрва. Курс лекции. М.1997.
22. Осипов Е.Б. Гаржданско-правовые договоры с участием банков. А. 1997
23. Полонский Э.Г., Плинер В.А. О правовом регулировании расчетных и кредтных отношении. Советское Государство и Прово, 1962
2. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитная система СССР. М.1982
3. Алексеев С.С. Пробелмы теории права. Свердловск, 1972.
4. Банковское дело. Под редакцией О.И.Лаврушина. М. 1992, 1994.
5. Банковское дело. Учебное пособие в 2-х частях. Санкт-Петербург. 1992.
6. Банковское дело. Учебник под редакцией В.И.Колесникова, Л.П. Кроливецкой. М.1995
7. Банковское дело. Српвочное пособие под редакцией Ю.А.Бабичевой М.1994.
8. Банки н.а развивающихся рынках. 2 тома М.1994.
9. Банки Казахстана на внутреннем финансовом рынке. А.1996.
10. Безналичные взаимные расчеты в СССР. М.1946.
11. Белоглазова Г.М. коммерческие банки в условия формирования рынка. Автореферат.М,1992.
12. Борисов С.М. Госбанк и банковская система в условиях перехода к рынку. Журнал “Деньги и кредит” 1990. N12.
13. Бричко Л.В. правовые основы деятельности Госбанка СССР как расчетного центра страны. Автореферат. М.1996.
14. Гражданское право. Под редакцией Суханова Е.А. том-2. М. 1993.
15. Долан эдвин Дж., колин Д. Кэмпбелл, Розмарин Дж. Кэпмбелл. Денрги, Банковское дело и денежно-кредитная политика. М-Л, 1991
16. Когоан М.Л. Предприятие клиент банка. Расчетное кредитное обслуживание. Валютные операции. М. 1994.
17. Коган М.Л. Хозяйственная реформа и финансовое право. М. 1968.
18. коган М.Л. Хозяйственная реформа и кредитные правоотношения Госбанка с предприятием. Советское Государство и Прово, 1966 N5.
19. Кузьмин В.Ф. К вопросу о договолрах расчетного счета. М.1971.
20. Малеин Н.С., Кузьмин В.Ф. Правовые проблемы кредитования и расчетов на народном хозястве. М.1970.
21. Олейник О.М. Основы банковскогоапрва. Курс лекции. М.1997.
22. Осипов Е.Б. Гаржданско-правовые договоры с участием банков. А. 1997
23. Полонский Э.Г., Плинер В.А. О правовом регулировании расчетных и кредтных отношении. Советское Государство и Прово, 1962
Банкілік операциялар. КУРСОВАЯ
Жоспар
Кіріспе
1. Несиелік операциялар.
2. Банктердің бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялары.
3. Валюталық операциялар.
4. Банкілік шот шарты.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Кіріспе
Капитал нарығында банктер делдалдық қызмет атқарады, яғни, бір
тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын тарта отырып оларды қажетсінетін
басқа тұлғаларға береді. Алайда банкілік несие қарыз алушылар үшін несие
алудың жалғыз ғана түрі емес. Банкілік істің теориясы мен практикасы
банкілік несиелік операцияларды екі түрге беледі: ақшалай ссуда және
банктің несие беру жолымен клиенттің төлемақысына кепілдік беру
міндеттемесі.
Ақшалай ссуданы банк қарыз алушыға уақытша белгілі бір мерзімге
береді. Ссуда ақша формасында қайтарылатын болғандықтан мұндай банкілік
операциялар ссудалық деп аталады.
Кепілдік операциялар барысында банк қарыз алушыға ақшалай ссуда
бермейді тек оның әр түрлі себептерге байланысты өзнің міндеттемесін атқара
алмай қалған жағдайда белгілі бір төлемақысып төлеуге міндеттенеді. Мұндай
операцияларға авальді және акцепті несиелеу жатады. Акцепті операциялар
барысында клиенттің міндеттемесі бойынша клиенттен ақша алған банк ақы
төлейді. Авальді операция кезінде борышқор банкрот болып қалған жағдайда
ғана банк борышты өтейді.
Банктің қарыз алушыға қарызыңды төлеймін деген шартты уәдесінің өзі
соңғыларға үшінші тұлғалардан қарыз алу мүмкіндігін береді. Ол қарызды
қайтару банктің клиент алдындағы міндеттемесімен қамтамасыз етіледі.
Кепілдік банкілік операцияларға қарағанда ақшалай ссудалардың маңызы зор.
Экономистер несиелік операцияларды несие беруші мен қарыз алушының
арасында болатын қарыз алушыға ақылылық, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарымен ақша қаражаттарының белгілі бір мөлішерін беру жөніндегі
қатынастар, - дейді. Банкілік несиелік операциялар актив және пассив
бөлінеді. Пассив операцияларда банк қарыз алушы ретінде болады. Бұл
дегеніміз - жеке және заңды тұлғалардың банкке депозитке ақша қаражаттарын
салуы, сондай-ақ банктердің банқаралық несие алу жөніндегі операциялары.
Актив операцияларда банк қарыз беруші ретінде болады. Мысалы: басқа
банктердегі депозиттер, клиенттерге және басқа банктерге берілген ссудалар.
Актив несиелік банкілік операциялардың түрлері банкілік салым шарты,
банкілік заем шарты секілді және тағы да басқа әр түрлі азаматтық-құқықтық
институттармен көрсетіледі. Несиелік қатынастар банктердің қатысуымен ғана
пайда болмайды. Коммерциялық несие товарды өткізу жөніндегі нақты мәмілемен
байланысты және сатушы сатып алушының төлем ақы төлеуін кепіліге
қалдырғанда немесе сатып алушы сатушыға аванс түрінде төлем жүргізгенде
пайда болады. Жоғарыда айтылған жағдайларда заем міндеттемелері сатып алу-
сату шартымен, товармен қамтамасыз ету шартымен қамтылады. Ұйым заем шарты
ретінде рәсімдеп қайтарымдылық шартымен ақша қаражаттарын басқа ұйымға бере
алады. Банк және банкілік қызмет туралы заң банкілік операцияларға
салымдарды тарту және несие беруді жатқызады. Банкілік операцияларды іске
асыру үшін лицензия алу міндетті.
1. Несиелік операциялар.
Азаматтық заңдар негізі бойынша борышқор төлем төлеу қабілеті жоқ деп
танылса, ол несиені қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерін орындамаған
жағдайда, сонымен қатар, шартта көрсетілген басқа да жағдайларда несие
бермеу мүмкіндігі көзделген.
Несиелік шарт шынайы-нақты болып табылады, яғни, шартқа отыру үшін
банктің несие беремін деген келісімі, сондай-ақ қарыз алушыға ақшаны
аударуы қажет. Мысалы: заем беру туралы шарт бойынша банк аталған мөлшер
шамасында несие беруге міндеттенеді. Ал іс жүзінде қарыз алушыға белгілі
бір мөлшердегі сомманы берген сәттен бастап заем шарты жасалды деп
саналады.
Несиелік шарттың құқықтық табиғатын зерттеушілердің еңбектерінде
несиелік шарт әрі нақты, әрі консенсуальді болады деген пікір де көздеседі.
Шарттың нақтылығы заем шартының түрі ретіндегі құқықтық табиғатымен
байланысты. Басқа жағынан алғанда, егер, кәсіпкерлік қызмет атқаратын тұлға
немесе банк тараптар келіскен мерзімде, мөлшерде және шарттармен несие
беруге міндеттенсе шарт консенсуальді болуы мүмкін.
Мұндай жағдайда несие беруге міндеттенген тұлға шартты орындауға
мәжбүр етуі мүмкін. Осы айтылған көзқараста аса маңызды бір жай
ескерілмейді. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғаның несие беремін
деген міндетін көздейтін шарт мәні жағынан несиелік шарт деп есептелмейді.
Ал заем шартының мазмұны оның консенсуальді шарт екендігін көрсетеді.
Егер алдын ала шартты қарапайым заем шартымен салыстырғанда
консенсуальды болып табылатын несиелік шарттың ерекше бір түрі деп
тұжырымдайтын болсақ, онда несиелік шарттың тараптарының құқықтары мен
міндеттері шартқа отыру сәтінен бастап пайда болады. Іс жүзінде қарыз
алушының барлық міндеттері банктен ақша қаражатын алған уақыттан бастап
пайда болады.
Тараптар несие беру туралы алдын ала шарттарда осындай несиелік
шарттардың барлық жағдайлары жөнінде келісіп алады. Банкілік операциялардың
несиелік және басқа да түрлерінің жеке-сенімділік сипаты клиенттің несиені
үшінші тұлғаларға кепілге беруі туралы банкке талап қою құқығын аустыра
алмауының негізгі себебі болып табылады. Сондықтан практикада несие беру
туралы шарттың текстінде клиентке несиені алуды басқа тұлғаға тапсыруды
тыйым салатын шарттарды енгізу міндетті деп көрсетеді.
Шетелдік банкілік тәжірибе мен батыс заңдарының несиелеудің өзіндік
ресми-құқықтық принциптері бар. Егер тұлғаға немесе кәсіпорынға банкілік
несие қажет болса ол үшін ауызша немесе жазбаша формада несие шартын жасау
қажет. Несиені алуға арыз бергеннен кейін банк қарыз алушының несие
қабілеттігін және төлем қабілеттігін тексереді. Бұл несие шарты мен несиені
қамтамасыз ету туралы шартты жасау үшін керек. Несие қабілеттігін тексеру
жеке немесе заңды тұлғаның несиені қайтара алады ма және проценттерді
уақытында банкке төлеу мүмкіндігі бар ма деген сұрақка жауап береді.
Басқаша сөзбен айтқанда жоспарланып отырған несиелік шарттан максимальды
табыс алуға бола ма?
Кәсіпорын тапсырған көптеген құжаттарды талдау оның төлем қабілеттігі
туралы және осы несиелік мәміле банк үшін тиімді деген қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Төлем қабілеттігін тексеріп болғаннан кейін банк
несиелеуге келісім береді. Онда төмендегідей мәліметтер көрсетіледі:
- несиенің түрі, мөлшері және мерзімі;
- несиені қамтамасыз ету;
- несиені тапсыру формасы;
- проценттердің және басқа да комиссиялық шығындардың мөлшері.
Несиені қамтамасыз етудің банктің несиелік операцияларында маңызы зор.
Себебі ол банктің табысын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге қарыз алушының
несиені қамтамасыз етуі банкілік активтердің сақталуының кепілі үшін қажет.
Практикада несиелік қамтамасыз етудің манызды түрлеріне кепіл, кепідік
құнды кағаздарды кепілдігі және тағы басқалар жатады.
Несиелік шарттың тараптары, мазмұны және формасы. Заңды және жеке
тұлғаларды нарықтық экономика кезінде банктің несиелеуін ұйымдастырудың
ерекшелігі - әрбір несиелік мәміленің шарттық сипаты болып табылады. Банк
пен қарыз алушының арасында жасалған несие шарты несиелік мәміленің
құқықтық және экономикалық жағдайларын анықтайды.
Несиелік шарт осы шарттағы барлық тармақтардың орындалуы тараптар үшін
міндетті болып табылатын құқықтық құжат.
Несиелік шарт бойынша банк немесе басқа несиелік ұйым (несие беруші)
қарыз алушыға шартпен көзделген мөлшерде және мерзімде ақша қаражатын
беруге міндеттенсе, қарыз алушы алған ақша соммасын уақытында қайтарып,
тиісті процентін төлеуге міндеттенеді.
Несиелік шарт құқықтық құжат ретінде осы несиелік шарт бойынша
тараптардың арасында туындайтын сұрақтардың барлығын реттейді. Несиелік
шартта тараптардың атауы, шарттың күшінің мерзімі, несиелік мәміленің пәні
мен жағдайлары, тараптардың құқықтары мен міндеттері, міндеттемелерді
орындаудың құқықтық кепілдіктері бекітіледі. Соңғы аталғандарға мыналар
жатады: қарыз алушының құқықтық формасы, несиені қайтаруды қамтамасыз
етудің әдістері, міндеттемелерін бұзған жағдайда тараптарға қолданатын
санкциялар, несиелік шартты бұзуға әкеліп соғатын жағдайлар.
Қарыз алушының құқықтық формасы, біріншіден, оның әрекет
қабілеттілігін растау үшін, екіншіден, қызмет нәтижесі үшін жауап беретін
тұлғаларды анықтау үшін маңызды. Бұл ереже әсіресе банктің клиентін банкрот
деп жариялағанда актуальді.
Қарыз алушының міндеттемелерін шарттың жағдайларын сақтау үшін
клиенттің несиені мақсатына сай пайдалануды қамтамасыз ету міндеті, несиені
уақытында және толығымен өтеу міндеті, банкілік бақылауды іске асыруға
қажетті құжаттарды тапсыру секілді алғышарттардың болуы да растайды.
Несиелік шарт жазбаша формада жасалады. Оған осындай шарт жасауға
өкілдігі бар тұлғалар қол қояды. Қол қоюшы тұлғаның өкілдігі тиінсінше
сенім хатпен куәландырылуы керек. Жазбаша формасы сақталмай жасалған шарт
заңсыз деп танылады.
Құқықтық тұрғыдан алғанда несиелік шарттың бірқатар ерекшеліктері бар.
Өзінің құқықтық табиғаты жағынан несиелік шарт тараптардың ойлары мен сол
ойларды орындауды біріктіреді. Ой жөнінде айтар болсақ несиелік шартта банк
белгілі бір шарттармен несие беретіндігін, қарыз алушы оны белгіленген
уақыт мерзімі аяқталған соң қайтаруға дайындығын білдіреді. Ойларын іске
асыру банктің несие беруімен және қарыз алушының оны уақытында процентімен
қайтаруын көздейді. Қарыз алушының несиені қайтару жөніндегі нақты міндеті
несиені алғаннан кейін ғана пайда болады. Ал шартқа қол қою ақша алғанға
дейін жүзеге асырылатындығы белгілі.
Егер шартқа қол қою мен несиені алу арасында уақыт кезеңінде несиені
қайтарып алудың мүмкіндігінің жоқтығын растайтын мән-жайлар анықталса, егер
мұндай жағдай шартпен көзделген болса, банк шарттың күшін жоюға құқылы.
Несиелік шарттың келесі ерекшелігі банктің несиелік операцияларының
жеке сенімділік сипатта болуынан туындайды. Клиенттің несие сұрап берген
өтінішіне келісім беру қарыз сұраушының несие қабілеттілігілі тексеруге
негізделеді. Сондықтан клиент өзіне қатысты несиені алуды басқа тұлғаға
тапсыра алмайды. Атаулы принциптік ереже банкілік заңдармен
көзделмегендіктен ол несиелік шарттарда бекітілуі қажет.
Несиелік шарттың ерекшеліктерінің бірі - формальді түрде тараптар
құқықтық жағынан тең болғанымен іс жүзінде тараптардың бірінің басымдылығын
мойындау. Бұл жеке тармақтар бойынша банктің клиентке экономикалық жағынан
негізделмеген өзінің шарттарын ұсынуынан көрінеді. Әңгіме банкті тәуекелден
қорғайтын жайлар туралы емес, банкке белгілі бір пайда әкелетін жайлар
туралы болып отыр. Банк несиелік мәміленің экономикалық шарттарын
дифференциациялау жолымен несиелік тәуекелден сақтау механизмін қамтамасыз
етеді. Тәуекелден сақтаудың неғұрлым кең тараған әдістеріне: несие үшін
жоғарылатылған төлемақы бекіту, несиені қайтару үшін кепілдіктерді қолдану,
қарыз алушының және кепілге салынған мүліктің қаржылық жағдайын бақылауды
ұйымдастыру жатады.
Мазмұны мен формасы жағынан кез келген несиелік шарт төмендегі негізгі
төрт принцике негізделеді: мықты құқықтық негіз, мемле жасаудың еріктілігі,
тараптардың біріне-бірі деген мүдделілігі, мәміленің шарттарының келісілуі.
Несиелік мәміленің құқықтық негізін банкілік қызмет саласына жататын
заңдар мен басқа да құқықтық және жалпы шаруашылық маңызы бар нормативті
актілер құрайды.
Өкінішке орай, қазіргі кезде аталған құқықтық негіз заң актілерінің
саны жағынан да, олардың сапасы жағынан да толық жетілмеген. Шаруашылық,
қаржылық және банкілік құқықтарының көптеген нормаларының жетілдірілмеуі,
банктер мен олардың клиенттерінің сот органдарымен арақатынасындағы
тәжірибенің, заң кадрлары мен қызметкерлерінің жеткіліксіздігі оған дәлел.
Несиелік шарт жасаудың еріктілігі клиенттің несиені қай банктен сұрау
еркіндігін ал, банктің сол клиентпен несиелік шартқа отыру мүмкінідігі
туралы сұрақты шешуін білдіреді. Тараптардың екеуі де шарттық қатынастарға
ерікті түрде түседі.
Тараптардың бір-біріне мүдделі болуы несиелік мәміленің шарттарын
келісудің мүмкіндін білдіреді. Тараптардың әр қайсысы өзінің мүддесін
қанағаттандыратындай тиімді вариантты табуға тырысады.
Несиелік шарттың мазмұнын қалыптастыру барысында негізгі және қосыміна
мән-жайларды ескеру қажет.
Негізгі мән-жайларға несиелік шартты жасау мүмкіндігін анықтайтын мән
- жайлар жатады. Олар: тараптардың атауы, шарт мерзім, шарттың пәні мен
мөлшері, несиені беру және өтеу тертібі, несиені пайдаланғаны үшін
төленетін ақы деңгейі, несиені қайтаруды қамтамасыз етудің әдістері,
тараптардың жауапкершілігі.
Банк атқаратын міндеттер қатарына: шартпен көзделген мөлшерде, түрде
және белгіленген мерзімде несие беру жатады. Осы міндетін орындамаған
жағдайда банктен клиенттің пайдасына айыппұл өндіріліп алынады. Сонымен
бірге, қарыз алушының несиені қайтарып бере алмайтындығы туралы мән-жайлар
анықталса, банктің несие беруден толығымен немесе ішінара бас тарту құқығы
да шартта бекітілуі мүмкін.
Клиенттің құқықтарының шеңбері кең. Олар несиені мақсатты пайдалануды,
сондай-ақ, несие мен тиісті проценттерді уақытында және толығымен қайтаруды
қамтамасыз етуге бағытталған. Сондықтан клиентінің міндеттері несиелеудің
принциптерін, ережелерін және шарттарын орындаумен тікелей байланысты.
Клиенттің міндеттерін былайша топтауға болады: а) жалпы сипаттағы; б)
қаржылық жағдайдың тиісті деңгейін қамтамасыз етуге жататын; в) банкке
тапсырылатын есепке қатысты міндеттер.
Жалпы сипаттағы міндеттер клиенттің несиені мақсатты пайдалануын;
негізгі қарызын уақытында қайтару және несиені толығымен пайдаланбаған
жағдайда банкке хабарлап отыру; клиентке берілген несиеге қатысты цессия
қолданбау; банкті ескертпей өзінің құқықтық формасын өзгертпеуді қамтиды.
Клиенттің қаржылық жағдайдың тиісті деңгейін қамтамасыз етуге қатысты
міндеттері несие қабілеттігінің белгілі бір нормативтерін сақтауды
білдіретін тармақтарда көрсетілуі мүмкін. Мысалы: өтеу коэфиценті, өзіндік
айналымдық қаражаттармен қамтамасыз ету коэфиценті. Аталған коэфиценттердің
нормативтерінің деңгейі клиенттің халық шаруашылығының белгілі бір саласына
қатыстылығымен, осы көрсетіштердің жағдайымен, саланың және кәсіпорынның
даму перспективасымен шартталады.
Клиенттің банкке тапсыратын есебінің жағдайына қатысты міндеттері
банктің несиені қайтаруға бақылау жүргізуді ұйымдастыру формалары мен
есептің жай-күйіне байланысты.
Клиенттің есеп жүргізу деңгейінің банк үшін маңызы зор. Сол себепті,
қарыз алушының берген есебіне қатысты күдік туған жағдайда банк оны
аудиторлық тексеру жүргізуге және тексерудің нәтижесін өзіне тапсыруға
міндеттей алады.
Банкке тапсырылатын есептің құрамына: баланстар, балансқа косымша
құжаттар, несие қабілеттілік көрсеткіштерін және ақша ағымын талдап,
есептеу үшін қажетті мәліметтер, баланстың жеке баптарының түсініктемесі,
кепілге салынған мүліктің құрылымы мен құны туралы мәліметтер және т. б
кіреді.
Тараптардың жауапкерішілігі деп аталатын алтыншы бөлімде тараптардың
шарт ережелерін бұзу жағдайлар және тиісінше қолданылатын санкциялар
бекітіледі. Бұл бөлімде тараптардың міндеттерін белгілейтін тармақтарға
сілтеме болуы керек және тараптар шартты бұзған жағдайларда қолданылатын
санкциялар анықталуы қажет.
Шарттың қосымша мән-жайлары бөлімінде қажет болған жағдайда алғашқы
бөлімдерде көзделмеген шарттар белгіленуі мүмкін. Олар: мөлшері мен
мерзімін көрсете отырып міндетін жедел депозит құру; несиелеудің алғашқы
бекітілген шегін немесе несиелеу линиясын өзгерту тәртібі; несиелік шартқа
өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі және т. б.
Сегізінші бөлімде дауларды шешу тәртібі көзделген және ол тараптардың
өзара претензияларын қарау уақытын белгілей отырып дауды келіссөздер арқылы
шешуді және келіссөздер нәтижесінде өзара тиімді келісімге келмеген
жағдайда сотқа жүгінуді қамтиды.
Несиелік шарттың тоғызыншы бөлімі шарттың заңды күшінің мерзімін,
яғни, басталуы мен аяқталуын бекітеді.
Соңғы, оныншы бөлім тараптардың құқықтық мекен-жайлары: почталық
адресі, есептік немесе қорреспондеттік шоттары, телефоны, факсы жазылып,
өкілдігі бар тұлғалар қол қойып, мөр басылады.
Жоғарыда келтірілген шарт жобасы ғана. Ол берілетін несиенің,
мөлшеріне, түріне және мерзіміне қарай, клиент пен банктің несиелік
қатынастарының тұрақтылығына, оның осы банкте есептік шотының болуына,
банктің клиент туралы ақпаратының жеткіліктілігіне, оның қаржылық жағдайына
байланысты өзгеріске ұшырауы мүмкін.
2. Банктердің бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялары.
Бағалы қағаздар рыногындағы банкілік операциялардың түрлері.
Бағалы кағаздар рыногында банктер бағалы кағаздардың эмитенті ретінде,
бағалы қағаздармен операцияларды жүргізгенде делдал ретінде бола алады және
табыс алу мақсатында өз атынан бағалы қағаздармен операцияларды іске
асыруға құқылы.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 129-бабына сәйкес бағалы
қағаз дегенімз белгіленген форманы және міндетті реквизиттерді сақтай
отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік
құқықтарды куәландыратын құжат.
Жоғарыда келтірілген анықтамаға сәйкес “бағалы кағаз” ұғымы бәрінен
бұрын мүліктік құқықты куәландыру тәсілін білдіреді. Дәлірек айтар болсақ,
бағалы кағаздардың іскерлік айналымдағы мақсаты мүліктік құқықтық
қатынастарды растау. Сондай-ақ, бағалы кағаздар тапсыруды және тиісті
құқықтарды іске асыруды қамтамасыз ете отырып, мәмілелерді жүзеге асырудың
мақсимальді деңгеіндегі мүліктік құқықтардың айналымын қамтамасыз ететін
құқықтық механизмінің қажеттілгі нәтижесінде пайда болды. Экономикалық
теорияның ережелеріне сәйкес, бұйымдардың шектеусіз мөлшері иелену,
пайдалану және билеу құқықтарының объектісі болып табылатын материалдық
ресурстардың ролін атқарады.
Мұндай объектілерге деген мүліктік құқық мүліктен ажыратылуы және жеке
зат ретінде - бағалы қағаз түрінде болуы мүмкін. Объектілердің әрбір түріне
өз бетінше мешік объектісі бола алатың сатуға, сатып алуға, кепілге беруге
болатын бағалы қағаздары болады. Мысалы: жерге - ипотекалық куәлік;
жылжыымайтын мүлікке - акция, ипотекалық куәлік; өнімге - коносамент,
фьючерлі контракт, товарлық опцион; ақшаға - облигациялар.
Бағалы қағаз - ақша қаражатына және материалдық товарға мүліктік
құқықты растау ғана емес. Оның құндылығы сол бағалы кағазды иеленушіге
беретін құқықтарымен де түсіндіріледі. Бағалы қағаздың иесі өзінің товарын
немесе ақшасын сол бағалы кағаз ақша немесе товардан артық болған жағдайда
ғана бағалы кағазға ауыстырады.
Экономикалық тұрғыда бағалы қағаз - өзінің ерекше рыногында -бағалы
кағаздар рыногында айналымда болатын ерекше товар. Алайда оның бұйымдық та,
ақшалай тұтынушылық та құны болмайды, яғни физикалық товар немесе қызмет
болып табылмайды.
Бағалы қағаздар сату-сатып алудың және мазмұнына мәміле мен басқа да
заңды айғақтардың негізінде құқықтың бір субъектіден екінші субъектіге етуі
кіретін азаматтық-құқықтық айналымның объектісі болады.
Осылайша, құқықтық және экономикалық ұғымдарды біріктірер болсақ,
төмендегідей анықтама аламыз: яғни, бағалы қағаздар дегеніміз -мүліктік
объекитіге қатысты, материалдық та, материалдық емес те тәсілдермен
расталуы мүмкін, сонымен қатар, азаматтық-құқықтық айналымның жеке-дара
объектісі ретінде бола алатын құқық.
Заңмен бағалы қағаздардың мынадай түрлері бекітілген:
1. Акциялар.
2. Облигациялар.
3. Ипотекалық куәліктер, коносаменттер және бағалы қағаз құзіретіне ие
болатын құжаттардың басқа да түрлері.
4. Құнды қағаздар.
5. Басқа мемлекеттердің заңдарына сәйкес шығарылған, Қазақстан
Республикасы аумағында өкілді орган бекіткен тәртіпте айналымға жіберілген,
шетелдік эмитенттердің бағалы қағаздары.
6. Бағалы қағаздардың Қазақстан Республикасының заңдарымен танылған
басқа да түрлері.
Бірақ бағалы қағаздарды осылайша бөлу жалпы сипатка ие, себебі,
біздің мемлекетімізде корпоративті бағалы қағаздар және мемлекеттік бағалы
қағаздар бар. Сонымен қатар, заң бағалы қағаздардың қор құндылықтары
ретінде қаралатындарын ғана калдыра отырып, төлам құжаттарын (чеқ вексель,
банкілік сертификаттар және т.б.) бағалы қағаздардан бөліп қарастырады.
Корпоративті бағалы қағаздар - мемлекеттік емес заңды тұлғалар
шығаратын қағаздар. Іс жүзінде бағалы қағаздардың кейбір түрлері
корпоративті де, мемлекеттік те болады (Мысалы: облигациялар).
Бағалы қағаздардың жеке түрлерін талдап шығайық.
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша акция дегеніміз -иесіне
акционерлік қоғамның табысының бір бөлігілі дивиденд түрінде алуға,
акционерлік қоғамның істерін басқаруға қатысуға және акционерлік қоғам
жойылған жағдайда оның мүліктерінің бір бөлгін алуға құқығын куәландыратын
бағалы қағаз. Осы бағалы қағазға тән белгісі - оны тек акционерлік қоғам
ғана шығарады және Жарғылық қорға қатысады. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылы 2-мамырда шыққан “Шаруашылық серіктестіктері
туралы” заң күші бар Жарлығы акциялардың екі түрін жей және басымдылығы бар
акцияларды шығару мүмкіндітін бекіткен.
Дүние жүзілік практикада туынды бағалы қағаздардың мынадай түрлері
белгілі:
1). Опцион.
2. Фьючерс.
3. Варрант.
4. Депозиттік қолхаттар және т. б.
Қазақстан Республикасы Президентінің “Шаруашылық серіктестіктері
туралы” заң күші бар Жарлығының 5-бабының 17-тармағында туынды бағалы
қағаздардың бірі - опцион туралы жанама түрде айтылған. Осы тармақка
сәйкес, қоғам Жарғыға немесе акционерлердің шешіміне қарай қызметкерлерге
акциялардың белгілі бір мөлшерін жеңілдктерді пайдалана отырып сатып алуға
құқық бере алады (опцион).
Осылайша опцион бағалы қағаздарды сатып алу немесе сатуда басым құқық
береді. Басқаша айтқанда, опцион - бағалы қағазды бекітілген мерзімге
дейінгі атқару бағасына сату-сатып алу жөніндегі азаматтық-құқықтық шарт.
Бұл құқық үшін ақша қаражаттарының белгілі бір мөлшері төленетіндігін айта
кеткен жөн (сыйақы).
Қаржылық ақша саласы нақты өндірістен туындайтың қосалқы сала ретінде
өндірістік сектормен салыстырғанда ыңғайсыз факторлардың ықпалына кеп
ұшырайды. Нәтижесінде бағалы қағаздарға жасалған инвестициялармен
байланысты шығын тәуекелі туындайды.
Қазақстан Республикасының заңдары заңды тұлғаларға бағалы қағаздар
шығаруға және олармен операциялар жүргізуге шектеулі мүмкіндік береді. Бұл
қатынастардың ерекшелігі бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың басым
көпшілігінде қаржылық - құқықтық реттеуді қолданудың қажеттігіне нұсқайды,
себебі, бағалы қағаздардың кейбір түрлері мемлекеттің қаржылық қызметінің
өнімі ретінде, ал олармен жасалатын операциялар мемлекеттің қаржылық
операциялары болып табылады. Осы тұрғыда мемлекет бағалы қағаздардың
эмиссиясын жүзеге асырады және олардың эмитентінің ролін атқарады.
Бағалы қағаздармен болатын қатынастар қаржылық-құқықтық сипатта болса,
міндетті субъектісі мемлекет болып табылатың біржақты-ерікті сипатқа ие
болады.
Бағалы қағаздар қаржыларды тартудың құралы және сонымен қатар,
қаржылық ресурстар салымының объектісі ретінде қарастырылады. Бағалы
қағаздар товарлық өндіріс пен рынок принциптеріне негізделетін экономиканың
маңызды элементі болып табылады. Бағалы қағаздардың айналымы ақша
айналымына келіп тіреледі, тіпті, кейде, оның құрамдас бөлігі құрайды.
Бірінішден, ақшаны бағалы қағазға және керісінше, бағалы қағазды ақшаға
айналдыру оңай; екіншіден, бағалы қағаздың кейбір түрлері ақша орнына жүруі
мүмкін, яғни, оларды төлем құралы ретінде крлдануға болады.
Банктер өздері берген несиелер бойынша қарыз алушылардан кепілдік
ретінде бағалы қағаздарды қабылдауға құқылы. Кепілдік берінген кезеңде
бағалы қағаздардан түскен табысты алу тертібі банк пен несие алушының
арасындағы несие шартымен анықталады.
Бағалы қағаздармен жасалатын осы операциялардан басқа банктер
депозитарии ретінде қызмет атқарады, яғни, акциялар мен басқа да құнды
қағаздардың есебін, акционерлердің реестрін жүргізеді.
Банктердің бағалы қағаздар рыногындағы қызметі жалпы банкілік лицензия
шеңберінде қарапайым тәртіппен жүзеге асырылады.
Банктердің бағалы қағаздармен жасайтын барлық операцияларын төмендегідей
топтастыруға болады:
1.Банктің бағалы қағаздармен жасайтын өзіндік мәмілелері:
• инвестициялық;
• сауда-саттық.
2. Банктердің кепілдік операциялары.
Банктердің бағалы қағаздармен жасайтын өзіндік мәмілелері банктің
ниеті бойынша банктің өзінің атынан және өз есебінен іске асырылады. Бұл
мәмілелер инвестициялық және сауда-саттық деп екіге бөлінеді.
Банктер табыс табу мақсатында қаражаттарын бағалы қағаздарға салады.
Мұндай қызмет несиелеуге қарағанда альтернативті болып табылады.
Әдетте, банктердің инвестициялық салымдарының негізгі саласы -тұрақты
процентті бағалы қағаздар. Бағалы қағаздар банктің өтемдік резервтерінің
бір формасы. Сондықтан да инвестициялар үшін бағалы қағаздарды тандау
барысында олардың сенімділігіне көп назар аударылады.
Банк өзінің портфелі үшін бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды іске
асыра отырып жеке сатушы ретінде болады. Сауда-саттық операцияларды іске
асыратын банктердің негізгі мақсаты - әр түрлі биржаларда бағалы қағаздың
бір түріне курстың әр түрлі болуынан табыс табу. Бұл операциялар жылдам
атқарылуы керек болғандықтан, нәтижесінде олар бағалы қағаздарға деген
курстың теңесуіне ықдал етеді. Клиент пен банк арасындағы бағалы қағаздар
жөніндегі мәмілелер банкте жасалса тікелей мәмілелер деп аталады.
Инвестициялық компаниялардың ролін атқаратын банктер үшінші
тұлғалардың пайдасына жаңа бағалы қағаздарды орналастыру жөнінде
кепілдіктер беруі мүмкін. Бұл инвестициялық компаниялардың немесе бағалы
қағаздарды орналастырумен айналысатып эмиссиялық консорциумдардың тәуекелін
сақтандыру деп түсіндіруге болады.
Бағалы қағаздарды шығару барысында кепілдік беретін банктер бағалы
қағаздарды орналастырумен шұғылданатын инвестициялық компаниялардың алдында
акциялар мен облигациялық заемдар толық орналастырылмаған жағдайда алдын-
ала келісілген бағамен өз шотына қабылдап алуға міндеттенеді. Заем немесе
акциялар толық орналастырылса банктер тәуекелге барғаны үшін комиссиялық
төлемақы және сыйақы алады. Банктің эмиссиялық қызметімен тікелей байланысы
жоқ кепілдік операцияларды жеке бір банк немесе банктер консорциумы орындай
алады. Банктердің консорциум шеңберіндегі арақатынасының тәртібі олардың
көпжақты келсіммен анықталады.
Банктердің мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізетін операциялары.
Мемлекеттік бағалы қағаздар дегеніміз - мемлекет өзінің қандай да бір
өкілді органы арқылы айналымға шығаратын қағаздар. Қазақстан
Республикасының аумағында мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиясына
республикалық және жергілкті мемлекетінк органдар құқылы.
Мемлекеттік бағалы қағаздар туралы сұрақты ашпай тұрып мемлекеттік
бағалы қағаздардың түрлерін анықтап алған жөн. Қаржылық және азаматтық
құқықтардың арасындағы қайшылықтарды ескерер болсақ, бұл сұрақтың актуальді
екендігі керінеді. Алексей Иванович Худяковтың пікірінше, Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлеріне:
а) акционерлік қоғамдардың акцияларының мемлекеттік пакеті;
б) қазыналық вексельдер және қазыналық бондар түріндегі қазыналық
міндеттемелер;
в) мемлекеттік заем облигациялары (республикалық және жергілікті);
г) мемлекеттік банктердің депозиттік сертификаттары;
д) мемлекеттік банктердің коммерциялық вексельдері жатады.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың жоғарыда аталған түрлерін
А.И.Худяков Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасының банкілік
қызмет туралы мәселелері бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” 1997 жылы 11-шілдеде шыққан заңы қабылданбас
бұрын бөліп көрсеткен болатын. Осы заң актісіне сәйкес, вексель, чек және
банкілік сертификат бағалы қағаздар қатарынан алынып тасталды. Демек,
республика аумағында күші бар заңдарға сәйкес, мемлекеттік бағалы
қағаздарды:
а) акционерлік қоғамдардың акцияларының мемлекеттік пакеті;
б) мемлекеттік заем облигациялары деп бөлуге болады.
Алайда, акционерлік қоғамның акцияларының мемлекеттік пакетің
мемлекеттік бағалы қағаздардың түріне жатқызу акционерлік қоғамды
мемлекеттік емес заңды тұлға деп танитын азаматтық кұқық нормаларына қайшы
келеді. Заң, актілеріне сәйкес, акционерлік қоғамның акцияларын шығару
туралы шешімді мемлекеттің өкілді қаржылық органы болып табылмайтын Жалпы
жиналыс қабылдайды.
Дилер инвестордың тапсырмасы бойынша және инвестордың есебінен
облигациялармен мәмілелер жасай алады. Дилер-банктің алатын комиссиялық
төлемдері оның табыстарын құрайды. Дилер емес банктер және тағы да басқа
заңды және жеке тұлғалар инвестор ретінде болады және мемлекеттік қысқа
мерзімді облигациялар мен басқа да мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу
үшін дилерлермен сәйкес шартқа отырады.
Дилерлер және инвесторлар сатып алған облигациялар уақыттың өтуіне
қарай қайта бағаланып отырылады. Облигацияларды қайта бағалау дегенгміз
облигацияның баланстық құнын анықтау. Ал ол дилердің немесе инвестордың
портфелінде тиісінше жұмыс күнінің соңындағы күйге сәйкес болады.
Облигацияларды қайта бағалау нәтижесінде оның баланстық құнының өсуі
дилер мен инвестордың табысын құрайды және табыс баптарына сәйкес банктің
балансына әсер етеді. Облигациялардың баланстық құнының төмендеуі - шығын
баптарына сәйкес балансқа әсер ететін шығын.
Мемлекетик бағалы қағаздардың келесі бір түрі қазыналық міндеттемелер.
Олардың қызмет етуінің ерекшелігін - олар іске асырылған товарлар және
көрсетілген қызмет үшін ақы түрінде қабылдануы, сондай-ақ, кепілдік пәні
болуы да мүмкін.
Банктер табыс табу мақсатымен қазыналық міндеттемелердің сатып алады.
Проценттік табыстың ставкалары өтеуді бастау мерзіміне қарай бекітіледі
және өтеу мерзімі бірдей деген қазыналық міндеттемелердің барлық түрлері
үшін ортақ болып табылады. Бұл қазыналық міндеттемелердің біртұтас екінші
рыногының қалыптасуына ықпал етеді.
Репо операциясы. Репо операциясы банктер үшін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялардың жаңа, бірақ, банктер, қаржылық компаниялар мен қор
рыногының басқа да қатысушылары кең қолданатын түрі. Репо рыногы қаржы
рыногында пайда болатын қиындықтарға қарамастан дамудың объективті
перспективаларына ие және бірте-бірте оның секторларыпың бірі болуы мүмкін.
Репо операциясының макроэкономикалық маңызы зор. Ол банкілік жүйенің
өтемділігін басқару үшін қолданумен түсіндіріледі.
Репо операциясын қолданудың осы саласы ашық рынокта операциялардың
шеңберін кеңейтетіндігімен, қажетті мақсаттарға аз мөлшердеп шығынмен
жетуге мүмкіндік беретіндігімен маңызды. Банктер үшін уақытша бос
қаражаттарын орналастырудың тәуекелін азайтса, Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкіне туындап отыратын ауытқуларды айналып етуге мүмкіндік алады.
Репо - екі бөлімнен тұратын қаржылық операция. Мәмілеге қатысушы
тараптардың бірі екінші тарапқа бағалы қағаздар сатады және сол бағалы
қағаздарды белгіленген уақытта немесе екінші тараптың талабы бойынша сатып
алуға міндеттенеді.
Алғашқы тараптың кейін қайта сатып аламын деген міндеттемесіне сәйкес,
екінші тарап та қайтара сатып алу жөнінде міндеттемені мойнына алады.
Бағалы қағаздарды алғашқы сату бағасы мен кейінгі қайтара сату
бағасының айырмасы болады. Осы бағалар арасындағы айырма репоның бірінші
бөлігінде бағалы қағаздарды сатушы ретінде болған тараптың табысын құрайды.
Іс жүзінде ақша қаражаттарып сатушының табысы репо ставкасының мөлшерімен
апықталады. Бұл репо операциясының басқа қаржылық операциялармен
салыстырғанда тиімділігілі көрсетеді.
Қайтара жасалатын репо - жоғарыда айтылғандай мемле, тек репоның
бірінші бөлігінде бағалы қағазды сатып алушы болған тараптың позициясынан
іске асырылады.
Репо операциясы, әдетте, тараптар арасындағы жасалған шарт негізінде
жүргізіледі.
Репо операциясының тағы да бір анықтамасы бар, яғни, репо операциясы
дегеніміз - бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген несие немесе бағалы
қағаздардың кепілдігімен несие беру.
Заңды күшінің мерзіміне қарай репоның үш түрі болады: түнгі (бір
күндік), ашық (операция мерзімі нақты бекітілмеген), мерзімді (бір күннен
астам уақытқа, бекітілген мерзіммен). Репоның мерзімділігімен проценттік
ставка да байланысты.
Репо мәмілелері мерзімі және ставкасы бойынша ғана емес, сонымен
қатар, репо шарты жасалған бағалы қағаздардың қозғалыс тәртібі бойынша,
яғни, бағалы қағаздарды сақтау орны бойынша да ажыратылады.
Репо рыногының қызмет ету тәжірибесі көрсетіп отырғандай шарттағы
тараптар, әдетте, бағалы қағаздарды ауыстыру және сақтаудың үш вариантының
бірін қолданады.
Бірінші вариант бойынша репоның бірінші бөлігінде сатып алынған бағалы
қағаздар бағалы қағаздарды сатып алушыға ауысады. Сатып алушы мұндай
жағдайда өзінің несиелік тәуекелін минимүмға түсіреді.
Екінші вариантта бағалы қағаздар репо операциясы бойынша үшінші
тараптың пайдасыпа ауысады. Репоның осы түрі уілікақиы репо атауына ие
болған. Репо шарты бойынша үшінші тарап мәмілеге тікелей қатысушылардың
алдында бірқатар міндеттемелер атқарады: бір тараптың екінші тарапқа
ауыстырған бағалы қағаздарының түрлерін тексереді. Үшінші тарап репо
шартының дұрыс орындалуының кепілі ретінде болады және көрсеткен қызметі
үшін белгілі бір сыйақы алады.
Үшінші варианттың ерекшелігі - сатылған бағалы қағаздар репо шартының
бірінші бөлігі бойынша бағалы қағаздарды сатушының қолында қалады және ол
сатып алушы үшін бағалы қағаздарды сақтаушы болады. Репоның мұндай түрін
дестүрлі түрде “снішмдік репосы деп атайды және ол бағалы қағаздарды
аударуға байланысты шығынпың минимальді болуымен; несиелік тәуекелдің тым
жоғары деңгейімен сипатталады. Сонымен бірге, бағалы қағаздарды сатушы
бұрын өзінің меншігнде болған бағалы қағаздардың есебін жүргізін отыруы
керек.
Репо операциясын жүргізу барысында репоның бірінші белгіліде сатып
алынған бағалы қағаздардан айырмашылығы бар бағалы қағаздарды қайта сатып
алу, яғни, бағалы қағаздарды басқа бағалы қағаздармен ауыстыру мүмкіндігі
бар. Ауыстыру құқығы бағалы қағаздар шартында жазу арқылы іске асырылады.
З. Валюталық операциялар.
Валюталық операцияларды реттеу. Валюталық реттеу - мемлекеттің бағалы
қағаздармен жасалатыы мәмілелерді жасау тәртібін және олармен есептесуді
реттеуте бағытталған қызметі. Мемлекеттер валюталық реттеудің көмегімен
валюталық операцияларды, шетелдік азаматтар мен заңды тұлғаларға несиелер
мен заем беруді, шет елдерге валюта шығару және шет елдерден валюта
енгізуді мемлекеттің бақылауына алып, төлемдік баланс тендігін және
валютаның тұрақтылығын сақтап қалуға ұмтылады.
Кризистік құбылыстардың тереңдей түсуіне қарай валюталық реттеу
саласының кенеюі тенденциясы байқалады. Көптеген елдерде шет елдерге
шығарылатын валютаның мөлшеріне шектеу қойылған, шет елдік заңды тұлғаларға
несие беруге рұқсат етудің арнайы жүйесі енгізілген. Валюталық реттеу
нормативті сипатқа ие, яғни, ол негізінен халықаральтк валюталық келісімдер
жасау және нормативті актілер шығару жолымен іске асырылады. Мемлекеттердің
басым көпшілігі өз елдерінің экспортерларын шетел валютасында тапқан
табыстарын тапсыруға немесе оларды белгілі бір банктерге салуға
міндеттейді. Көптеген батыс европа мемлекеттерінің валюталық заңдары ұлттық
валюталық рыноктарының регламентациясын бекітеді. Бұл мемлекеттердің
банктері шетелдік қарыз алушыларға ұлттық валютадағы ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді несие беру үшін арнайы рұқсат алуы керек. Валюталық заңдар
уақыт кезеңінің өтуіне қарай валюталық шоттардың режимін, валютаны шығару
шетін бекітін отыруды қарастырған.
Валюталық шектеулер дегеніміз - заңды немесе әкімшілік тыйым салу,
резиденттер мен резидент еместердің валюта және тағы да басқа валюталық
құндылықтармен жасайтын операцияларын шектеу және реттеу. Валюталық
шектеулер - валюталық саясаттың бір формасы.Ол мемлекеттің валюталық
заңымен бекітіледі және халықаралық валюта қоры арқылы мемлекетаралық
реттеудің объектісі болып табылады.
Валюталық шектеулердід мақсаты сан түрлі: төлемдік балансты теңестіру,
валюталық курсты, мемлекеттің ағымдағы және стратегиялық міндеттерін шешу
үшін валюталық құндылықтардың концентрациясын қолдау.
Валюталық шектеулердің мазмұны олардың: орталық және өкілетті
банктерде валюталық операцияларды орталықтандыру, валюталық операцияларды
лицензиялау, шетел валютасын сатып алу үшін валюталық бақылау органының
алдын-ала рұқсатын талап ету, валютаның айналымдылығын шектеу сияқты
негізгі принциптерімен анықталады.
Қазақстан Республикасында валюталық заң қалыптасу сатысында. Қазақстан
Республикасының валюталық заңының негізі Қазақстан Республикасының 1996
жылы 24 желтоқсанда қабылданған “Қазақстан Республикасындағы валюталық
реттеу туралы” заңы болып табылады. Заңда валюталық операцияларды шке
асырудың принциптері, жеке және заңды тұлғалардың валюталық құндылықтарды
иелену, пайдалану және оларға билік етуіне қатысты құқықтары мен
міндеттері, валюта заңдарын бұзғаны үшін жауапкергішілік анықталған.
Бірақ-та, валюталық реттеу туралы заң валюталық реттеу саласын
реттеудің негізгі ережелерін ғана анықтайды. Сол себепті Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкілік валюталық реттеу саласындағы нормативті
актілерінің маңызы зор.
Қазақстан Республикасының аумағындағы күші бар заңдарға сәйкес барлық
валюталық операциялар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі арқылы немесе
валюталық операциялар жүргізуге Ұлттық Банктің лицензиясын алған банктер
және өзге де несиелік мекемелер арқылы іске асырылуы керек. Ұйымдардың
жоғарыда аталған банктерден тыс іске асырған валютаны сату-сатып алу
жөніндегі операциялары заңсыз деп саналады. Барлық резиденттер меншік
формасына қарамастан сыртқы экономикалық қызмет нәтижесінде түскен шетел
валютасын өкілді банктердің шоттарына аударуы тиіс.
Шетел валютасымен және шетел валютасындағы құнды қағаздармен жасалатын
операциялар ағымдағы валюталық операцияларға және капиталдың қозғалысымен
байланысты валюталық операцияларға бөлінеді.
Ағымдағы валюталық операцияларға мыналар жатады:
• товардың импорты мен эксперты, қызметтер, жұмыстар үшін есептесуді
іске асыру үшін, сондай-ақ, экспорттық-импорттық операцияларды 180 күннен
аспайтын мерзімге несиелеумен байланысты есептесуді іске асыру үшін
Қазақстан Республикасынан және Республикаға шетел валютасын аудару;
• 180 күннен аспайтын мерзімге қаржылық несие беру және алу;
• капитал қозғалысымен байланысты салымдар, инвестициялар, несиелер
және басқа да операциялар бойынша проценттерді, дивидендтерді және тағы да
басқа табыстарды Қазақстан Республикасына және республикадан аудару;
• Қазақстан Республикасына және Республикадан саудалық емес сипаттағы
іске асырьиатын аударымдар: жалақыны, пенсияны, алиментті, мұраны және т.
б.
Капиталдың қозғалысымен байланысты валюталық операцияларға мыналар
жатады:
• тікелей инвестициялар, яғни, табыс табу және кәсіпорынды басқаруға
қатысу құқығын алу мақсатымен кәсіпорынның жарғылық қорына қаражат салу,
• портфельді инвестициялар, яғни, бағалы қағаздар сатып алу;
• ғимаратқа меншік құқыгы үшін төленеті аударымдар;
• товардың экспорты және импорты үшін, қызмет, жұмыстар үшін
төлемақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
1. Несиелік операциялар.
2. Банктердің бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялары.
3. Валюталық операциялар.
4. Банкілік шот шарты.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Кіріспе
Капитал нарығында банктер делдалдық қызмет атқарады, яғни, бір
тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын тарта отырып оларды қажетсінетін
басқа тұлғаларға береді. Алайда банкілік несие қарыз алушылар үшін несие
алудың жалғыз ғана түрі емес. Банкілік істің теориясы мен практикасы
банкілік несиелік операцияларды екі түрге беледі: ақшалай ссуда және
банктің несие беру жолымен клиенттің төлемақысына кепілдік беру
міндеттемесі.
Ақшалай ссуданы банк қарыз алушыға уақытша белгілі бір мерзімге
береді. Ссуда ақша формасында қайтарылатын болғандықтан мұндай банкілік
операциялар ссудалық деп аталады.
Кепілдік операциялар барысында банк қарыз алушыға ақшалай ссуда
бермейді тек оның әр түрлі себептерге байланысты өзнің міндеттемесін атқара
алмай қалған жағдайда белгілі бір төлемақысып төлеуге міндеттенеді. Мұндай
операцияларға авальді және акцепті несиелеу жатады. Акцепті операциялар
барысында клиенттің міндеттемесі бойынша клиенттен ақша алған банк ақы
төлейді. Авальді операция кезінде борышқор банкрот болып қалған жағдайда
ғана банк борышты өтейді.
Банктің қарыз алушыға қарызыңды төлеймін деген шартты уәдесінің өзі
соңғыларға үшінші тұлғалардан қарыз алу мүмкіндігін береді. Ол қарызды
қайтару банктің клиент алдындағы міндеттемесімен қамтамасыз етіледі.
Кепілдік банкілік операцияларға қарағанда ақшалай ссудалардың маңызы зор.
Экономистер несиелік операцияларды несие беруші мен қарыз алушының
арасында болатын қарыз алушыға ақылылық, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарымен ақша қаражаттарының белгілі бір мөлішерін беру жөніндегі
қатынастар, - дейді. Банкілік несиелік операциялар актив және пассив
бөлінеді. Пассив операцияларда банк қарыз алушы ретінде болады. Бұл
дегеніміз - жеке және заңды тұлғалардың банкке депозитке ақша қаражаттарын
салуы, сондай-ақ банктердің банқаралық несие алу жөніндегі операциялары.
Актив операцияларда банк қарыз беруші ретінде болады. Мысалы: басқа
банктердегі депозиттер, клиенттерге және басқа банктерге берілген ссудалар.
Актив несиелік банкілік операциялардың түрлері банкілік салым шарты,
банкілік заем шарты секілді және тағы да басқа әр түрлі азаматтық-құқықтық
институттармен көрсетіледі. Несиелік қатынастар банктердің қатысуымен ғана
пайда болмайды. Коммерциялық несие товарды өткізу жөніндегі нақты мәмілемен
байланысты және сатушы сатып алушының төлем ақы төлеуін кепіліге
қалдырғанда немесе сатып алушы сатушыға аванс түрінде төлем жүргізгенде
пайда болады. Жоғарыда айтылған жағдайларда заем міндеттемелері сатып алу-
сату шартымен, товармен қамтамасыз ету шартымен қамтылады. Ұйым заем шарты
ретінде рәсімдеп қайтарымдылық шартымен ақша қаражаттарын басқа ұйымға бере
алады. Банк және банкілік қызмет туралы заң банкілік операцияларға
салымдарды тарту және несие беруді жатқызады. Банкілік операцияларды іске
асыру үшін лицензия алу міндетті.
1. Несиелік операциялар.
Азаматтық заңдар негізі бойынша борышқор төлем төлеу қабілеті жоқ деп
танылса, ол несиені қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерін орындамаған
жағдайда, сонымен қатар, шартта көрсетілген басқа да жағдайларда несие
бермеу мүмкіндігі көзделген.
Несиелік шарт шынайы-нақты болып табылады, яғни, шартқа отыру үшін
банктің несие беремін деген келісімі, сондай-ақ қарыз алушыға ақшаны
аударуы қажет. Мысалы: заем беру туралы шарт бойынша банк аталған мөлшер
шамасында несие беруге міндеттенеді. Ал іс жүзінде қарыз алушыға белгілі
бір мөлшердегі сомманы берген сәттен бастап заем шарты жасалды деп
саналады.
Несиелік шарттың құқықтық табиғатын зерттеушілердің еңбектерінде
несиелік шарт әрі нақты, әрі консенсуальді болады деген пікір де көздеседі.
Шарттың нақтылығы заем шартының түрі ретіндегі құқықтық табиғатымен
байланысты. Басқа жағынан алғанда, егер, кәсіпкерлік қызмет атқаратын тұлға
немесе банк тараптар келіскен мерзімде, мөлшерде және шарттармен несие
беруге міндеттенсе шарт консенсуальді болуы мүмкін.
Мұндай жағдайда несие беруге міндеттенген тұлға шартты орындауға
мәжбүр етуі мүмкін. Осы айтылған көзқараста аса маңызды бір жай
ескерілмейді. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғаның несие беремін
деген міндетін көздейтін шарт мәні жағынан несиелік шарт деп есептелмейді.
Ал заем шартының мазмұны оның консенсуальді шарт екендігін көрсетеді.
Егер алдын ала шартты қарапайым заем шартымен салыстырғанда
консенсуальды болып табылатын несиелік шарттың ерекше бір түрі деп
тұжырымдайтын болсақ, онда несиелік шарттың тараптарының құқықтары мен
міндеттері шартқа отыру сәтінен бастап пайда болады. Іс жүзінде қарыз
алушының барлық міндеттері банктен ақша қаражатын алған уақыттан бастап
пайда болады.
Тараптар несие беру туралы алдын ала шарттарда осындай несиелік
шарттардың барлық жағдайлары жөнінде келісіп алады. Банкілік операциялардың
несиелік және басқа да түрлерінің жеке-сенімділік сипаты клиенттің несиені
үшінші тұлғаларға кепілге беруі туралы банкке талап қою құқығын аустыра
алмауының негізгі себебі болып табылады. Сондықтан практикада несие беру
туралы шарттың текстінде клиентке несиені алуды басқа тұлғаға тапсыруды
тыйым салатын шарттарды енгізу міндетті деп көрсетеді.
Шетелдік банкілік тәжірибе мен батыс заңдарының несиелеудің өзіндік
ресми-құқықтық принциптері бар. Егер тұлғаға немесе кәсіпорынға банкілік
несие қажет болса ол үшін ауызша немесе жазбаша формада несие шартын жасау
қажет. Несиені алуға арыз бергеннен кейін банк қарыз алушының несие
қабілеттігін және төлем қабілеттігін тексереді. Бұл несие шарты мен несиені
қамтамасыз ету туралы шартты жасау үшін керек. Несие қабілеттігін тексеру
жеке немесе заңды тұлғаның несиені қайтара алады ма және проценттерді
уақытында банкке төлеу мүмкіндігі бар ма деген сұрақка жауап береді.
Басқаша сөзбен айтқанда жоспарланып отырған несиелік шарттан максимальды
табыс алуға бола ма?
Кәсіпорын тапсырған көптеген құжаттарды талдау оның төлем қабілеттігі
туралы және осы несиелік мәміле банк үшін тиімді деген қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Төлем қабілеттігін тексеріп болғаннан кейін банк
несиелеуге келісім береді. Онда төмендегідей мәліметтер көрсетіледі:
- несиенің түрі, мөлшері және мерзімі;
- несиені қамтамасыз ету;
- несиені тапсыру формасы;
- проценттердің және басқа да комиссиялық шығындардың мөлшері.
Несиені қамтамасыз етудің банктің несиелік операцияларында маңызы зор.
Себебі ол банктің табысын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге қарыз алушының
несиені қамтамасыз етуі банкілік активтердің сақталуының кепілі үшін қажет.
Практикада несиелік қамтамасыз етудің манызды түрлеріне кепіл, кепідік
құнды кағаздарды кепілдігі және тағы басқалар жатады.
Несиелік шарттың тараптары, мазмұны және формасы. Заңды және жеке
тұлғаларды нарықтық экономика кезінде банктің несиелеуін ұйымдастырудың
ерекшелігі - әрбір несиелік мәміленің шарттық сипаты болып табылады. Банк
пен қарыз алушының арасында жасалған несие шарты несиелік мәміленің
құқықтық және экономикалық жағдайларын анықтайды.
Несиелік шарт осы шарттағы барлық тармақтардың орындалуы тараптар үшін
міндетті болып табылатын құқықтық құжат.
Несиелік шарт бойынша банк немесе басқа несиелік ұйым (несие беруші)
қарыз алушыға шартпен көзделген мөлшерде және мерзімде ақша қаражатын
беруге міндеттенсе, қарыз алушы алған ақша соммасын уақытында қайтарып,
тиісті процентін төлеуге міндеттенеді.
Несиелік шарт құқықтық құжат ретінде осы несиелік шарт бойынша
тараптардың арасында туындайтын сұрақтардың барлығын реттейді. Несиелік
шартта тараптардың атауы, шарттың күшінің мерзімі, несиелік мәміленің пәні
мен жағдайлары, тараптардың құқықтары мен міндеттері, міндеттемелерді
орындаудың құқықтық кепілдіктері бекітіледі. Соңғы аталғандарға мыналар
жатады: қарыз алушының құқықтық формасы, несиені қайтаруды қамтамасыз
етудің әдістері, міндеттемелерін бұзған жағдайда тараптарға қолданатын
санкциялар, несиелік шартты бұзуға әкеліп соғатын жағдайлар.
Қарыз алушының құқықтық формасы, біріншіден, оның әрекет
қабілеттілігін растау үшін, екіншіден, қызмет нәтижесі үшін жауап беретін
тұлғаларды анықтау үшін маңызды. Бұл ереже әсіресе банктің клиентін банкрот
деп жариялағанда актуальді.
Қарыз алушының міндеттемелерін шарттың жағдайларын сақтау үшін
клиенттің несиені мақсатына сай пайдалануды қамтамасыз ету міндеті, несиені
уақытында және толығымен өтеу міндеті, банкілік бақылауды іске асыруға
қажетті құжаттарды тапсыру секілді алғышарттардың болуы да растайды.
Несиелік шарт жазбаша формада жасалады. Оған осындай шарт жасауға
өкілдігі бар тұлғалар қол қояды. Қол қоюшы тұлғаның өкілдігі тиінсінше
сенім хатпен куәландырылуы керек. Жазбаша формасы сақталмай жасалған шарт
заңсыз деп танылады.
Құқықтық тұрғыдан алғанда несиелік шарттың бірқатар ерекшеліктері бар.
Өзінің құқықтық табиғаты жағынан несиелік шарт тараптардың ойлары мен сол
ойларды орындауды біріктіреді. Ой жөнінде айтар болсақ несиелік шартта банк
белгілі бір шарттармен несие беретіндігін, қарыз алушы оны белгіленген
уақыт мерзімі аяқталған соң қайтаруға дайындығын білдіреді. Ойларын іске
асыру банктің несие беруімен және қарыз алушының оны уақытында процентімен
қайтаруын көздейді. Қарыз алушының несиені қайтару жөніндегі нақты міндеті
несиені алғаннан кейін ғана пайда болады. Ал шартқа қол қою ақша алғанға
дейін жүзеге асырылатындығы белгілі.
Егер шартқа қол қою мен несиені алу арасында уақыт кезеңінде несиені
қайтарып алудың мүмкіндігінің жоқтығын растайтын мән-жайлар анықталса, егер
мұндай жағдай шартпен көзделген болса, банк шарттың күшін жоюға құқылы.
Несиелік шарттың келесі ерекшелігі банктің несиелік операцияларының
жеке сенімділік сипатта болуынан туындайды. Клиенттің несие сұрап берген
өтінішіне келісім беру қарыз сұраушының несие қабілеттілігілі тексеруге
негізделеді. Сондықтан клиент өзіне қатысты несиені алуды басқа тұлғаға
тапсыра алмайды. Атаулы принциптік ереже банкілік заңдармен
көзделмегендіктен ол несиелік шарттарда бекітілуі қажет.
Несиелік шарттың ерекшеліктерінің бірі - формальді түрде тараптар
құқықтық жағынан тең болғанымен іс жүзінде тараптардың бірінің басымдылығын
мойындау. Бұл жеке тармақтар бойынша банктің клиентке экономикалық жағынан
негізделмеген өзінің шарттарын ұсынуынан көрінеді. Әңгіме банкті тәуекелден
қорғайтын жайлар туралы емес, банкке белгілі бір пайда әкелетін жайлар
туралы болып отыр. Банк несиелік мәміленің экономикалық шарттарын
дифференциациялау жолымен несиелік тәуекелден сақтау механизмін қамтамасыз
етеді. Тәуекелден сақтаудың неғұрлым кең тараған әдістеріне: несие үшін
жоғарылатылған төлемақы бекіту, несиені қайтару үшін кепілдіктерді қолдану,
қарыз алушының және кепілге салынған мүліктің қаржылық жағдайын бақылауды
ұйымдастыру жатады.
Мазмұны мен формасы жағынан кез келген несиелік шарт төмендегі негізгі
төрт принцике негізделеді: мықты құқықтық негіз, мемле жасаудың еріктілігі,
тараптардың біріне-бірі деген мүдделілігі, мәміленің шарттарының келісілуі.
Несиелік мәміленің құқықтық негізін банкілік қызмет саласына жататын
заңдар мен басқа да құқықтық және жалпы шаруашылық маңызы бар нормативті
актілер құрайды.
Өкінішке орай, қазіргі кезде аталған құқықтық негіз заң актілерінің
саны жағынан да, олардың сапасы жағынан да толық жетілмеген. Шаруашылық,
қаржылық және банкілік құқықтарының көптеген нормаларының жетілдірілмеуі,
банктер мен олардың клиенттерінің сот органдарымен арақатынасындағы
тәжірибенің, заң кадрлары мен қызметкерлерінің жеткіліксіздігі оған дәлел.
Несиелік шарт жасаудың еріктілігі клиенттің несиені қай банктен сұрау
еркіндігін ал, банктің сол клиентпен несиелік шартқа отыру мүмкінідігі
туралы сұрақты шешуін білдіреді. Тараптардың екеуі де шарттық қатынастарға
ерікті түрде түседі.
Тараптардың бір-біріне мүдделі болуы несиелік мәміленің шарттарын
келісудің мүмкіндін білдіреді. Тараптардың әр қайсысы өзінің мүддесін
қанағаттандыратындай тиімді вариантты табуға тырысады.
Несиелік шарттың мазмұнын қалыптастыру барысында негізгі және қосыміна
мән-жайларды ескеру қажет.
Негізгі мән-жайларға несиелік шартты жасау мүмкіндігін анықтайтын мән
- жайлар жатады. Олар: тараптардың атауы, шарт мерзім, шарттың пәні мен
мөлшері, несиені беру және өтеу тертібі, несиені пайдаланғаны үшін
төленетін ақы деңгейі, несиені қайтаруды қамтамасыз етудің әдістері,
тараптардың жауапкершілігі.
Банк атқаратын міндеттер қатарына: шартпен көзделген мөлшерде, түрде
және белгіленген мерзімде несие беру жатады. Осы міндетін орындамаған
жағдайда банктен клиенттің пайдасына айыппұл өндіріліп алынады. Сонымен
бірге, қарыз алушының несиені қайтарып бере алмайтындығы туралы мән-жайлар
анықталса, банктің несие беруден толығымен немесе ішінара бас тарту құқығы
да шартта бекітілуі мүмкін.
Клиенттің құқықтарының шеңбері кең. Олар несиені мақсатты пайдалануды,
сондай-ақ, несие мен тиісті проценттерді уақытында және толығымен қайтаруды
қамтамасыз етуге бағытталған. Сондықтан клиентінің міндеттері несиелеудің
принциптерін, ережелерін және шарттарын орындаумен тікелей байланысты.
Клиенттің міндеттерін былайша топтауға болады: а) жалпы сипаттағы; б)
қаржылық жағдайдың тиісті деңгейін қамтамасыз етуге жататын; в) банкке
тапсырылатын есепке қатысты міндеттер.
Жалпы сипаттағы міндеттер клиенттің несиені мақсатты пайдалануын;
негізгі қарызын уақытында қайтару және несиені толығымен пайдаланбаған
жағдайда банкке хабарлап отыру; клиентке берілген несиеге қатысты цессия
қолданбау; банкті ескертпей өзінің құқықтық формасын өзгертпеуді қамтиды.
Клиенттің қаржылық жағдайдың тиісті деңгейін қамтамасыз етуге қатысты
міндеттері несие қабілеттігінің белгілі бір нормативтерін сақтауды
білдіретін тармақтарда көрсетілуі мүмкін. Мысалы: өтеу коэфиценті, өзіндік
айналымдық қаражаттармен қамтамасыз ету коэфиценті. Аталған коэфиценттердің
нормативтерінің деңгейі клиенттің халық шаруашылығының белгілі бір саласына
қатыстылығымен, осы көрсетіштердің жағдайымен, саланың және кәсіпорынның
даму перспективасымен шартталады.
Клиенттің банкке тапсыратын есебінің жағдайына қатысты міндеттері
банктің несиені қайтаруға бақылау жүргізуді ұйымдастыру формалары мен
есептің жай-күйіне байланысты.
Клиенттің есеп жүргізу деңгейінің банк үшін маңызы зор. Сол себепті,
қарыз алушының берген есебіне қатысты күдік туған жағдайда банк оны
аудиторлық тексеру жүргізуге және тексерудің нәтижесін өзіне тапсыруға
міндеттей алады.
Банкке тапсырылатын есептің құрамына: баланстар, балансқа косымша
құжаттар, несие қабілеттілік көрсеткіштерін және ақша ағымын талдап,
есептеу үшін қажетті мәліметтер, баланстың жеке баптарының түсініктемесі,
кепілге салынған мүліктің құрылымы мен құны туралы мәліметтер және т. б
кіреді.
Тараптардың жауапкерішілігі деп аталатын алтыншы бөлімде тараптардың
шарт ережелерін бұзу жағдайлар және тиісінше қолданылатын санкциялар
бекітіледі. Бұл бөлімде тараптардың міндеттерін белгілейтін тармақтарға
сілтеме болуы керек және тараптар шартты бұзған жағдайларда қолданылатын
санкциялар анықталуы қажет.
Шарттың қосымша мән-жайлары бөлімінде қажет болған жағдайда алғашқы
бөлімдерде көзделмеген шарттар белгіленуі мүмкін. Олар: мөлшері мен
мерзімін көрсете отырып міндетін жедел депозит құру; несиелеудің алғашқы
бекітілген шегін немесе несиелеу линиясын өзгерту тәртібі; несиелік шартқа
өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі және т. б.
Сегізінші бөлімде дауларды шешу тәртібі көзделген және ол тараптардың
өзара претензияларын қарау уақытын белгілей отырып дауды келіссөздер арқылы
шешуді және келіссөздер нәтижесінде өзара тиімді келісімге келмеген
жағдайда сотқа жүгінуді қамтиды.
Несиелік шарттың тоғызыншы бөлімі шарттың заңды күшінің мерзімін,
яғни, басталуы мен аяқталуын бекітеді.
Соңғы, оныншы бөлім тараптардың құқықтық мекен-жайлары: почталық
адресі, есептік немесе қорреспондеттік шоттары, телефоны, факсы жазылып,
өкілдігі бар тұлғалар қол қойып, мөр басылады.
Жоғарыда келтірілген шарт жобасы ғана. Ол берілетін несиенің,
мөлшеріне, түріне және мерзіміне қарай, клиент пен банктің несиелік
қатынастарының тұрақтылығына, оның осы банкте есептік шотының болуына,
банктің клиент туралы ақпаратының жеткіліктілігіне, оның қаржылық жағдайына
байланысты өзгеріске ұшырауы мүмкін.
2. Банктердің бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялары.
Бағалы қағаздар рыногындағы банкілік операциялардың түрлері.
Бағалы кағаздар рыногында банктер бағалы кағаздардың эмитенті ретінде,
бағалы қағаздармен операцияларды жүргізгенде делдал ретінде бола алады және
табыс алу мақсатында өз атынан бағалы қағаздармен операцияларды іске
асыруға құқылы.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 129-бабына сәйкес бағалы
қағаз дегенімз белгіленген форманы және міндетті реквизиттерді сақтай
отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік
құқықтарды куәландыратын құжат.
Жоғарыда келтірілген анықтамаға сәйкес “бағалы кағаз” ұғымы бәрінен
бұрын мүліктік құқықты куәландыру тәсілін білдіреді. Дәлірек айтар болсақ,
бағалы кағаздардың іскерлік айналымдағы мақсаты мүліктік құқықтық
қатынастарды растау. Сондай-ақ, бағалы кағаздар тапсыруды және тиісті
құқықтарды іске асыруды қамтамасыз ете отырып, мәмілелерді жүзеге асырудың
мақсимальді деңгеіндегі мүліктік құқықтардың айналымын қамтамасыз ететін
құқықтық механизмінің қажеттілгі нәтижесінде пайда болды. Экономикалық
теорияның ережелеріне сәйкес, бұйымдардың шектеусіз мөлшері иелену,
пайдалану және билеу құқықтарының объектісі болып табылатын материалдық
ресурстардың ролін атқарады.
Мұндай объектілерге деген мүліктік құқық мүліктен ажыратылуы және жеке
зат ретінде - бағалы қағаз түрінде болуы мүмкін. Объектілердің әрбір түріне
өз бетінше мешік объектісі бола алатың сатуға, сатып алуға, кепілге беруге
болатын бағалы қағаздары болады. Мысалы: жерге - ипотекалық куәлік;
жылжыымайтын мүлікке - акция, ипотекалық куәлік; өнімге - коносамент,
фьючерлі контракт, товарлық опцион; ақшаға - облигациялар.
Бағалы қағаз - ақша қаражатына және материалдық товарға мүліктік
құқықты растау ғана емес. Оның құндылығы сол бағалы кағазды иеленушіге
беретін құқықтарымен де түсіндіріледі. Бағалы қағаздың иесі өзінің товарын
немесе ақшасын сол бағалы кағаз ақша немесе товардан артық болған жағдайда
ғана бағалы кағазға ауыстырады.
Экономикалық тұрғыда бағалы қағаз - өзінің ерекше рыногында -бағалы
кағаздар рыногында айналымда болатын ерекше товар. Алайда оның бұйымдық та,
ақшалай тұтынушылық та құны болмайды, яғни физикалық товар немесе қызмет
болып табылмайды.
Бағалы қағаздар сату-сатып алудың және мазмұнына мәміле мен басқа да
заңды айғақтардың негізінде құқықтың бір субъектіден екінші субъектіге етуі
кіретін азаматтық-құқықтық айналымның объектісі болады.
Осылайша, құқықтық және экономикалық ұғымдарды біріктірер болсақ,
төмендегідей анықтама аламыз: яғни, бағалы қағаздар дегеніміз -мүліктік
объекитіге қатысты, материалдық та, материалдық емес те тәсілдермен
расталуы мүмкін, сонымен қатар, азаматтық-құқықтық айналымның жеке-дара
объектісі ретінде бола алатын құқық.
Заңмен бағалы қағаздардың мынадай түрлері бекітілген:
1. Акциялар.
2. Облигациялар.
3. Ипотекалық куәліктер, коносаменттер және бағалы қағаз құзіретіне ие
болатын құжаттардың басқа да түрлері.
4. Құнды қағаздар.
5. Басқа мемлекеттердің заңдарына сәйкес шығарылған, Қазақстан
Республикасы аумағында өкілді орган бекіткен тәртіпте айналымға жіберілген,
шетелдік эмитенттердің бағалы қағаздары.
6. Бағалы қағаздардың Қазақстан Республикасының заңдарымен танылған
басқа да түрлері.
Бірақ бағалы қағаздарды осылайша бөлу жалпы сипатка ие, себебі,
біздің мемлекетімізде корпоративті бағалы қағаздар және мемлекеттік бағалы
қағаздар бар. Сонымен қатар, заң бағалы қағаздардың қор құндылықтары
ретінде қаралатындарын ғана калдыра отырып, төлам құжаттарын (чеқ вексель,
банкілік сертификаттар және т.б.) бағалы қағаздардан бөліп қарастырады.
Корпоративті бағалы қағаздар - мемлекеттік емес заңды тұлғалар
шығаратын қағаздар. Іс жүзінде бағалы қағаздардың кейбір түрлері
корпоративті де, мемлекеттік те болады (Мысалы: облигациялар).
Бағалы қағаздардың жеке түрлерін талдап шығайық.
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша акция дегеніміз -иесіне
акционерлік қоғамның табысының бір бөлігілі дивиденд түрінде алуға,
акционерлік қоғамның істерін басқаруға қатысуға және акционерлік қоғам
жойылған жағдайда оның мүліктерінің бір бөлгін алуға құқығын куәландыратын
бағалы қағаз. Осы бағалы қағазға тән белгісі - оны тек акционерлік қоғам
ғана шығарады және Жарғылық қорға қатысады. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылы 2-мамырда шыққан “Шаруашылық серіктестіктері
туралы” заң күші бар Жарлығы акциялардың екі түрін жей және басымдылығы бар
акцияларды шығару мүмкіндітін бекіткен.
Дүние жүзілік практикада туынды бағалы қағаздардың мынадай түрлері
белгілі:
1). Опцион.
2. Фьючерс.
3. Варрант.
4. Депозиттік қолхаттар және т. б.
Қазақстан Республикасы Президентінің “Шаруашылық серіктестіктері
туралы” заң күші бар Жарлығының 5-бабының 17-тармағында туынды бағалы
қағаздардың бірі - опцион туралы жанама түрде айтылған. Осы тармақка
сәйкес, қоғам Жарғыға немесе акционерлердің шешіміне қарай қызметкерлерге
акциялардың белгілі бір мөлшерін жеңілдктерді пайдалана отырып сатып алуға
құқық бере алады (опцион).
Осылайша опцион бағалы қағаздарды сатып алу немесе сатуда басым құқық
береді. Басқаша айтқанда, опцион - бағалы қағазды бекітілген мерзімге
дейінгі атқару бағасына сату-сатып алу жөніндегі азаматтық-құқықтық шарт.
Бұл құқық үшін ақша қаражаттарының белгілі бір мөлшері төленетіндігін айта
кеткен жөн (сыйақы).
Қаржылық ақша саласы нақты өндірістен туындайтың қосалқы сала ретінде
өндірістік сектормен салыстырғанда ыңғайсыз факторлардың ықпалына кеп
ұшырайды. Нәтижесінде бағалы қағаздарға жасалған инвестициялармен
байланысты шығын тәуекелі туындайды.
Қазақстан Республикасының заңдары заңды тұлғаларға бағалы қағаздар
шығаруға және олармен операциялар жүргізуге шектеулі мүмкіндік береді. Бұл
қатынастардың ерекшелігі бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың басым
көпшілігінде қаржылық - құқықтық реттеуді қолданудың қажеттігіне нұсқайды,
себебі, бағалы қағаздардың кейбір түрлері мемлекеттің қаржылық қызметінің
өнімі ретінде, ал олармен жасалатын операциялар мемлекеттің қаржылық
операциялары болып табылады. Осы тұрғыда мемлекет бағалы қағаздардың
эмиссиясын жүзеге асырады және олардың эмитентінің ролін атқарады.
Бағалы қағаздармен болатын қатынастар қаржылық-құқықтық сипатта болса,
міндетті субъектісі мемлекет болып табылатың біржақты-ерікті сипатқа ие
болады.
Бағалы қағаздар қаржыларды тартудың құралы және сонымен қатар,
қаржылық ресурстар салымының объектісі ретінде қарастырылады. Бағалы
қағаздар товарлық өндіріс пен рынок принциптеріне негізделетін экономиканың
маңызды элементі болып табылады. Бағалы қағаздардың айналымы ақша
айналымына келіп тіреледі, тіпті, кейде, оның құрамдас бөлігі құрайды.
Бірінішден, ақшаны бағалы қағазға және керісінше, бағалы қағазды ақшаға
айналдыру оңай; екіншіден, бағалы қағаздың кейбір түрлері ақша орнына жүруі
мүмкін, яғни, оларды төлем құралы ретінде крлдануға болады.
Банктер өздері берген несиелер бойынша қарыз алушылардан кепілдік
ретінде бағалы қағаздарды қабылдауға құқылы. Кепілдік берінген кезеңде
бағалы қағаздардан түскен табысты алу тертібі банк пен несие алушының
арасындағы несие шартымен анықталады.
Бағалы қағаздармен жасалатын осы операциялардан басқа банктер
депозитарии ретінде қызмет атқарады, яғни, акциялар мен басқа да құнды
қағаздардың есебін, акционерлердің реестрін жүргізеді.
Банктердің бағалы қағаздар рыногындағы қызметі жалпы банкілік лицензия
шеңберінде қарапайым тәртіппен жүзеге асырылады.
Банктердің бағалы қағаздармен жасайтын барлық операцияларын төмендегідей
топтастыруға болады:
1.Банктің бағалы қағаздармен жасайтын өзіндік мәмілелері:
• инвестициялық;
• сауда-саттық.
2. Банктердің кепілдік операциялары.
Банктердің бағалы қағаздармен жасайтын өзіндік мәмілелері банктің
ниеті бойынша банктің өзінің атынан және өз есебінен іске асырылады. Бұл
мәмілелер инвестициялық және сауда-саттық деп екіге бөлінеді.
Банктер табыс табу мақсатында қаражаттарын бағалы қағаздарға салады.
Мұндай қызмет несиелеуге қарағанда альтернативті болып табылады.
Әдетте, банктердің инвестициялық салымдарының негізгі саласы -тұрақты
процентті бағалы қағаздар. Бағалы қағаздар банктің өтемдік резервтерінің
бір формасы. Сондықтан да инвестициялар үшін бағалы қағаздарды тандау
барысында олардың сенімділігіне көп назар аударылады.
Банк өзінің портфелі үшін бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды іске
асыра отырып жеке сатушы ретінде болады. Сауда-саттық операцияларды іске
асыратын банктердің негізгі мақсаты - әр түрлі биржаларда бағалы қағаздың
бір түріне курстың әр түрлі болуынан табыс табу. Бұл операциялар жылдам
атқарылуы керек болғандықтан, нәтижесінде олар бағалы қағаздарға деген
курстың теңесуіне ықдал етеді. Клиент пен банк арасындағы бағалы қағаздар
жөніндегі мәмілелер банкте жасалса тікелей мәмілелер деп аталады.
Инвестициялық компаниялардың ролін атқаратын банктер үшінші
тұлғалардың пайдасына жаңа бағалы қағаздарды орналастыру жөнінде
кепілдіктер беруі мүмкін. Бұл инвестициялық компаниялардың немесе бағалы
қағаздарды орналастырумен айналысатып эмиссиялық консорциумдардың тәуекелін
сақтандыру деп түсіндіруге болады.
Бағалы қағаздарды шығару барысында кепілдік беретін банктер бағалы
қағаздарды орналастырумен шұғылданатын инвестициялық компаниялардың алдында
акциялар мен облигациялық заемдар толық орналастырылмаған жағдайда алдын-
ала келісілген бағамен өз шотына қабылдап алуға міндеттенеді. Заем немесе
акциялар толық орналастырылса банктер тәуекелге барғаны үшін комиссиялық
төлемақы және сыйақы алады. Банктің эмиссиялық қызметімен тікелей байланысы
жоқ кепілдік операцияларды жеке бір банк немесе банктер консорциумы орындай
алады. Банктердің консорциум шеңберіндегі арақатынасының тәртібі олардың
көпжақты келсіммен анықталады.
Банктердің мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізетін операциялары.
Мемлекеттік бағалы қағаздар дегеніміз - мемлекет өзінің қандай да бір
өкілді органы арқылы айналымға шығаратын қағаздар. Қазақстан
Республикасының аумағында мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиясына
республикалық және жергілкті мемлекетінк органдар құқылы.
Мемлекеттік бағалы қағаздар туралы сұрақты ашпай тұрып мемлекеттік
бағалы қағаздардың түрлерін анықтап алған жөн. Қаржылық және азаматтық
құқықтардың арасындағы қайшылықтарды ескерер болсақ, бұл сұрақтың актуальді
екендігі керінеді. Алексей Иванович Худяковтың пікірінше, Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлеріне:
а) акционерлік қоғамдардың акцияларының мемлекеттік пакеті;
б) қазыналық вексельдер және қазыналық бондар түріндегі қазыналық
міндеттемелер;
в) мемлекеттік заем облигациялары (республикалық және жергілікті);
г) мемлекеттік банктердің депозиттік сертификаттары;
д) мемлекеттік банктердің коммерциялық вексельдері жатады.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың жоғарыда аталған түрлерін
А.И.Худяков Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасының банкілік
қызмет туралы мәселелері бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” 1997 жылы 11-шілдеде шыққан заңы қабылданбас
бұрын бөліп көрсеткен болатын. Осы заң актісіне сәйкес, вексель, чек және
банкілік сертификат бағалы қағаздар қатарынан алынып тасталды. Демек,
республика аумағында күші бар заңдарға сәйкес, мемлекеттік бағалы
қағаздарды:
а) акционерлік қоғамдардың акцияларының мемлекеттік пакеті;
б) мемлекеттік заем облигациялары деп бөлуге болады.
Алайда, акционерлік қоғамның акцияларының мемлекеттік пакетің
мемлекеттік бағалы қағаздардың түріне жатқызу акционерлік қоғамды
мемлекеттік емес заңды тұлға деп танитын азаматтық кұқық нормаларына қайшы
келеді. Заң, актілеріне сәйкес, акционерлік қоғамның акцияларын шығару
туралы шешімді мемлекеттің өкілді қаржылық органы болып табылмайтын Жалпы
жиналыс қабылдайды.
Дилер инвестордың тапсырмасы бойынша және инвестордың есебінен
облигациялармен мәмілелер жасай алады. Дилер-банктің алатын комиссиялық
төлемдері оның табыстарын құрайды. Дилер емес банктер және тағы да басқа
заңды және жеке тұлғалар инвестор ретінде болады және мемлекеттік қысқа
мерзімді облигациялар мен басқа да мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу
үшін дилерлермен сәйкес шартқа отырады.
Дилерлер және инвесторлар сатып алған облигациялар уақыттың өтуіне
қарай қайта бағаланып отырылады. Облигацияларды қайта бағалау дегенгміз
облигацияның баланстық құнын анықтау. Ал ол дилердің немесе инвестордың
портфелінде тиісінше жұмыс күнінің соңындағы күйге сәйкес болады.
Облигацияларды қайта бағалау нәтижесінде оның баланстық құнының өсуі
дилер мен инвестордың табысын құрайды және табыс баптарына сәйкес банктің
балансына әсер етеді. Облигациялардың баланстық құнының төмендеуі - шығын
баптарына сәйкес балансқа әсер ететін шығын.
Мемлекетик бағалы қағаздардың келесі бір түрі қазыналық міндеттемелер.
Олардың қызмет етуінің ерекшелігін - олар іске асырылған товарлар және
көрсетілген қызмет үшін ақы түрінде қабылдануы, сондай-ақ, кепілдік пәні
болуы да мүмкін.
Банктер табыс табу мақсатымен қазыналық міндеттемелердің сатып алады.
Проценттік табыстың ставкалары өтеуді бастау мерзіміне қарай бекітіледі
және өтеу мерзімі бірдей деген қазыналық міндеттемелердің барлық түрлері
үшін ортақ болып табылады. Бұл қазыналық міндеттемелердің біртұтас екінші
рыногының қалыптасуына ықпал етеді.
Репо операциясы. Репо операциясы банктер үшін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялардың жаңа, бірақ, банктер, қаржылық компаниялар мен қор
рыногының басқа да қатысушылары кең қолданатын түрі. Репо рыногы қаржы
рыногында пайда болатын қиындықтарға қарамастан дамудың объективті
перспективаларына ие және бірте-бірте оның секторларыпың бірі болуы мүмкін.
Репо операциясының макроэкономикалық маңызы зор. Ол банкілік жүйенің
өтемділігін басқару үшін қолданумен түсіндіріледі.
Репо операциясын қолданудың осы саласы ашық рынокта операциялардың
шеңберін кеңейтетіндігімен, қажетті мақсаттарға аз мөлшердеп шығынмен
жетуге мүмкіндік беретіндігімен маңызды. Банктер үшін уақытша бос
қаражаттарын орналастырудың тәуекелін азайтса, Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкіне туындап отыратын ауытқуларды айналып етуге мүмкіндік алады.
Репо - екі бөлімнен тұратын қаржылық операция. Мәмілеге қатысушы
тараптардың бірі екінші тарапқа бағалы қағаздар сатады және сол бағалы
қағаздарды белгіленген уақытта немесе екінші тараптың талабы бойынша сатып
алуға міндеттенеді.
Алғашқы тараптың кейін қайта сатып аламын деген міндеттемесіне сәйкес,
екінші тарап та қайтара сатып алу жөнінде міндеттемені мойнына алады.
Бағалы қағаздарды алғашқы сату бағасы мен кейінгі қайтара сату
бағасының айырмасы болады. Осы бағалар арасындағы айырма репоның бірінші
бөлігінде бағалы қағаздарды сатушы ретінде болған тараптың табысын құрайды.
Іс жүзінде ақша қаражаттарып сатушының табысы репо ставкасының мөлшерімен
апықталады. Бұл репо операциясының басқа қаржылық операциялармен
салыстырғанда тиімділігілі көрсетеді.
Қайтара жасалатын репо - жоғарыда айтылғандай мемле, тек репоның
бірінші бөлігінде бағалы қағазды сатып алушы болған тараптың позициясынан
іске асырылады.
Репо операциясы, әдетте, тараптар арасындағы жасалған шарт негізінде
жүргізіледі.
Репо операциясының тағы да бір анықтамасы бар, яғни, репо операциясы
дегеніміз - бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген несие немесе бағалы
қағаздардың кепілдігімен несие беру.
Заңды күшінің мерзіміне қарай репоның үш түрі болады: түнгі (бір
күндік), ашық (операция мерзімі нақты бекітілмеген), мерзімді (бір күннен
астам уақытқа, бекітілген мерзіммен). Репоның мерзімділігімен проценттік
ставка да байланысты.
Репо мәмілелері мерзімі және ставкасы бойынша ғана емес, сонымен
қатар, репо шарты жасалған бағалы қағаздардың қозғалыс тәртібі бойынша,
яғни, бағалы қағаздарды сақтау орны бойынша да ажыратылады.
Репо рыногының қызмет ету тәжірибесі көрсетіп отырғандай шарттағы
тараптар, әдетте, бағалы қағаздарды ауыстыру және сақтаудың үш вариантының
бірін қолданады.
Бірінші вариант бойынша репоның бірінші бөлігінде сатып алынған бағалы
қағаздар бағалы қағаздарды сатып алушыға ауысады. Сатып алушы мұндай
жағдайда өзінің несиелік тәуекелін минимүмға түсіреді.
Екінші вариантта бағалы қағаздар репо операциясы бойынша үшінші
тараптың пайдасыпа ауысады. Репоның осы түрі уілікақиы репо атауына ие
болған. Репо шарты бойынша үшінші тарап мәмілеге тікелей қатысушылардың
алдында бірқатар міндеттемелер атқарады: бір тараптың екінші тарапқа
ауыстырған бағалы қағаздарының түрлерін тексереді. Үшінші тарап репо
шартының дұрыс орындалуының кепілі ретінде болады және көрсеткен қызметі
үшін белгілі бір сыйақы алады.
Үшінші варианттың ерекшелігі - сатылған бағалы қағаздар репо шартының
бірінші бөлігі бойынша бағалы қағаздарды сатушының қолында қалады және ол
сатып алушы үшін бағалы қағаздарды сақтаушы болады. Репоның мұндай түрін
дестүрлі түрде “снішмдік репосы деп атайды және ол бағалы қағаздарды
аударуға байланысты шығынпың минимальді болуымен; несиелік тәуекелдің тым
жоғары деңгейімен сипатталады. Сонымен бірге, бағалы қағаздарды сатушы
бұрын өзінің меншігнде болған бағалы қағаздардың есебін жүргізін отыруы
керек.
Репо операциясын жүргізу барысында репоның бірінші белгіліде сатып
алынған бағалы қағаздардан айырмашылығы бар бағалы қағаздарды қайта сатып
алу, яғни, бағалы қағаздарды басқа бағалы қағаздармен ауыстыру мүмкіндігі
бар. Ауыстыру құқығы бағалы қағаздар шартында жазу арқылы іске асырылады.
З. Валюталық операциялар.
Валюталық операцияларды реттеу. Валюталық реттеу - мемлекеттің бағалы
қағаздармен жасалатыы мәмілелерді жасау тәртібін және олармен есептесуді
реттеуте бағытталған қызметі. Мемлекеттер валюталық реттеудің көмегімен
валюталық операцияларды, шетелдік азаматтар мен заңды тұлғаларға несиелер
мен заем беруді, шет елдерге валюта шығару және шет елдерден валюта
енгізуді мемлекеттің бақылауына алып, төлемдік баланс тендігін және
валютаның тұрақтылығын сақтап қалуға ұмтылады.
Кризистік құбылыстардың тереңдей түсуіне қарай валюталық реттеу
саласының кенеюі тенденциясы байқалады. Көптеген елдерде шет елдерге
шығарылатын валютаның мөлшеріне шектеу қойылған, шет елдік заңды тұлғаларға
несие беруге рұқсат етудің арнайы жүйесі енгізілген. Валюталық реттеу
нормативті сипатқа ие, яғни, ол негізінен халықаральтк валюталық келісімдер
жасау және нормативті актілер шығару жолымен іске асырылады. Мемлекеттердің
басым көпшілігі өз елдерінің экспортерларын шетел валютасында тапқан
табыстарын тапсыруға немесе оларды белгілі бір банктерге салуға
міндеттейді. Көптеген батыс европа мемлекеттерінің валюталық заңдары ұлттық
валюталық рыноктарының регламентациясын бекітеді. Бұл мемлекеттердің
банктері шетелдік қарыз алушыларға ұлттық валютадағы ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді несие беру үшін арнайы рұқсат алуы керек. Валюталық заңдар
уақыт кезеңінің өтуіне қарай валюталық шоттардың режимін, валютаны шығару
шетін бекітін отыруды қарастырған.
Валюталық шектеулер дегеніміз - заңды немесе әкімшілік тыйым салу,
резиденттер мен резидент еместердің валюта және тағы да басқа валюталық
құндылықтармен жасайтын операцияларын шектеу және реттеу. Валюталық
шектеулер - валюталық саясаттың бір формасы.Ол мемлекеттің валюталық
заңымен бекітіледі және халықаралық валюта қоры арқылы мемлекетаралық
реттеудің объектісі болып табылады.
Валюталық шектеулердід мақсаты сан түрлі: төлемдік балансты теңестіру,
валюталық курсты, мемлекеттің ағымдағы және стратегиялық міндеттерін шешу
үшін валюталық құндылықтардың концентрациясын қолдау.
Валюталық шектеулердің мазмұны олардың: орталық және өкілетті
банктерде валюталық операцияларды орталықтандыру, валюталық операцияларды
лицензиялау, шетел валютасын сатып алу үшін валюталық бақылау органының
алдын-ала рұқсатын талап ету, валютаның айналымдылығын шектеу сияқты
негізгі принциптерімен анықталады.
Қазақстан Республикасында валюталық заң қалыптасу сатысында. Қазақстан
Республикасының валюталық заңының негізі Қазақстан Республикасының 1996
жылы 24 желтоқсанда қабылданған “Қазақстан Республикасындағы валюталық
реттеу туралы” заңы болып табылады. Заңда валюталық операцияларды шке
асырудың принциптері, жеке және заңды тұлғалардың валюталық құндылықтарды
иелену, пайдалану және оларға билік етуіне қатысты құқықтары мен
міндеттері, валюта заңдарын бұзғаны үшін жауапкергішілік анықталған.
Бірақ-та, валюталық реттеу туралы заң валюталық реттеу саласын
реттеудің негізгі ережелерін ғана анықтайды. Сол себепті Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкілік валюталық реттеу саласындағы нормативті
актілерінің маңызы зор.
Қазақстан Республикасының аумағындағы күші бар заңдарға сәйкес барлық
валюталық операциялар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі арқылы немесе
валюталық операциялар жүргізуге Ұлттық Банктің лицензиясын алған банктер
және өзге де несиелік мекемелер арқылы іске асырылуы керек. Ұйымдардың
жоғарыда аталған банктерден тыс іске асырған валютаны сату-сатып алу
жөніндегі операциялары заңсыз деп саналады. Барлық резиденттер меншік
формасына қарамастан сыртқы экономикалық қызмет нәтижесінде түскен шетел
валютасын өкілді банктердің шоттарына аударуы тиіс.
Шетел валютасымен және шетел валютасындағы құнды қағаздармен жасалатын
операциялар ағымдағы валюталық операцияларға және капиталдың қозғалысымен
байланысты валюталық операцияларға бөлінеді.
Ағымдағы валюталық операцияларға мыналар жатады:
• товардың импорты мен эксперты, қызметтер, жұмыстар үшін есептесуді
іске асыру үшін, сондай-ақ, экспорттық-импорттық операцияларды 180 күннен
аспайтын мерзімге несиелеумен байланысты есептесуді іске асыру үшін
Қазақстан Республикасынан және Республикаға шетел валютасын аудару;
• 180 күннен аспайтын мерзімге қаржылық несие беру және алу;
• капитал қозғалысымен байланысты салымдар, инвестициялар, несиелер
және басқа да операциялар бойынша проценттерді, дивидендтерді және тағы да
басқа табыстарды Қазақстан Республикасына және республикадан аудару;
• Қазақстан Республикасына және Республикадан саудалық емес сипаттағы
іске асырьиатын аударымдар: жалақыны, пенсияны, алиментті, мұраны және т.
б.
Капиталдың қозғалысымен байланысты валюталық операцияларға мыналар
жатады:
• тікелей инвестициялар, яғни, табыс табу және кәсіпорынды басқаруға
қатысу құқығын алу мақсатымен кәсіпорынның жарғылық қорына қаражат салу,
• портфельді инвестициялар, яғни, бағалы қағаздар сатып алу;
• ғимаратқа меншік құқыгы үшін төленеті аударымдар;
• товардың экспорты және импорты үшін, қызмет, жұмыстар үшін
төлемақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz