Жеке тұлғаның құқықтары және оларды қорғау механизмдері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАРАУ. ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
1.1 Халықаралық құқықтағы жеке тұлғалар құқықтарының халықаралық стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жеке тұлғаның құқықтарын қорғаудың халықаралық механизмдері ... ... ... ... ...9
2 ТАРАУ. ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Еуропа мемлекеттеріндегі жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... .20
2.2 Мұсылман мемлекеттерінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Латын Америка және Африка елдеріндегі құқықтық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ..46
3ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы ... ... ... .53
3.2 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау механиздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
БИБЛИОГРАФИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
1 ТАРАУ. ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
1.1 Халықаралық құқықтағы жеке тұлғалар құқықтарының халықаралық стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жеке тұлғаның құқықтарын қорғаудың халықаралық механизмдері ... ... ... ... ...9
2 ТАРАУ. ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Еуропа мемлекеттеріндегі жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... .20
2.2 Мұсылман мемлекеттерінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Латын Америка және Африка елдеріндегі құқықтық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ..46
3ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы ... ... ... .53
3.2 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау механиздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
БИБЛИОГРАФИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі қазіргі кезде орын алып жүрген жеке тұлғаның, яғни адамның құқықтары мен бостандықтарының құқықбұзушылығын көрсетіп, оның болдырмаудағы институттардың рөлінде жатыр.
Жеке тұлға құқығы өзінің әлеуметтік, ұлттық және азаматтық құрамына қарамастан көптеген мемлекеттердің қазіргі кезеңдегі конституцияларының ірге тасын қалады, яғни бекітіліп, кепілдік алып, мемлекет тарапынан қорғалатын жағдайларға ие болды.Мемлекеттердің басым көпшілігінің адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығын мойындауы қазіргі қоғамдық қозғалыс (социоцентристіктен антроцентристікке) бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.Жеке тұлға құқығы қазіргі кезеңдегі жаһандық мәселелердің бел ортасында тұр, кез келген жаһандық мәселе адам құқығы нысанында болады немесе адам құқығы оның мақсаты және әрекет ету объектісіне айналады.Адам құқығы мен бостандықтары әлеуметтік тәжірибе мен саяси ойлаудағы көзқарастар мен бағыттардың маңызды басымдылығының бірі болып табылуы қажет.
Осылайша, зерттеудің тақырыбын таңдауды келесі себептермен түсіндіруге болады:
Біріншіден, жеке тұлғаның құқықтары қазіргі уақытта халықаралық стандарттарға сай қорғалмайды;
Екіншіден, қазіргі таңда көп адамдар өз құқықтарын білмейтіндіктен, құқықбұзушылыққа тап болады;
Үшіншіден, әлемдегі басқа елдердің құқықтық жағдайын біліп, талдауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты –әлемелдеріндегіжәнеҚазақстанРеспубликасындағыжекетұлғалардыңқұқықтарыменбостандықтарын, қорғаумеханизмдерінзерттеу.
Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді атқару қажет:
— Жеке тұлға ұғымын ашу;
— Жеке тұлғаның халықаралық құқықтағы алатын орнын көрсету;
— Еуропа елдеріндегі жеке тұлғаның құқықтық жағдайын бағалау;
— Мұсылман елдерінің жеке тұлға рөлін анықтау;
— Латын Америка және Африка елдеріндегі жеке тұлғаның құқықтық жағдайын танып білу;
— Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларға қарсы құқық бұзушылықты көрсетіп, қорғау механизмдерін зерттеу.
Қазіргі әлемдік қауымдастықтың дамуы адам құқығы мәселесіне көбірек көңіл бөлу керек екендігін анықтап отыр.
Жеке тұлға құқығы өзінің әлеуметтік, ұлттық және азаматтық құрамына қарамастан көптеген мемлекеттердің қазіргі кезеңдегі конституцияларының ірге тасын қалады, яғни бекітіліп, кепілдік алып, мемлекет тарапынан қорғалатын жағдайларға ие болды.Мемлекеттердің басым көпшілігінің адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығын мойындауы қазіргі қоғамдық қозғалыс (социоцентристіктен антроцентристікке) бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.Жеке тұлға құқығы қазіргі кезеңдегі жаһандық мәселелердің бел ортасында тұр, кез келген жаһандық мәселе адам құқығы нысанында болады немесе адам құқығы оның мақсаты және әрекет ету объектісіне айналады.Адам құқығы мен бостандықтары әлеуметтік тәжірибе мен саяси ойлаудағы көзқарастар мен бағыттардың маңызды басымдылығының бірі болып табылуы қажет.
Осылайша, зерттеудің тақырыбын таңдауды келесі себептермен түсіндіруге болады:
Біріншіден, жеке тұлғаның құқықтары қазіргі уақытта халықаралық стандарттарға сай қорғалмайды;
Екіншіден, қазіргі таңда көп адамдар өз құқықтарын білмейтіндіктен, құқықбұзушылыққа тап болады;
Үшіншіден, әлемдегі басқа елдердің құқықтық жағдайын біліп, талдауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты –әлемелдеріндегіжәнеҚазақстанРеспубликасындағыжекетұлғалардыңқұқықтарыменбостандықтарын, қорғаумеханизмдерінзерттеу.
Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді атқару қажет:
— Жеке тұлға ұғымын ашу;
— Жеке тұлғаның халықаралық құқықтағы алатын орнын көрсету;
— Еуропа елдеріндегі жеке тұлғаның құқықтық жағдайын бағалау;
— Мұсылман елдерінің жеке тұлға рөлін анықтау;
— Латын Америка және Африка елдеріндегі жеке тұлғаның құқықтық жағдайын танып білу;
— Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларға қарсы құқық бұзушылықты көрсетіп, қорғау механизмдерін зерттеу.
Қазіргі әлемдік қауымдастықтың дамуы адам құқығы мәселесіне көбірек көңіл бөлу керек екендігін анықтап отыр.
Нормативті актілер:
1. Қазақстан Республикасының Констиуциясы 30.08.1995 ж.
2. Адам құқықтарының Жалпыға ортақ Декларариясы (1948 ж.)
3. Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халқаралық Пакт (1966 ж.)
4. Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халқаралық Пактіге (1966 ж.) факультативті мәжіліс хат.
5. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пакт (1966 ж.)
6. Конвенция против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания (1984 г.).
7. Балалар құқығы туралы Конвенция (1989 ж.)
8. Адам құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық конвенция (1950 ж.)
9. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық бойынша кеңес. Қорытынды акт (Хельсинки, 1975 ж.)
10. Документ Копенгагенского совещания Конференции по человеческому измерению СБСЕ (Копенгаген, 1990 г.)
11. Адам Құқықтары мен Негізгі Бостандықтары туралы Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының Конвенциясы (1995 ж.)
12. Халықаралық құқық бойынша документтер жиынтығы. Т.1. Алматы: САК,1998.
13. Адам құқығы саласында халықаралық ынтымақтастық: Документтер
мен материалдар. – М.,1995.- Б. 366-369.
14. Адам құқықтары. Негізгі халықаралық документтер.- М., 1989.- 157 б.
Әдебиеттер:
1. Халықаралық құқық. Дәрістер курсы./Г.Б.Хан және т.б. редак. –Алматы: ҚазГЗУ, 2003.-472 б.
2. Досжанова Г.С. Халықаралық құқық бойынша терминдердің түсіндірме сөздігі.-Алматы: Заң әдебиеті, 2003.-67 б.
3. 2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспары.Жалпы ред. басқ. Тастемір Әбішев, Сағынбек Тұрсынов – Астана, 2009. – 136 б.
4.Адамов.В. Права и свобода человека // Фемида. 1998.No9. Б.41-49
5.Даулбаев.А О приоритете индивидуальных прав и свобод // Фемида.1998. No9 С.30-33.
6. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы, 2008. 241 бет
7. Бахмин Б.И. Вторая Всемирная конференция по правам человека // Московский журнал международного права.- 1994.-№1.-С.17-21.
8. Бенджаул М.М. Право международных организации на обращение в Международный суд ООН: итоги и перспективы // Государство и право. 1995. No6. С.3-14.
9. Евменов Л.Ф. Проблемы международной идеологии прав человека: принципы и императивы // Международное право. Беларусский журнал международного права и международных отношений.- 1998.- No5.- С.24-36.
10. Гомьен Д., Харрис Д., Зваак Л. Европейская конвенция о правах человека и Европейская социальная хартия: право и практика. М., 1998.
11. Звягельская И. Угрозы безопасности в Центральной Азии // Свободная мысль –XXI.- 2001. -No8.- С.13-18.
12. Даниленко А. Международные системы защиты прав человека: Учеб. пособие.- М., 1998.- 187 с.
13. Ислам в америке тоже есть // Аргументы и факты. Казахстан. -2004.-28 апреля.
14. Inglehart R., Baker W. Modernization, cultural change and the persistence of traditional values // Amer. Sociological rev. –N.-Y.- Vol. 65, No2.- P. 19-51.
15. Заметки о правах человека и мониторинге прав человека.Хельсинкский фонд по правам человека. Варшава, 1997.
16. Защита прав человека в современном мире. М. Институт государства и
права РАН, 1993.
17. Карташкин В.А. права человека в международном и
внутригосударственном праве.- М., 1995.- 303 с.
18. Квашис В.Е. Смертная казнь и общественное мнение // Государство и
право. 1997. No3.
1. Қазақстан Республикасының Констиуциясы 30.08.1995 ж.
2. Адам құқықтарының Жалпыға ортақ Декларариясы (1948 ж.)
3. Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халқаралық Пакт (1966 ж.)
4. Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халқаралық Пактіге (1966 ж.) факультативті мәжіліс хат.
5. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пакт (1966 ж.)
6. Конвенция против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания (1984 г.).
7. Балалар құқығы туралы Конвенция (1989 ж.)
8. Адам құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық конвенция (1950 ж.)
9. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық бойынша кеңес. Қорытынды акт (Хельсинки, 1975 ж.)
10. Документ Копенгагенского совещания Конференции по человеческому измерению СБСЕ (Копенгаген, 1990 г.)
11. Адам Құқықтары мен Негізгі Бостандықтары туралы Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының Конвенциясы (1995 ж.)
12. Халықаралық құқық бойынша документтер жиынтығы. Т.1. Алматы: САК,1998.
13. Адам құқығы саласында халықаралық ынтымақтастық: Документтер
мен материалдар. – М.,1995.- Б. 366-369.
14. Адам құқықтары. Негізгі халықаралық документтер.- М., 1989.- 157 б.
Әдебиеттер:
1. Халықаралық құқық. Дәрістер курсы./Г.Б.Хан және т.б. редак. –Алматы: ҚазГЗУ, 2003.-472 б.
2. Досжанова Г.С. Халықаралық құқық бойынша терминдердің түсіндірме сөздігі.-Алматы: Заң әдебиеті, 2003.-67 б.
3. 2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспары.Жалпы ред. басқ. Тастемір Әбішев, Сағынбек Тұрсынов – Астана, 2009. – 136 б.
4.Адамов.В. Права и свобода человека // Фемида. 1998.No9. Б.41-49
5.Даулбаев.А О приоритете индивидуальных прав и свобод // Фемида.1998. No9 С.30-33.
6. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы, 2008. 241 бет
7. Бахмин Б.И. Вторая Всемирная конференция по правам человека // Московский журнал международного права.- 1994.-№1.-С.17-21.
8. Бенджаул М.М. Право международных организации на обращение в Международный суд ООН: итоги и перспективы // Государство и право. 1995. No6. С.3-14.
9. Евменов Л.Ф. Проблемы международной идеологии прав человека: принципы и императивы // Международное право. Беларусский журнал международного права и международных отношений.- 1998.- No5.- С.24-36.
10. Гомьен Д., Харрис Д., Зваак Л. Европейская конвенция о правах человека и Европейская социальная хартия: право и практика. М., 1998.
11. Звягельская И. Угрозы безопасности в Центральной Азии // Свободная мысль –XXI.- 2001. -No8.- С.13-18.
12. Даниленко А. Международные системы защиты прав человека: Учеб. пособие.- М., 1998.- 187 с.
13. Ислам в америке тоже есть // Аргументы и факты. Казахстан. -2004.-28 апреля.
14. Inglehart R., Baker W. Modernization, cultural change and the persistence of traditional values // Amer. Sociological rev. –N.-Y.- Vol. 65, No2.- P. 19-51.
15. Заметки о правах человека и мониторинге прав человека.Хельсинкский фонд по правам человека. Варшава, 1997.
16. Защита прав человека в современном мире. М. Институт государства и
права РАН, 1993.
17. Карташкин В.А. права человека в международном и
внутригосударственном праве.- М., 1995.- 303 с.
18. Квашис В.Е. Смертная казнь и общественное мнение // Государство и
право. 1997. No3.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТАРАУ. ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
1.1 Халықаралық құқықтағы жеке тұлғалар құқықтарының халықаралық стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жеке тұлғаның құқықтарын қорғаудың халықаралық механизмдері ... ... ... ... ...9
2 ТАРАУ. ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Еуропа мемлекеттеріндегі жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... .20
2.2 Мұсылман мемлекеттерінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Латын Америка және Африка елдеріндегі құқықтық жағдай ... ... ... ... ... ... ... . .46
3ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы ... ... ... .53
3.2 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау механиздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
БИБЛИОГРАФИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..78
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі қазіргі кезде орын алып жүрген жеке тұлғаның, яғни адамның құқықтары мен бостандықтарының құқықбұзушылығын көрсетіп, оның болдырмаудағы институттардың рөлінде жатыр.
Жеке тұлға құқығы өзінің әлеуметтік, ұлттық және азаматтық құрамына қарамастан көптеген мемлекеттердің қазіргі кезеңдегі конституцияларының ірге тасын қалады, яғни бекітіліп, кепілдік алып, мемлекет тарапынан қорғалатын жағдайларға ие болды. Мемлекеттердің басым көпшілігінің адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығын мойындауы қазіргі қоғамдық қозғалыс (социоцентристіктен антроцентристікке) бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді. Жеке тұлға құқығы қазіргі кезеңдегі жаһандық мәселелердің бел ортасында тұр, кез келген жаһандық мәселе адам құқығы нысанында болады немесе адам құқығы оның мақсаты және әрекет ету объектісіне айналады. Адам құқығы мен бостандықтары әлеуметтік тәжірибе мен саяси ойлаудағы көзқарастар мен бағыттардың маңызды басымдылығының бірі болып табылуы қажет.
Осылайша, зерттеудің тақырыбын таңдауды келесі себептермен түсіндіруге болады:
Біріншіден, жеке тұлғаның құқықтары қазіргі уақытта халықаралық стандарттарға сай қорғалмайды;
Екіншіден, қазіргі таңда көп адамдар өз құқықтарын білмейтіндіктен, құқықбұзушылыққа тап болады;
Үшіншіден, әлемдегі басқа елдердің құқықтық жағдайын біліп, талдауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – әлем елдеріндегі және Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын, қорғау механизмдерін зерттеу.
Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді атқару қажет:
Жеке тұлға ұғымын ашу;
Жеке тұлғаның халықаралық құқықтағы алатын орнын көрсету;
Еуропа елдеріндегі жеке тұлғаның құқықтық жағдайын бағалау;
Мұсылман елдерінің жеке тұлға рөлін анықтау;
Латын Америка және Африка елдеріндегі жеке тұлғаның құқықтық жағдайын танып білу;
Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларға қарсы құқық бұзушылықты көрсетіп, қорғау механизмдерін зерттеу.
Қазіргі әлемдік қауымдастықтың дамуы адам құқығы мәселесіне көбірек көңіл бөлу керек екендігін анықтап отыр. Жеке тұлға құқығы мен бостандығының заңдылық тұрғыда бекітілуі, олардың қамтамасыз етілуі саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени т.б.жүйелердің қалыптасып, динамикалық дамуының қажетті шарттары болып табылады. Жеке тұлға құқығы, оның қамтамасыз етілуі – әлемдік тұрақты даму стратегиясының маңызды факторы болатын демократиялық, құқықтық құндылықтарға негізделген мемелекет дамуының түпкілікті мақсаты және басты нәтижесі.
Жеке тұлға институтының қоғамда пайда болуы мен қалыптасуын ғылыми зерттеу дәрежесін отнадық және шетел ғалымдарының еңбектерінен көруге болады. Бұл мәселеге Қазақстанда ТА.Ағдарбеков, М.Т.Баймаханов, С. С.Қ.Амандықова, Башимов, С.З.Зиманов, С. Өзбекұлы, З.Ж.Кенжалиев, А.К.Мұхтарова, Ғ.С.Сапаргалиев, С.Н. Сәбiкенов, Н.А. Шайкенов, С.А.Табанов сияқты ғалымдардың жұмыстары арналған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған қайнар көздер тізімдерінен тұрады.
1 ТАРАУ. ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
1.1 Халықаралық құқықтағы жеке тұлға құқықтарының халықаралық стандарттары
Жеке тұлға ұғымын қарастырар алдында алғаш рет Рим құқығында пайда болған тұлға терминін талдап көрейік. Тұлға деп Рим құқығында жеке адамдар мен топтар, басқаша айтқанда заңды тұлғалар танылды. Техникалық термин тұлға яғни persona (лат тілінен аударғанда-маска) құқық қабілеттілікті ерекшелендіру кезінде қолданылатын абсрактілі термин. Тұлға және меншік-азаматтық құқықтағы белсенді және бәсең бастаулар. Шынымен, сонау Рим заңгерлері біз қолданып жүрген барлық құқықтар тұлғаға қатысты не болмаса меншікке қатысты пайда болады деп айтқан. Рим құқығы тұлғаны үздіксіз үш мәртебемен байланыстыра отырып; status liberitas, яғни адам еркін (құл емес) болуы, status civitatis, яғни ол азаматтық мәртебеге ие болуы, status familiae, басқа тұлғаның билігіне бағынбауы деген үш мәртебеге сәйкес тұлғаның құқықтық жағдайын анықтаған.
Қазіргі азаматтық құқық адам құқықтарының теңдігін негізге ала отырып, мұндай айырымдарды білмейді бірақ тұлғаның азаматтығына, жасына, отбасылық жағдайына қарап ерекшелейді.
Г.Ф.Шершеневич былай жазған Жеке тұлға-бұл адаммен сәйкес келетін құқық субьектісі.... Сонымен қатар Савиньи құқық субъектісі ретінде еркіндік қабілеті бар тұлғаларды және субъективті құқық– бұл индивидтің еріктілігінен– туындайтын ұғым. Гельдер бұл тұжырымды құқық субьектісі ретінде әрекет қабілетті адамдарды тану керек деп анығырақ толықтырған.
Рим құқығында да, феодализм кезіндегі цивилистикалық доктриналарда да, құқық субъектісі және тұлға терминдері сәйкес келмеген, себебі құлдар құқық субъектілігіне ие болмаған және jus civile құқығының да, jus gentium құқығының да субъектісі болып саналмады, ол жай ғана меншік ретінде қарастырылды.
Д.Н.Бахрах осы тақырыпты терең зерттей отырып субъектілерді дифференциациялау керек деп ұсынды. Оларды КСРО-ның азаматтары, шетелдіктер және апатридтер деп бөлу керек деді.Сонымен қатар, құқық салаларының айырмашылығын олардың субъектілерінен де көру керек дейді.
Құқық субъектісі ретінде абсрактілі, жалпы барлық құқық салаларына тиесілі, саласына қарай құқықтар мен міндеттерге ие тұлғаны (жеке немесе заңды тұлғаны) түсіну керек. Қазіргі шарттарда құқық субъектісі және тұлға ұғымдарын бөлек қарастыру мүмкін емес. Чезаре Санфиллино объективті құқықтардың адресаты болатын екінші жақтан құқық субъектіліктің иегері болатын субъектінің заңи атауы тұлға деп айтады.
Атақты француз цивилисті Жюллио де ла Мораньдер Тұлғалар бұл құқықтың субъектілері; белсенді субъектілер, егер олар құқықтардың иемденушілері болса, мысалға кредитор. Бәсең субъектілер, егер құқық оларға қатысты жүзеге асырылып отырса. Құқық субъектісі болып азаматтық құқықтық қатынастарға түсуге азаматтық жағдайы және қабілеті бар адамдар табылады.
Азаматтық құқықтың субъектілік мәселесін зерттей отырып М.К.Сулейменов құқық объективті түрде азаматтық құқық субъектілерінің құқықтық жағдайын анықтайтын нормалардың жиынтығы бірақ құқық ұғымымен құқық субъектілік, тұлғаның құқық субъектісі бола алу қабілеті ретінде, құқық қабілеттік, әрекет қабілеттілік терминдері субъективті түрде байланысты.
Құқық субъективті түрде – құқықтық қатынастардың элементі. Құқықтық қатынас болмаса құқық та болмайды. Құқық субъектісі және құқықтық қатынастар субъектісі ұғымның арасындағы айырмашылық даулы мәселе. Құқық субъектісі ұғымы құқықтық қатынастар субъектісінен әлдеқайда кеңірек. Мысалы, жаңа туған бала құқық қабілетті тұлға деп есептеледі, бірақ құқықтық қатынастардың субъектісі бола алмайды, себебі ол құқықтық қатынастарға түсіп отырған жоқ. Құқықтық қатынастардың қатысушысы болу қабілеті – бұл құқықтармен міндеттерді жүзеге асыра алу қабілеті. Бұл қабілет тұлғаның азаматтық жағдайына байланысты, ол бір елдің азаматы болып табылады ма, әлде шетелдік пе, ол кәмелеттік жасқа толды ма, толмады ма, оның отбасы жағдайы қандай деген мәселелерге байланысты.
Р.О. Халфинаның ойы бойынша құқықтық қатынастардың қатысушы құқық субъектісі ұғымынан тар. Бұл екі ұғым, әр түрлі құқықтық мағыналары бар бөлек терминдер. Жеке тұлға - заңды тұлғаға (қоғамдық құрылыс) қарағанда, құқық субъектісінің индивидуалдылығын айқындайтын арнайы термин. Мәні бойынша заңда қолданатын жеке тұлға, адам, индивид атауларының мағынасы бір. Индивид – бұл өзгеше психофизикалық ерекшеліктерге ие адам. Жеке тұлғалар қатынастарға - тұлға, адам және қоғам ретінде түседі. Жеке тұлғалар және олар құрған қоғам, белгілі бір құқықтық қатынастың қатысушысы болуына жол беретін әртүрлі құқықтық мәртебеге ие болады.
Жеке тұлғалардың құқықтық жағдайын, олардың нақты бір мемлекеттегі құқықтары мен міндеттерін анықтау үшін сол мемлекеттің ұлттық заңнамасы қолданылады. Мысалы, халықаралық жеке құқықта шетелдік азаматтарының азаматтық-құқықтық жағдайына, сонымен қатар азаматтығы жоқ және босқындарға басты назар аударылады.
Жеке тұлға құқығы мен бостандығының заңдылық тұрғыда бекітілуі, олардың қамтамасыз етілуі саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени т.б. жүйелердің қалыптасып, динамикалық дамуының қажетті шарттары болып табылады. Жеке тұлға құқығы, оның қамтамасыз етілуі – әлемдік тұрақты даму стратегиясының маңызды факторы болатын демократиялық, құқықтық құндылықтарға негізделген мемелекет дамуының түпкілікті мақсаты және басты нәтижесі.
Әлемдік көлемде таралып жатқан саяси процесстер (әлемдік социалистік жүйенің құлдырауы, ядролық соғыс қаупі, жаңа әлемдік тәртіптің орнауы, жаһандану) әлемдік саясаттың жаһандық сипатын, оның жекелеген адам тағдырына, өміріне, құқығы мен бостандығына әсерінің зор екенін көрсетіп отыр. Әлемдік жаңа саяси нақты жағдайларға сәйкес адам құқығы мен бостандығын барынша толығырақ жүзеге асыру мәселесі өзекті мәселелердің біріне айналуда. Күштеу мен наша сату, халықаралық терроризм, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстар және т.б. қауіптер жекелеген адамның саяси мәртебесіне нұқсан келтіру жағдайларына орын берді, яғни әлемдік саясат көлемінде адам құқығына қатысты немқұрайлы қатынастарға жиі жол берілді.
Жеке тұлға құқығын қамтамасыз ету құралдары ретінде практикада қолданысқа түскен әр түрлі жолдар, суверенитетті шектеу және гуманитарлық интервенция әлемдік қауымдастық тарапынан біркелкі бағаланбады және белгілі бір дағдарыстық ахуал тудырды (әсіресе Косово мен Ирактағы оқиғаларға қатысты). Жеке тұлға құқығы – әлемдік қауымдастықта немесе белгілі бір мемлекет ішіндегі саяси және әлеуметтік – экономикалық процесстер нәтижесінде пайда болған өзінің ішкі қайшылықтары бар, оны әлі де жетілдіруді талап ететін, ашық жүйе. Жеке тұлға құқығы жүйесіндегі аталмыш қайшылықтарды шешу, әлемдік жаһандану мен халықаралық-саяси қарама-қайшылықтар жағдайында адам құқығы мен бостандықтарын қамтамасыз ету маңызды ғылыми талдауды қажет етеді.
Өкінішке орай, жеке азаматтарға қатысты алғанда адам құқығы мен бостандықтарының бұзылуының көпшілігі барлық құрылықтарда мемлекеттарапынан болып отыр (азаматтық, сөз және өз пікірін білдіру бостандығы, ұйымға бірігу бостандығы, жеке басқа қол сұғылмаушылық құқығы т.б.), соның ішінде ұлтаралық және конфессияаралық қақтығыстар, қоғамдағы әртүрлі экономикалық және саяси күштердің күресі. Адам болмысындағы көптеген маңызды сұрақтардың шешімін таппауы, тұтастай алғанда мемлекеттердің әлеуметтік, саяси және азаматтық құқықтар мен бостандықтарды бұзуы мен аяқ асты етуі - қазіргі кезеңнің нақты көрінісі міне осындай.
Қоғамдық өмірдегі жаңа құбылыстар мен ағымдардың пайда болуы адам құқықтары мен бостандықтарының үздіксіз дамуына, адам құқықтары мен бостандықтарының мазмұнын кеңейтуге ықпал етеді. Ғылыми – техникалық прогресс нәтижесінде пайда болған мәселелер, соның ішінде биология мен генетика, жаһандық ақпараттану, экология және биоресурстар жекелеген адамның мүддесін білдіретін саяси шешімдер қабылдауды талап етеді. Адам құқықтары мен бостандықтар аясының, мазмұнының, жүзеге асырылу мүмкіндіктерінің кеңеюі осы бағыттағы мемлекеттік сяасаттың жүзеге асырылуын қажет етеді.Сондықтан адам құқығы көзқарастары, әлемдік саясаттың және халықаралық әрекеттер мен әлемдегі көптеген мемлекеттердің сыртқы саясатының басты бір реттеуші күші бола отыра әлемдегі құқықтық, саяси, адамгершілік және әлеуметтік жаңа көзқарасын қалыптастыруды талап етеді.Адам құқығы мен бостандығы мәселесі аталмыш саладағы ахуалдардың шиеленісуіне байланысты ұлттық, аймақтық және халықаралық деңгейде әлеуметтік практиканың барлығында ерекше маңызға ие болады.
Жеке тұлға құқығы мен бостандығы көпқырлы, күрделі құбылыс ретінде қоғамдық санада жан-жақты жоспарлы түрде бейнеленеді. Әр түрлі әлемдік көзқарастарға, әдістемелік тәсілдер мен саяси ұстанымдарға негізделген адам құқығы мен бостандығын елестету қоғамдағы адам құқығы туралы ұғымдар нысандарының жиынтығын береді. Адам бостандықтары, оның құқықтары мен міндеттері әрбір тарихи кезеңге сәйкес өзіндік сипатқа ие болып отырды. Қазіргі кезеңдегі адам құқығы біртіндеп қалыптасты: алдымен құқықтар мен бостандықтар, содан кейін пайда болған жаңа құқықтар (эволюциялық және революциялық жолдармен) қоғам тарапынан танылды.
Қазіргі кезеңдегі зерттеушілердің басым көпшілігі адам құқықтары мен бостандықтарын тек қана адамның мемлекетпен қатынасы деп пайымдайды.Бұл аталмыш құқықтардың тігінен әрекет етуі деп аталады. Адам құқығының адамдар арасындағы қатынасқа қатысты әдістемесі мен терминологиясын (бұл құқықтардың көлденең әрекет етуі деп аталады) практикада қолдану өз нәтижесін бермеді. Адам құқығы туралы айтқан кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің арасындағы өзара қатынасын айтамыз дейді М. Новицкий. Жалпы алғанда, құқықтар мен бостандықтарға қатысты жағдайлардың барлығы адамның үкіметпен тығыз байланысы негізінде іске асырылады, және бұл аталмыш қатынастардың үш түрлі жолдарының пайда болуына әсерін тигізді. Қоғамдық қатынастардың қалыптасуы адамның үкіметпен қатынасының қандай жолды таңдап алуына байланысты болады. Бірінші тәсілге сәйкес алғашқы үкімет адамдарға белгілі бір құқықтарды береді. Екінші тәсіл үкімет пен халық арасындағы қоғамдық келісім (шын мәнінде конституция нысанындағы) сипатында іске асырылады. Үшінші тәсілге сәйкес табиғи және ажыратылмайтын құқықтарға ие болған адамдар мемлекетті құру мен билікті қалыптастыру мәселесін шешеді, яғни адамдар өмірін жақсартуды негізгі міндет етіп қояды. Үшінші тәсіл өкіметтің тек қана заңмен рұқсат етілген әрекеттерді ғана іске асыруын, ал адамдардың заңмен тиым салынбаған әрекеттің барлығын жасай алуын қарастырады. Жеке тұлға құқығы көзқарасының мәні де осында.
Құқықтар мен бостандықтардың қазіргі көзқарастары адам құқықтарының қорғалуының әр түрлі аясында мемлекетте міндетті заңдылық нормаларды қалыптастыруда жалпы танылған халықаралық актілерде нақты бейнеленеді. Бұл халықаралық-құқықтық актілер әртүрлі мәдени және тарихи жағдайларды мойындаған мемлекеттің адам құқығын қорғаудың ең төменгі деңгейдегі үлгісін құрайды. Белгілі бір деңгейде анықталған адам құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы – бұл әртүрлі елдерде өзіндік нәтижеге ие болған саяси күрестердің жемісі. Құқықтар мен бостандықтардың құрамы қоғамның әлеуметтік – экономикалық, саяси және мәдени даму деңгейіне, саяси тәртіпке, қоғамдық – саяси күштердің орналасуына сәйкес толықтырылып отырады. Әлемдік қауымдастықтың (БҰҰ, Еуропа Кеңесі басқа да аймақтық жүйелер аясында) адам құқығының жекелеген елдерде әлемдік стандартын құрастыруы сол елдің өзіне тән адам құқығына қатысты көзқарасының қалыптасуына, саяси, әлеуметтік- экономикалық жағдайының, мәдениетінің, дәстүрінің даму деңгейін көрсететін өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының құрамын кеңейтуге ықпалын тигізеді. Егер мысалы, еуропалық мәдениетте көптеген жағдайда жеке тұлғаға артықшылықпен қарайтын либералдық үлгі орын алған болса, ал шығыстық мәдениетте адам құқығы толықтай қоғам мен мемлекеттің мүддесіне бағындырылған. Сондықтан, әлеуметтік практикада адам құқығы кез келген қоғамдық жүйеге жұмыс істейтін және біркелкі болуы тиіс емес. Жеке тұлға құқығына қатысты жаңа қоғамдық құбылыстардың пайда болуы, адам құқығы туралы ағымдардың өзіндік талқылануы, адам құқығы ұғымы көлемінің ұлғаюы адам құқығы туралы ой-пікірлерге өзгерістер енгізуді ғана емес, сонымен бірге оның ары қарай ғылыми зерттелуін де қажет екендігін көрсетіп отыр.
1.2 Жеке тұлғаның құқықтарын қорғаудың халықаралық механизмдері
Қазіргі кездегі жеке тұлға құқығын қорғаудың халықаралық жүйесі үш деңгейден тұрады: халықаралық, аймақтық және ұлттық. Жеке тұлға құқықтарын қорғаудың халықаралық механизмдері Біріккен Ұлттар Ұйымымен, БҰҰ Жарғысымен және адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясымен астасып жатыр. Соңғысы саяси беделінің жоғарлығы сонда, оның қағидалары әлемдегі көптеген елдердің конституцияларына енгізіліп, адам құқығын қорғаудың халықаралық жүйесін қалыптастыруға, халықаралық саясат пен халықаралық қатынастардың дамуына маңызды әсер етті. Халықаралық құқық және сонымен бірге саясаттың дамуы ауқымды саяси ынтымақтастыққа талпынуға жол ашып отыр. БҰҰ халықаралық ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін ғана емес, сонымен бірге оның механизмдерін, халықаралық құқықтық актілердің заңдылық күшіне енудегі қажетті органдардың жүйесін де құрып берді. Әлемдік өзгерістерге байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымына жаңаша көзқараспен қараудың қажеттілігі туындады, яғни БҰҰ адам құқығын қорғау саласындағы халықаралық саясат пен мемлекетаралық ынтымақтастықта басты бағыттаушы орталық болып табылуы тиіс.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам құқығы саласында халықаралық ынтымақтастық Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) негізін қалады. 1945 жылы 26 маусымда әлемдік 50 мемлекеттің өкілдері БҰҰ Жарғысын қабылдау үшін Сан – Францискоға жиналды. БҰҰ-ң Жарғысы – аталмыш халықаралық ұйымның құрылу тәртібі мен әрекет етуін реттейтін, мемлекеттердің адам құқығы саласындағы ынтымақтастығының құқықтық негізін қалайтын маңызды құжат. БҰҰ-ның мақсаты Жарғының 1 бабында анықталған, ол – адам құқығы мен баршаға ортақ негізгі бостандықтарды сыйлауды дамыту және мадақтауда мемлекетаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру. БҰҰ-ң орталығы Америка Құрама Штатының Вашингтон қаласында орналасқан. Бұл қалаға барлық БҰҰ-ға мүше елдерінің өкілдері БҰҰ Бас Ассамлеясына қатысу үшін жыл сайын жиналады.
Жарғының 55- бабында БҰҰ -ға мүше мемлекеттердің нәсіліне, жынысына, тілі мен дініне қарамастан адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды жалпы сақтау мен сыйлау барлығына ортақ халықаралық құқықтық міндеттері анықталған, яғни БҰҰ-ның Жарғысы нәсіл, жыныс, тіл, дін тәрізді қаналуға жатпайтын төрт қағидаға басты мән бере отырып баршаның тең құқылығын орнатады.[1] 1-ші және 55-ші баптарда көрсетілген жағдайлар адам құқығы саласындағы БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің құқықтық негізін құрайды және бұл ынтымақтастықтың бағытын анықтайды. Жарғы БҰҰ мүшелеріне адам құқығы саласы бойынша міндеттемелерді жүктейді. Сол себепті БҰҰ Жарғысы адам құқығы мен бостандығы саласында тәуелсіз мемлекеттер мен халықтардың ынтымақтастығын нығайтудың негізгі саяси және заңдылық іргетасы болды.
Жеке тұлға құқығы саласындағы халықаралық ынтмақтастық төмендегідей бағыттарды белгілейді:
адам құқығы саласы бойынша халықаралық құқықтық актілерді құрастырып, қабылдау;
мемлекеттердің ішкі заңдылықтарын қабылданған құжаттарғасәйкестендіру;
анықталған міндеттемелерді нәтижелі түрде жүзеге асыру мақсатында мемлекеттердің ынтымақтастығы;
міндеттемелердің орындалуын халықаралық бақылауды ұйымдастырып, жүзеге асырудағы мемлекеттердің ынтымақтастығы (адам құқығы бойынша қабылданған келісімдерді жүзеге асыруда арнайы халықаралық органдардың құрылуына ықпал ету).
Адам құқығына қатысты БҰҰ Жарғысының шарттары кейінірек әртүрлі халықаралық құжаттармен нақтыланып, дами түсті. Бүгінгі күнге дейін БҰҰ аясында көптеген халықаралық құжаттар қабылданды, соның ішінде адам құқығын қорғаудың әр саласы бойынша мемлекеттердің әрекет етудегі міндетті заңдылық нормаларын қалыптастыратын келісім шарттар, конвенциялар мен пактілер де бар.
Әмбебап құжаттар негізгі төрт актімен сипатталады: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948ж), экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пакт, азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (1966 жылы қабылданып, 1977жылы күшіне енді), егер жеке құжат деп танитын болса азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакттің факультативті хаттамасы. Аталмыш құжаттардың заңдылық күштері әр түрлі, бірақ жиынтығында олар адам құқығы саласы бойынша мемлекетердің халықаралық ынтымақтастығының негізін құрайды. Адам құқығы туралы алғашқы толыққанды халықаралық құжаттың бірі Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы. Ол БҰҰ Жарғысына негізделіп барлық халықтар мен мемлекеттерге адам құқығының жалпы үлгісін анықтап берді. Декларация (лат. хабарлама, өтініш) – белгілі бір қағидаларды жариялайтын халықаралық - құқықтық акт. Декларация міндеттеушілік емес, керісінше нұсқаушылық сипат алады. Сондықтан Декларациялар қабылданғаннан кейін бірден күшіне енеді.
1948 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ-ң Бас Ассамблеясы адам құқықтары мәселесін мұқият зерделеп, әрбір бөлім бойынша дауыс берудің 1400 сатысынан өткізе отырып, адам құқықтар туралы реттелген құқықтар мен бостандықтардың жалпыға бірдей тиімді түрде мойындалуы мен сақталуын бүкіл халықтар мен мемлекеттердің ұмтылыстары арқылы қамтамасыздандыру мақсатын жүзеге асыруда Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдады. Декларация, адам құқықтарын қорғау жолындағы істің дамуын бағалай алатын негізгі эталон ретінде жалпыға бірдей дерлік танылды. Декларация 48 қолдау және 8 қалыс қалған дауыспен қабылданды. Аталмыш құжат тарихта адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын толық қамтыған құжаттың бірі болды.
Декларация заңдылық тұрғыда міндетті болмаса да БҰҰ Жарғысын талқылаудағы беделді құрал ретінде қарастырылады. Көптеген мемлекеттер өздерінің заңдары мен конституцияларында Декларация қағидаларына сілтеме жасап отыр. 30 баптан тұратын Декларация кез келген мемлекетте әрбір адамға тиесілі құқықтар мен бостандықтарды анықтайды. Декларациядағы құқықтар мен бостандықтарды төрт топқа бөлуге болады:
1. Қарапайм құқықтар мен бостандықтар:[2, 3-5,7-12бб.]
өмір сүруге, бостандықта болуға, жеке басына қол сұғылмау құқығы;
құлдықта болмау бостандығы;
азапталуға, қадір-қасіретін қорлайтындай адамгершілікке жатпайтын қатыгездік жолмен жәбірленуге немесе жазалануға тиым салу;
заң алдындағы теңділік;
әділ сот арқылы кепілдіктер берілген құқықтар;
жеке өзінің және жеке отбасылық өміріне өз бетінше араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол сұғуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтіруінен қорғау.
2. Азаматтық құқықтар:[2, 6б, 13-17бб.]
тұлғаның құқықсубъектісі ретінде танылу құқығы;
жүріп-тұру және өз қалауынша тұратын мекен-жайды таңдау бостандығы;
баспанаға деген құқық;
азаматтыққа деген құқық;
некеге тұру және отбасын құру құқығы;
мүлік иемдену құқығы.
3. Саяси құқықтар: [2, 18-21 бб. ]
ой-пікір, ар-ождан, дін бостандығы;
наным-сенім және өз көзқарасын еркін білдіру құқығы;
бейбіт жиналыстар және ассоциациялар құру бостандығы;
өз елін басқару ісіне қатысу құқығы.
4. Әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар:[2, 22-28бб.]
еңбек ету құқығы және жұмыс түрін еркін таңдау бостандығы;
тең еңбегі үшін тең еңбек ақы алу құқығы;
кәсіподақтарға бірігу құқығы;
тынығу және мәдени демалу құқығы;
анықталған өмір деңгейіне деген құқық;
білім алу құқығы.
Декларация әрбір адамның құқықтары мен бостандықтарын ғана емес, санымен бірге олардың қоғам алдындағы міндеттерін және тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудағы шектеуліктерді де анықтап береді. Аталмыш шектеуліктер демократиялық қоғамдағы заңмен анықтағаннан басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық тәртіп және қоғамдық өмір жағдайын тану және сыйлау мақсатында қабылданған. Декларацияның соңғы бабында Декларациядағы ешбір қағида қайсібір мемлекетке, адамдар тобына немесе жеке адамдарға аталмыш Декларацияда баянды етілген құқықтар мен бостандықтарды жоятын қызметпен айналысу немесе іс әрекет жасау құқығын береді деп пайымдалған. Декларация нормаларының міндетті емес сипатына қарамастан, ол мемлекетке қатысты міндетті тәртіп ережелерінің қалыптасуына күшті ықпал етеді. Декларация негізінде адам құқығы мәселелеріне қатысты міндеттілік сипатына ие болған халықаралық келісім-шарттар құрастырылып, қабылданады. Қазіргі кезеңдегі халықаралық құқықта адам құқығын қорғау аясында мемлекетке қатысты заңдылық міндетті нормаларды құрайтын алпысқа жуық әрекеттегі халықаралық келісімдер, пактілер мен конвенциялар бар. Декларацияда көрсетілген ұсыныс беруші нормалар мемлекеттер арасындағы өзара қарым-қатынасқа да әсерін тигізеді, яғни, БҰҰ-ның мүшесі болып табылатын мемлекет, сол сияқты Қазақстан да, БҰҰ-ның нормативті актілерімен есептеспеуіне болмайды. БҰҰ-на мүше мемлекет БҰҰ-ның ереже-рекомендацияларын үнемі бұзған жағдайда, бұл халықаралық ұйым өз жарғылық міндеттеулерін осы мемлекеттің орындамағаны туралы мәселе көтеруіне болады. Декларация бұрынғыдай XXI ғасырда да құқық қорғау саласындағы құқықтың басты қайнар көзі және адам құқығын қорғаудағы жалпыға ортақ қозғалыстың негізі болып қалады.
БҰҰ-ның маңызды жетістіктерінің бірі адам құқығын қорғау саласында барлығын қамтитын нормативтік базаның құрылуы болып табылады.Әлемдік қауымдастық тарихында алғаш рет адам құқықтарын қорғау сұрақтары бойынша заңдардың жалпыға ортақ жиынтығы құрастырылды және бұған барлық мемлекет қосыла алады.
Адам құқығы туралы халықаралық пакт – бұл қатысушы мемлекеттер, яғни, олардың ережелерін ұстануға ресми келіскен мемлекеттер, құқықтардың кең бағытын жүзеге асыруда құрметтеп, кепілдік беру үшін жасалған келісімдер.
БҰҰ шеңберінде жасалған заңды міндеттемелік келісімдердің ішіндегі маңызы бойынша ең көлемділері Азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық Пакт және Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пакт болып табылады. 1966 ж. қабылданып, 1976 ж. өз күшіне енген аталмыш құжаттар мемлекеттің өз азаматтарын қамтамасыз етуі тиіс адам құқығының ең төменгі стандарттарын орнатады. Бұл көзқарастан Пактілер Жалпыға ортақ Декларациямен салыстырғанда бір қадам алдыда тұр. 1998 жылға қарай Азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық Пактіге дамыған елдердің көпшілігімен қатар 140 мемлекет қол қойды. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Пактінің қатысушылары 137 мемлекет болды. Көптеген мемлекеттер қатары соның ішінде АҚШ, бұл құжатты ратификацияламады. Жоғарыда аталған құжаттарды қабылдау маңында орын алған пікір таластар негізінен, бұл пактілердің біреуін ғана немесе екеуін де қабылдау керектігі туралы сұрақтар төңірегіне бағытталған. Көпшіліктің пікірі көптеген мемлекеттерде азаматтық және саяси құқықтар заңды түрде қалыптасқан, сондықтан ол бақылау жүргізетін ерекше орган жағынан қарастырылатын нәрсе болуы мүмкін делінді. Экономикалық, саяси және мәдени құқықтарды жүзеге асыру ол кезде көбінесе тез арада іске асуы мүмкін болмайтын мақсат ретінде қарастырылды, дегенмен Адам құқықтарының Жалпыға ортақ Декларациясы солар сияқты басқа құқықтарға да мән берді. Қазақстан Республикасы 2005 жылы осы Пактілерге қосылды. Осылайша, Пактілер Жалпыға ортақ Декларацияда мазмұндалған көптеген құқықтарды танып, нақтырақ анықтайды, сонымен қатар кейбір қосалқы құқықтарды қарастырады.
Азамтаттық және саяси құқықтар туралы Пактіде нақтылы құқықтар мен бостандықтар анықталған. Бұл әр адамның ажырамас құқығы - өмір сүру құқығы. Пакт өлім жазасы алынбаған мемлекеттерде өлім жазасы ең ауыр қылмыс үшін шығарылатыны анықталған.
6-шы бапта 18-ге толмаған тұлғалар және жүкті әйелдер өлім жазасына кесілмейді деп көрсетілген.[3] Қазіргі уақыттағы жағдайда әлемдік қауымдастық әлемге өлім жазасынсыз келе жатыр. Қылмыстық сотқа ескерту жасау бойынша БҰҰ-ның комиссиясы өзінің соңғы бесжылдық зерттеуінде (1996 ж.) көптеген елдердің заңында көрсетілгендей іс жүзінде де өлім жазасын алып тастау тенденциясының күшейгендігін көрсетеді. 1989 жылдан 1995 жылдың аяғына дейін жазалаудың бұл шарасын тағы да 25 мемлекет алып тастаған. Қорытындысында, 1995 аяғына қарай өлім жазасы 72 мемлекетте толықтай, кейіннен тағы 30 мемлекетте алып тасталынды, ал 90 мемлекетте сақталды. Өлім жазасын алып тастаған барлық мемлекет үкіметтерінің арнайы шағымдарына бұл шара қылмыспен күресудің тиімді тәсілдері туралы қазіргі заманғы ұғымға сәйкес келмейтіндігін көрсеткен. Өлім жазасын алып тастау немесе оны орындауға моратория енгізуге көшу процесіндегі мемлекеттер саны барынша тез жылдамдықпен өсіп келеді (мысалы, Литва, Латвия, Россия). Бірақ бұл бағыттағы өсу барлық жерге тән емес. Кей мемлекеттерде қарама-қарсы бағыттар бақыланып отыр: не өлім жазасы орнатылған (АҚШ-тың екі штатында: Техас және Флорида), не оның қолдану аясының кеңеюі (Қытай, Корея, Сауд Аравиясы). Халықаралық амнистия көрсеткіштері бойынша 1995 ж. қарай әлемдегі бүкіл өлім жазасының 87%-ы Қытай, Иран, Нигерия үлесіне тиген.[4]
Адам құқығы бойынша Халықаралық Пактілермен қатар Біріккен Ұлттар Ұйымы конвенция нысанындағы адам құқығы бойынша бірқатар құжаттарды жасап, қабылдады. Конвенция (латын тілінен келісім шарт, келісім), пакт (лат. келісім шарт) – бұл халықаралық келісім, келісім шарт. Ереже бойынша, Конвенция бұл қандай да бір арнайы сұрақ бойынша, бірыңғай мәселе бойынша келісім түрі. Пактілер - әртүрлі мәселелер тобын қамтитын келісім шарттар. Конвенциялар мен пактілер өз күшіне қабылданғаннан кейін емес, айтылған мемлекеттер санының ратификациясынан кейін енеді. БҰҰ шеңберінде геноцид (115 қол қоюшылар), нәсілдік кемсітушілік (148 қол қоюшылар),бала құқығы (174 қол қоюшы), әйелдер дискриминациясының барлық нысанын жою (85 қол қоюшы) бойынша конвенциялар жасалып, қабылданды. Конвенция мен пактілерге қатысушы мемлекеттер өз мойындарына құжатта берілген міндеттемелерді алады және оларды қатал орындауы тиіс. Қабылданған келісімдердің және олардың міндеттеулерінің орындалуын бақылау үшін оған сәйкес арнайы комитеттер құрылады.
Ашық конвенциялар және пактілердің ерекшеліктері болып келесілер табылады:
олардың дайындалуы мен қабылдануына қатыспаған мемлекеттер оларға қосыла алады;
қатысушы мемлекеттер өз міндеттеулерінен бас тартып, берілген келісімнен шыға алады, яғни оны денонсациялайды (денонсировать – лат. хабардар ету).
Халықаралық бақылау жүйесін құратын, адам құқығы бойынша бірінші құжат Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысанын жою туралы халықаралық конвенция болды (БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1965 ж. қабылдаған). Нәсілдік айырмашылыққа негізделген кез келген астамшылық теориясы ғылыми қатынаста жалған, моральдық қатынаста сыналған, ал әлеуметтік қатынаста әділетсіз және қауіпті және қайда болмасын, теорияда да, практикада да, нәсілдік кемсітушілік ақталмайды. Конвенция кемсітушілікті нәсілдік белгілерге, түсіне, туыстық, ұлттық немесе этникалық шыққан тегіне негізделген, мақсаты мен салдары адам құқықтарын және саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени немесе қоғамдық өмірдің кез келген басқа аймағындағы негізгі бостандықтарды тануды, қолдануды және тең бастамада жүзеге асыруды жою мен төмендету болып табылатын кез келген айырмашылық, өзгешелік, шектеу немесе асыра сілтеу деп анықтады. Бұл конвенция нәсілдік кемсітушілік түсінігін анықтап, теріс жақтарын көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар, нәсілдік артықшылыққа немесе нәсілдік жек көрушілікке негізделген кез келген идеяны таратудың заңмен жазалануын жариялауды және нәсілдік кемсітушілікті көтермелейтін кез келген ұйымды заңға қайшы деп жариялауды міндеттеді.[5]
1969 жылы Конвенцияға қатысушы мемлекеттер ұсынып, сайлаған 18 тәуелсіз сарапшыдан тұратын, нәсілдік кемсітушілікті жоюға бағытталған Комитет құрылды. Мемлекеттер Комитетке өз заңдылықтарының жағдайы және елдегі Конвенция ережелеріне қатысты сұрақтар бойынша тәжірибенің жүзеге асуы туралы баяндамаларды мезгіл-мезгіл ұсынып отырады. Комитет, сондай-ақ, тергеу жүргізіп, шағым түсірген мемлекетті заңды бұзған мемлекетпен достастыруға тырыса алады, сонымен қатар, жеке тұлғалардың хабарларын қарастыра алады. 1998 жылға қарай Конвенцияға қатысушылар 148 мемлекет болды.
1973 жылы БҰҰ-ның бас Ассамблеясы апартейд қылмысын бұлтартпау және ол үшін жазалау туралы Халықаралық Конвенция қабылданды, мұнымен халықаралық құқықта апартейдті қылмыс ретінде қарастыру күшейтілді. Конвенция қылмыс жасалған елде немесе кез келген басқа елде тұратын жеке тұлғалар, ұйымдар және мекеме мүшелері, сондай-ақ мемлекет өкілдері жайындағы апартейд қылмысы үшін халықаралық қылмыстық жауапкершілікті қарастырады. Айып тағылған тұлғалар кез келген Конвенцияға қатысушы мемлекетте сотқа тартылуы мүмкін. Конвенцияға қатысушы мемлекеттер адам құқығы бойынша Комиссия шеңберіндегі арнайы топқа Конвенцияны жүзеге асыру мақсатында қабылданған шаралар туралы мезгілімен баяндамаларын ұсынып отыруға міндетті.
БҰҰ өз әрекетінің басынан Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің әрекет етуші комиссиясы ретінде әйелдер жағдайы бойынша Комиссияны құра отырып, әйелдерге қатысты кемсітулішілікті жоюға ерекше көңіл бөлді.1952 жылы Бас Ассамблея әйелдер құқығына қатысты БҰҰ-ның алғашқы құжаты– Әйелдердің саяси құқықтары туралы Конвенциясын қабылдады.Бұл құжатта әйелдер барлық сайлауда ер адамдармен тең жағдайда дауыс беруге, қоғамдық-мемлекеттік қызметке орналасуға және ұлттық заң белгілеген барлық қоғамдық-мемелекеттік орындауға құқылы деп айтылған. БҰҰ құрылған кезеңде әр он мүше мемлекеттің тек алтауы толығымен әйелдердің сайлауға қатысу құқығын таныған. Бүгін бұл құқық дерлік жаппай танылып отыр.
1979 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы әйелдер жөніндегі кемсітулікшіліктің барлық нысанын жою туралы Конвенция қабылдады (1981 жылы күшіне енді). Конвенция әр түрлі салада, соның ішінде саяси және қоғамдық өмірде, азаматтық, білім алу, денсаулық сақтау, неке және жанұя мәселесінде әйелдер жөніндегі кемсітулішілікті жою мақсатында қабылдануы тиіс шараларды қарастырады. Қазіргі уақытта Конвенцияны 160-тан аса мемлекет ратификациялаған.
1984 жылы БҰҰ–ның Бас Ассамблеясы қинауға және іс-әрекеттің қатігез, адамгершіліктен тыс немесе адами қасиеттерді қорлайтын басқа да түрлері мен жазалауға қарсы Конвенция қабылдады. 1987 жылдың маусымында күшіне енген Конвенция қинауды тергеу немесе куәландыру, мойындату, жазалау, қорқыту, бір нәрсеге мәжбүрлеу немесе кемсітушілікке негізделген кез келген себеппен ресми сипатта жеке тұлғаны арамдатушылық бойынша физикалық немесе адамгершілік тұрғыдан қауіпті ауыру мен азап шегуді қасақана туғызатын кез келген әрекет ретінде анықтады. Сонымен Конвенция анықтамада заңды санкциялар нәтежиесінде пайда болатын немесе кездейсоқ болатын ауру мен қиналу туралы айтылмаған деп анықтайды.[5]
Конвенцияға сәйкес қатысушы-мемлекеттер өзінің ішкі заңдылығында қинауды қолдануды бұлтартпауды қарастырып, қинаулардың заңмен жазалануына кепілдік беріу тиіс. Соғыс, соғыс қаупі немесе ішкі саяси тұрақсыздық сияқты ешбір өзгеше жағдай немесе кез келген басқа төтенше жағдай қинауды қолдануды ақтай алмайды, сондай–ақ, басқа тұлғаның бұйрығыменде қинауды қолдануды ақтаай алмайды. Конвенция арнайы ереже ретінде қинауды жүзеге асыруда күдікті тұлға сот алдында өз қылмыстары үшін жауап берілуі тиіс, егер қатысушы мемлекет оны көрсетпесе, ол кез–келген қатысушы мемлекеттің соты алдына келуі мүмкін деп қарастырады. Конвенцияға сәйкес өкілдігіне қатысушы мемлекеттің берілген Конвенцияны жүзеге асырудағы шаралары туралы баяндамаларды талқылауы енетін, қинауға қарсы Комитет құрылды.
Конвенция, сонымен қатар, қинауды қолданудағы айыптар бар хабарлардың растығын халықаралық деңгейде тексеруді қарастырады, соның ішіне қинауға қарсы Комитет өкілдерінің Конвенцияға қатысушы кез келген мемлекеткке шыға алу рәсімі жатады. Комитет Конвеция ережелерінің бұзылуы туралы жеке тұлғалардың шағымдарын, сондай-ақ, бір мемлекеттің басқа мемлекетке қатысты оның ережелерін орындамағаны туралы шағымдарын, егер де басқа мемлекет бұл факультативті қолданысты таныса ғана қарастыра алатын болды. 55- тен аса елдің Конституциясында қинауларға тура немесе жанама тиым салынған.
1985 жылдың қарашасында БҰҰ–ның Бас Ассамблеясы Кәмелетке толмаған жөнінде әділ соттың атқаруына қатысты БҰҰ–ның минималды стандартты ережелері (Пекин ережелері) қарарын қабылдады. Бұл құжаттың 1.5 тармағы кәмелетке толмағандар деп жеті жастан он сегіз жасқа дейінгі және одан үлкен балалар түсіндірілетінін көрсетті. Мүше мемлекеттер кәмелетке толмағандар үшін қылмыстық жауапқа тартылу жас мөлшер түсінігі танылатын құқықтық жүйеде мұндай жас мөлшерінің төменгі шегі тым төмен жас деңгейімен белгіленбеуі тиіс деп жазды, өйткені олардың көңіл-күй, рухани және интеллектуалды даму деңгейін есепке алу керек. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапқа тартуға мүмкіндік беретін минималды жас мөлшер шегі қандай да бір мемлекеттің тарихи және мәдени ерекшеліктеріне байланысты белгіленеді. Америка аралық жүйе елдерінде кәмелеттік жас жайында біркелкі пікір жоқ. Мысалы, АҚШ-тың құқығы мен тәжірибесі әртүрлі штаттарда ауыр қылмыс жасағаны үшін айыпталған жас қылмыскерлердің ісі үлкендердің қылмыстық сотына берілуі мүмкін, онда істер қаралады және айыпталушылар оның жас мөлшеріне қарамастан сотталады деп куәландырады. 10 штатта заңдылық бойынша 18-ден жас тұлғаларға өлім жазасы кесілмейді. Штаттар қатарында 17 жастан бастап, кейде 10 жастан бастап айыпталушы балалар ісін үлкендер сотына өткізуге рұқсат ететін заңдар бар, сондай-ақ, минималды жас мөлшерін белгілемейтін штаттар да бар. Бұл бірдей қылмыс істеген үшін әртүрлі жазалау шараларын қолдануға және соңында зұлымдықпен өмірден айыруға және заң алдындаңы теңсіздікке алып келеді. Бұл қалыпты-заңды тұрғыдан міндетті болып табылмайтын Американың Құқық және Адам Міндеттері Декларациясының маңызды бабын бұзу болып табылады.
1989 ж. 20 қарашада қабылданған Бала құқықтары туралы Конвенция барлық бала құқықта кемсітушілігі тізімінің ішіндегі барынша толығы және бұл құқықтарды халықаралық құқық күшімен анықтайтын бірінші құжат болып табылады. 1998 ж. қарай оны 191 мемлекет ратификациялады, яғни, бұл әлемдегі мемлекеттердің көпшілігі қол қойған конвенция еді. Тек БҰҰ-на мүше екі мемлекет – АҚШ пен Сомали ғана оған қосылған жоқ.
54 баптан тұратын Балалар құқығы туралы Конвенцияның негізгі идеясы бала мүддесін қамтамасыз етуге бағытталады. Егер ұлттық заңдылық бойынша кәмелетке толудың ертерек жас мөлшері көрсетілмесе, Конвенцияға сәйкес, бала деп 18 жасқа толмаған тұлға танылады. Бүкіл Конвенциядан өтетін маңызды принциптер болып келесілер табылады:
баланың физикалық және адамгершілік жағынан дамуына күш ретінде оның жағдайын жасау мен сақтау қажеттілігін тану;
мемлекеттің бала мүдделерін қамтамасыз етуі;
баланың өмір сүру, өмірін сақтау және даму құқықтарын тану;
баланың жеке басы мен дүниеге көзқарасын құрметтеу;
ата-аналардың балаға жетекшілік ету құқы мен ата-ананың балалар үшін жауапкершілігін тану;
балалардың мүдделеріне сәйкес оларға баламалы қарау мүмкіндігі;
кемсітушіліктің болмауы, яғни, балалар өз құқығын жынысына, нәсіліне, түсіне, тіліне, дініне, ұлттық, этникалық немесе әлеуметтік шығу тегіне, материалды жағдайына, денсаулық жағдайына және баланың дүниеге келуіне, оның ата-анасына немесе заңды қамқоршысына және т.б. қарамастан өз құқықтарын еш кемсітушіліксіз қолдана алады.
Конвенция бала құқығының барлық бағытын қамтиды және бір құқықтың жүзеге асуы басқа құқықтардың жүзеге асуынан ажырамайтынын мойындайды. Құжатта баланың ақыл-ой, адамгершілік, рухани дамуына қажет бостандық салауатты және қауіпсіз орта құруға, дәрігерлік қызметке, азық-түлікпен, киіммен,және тұрғылықты жермен қамтамасыз етудегі жетістіктерге мүмкіндік беретіні белгіленеді. Конвенцияда жетім балалардың, мүгедек балалардың, қашқын балалардың, заңды бұзған немесе бостандығынан айрылған балалардың; есірткі қолданатын және т.б.құқықтарын арнайы қорғау міселелеріне ерекше көңіл бөлінеді. Мысалы, Конвенцияға сәйкес, қашқын балаларға мемлекет қорғау мен гуманитарлық көмек көрсетуге, сондай-ақ баланы оның жанұясымен қосу үшін ата-анасын іздеп табуға көмектесуге міндетті. Конвенцияда балаларды қанау, ұрлау және сату, балаларды зорлаумен байланысты жағдаяттар қарастырылған. Конвенцияның маңызды тұсы болып кәмелетке толмағандардың сотталуына байланысты сұрақтарды реттейтін ережелер табылады. Осылайша, 40 - бапта қылмыстық заңдылықты бұзған балалардың құқын қорғаудың негізгі кепілдіктері белгіленген. Олар:
кінәсіздік презумпциясы;
баланы оған қарсы тағылған айыптар туралы тез арада ақпараттандыру және өзін қорғау үшін заңды көмек алу құқымен қамтамасыз ету;
құзіретті органдар немесе сот органдарының қарастырылатын сұрақтар бойынша адвокаттың міндетті түрде қатысуымен кейінге қалдырмай шешім қабылдауы;
куә ретінде түсінік беруге немесе кінәні мойындауға мәжбүр етуден босату;
тәуелсіз органның немесе соттың қылмыстық істі қайталай қарау мүмкіндігі;
егер бала сот процесінде қолданылатын тілді түсінбесе, оны аудармашының тегін көмегімен қамтамасыз етеді;
қылмысты тергеудің және сот тексеруінің барлық кезеңінде баланың жеке өмірін құрметтеу және т.б.[7] Конвенция кіріспесі БҰҰ-ның соттың кәмелетке толмағандарға байланысты ісіне қатысты минималды стандартты ережелеріне көрсеткіштер беріледі (қысқарт. Пекин ережелері).
1985 жылы БҰҰ қабылдаған Пекин ережелері БҰҰ-на қатысушы мемлекеттер үшін ұсыныс жасау өзгешелікке ие және кәмелетке толмағандардың тергеу және сот тексеруі барысында, сот шешімін шығаруда және әрекет ету шараларын таңдауда, оларды түзеу мекемелерінде ұстау кезінде құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Конвенцияға сәйкес қатысушы мемлекеттер өздеріне баланы денсаулығына қауіп төндіретін және білім алуда бөгет жасайтын жұмысты орындаудан сақтау міндетін алады. Осы мақсатпен мемлекет жұмысқа қабылданудың төменгі жас мөлшерін, жұмыс күнінің ұзақтығын және еңбек шарттарын белгілейді. Конвенцияда жанұяның және ата-ананың балаларды тәрбиелеудегі маңызды рөлі, және мемлекеттің оларға осыларды орындауда көмектесу міндеті танылады. Конвенцияда үш маңызды принцип көрсетілген: Конвенцияның барын білу, онда айтылған құқықтарды түсіну және оларды жүзеге асырудағы әрекеттерді қолдау. Осылайша, Конвенцияның 42 бабы мүше – мемлекеттер Конвенцияның қағидаларын үлкендермен қатар балаларға да таратып, түсіндірулері қажет деп міндеттейді.[8] Сөйте тұра БҰҰ–ң бала құқығы туралы Конвенциясы баланы жеке субъект ретінде таниды, мүше – мемлекеттерден бала құқығын қамтамасыз етуді және баланы тұлға және азамат ретінде қалыптастыруды талап етеді.
2 ТАРАУ. ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Еуропа мемлекеттеріндегі жеке тұлғалардың құқықтық жағдайлары
Еуропада осы кунге дейн нәсілшілдік, антисептизм, гомофобия, исламофобия, ксенофобия, трансфобия және тағы басқа қорқақтық өз шешімін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТАРАУ. ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
1.1 Халықаралық құқықтағы жеке тұлғалар құқықтарының халықаралық стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жеке тұлғаның құқықтарын қорғаудың халықаралық механизмдері ... ... ... ... ...9
2 ТАРАУ. ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Еуропа мемлекеттеріндегі жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... .20
2.2 Мұсылман мемлекеттерінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Латын Америка және Африка елдеріндегі құқықтық жағдай ... ... ... ... ... ... ... . .46
3ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы ... ... ... .53
3.2 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау механиздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
БИБЛИОГРАФИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..78
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі қазіргі кезде орын алып жүрген жеке тұлғаның, яғни адамның құқықтары мен бостандықтарының құқықбұзушылығын көрсетіп, оның болдырмаудағы институттардың рөлінде жатыр.
Жеке тұлға құқығы өзінің әлеуметтік, ұлттық және азаматтық құрамына қарамастан көптеген мемлекеттердің қазіргі кезеңдегі конституцияларының ірге тасын қалады, яғни бекітіліп, кепілдік алып, мемлекет тарапынан қорғалатын жағдайларға ие болды. Мемлекеттердің басым көпшілігінің адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығын мойындауы қазіргі қоғамдық қозғалыс (социоцентристіктен антроцентристікке) бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді. Жеке тұлға құқығы қазіргі кезеңдегі жаһандық мәселелердің бел ортасында тұр, кез келген жаһандық мәселе адам құқығы нысанында болады немесе адам құқығы оның мақсаты және әрекет ету объектісіне айналады. Адам құқығы мен бостандықтары әлеуметтік тәжірибе мен саяси ойлаудағы көзқарастар мен бағыттардың маңызды басымдылығының бірі болып табылуы қажет.
Осылайша, зерттеудің тақырыбын таңдауды келесі себептермен түсіндіруге болады:
Біріншіден, жеке тұлғаның құқықтары қазіргі уақытта халықаралық стандарттарға сай қорғалмайды;
Екіншіден, қазіргі таңда көп адамдар өз құқықтарын білмейтіндіктен, құқықбұзушылыққа тап болады;
Үшіншіден, әлемдегі басқа елдердің құқықтық жағдайын біліп, талдауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – әлем елдеріндегі және Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын, қорғау механизмдерін зерттеу.
Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді атқару қажет:
Жеке тұлға ұғымын ашу;
Жеке тұлғаның халықаралық құқықтағы алатын орнын көрсету;
Еуропа елдеріндегі жеке тұлғаның құқықтық жағдайын бағалау;
Мұсылман елдерінің жеке тұлға рөлін анықтау;
Латын Америка және Африка елдеріндегі жеке тұлғаның құқықтық жағдайын танып білу;
Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларға қарсы құқық бұзушылықты көрсетіп, қорғау механизмдерін зерттеу.
Қазіргі әлемдік қауымдастықтың дамуы адам құқығы мәселесіне көбірек көңіл бөлу керек екендігін анықтап отыр. Жеке тұлға құқығы мен бостандығының заңдылық тұрғыда бекітілуі, олардың қамтамасыз етілуі саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени т.б.жүйелердің қалыптасып, динамикалық дамуының қажетті шарттары болып табылады. Жеке тұлға құқығы, оның қамтамасыз етілуі – әлемдік тұрақты даму стратегиясының маңызды факторы болатын демократиялық, құқықтық құндылықтарға негізделген мемелекет дамуының түпкілікті мақсаты және басты нәтижесі.
Жеке тұлға институтының қоғамда пайда болуы мен қалыптасуын ғылыми зерттеу дәрежесін отнадық және шетел ғалымдарының еңбектерінен көруге болады. Бұл мәселеге Қазақстанда ТА.Ағдарбеков, М.Т.Баймаханов, С. С.Қ.Амандықова, Башимов, С.З.Зиманов, С. Өзбекұлы, З.Ж.Кенжалиев, А.К.Мұхтарова, Ғ.С.Сапаргалиев, С.Н. Сәбiкенов, Н.А. Шайкенов, С.А.Табанов сияқты ғалымдардың жұмыстары арналған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған қайнар көздер тізімдерінен тұрады.
1 ТАРАУ. ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМДЕРІ
1.1 Халықаралық құқықтағы жеке тұлға құқықтарының халықаралық стандарттары
Жеке тұлға ұғымын қарастырар алдында алғаш рет Рим құқығында пайда болған тұлға терминін талдап көрейік. Тұлға деп Рим құқығында жеке адамдар мен топтар, басқаша айтқанда заңды тұлғалар танылды. Техникалық термин тұлға яғни persona (лат тілінен аударғанда-маска) құқық қабілеттілікті ерекшелендіру кезінде қолданылатын абсрактілі термин. Тұлға және меншік-азаматтық құқықтағы белсенді және бәсең бастаулар. Шынымен, сонау Рим заңгерлері біз қолданып жүрген барлық құқықтар тұлғаға қатысты не болмаса меншікке қатысты пайда болады деп айтқан. Рим құқығы тұлғаны үздіксіз үш мәртебемен байланыстыра отырып; status liberitas, яғни адам еркін (құл емес) болуы, status civitatis, яғни ол азаматтық мәртебеге ие болуы, status familiae, басқа тұлғаның билігіне бағынбауы деген үш мәртебеге сәйкес тұлғаның құқықтық жағдайын анықтаған.
Қазіргі азаматтық құқық адам құқықтарының теңдігін негізге ала отырып, мұндай айырымдарды білмейді бірақ тұлғаның азаматтығына, жасына, отбасылық жағдайына қарап ерекшелейді.
Г.Ф.Шершеневич былай жазған Жеке тұлға-бұл адаммен сәйкес келетін құқық субьектісі.... Сонымен қатар Савиньи құқық субъектісі ретінде еркіндік қабілеті бар тұлғаларды және субъективті құқық– бұл индивидтің еріктілігінен– туындайтын ұғым. Гельдер бұл тұжырымды құқық субьектісі ретінде әрекет қабілетті адамдарды тану керек деп анығырақ толықтырған.
Рим құқығында да, феодализм кезіндегі цивилистикалық доктриналарда да, құқық субъектісі және тұлға терминдері сәйкес келмеген, себебі құлдар құқық субъектілігіне ие болмаған және jus civile құқығының да, jus gentium құқығының да субъектісі болып саналмады, ол жай ғана меншік ретінде қарастырылды.
Д.Н.Бахрах осы тақырыпты терең зерттей отырып субъектілерді дифференциациялау керек деп ұсынды. Оларды КСРО-ның азаматтары, шетелдіктер және апатридтер деп бөлу керек деді.Сонымен қатар, құқық салаларының айырмашылығын олардың субъектілерінен де көру керек дейді.
Құқық субъектісі ретінде абсрактілі, жалпы барлық құқық салаларына тиесілі, саласына қарай құқықтар мен міндеттерге ие тұлғаны (жеке немесе заңды тұлғаны) түсіну керек. Қазіргі шарттарда құқық субъектісі және тұлға ұғымдарын бөлек қарастыру мүмкін емес. Чезаре Санфиллино объективті құқықтардың адресаты болатын екінші жақтан құқық субъектіліктің иегері болатын субъектінің заңи атауы тұлға деп айтады.
Атақты француз цивилисті Жюллио де ла Мораньдер Тұлғалар бұл құқықтың субъектілері; белсенді субъектілер, егер олар құқықтардың иемденушілері болса, мысалға кредитор. Бәсең субъектілер, егер құқық оларға қатысты жүзеге асырылып отырса. Құқық субъектісі болып азаматтық құқықтық қатынастарға түсуге азаматтық жағдайы және қабілеті бар адамдар табылады.
Азаматтық құқықтың субъектілік мәселесін зерттей отырып М.К.Сулейменов құқық объективті түрде азаматтық құқық субъектілерінің құқықтық жағдайын анықтайтын нормалардың жиынтығы бірақ құқық ұғымымен құқық субъектілік, тұлғаның құқық субъектісі бола алу қабілеті ретінде, құқық қабілеттік, әрекет қабілеттілік терминдері субъективті түрде байланысты.
Құқық субъективті түрде – құқықтық қатынастардың элементі. Құқықтық қатынас болмаса құқық та болмайды. Құқық субъектісі және құқықтық қатынастар субъектісі ұғымның арасындағы айырмашылық даулы мәселе. Құқық субъектісі ұғымы құқықтық қатынастар субъектісінен әлдеқайда кеңірек. Мысалы, жаңа туған бала құқық қабілетті тұлға деп есептеледі, бірақ құқықтық қатынастардың субъектісі бола алмайды, себебі ол құқықтық қатынастарға түсіп отырған жоқ. Құқықтық қатынастардың қатысушысы болу қабілеті – бұл құқықтармен міндеттерді жүзеге асыра алу қабілеті. Бұл қабілет тұлғаның азаматтық жағдайына байланысты, ол бір елдің азаматы болып табылады ма, әлде шетелдік пе, ол кәмелеттік жасқа толды ма, толмады ма, оның отбасы жағдайы қандай деген мәселелерге байланысты.
Р.О. Халфинаның ойы бойынша құқықтық қатынастардың қатысушы құқық субъектісі ұғымынан тар. Бұл екі ұғым, әр түрлі құқықтық мағыналары бар бөлек терминдер. Жеке тұлға - заңды тұлғаға (қоғамдық құрылыс) қарағанда, құқық субъектісінің индивидуалдылығын айқындайтын арнайы термин. Мәні бойынша заңда қолданатын жеке тұлға, адам, индивид атауларының мағынасы бір. Индивид – бұл өзгеше психофизикалық ерекшеліктерге ие адам. Жеке тұлғалар қатынастарға - тұлға, адам және қоғам ретінде түседі. Жеке тұлғалар және олар құрған қоғам, белгілі бір құқықтық қатынастың қатысушысы болуына жол беретін әртүрлі құқықтық мәртебеге ие болады.
Жеке тұлғалардың құқықтық жағдайын, олардың нақты бір мемлекеттегі құқықтары мен міндеттерін анықтау үшін сол мемлекеттің ұлттық заңнамасы қолданылады. Мысалы, халықаралық жеке құқықта шетелдік азаматтарының азаматтық-құқықтық жағдайына, сонымен қатар азаматтығы жоқ және босқындарға басты назар аударылады.
Жеке тұлға құқығы мен бостандығының заңдылық тұрғыда бекітілуі, олардың қамтамасыз етілуі саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени т.б. жүйелердің қалыптасып, динамикалық дамуының қажетті шарттары болып табылады. Жеке тұлға құқығы, оның қамтамасыз етілуі – әлемдік тұрақты даму стратегиясының маңызды факторы болатын демократиялық, құқықтық құндылықтарға негізделген мемелекет дамуының түпкілікті мақсаты және басты нәтижесі.
Әлемдік көлемде таралып жатқан саяси процесстер (әлемдік социалистік жүйенің құлдырауы, ядролық соғыс қаупі, жаңа әлемдік тәртіптің орнауы, жаһандану) әлемдік саясаттың жаһандық сипатын, оның жекелеген адам тағдырына, өміріне, құқығы мен бостандығына әсерінің зор екенін көрсетіп отыр. Әлемдік жаңа саяси нақты жағдайларға сәйкес адам құқығы мен бостандығын барынша толығырақ жүзеге асыру мәселесі өзекті мәселелердің біріне айналуда. Күштеу мен наша сату, халықаралық терроризм, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстар және т.б. қауіптер жекелеген адамның саяси мәртебесіне нұқсан келтіру жағдайларына орын берді, яғни әлемдік саясат көлемінде адам құқығына қатысты немқұрайлы қатынастарға жиі жол берілді.
Жеке тұлға құқығын қамтамасыз ету құралдары ретінде практикада қолданысқа түскен әр түрлі жолдар, суверенитетті шектеу және гуманитарлық интервенция әлемдік қауымдастық тарапынан біркелкі бағаланбады және белгілі бір дағдарыстық ахуал тудырды (әсіресе Косово мен Ирактағы оқиғаларға қатысты). Жеке тұлға құқығы – әлемдік қауымдастықта немесе белгілі бір мемлекет ішіндегі саяси және әлеуметтік – экономикалық процесстер нәтижесінде пайда болған өзінің ішкі қайшылықтары бар, оны әлі де жетілдіруді талап ететін, ашық жүйе. Жеке тұлға құқығы жүйесіндегі аталмыш қайшылықтарды шешу, әлемдік жаһандану мен халықаралық-саяси қарама-қайшылықтар жағдайында адам құқығы мен бостандықтарын қамтамасыз ету маңызды ғылыми талдауды қажет етеді.
Өкінішке орай, жеке азаматтарға қатысты алғанда адам құқығы мен бостандықтарының бұзылуының көпшілігі барлық құрылықтарда мемлекеттарапынан болып отыр (азаматтық, сөз және өз пікірін білдіру бостандығы, ұйымға бірігу бостандығы, жеке басқа қол сұғылмаушылық құқығы т.б.), соның ішінде ұлтаралық және конфессияаралық қақтығыстар, қоғамдағы әртүрлі экономикалық және саяси күштердің күресі. Адам болмысындағы көптеген маңызды сұрақтардың шешімін таппауы, тұтастай алғанда мемлекеттердің әлеуметтік, саяси және азаматтық құқықтар мен бостандықтарды бұзуы мен аяқ асты етуі - қазіргі кезеңнің нақты көрінісі міне осындай.
Қоғамдық өмірдегі жаңа құбылыстар мен ағымдардың пайда болуы адам құқықтары мен бостандықтарының үздіксіз дамуына, адам құқықтары мен бостандықтарының мазмұнын кеңейтуге ықпал етеді. Ғылыми – техникалық прогресс нәтижесінде пайда болған мәселелер, соның ішінде биология мен генетика, жаһандық ақпараттану, экология және биоресурстар жекелеген адамның мүддесін білдіретін саяси шешімдер қабылдауды талап етеді. Адам құқықтары мен бостандықтар аясының, мазмұнының, жүзеге асырылу мүмкіндіктерінің кеңеюі осы бағыттағы мемлекеттік сяасаттың жүзеге асырылуын қажет етеді.Сондықтан адам құқығы көзқарастары, әлемдік саясаттың және халықаралық әрекеттер мен әлемдегі көптеген мемлекеттердің сыртқы саясатының басты бір реттеуші күші бола отыра әлемдегі құқықтық, саяси, адамгершілік және әлеуметтік жаңа көзқарасын қалыптастыруды талап етеді.Адам құқығы мен бостандығы мәселесі аталмыш саладағы ахуалдардың шиеленісуіне байланысты ұлттық, аймақтық және халықаралық деңгейде әлеуметтік практиканың барлығында ерекше маңызға ие болады.
Жеке тұлға құқығы мен бостандығы көпқырлы, күрделі құбылыс ретінде қоғамдық санада жан-жақты жоспарлы түрде бейнеленеді. Әр түрлі әлемдік көзқарастарға, әдістемелік тәсілдер мен саяси ұстанымдарға негізделген адам құқығы мен бостандығын елестету қоғамдағы адам құқығы туралы ұғымдар нысандарының жиынтығын береді. Адам бостандықтары, оның құқықтары мен міндеттері әрбір тарихи кезеңге сәйкес өзіндік сипатқа ие болып отырды. Қазіргі кезеңдегі адам құқығы біртіндеп қалыптасты: алдымен құқықтар мен бостандықтар, содан кейін пайда болған жаңа құқықтар (эволюциялық және революциялық жолдармен) қоғам тарапынан танылды.
Қазіргі кезеңдегі зерттеушілердің басым көпшілігі адам құқықтары мен бостандықтарын тек қана адамның мемлекетпен қатынасы деп пайымдайды.Бұл аталмыш құқықтардың тігінен әрекет етуі деп аталады. Адам құқығының адамдар арасындағы қатынасқа қатысты әдістемесі мен терминологиясын (бұл құқықтардың көлденең әрекет етуі деп аталады) практикада қолдану өз нәтижесін бермеді. Адам құқығы туралы айтқан кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің арасындағы өзара қатынасын айтамыз дейді М. Новицкий. Жалпы алғанда, құқықтар мен бостандықтарға қатысты жағдайлардың барлығы адамның үкіметпен тығыз байланысы негізінде іске асырылады, және бұл аталмыш қатынастардың үш түрлі жолдарының пайда болуына әсерін тигізді. Қоғамдық қатынастардың қалыптасуы адамның үкіметпен қатынасының қандай жолды таңдап алуына байланысты болады. Бірінші тәсілге сәйкес алғашқы үкімет адамдарға белгілі бір құқықтарды береді. Екінші тәсіл үкімет пен халық арасындағы қоғамдық келісім (шын мәнінде конституция нысанындағы) сипатында іске асырылады. Үшінші тәсілге сәйкес табиғи және ажыратылмайтын құқықтарға ие болған адамдар мемлекетті құру мен билікті қалыптастыру мәселесін шешеді, яғни адамдар өмірін жақсартуды негізгі міндет етіп қояды. Үшінші тәсіл өкіметтің тек қана заңмен рұқсат етілген әрекеттерді ғана іске асыруын, ал адамдардың заңмен тиым салынбаған әрекеттің барлығын жасай алуын қарастырады. Жеке тұлға құқығы көзқарасының мәні де осында.
Құқықтар мен бостандықтардың қазіргі көзқарастары адам құқықтарының қорғалуының әр түрлі аясында мемлекетте міндетті заңдылық нормаларды қалыптастыруда жалпы танылған халықаралық актілерде нақты бейнеленеді. Бұл халықаралық-құқықтық актілер әртүрлі мәдени және тарихи жағдайларды мойындаған мемлекеттің адам құқығын қорғаудың ең төменгі деңгейдегі үлгісін құрайды. Белгілі бір деңгейде анықталған адам құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы – бұл әртүрлі елдерде өзіндік нәтижеге ие болған саяси күрестердің жемісі. Құқықтар мен бостандықтардың құрамы қоғамның әлеуметтік – экономикалық, саяси және мәдени даму деңгейіне, саяси тәртіпке, қоғамдық – саяси күштердің орналасуына сәйкес толықтырылып отырады. Әлемдік қауымдастықтың (БҰҰ, Еуропа Кеңесі басқа да аймақтық жүйелер аясында) адам құқығының жекелеген елдерде әлемдік стандартын құрастыруы сол елдің өзіне тән адам құқығына қатысты көзқарасының қалыптасуына, саяси, әлеуметтік- экономикалық жағдайының, мәдениетінің, дәстүрінің даму деңгейін көрсететін өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының құрамын кеңейтуге ықпалын тигізеді. Егер мысалы, еуропалық мәдениетте көптеген жағдайда жеке тұлғаға артықшылықпен қарайтын либералдық үлгі орын алған болса, ал шығыстық мәдениетте адам құқығы толықтай қоғам мен мемлекеттің мүддесіне бағындырылған. Сондықтан, әлеуметтік практикада адам құқығы кез келген қоғамдық жүйеге жұмыс істейтін және біркелкі болуы тиіс емес. Жеке тұлға құқығына қатысты жаңа қоғамдық құбылыстардың пайда болуы, адам құқығы туралы ағымдардың өзіндік талқылануы, адам құқығы ұғымы көлемінің ұлғаюы адам құқығы туралы ой-пікірлерге өзгерістер енгізуді ғана емес, сонымен бірге оның ары қарай ғылыми зерттелуін де қажет екендігін көрсетіп отыр.
1.2 Жеке тұлғаның құқықтарын қорғаудың халықаралық механизмдері
Қазіргі кездегі жеке тұлға құқығын қорғаудың халықаралық жүйесі үш деңгейден тұрады: халықаралық, аймақтық және ұлттық. Жеке тұлға құқықтарын қорғаудың халықаралық механизмдері Біріккен Ұлттар Ұйымымен, БҰҰ Жарғысымен және адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясымен астасып жатыр. Соңғысы саяси беделінің жоғарлығы сонда, оның қағидалары әлемдегі көптеген елдердің конституцияларына енгізіліп, адам құқығын қорғаудың халықаралық жүйесін қалыптастыруға, халықаралық саясат пен халықаралық қатынастардың дамуына маңызды әсер етті. Халықаралық құқық және сонымен бірге саясаттың дамуы ауқымды саяси ынтымақтастыққа талпынуға жол ашып отыр. БҰҰ халықаралық ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін ғана емес, сонымен бірге оның механизмдерін, халықаралық құқықтық актілердің заңдылық күшіне енудегі қажетті органдардың жүйесін де құрып берді. Әлемдік өзгерістерге байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымына жаңаша көзқараспен қараудың қажеттілігі туындады, яғни БҰҰ адам құқығын қорғау саласындағы халықаралық саясат пен мемлекетаралық ынтымақтастықта басты бағыттаушы орталық болып табылуы тиіс.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам құқығы саласында халықаралық ынтымақтастық Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) негізін қалады. 1945 жылы 26 маусымда әлемдік 50 мемлекеттің өкілдері БҰҰ Жарғысын қабылдау үшін Сан – Францискоға жиналды. БҰҰ-ң Жарғысы – аталмыш халықаралық ұйымның құрылу тәртібі мен әрекет етуін реттейтін, мемлекеттердің адам құқығы саласындағы ынтымақтастығының құқықтық негізін қалайтын маңызды құжат. БҰҰ-ның мақсаты Жарғының 1 бабында анықталған, ол – адам құқығы мен баршаға ортақ негізгі бостандықтарды сыйлауды дамыту және мадақтауда мемлекетаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру. БҰҰ-ң орталығы Америка Құрама Штатының Вашингтон қаласында орналасқан. Бұл қалаға барлық БҰҰ-ға мүше елдерінің өкілдері БҰҰ Бас Ассамлеясына қатысу үшін жыл сайын жиналады.
Жарғының 55- бабында БҰҰ -ға мүше мемлекеттердің нәсіліне, жынысына, тілі мен дініне қарамастан адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды жалпы сақтау мен сыйлау барлығына ортақ халықаралық құқықтық міндеттері анықталған, яғни БҰҰ-ның Жарғысы нәсіл, жыныс, тіл, дін тәрізді қаналуға жатпайтын төрт қағидаға басты мән бере отырып баршаның тең құқылығын орнатады.[1] 1-ші және 55-ші баптарда көрсетілген жағдайлар адам құқығы саласындағы БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің құқықтық негізін құрайды және бұл ынтымақтастықтың бағытын анықтайды. Жарғы БҰҰ мүшелеріне адам құқығы саласы бойынша міндеттемелерді жүктейді. Сол себепті БҰҰ Жарғысы адам құқығы мен бостандығы саласында тәуелсіз мемлекеттер мен халықтардың ынтымақтастығын нығайтудың негізгі саяси және заңдылық іргетасы болды.
Жеке тұлға құқығы саласындағы халықаралық ынтмақтастық төмендегідей бағыттарды белгілейді:
адам құқығы саласы бойынша халықаралық құқықтық актілерді құрастырып, қабылдау;
мемлекеттердің ішкі заңдылықтарын қабылданған құжаттарғасәйкестендіру;
анықталған міндеттемелерді нәтижелі түрде жүзеге асыру мақсатында мемлекеттердің ынтымақтастығы;
міндеттемелердің орындалуын халықаралық бақылауды ұйымдастырып, жүзеге асырудағы мемлекеттердің ынтымақтастығы (адам құқығы бойынша қабылданған келісімдерді жүзеге асыруда арнайы халықаралық органдардың құрылуына ықпал ету).
Адам құқығына қатысты БҰҰ Жарғысының шарттары кейінірек әртүрлі халықаралық құжаттармен нақтыланып, дами түсті. Бүгінгі күнге дейін БҰҰ аясында көптеген халықаралық құжаттар қабылданды, соның ішінде адам құқығын қорғаудың әр саласы бойынша мемлекеттердің әрекет етудегі міндетті заңдылық нормаларын қалыптастыратын келісім шарттар, конвенциялар мен пактілер де бар.
Әмбебап құжаттар негізгі төрт актімен сипатталады: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948ж), экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пакт, азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (1966 жылы қабылданып, 1977жылы күшіне енді), егер жеке құжат деп танитын болса азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакттің факультативті хаттамасы. Аталмыш құжаттардың заңдылық күштері әр түрлі, бірақ жиынтығында олар адам құқығы саласы бойынша мемлекетердің халықаралық ынтымақтастығының негізін құрайды. Адам құқығы туралы алғашқы толыққанды халықаралық құжаттың бірі Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы. Ол БҰҰ Жарғысына негізделіп барлық халықтар мен мемлекеттерге адам құқығының жалпы үлгісін анықтап берді. Декларация (лат. хабарлама, өтініш) – белгілі бір қағидаларды жариялайтын халықаралық - құқықтық акт. Декларация міндеттеушілік емес, керісінше нұсқаушылық сипат алады. Сондықтан Декларациялар қабылданғаннан кейін бірден күшіне енеді.
1948 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ-ң Бас Ассамблеясы адам құқықтары мәселесін мұқият зерделеп, әрбір бөлім бойынша дауыс берудің 1400 сатысынан өткізе отырып, адам құқықтар туралы реттелген құқықтар мен бостандықтардың жалпыға бірдей тиімді түрде мойындалуы мен сақталуын бүкіл халықтар мен мемлекеттердің ұмтылыстары арқылы қамтамасыздандыру мақсатын жүзеге асыруда Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдады. Декларация, адам құқықтарын қорғау жолындағы істің дамуын бағалай алатын негізгі эталон ретінде жалпыға бірдей дерлік танылды. Декларация 48 қолдау және 8 қалыс қалған дауыспен қабылданды. Аталмыш құжат тарихта адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын толық қамтыған құжаттың бірі болды.
Декларация заңдылық тұрғыда міндетті болмаса да БҰҰ Жарғысын талқылаудағы беделді құрал ретінде қарастырылады. Көптеген мемлекеттер өздерінің заңдары мен конституцияларында Декларация қағидаларына сілтеме жасап отыр. 30 баптан тұратын Декларация кез келген мемлекетте әрбір адамға тиесілі құқықтар мен бостандықтарды анықтайды. Декларациядағы құқықтар мен бостандықтарды төрт топқа бөлуге болады:
1. Қарапайм құқықтар мен бостандықтар:[2, 3-5,7-12бб.]
өмір сүруге, бостандықта болуға, жеке басына қол сұғылмау құқығы;
құлдықта болмау бостандығы;
азапталуға, қадір-қасіретін қорлайтындай адамгершілікке жатпайтын қатыгездік жолмен жәбірленуге немесе жазалануға тиым салу;
заң алдындағы теңділік;
әділ сот арқылы кепілдіктер берілген құқықтар;
жеке өзінің және жеке отбасылық өміріне өз бетінше араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол сұғуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтіруінен қорғау.
2. Азаматтық құқықтар:[2, 6б, 13-17бб.]
тұлғаның құқықсубъектісі ретінде танылу құқығы;
жүріп-тұру және өз қалауынша тұратын мекен-жайды таңдау бостандығы;
баспанаға деген құқық;
азаматтыққа деген құқық;
некеге тұру және отбасын құру құқығы;
мүлік иемдену құқығы.
3. Саяси құқықтар: [2, 18-21 бб. ]
ой-пікір, ар-ождан, дін бостандығы;
наным-сенім және өз көзқарасын еркін білдіру құқығы;
бейбіт жиналыстар және ассоциациялар құру бостандығы;
өз елін басқару ісіне қатысу құқығы.
4. Әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар:[2, 22-28бб.]
еңбек ету құқығы және жұмыс түрін еркін таңдау бостандығы;
тең еңбегі үшін тең еңбек ақы алу құқығы;
кәсіподақтарға бірігу құқығы;
тынығу және мәдени демалу құқығы;
анықталған өмір деңгейіне деген құқық;
білім алу құқығы.
Декларация әрбір адамның құқықтары мен бостандықтарын ғана емес, санымен бірге олардың қоғам алдындағы міндеттерін және тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудағы шектеуліктерді де анықтап береді. Аталмыш шектеуліктер демократиялық қоғамдағы заңмен анықтағаннан басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық тәртіп және қоғамдық өмір жағдайын тану және сыйлау мақсатында қабылданған. Декларацияның соңғы бабында Декларациядағы ешбір қағида қайсібір мемлекетке, адамдар тобына немесе жеке адамдарға аталмыш Декларацияда баянды етілген құқықтар мен бостандықтарды жоятын қызметпен айналысу немесе іс әрекет жасау құқығын береді деп пайымдалған. Декларация нормаларының міндетті емес сипатына қарамастан, ол мемлекетке қатысты міндетті тәртіп ережелерінің қалыптасуына күшті ықпал етеді. Декларация негізінде адам құқығы мәселелеріне қатысты міндеттілік сипатына ие болған халықаралық келісім-шарттар құрастырылып, қабылданады. Қазіргі кезеңдегі халықаралық құқықта адам құқығын қорғау аясында мемлекетке қатысты заңдылық міндетті нормаларды құрайтын алпысқа жуық әрекеттегі халықаралық келісімдер, пактілер мен конвенциялар бар. Декларацияда көрсетілген ұсыныс беруші нормалар мемлекеттер арасындағы өзара қарым-қатынасқа да әсерін тигізеді, яғни, БҰҰ-ның мүшесі болып табылатын мемлекет, сол сияқты Қазақстан да, БҰҰ-ның нормативті актілерімен есептеспеуіне болмайды. БҰҰ-на мүше мемлекет БҰҰ-ның ереже-рекомендацияларын үнемі бұзған жағдайда, бұл халықаралық ұйым өз жарғылық міндеттеулерін осы мемлекеттің орындамағаны туралы мәселе көтеруіне болады. Декларация бұрынғыдай XXI ғасырда да құқық қорғау саласындағы құқықтың басты қайнар көзі және адам құқығын қорғаудағы жалпыға ортақ қозғалыстың негізі болып қалады.
БҰҰ-ның маңызды жетістіктерінің бірі адам құқығын қорғау саласында барлығын қамтитын нормативтік базаның құрылуы болып табылады.Әлемдік қауымдастық тарихында алғаш рет адам құқықтарын қорғау сұрақтары бойынша заңдардың жалпыға ортақ жиынтығы құрастырылды және бұған барлық мемлекет қосыла алады.
Адам құқығы туралы халықаралық пакт – бұл қатысушы мемлекеттер, яғни, олардың ережелерін ұстануға ресми келіскен мемлекеттер, құқықтардың кең бағытын жүзеге асыруда құрметтеп, кепілдік беру үшін жасалған келісімдер.
БҰҰ шеңберінде жасалған заңды міндеттемелік келісімдердің ішіндегі маңызы бойынша ең көлемділері Азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық Пакт және Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пакт болып табылады. 1966 ж. қабылданып, 1976 ж. өз күшіне енген аталмыш құжаттар мемлекеттің өз азаматтарын қамтамасыз етуі тиіс адам құқығының ең төменгі стандарттарын орнатады. Бұл көзқарастан Пактілер Жалпыға ортақ Декларациямен салыстырғанда бір қадам алдыда тұр. 1998 жылға қарай Азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық Пактіге дамыған елдердің көпшілігімен қатар 140 мемлекет қол қойды. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Пактінің қатысушылары 137 мемлекет болды. Көптеген мемлекеттер қатары соның ішінде АҚШ, бұл құжатты ратификацияламады. Жоғарыда аталған құжаттарды қабылдау маңында орын алған пікір таластар негізінен, бұл пактілердің біреуін ғана немесе екеуін де қабылдау керектігі туралы сұрақтар төңірегіне бағытталған. Көпшіліктің пікірі көптеген мемлекеттерде азаматтық және саяси құқықтар заңды түрде қалыптасқан, сондықтан ол бақылау жүргізетін ерекше орган жағынан қарастырылатын нәрсе болуы мүмкін делінді. Экономикалық, саяси және мәдени құқықтарды жүзеге асыру ол кезде көбінесе тез арада іске асуы мүмкін болмайтын мақсат ретінде қарастырылды, дегенмен Адам құқықтарының Жалпыға ортақ Декларациясы солар сияқты басқа құқықтарға да мән берді. Қазақстан Республикасы 2005 жылы осы Пактілерге қосылды. Осылайша, Пактілер Жалпыға ортақ Декларацияда мазмұндалған көптеген құқықтарды танып, нақтырақ анықтайды, сонымен қатар кейбір қосалқы құқықтарды қарастырады.
Азамтаттық және саяси құқықтар туралы Пактіде нақтылы құқықтар мен бостандықтар анықталған. Бұл әр адамның ажырамас құқығы - өмір сүру құқығы. Пакт өлім жазасы алынбаған мемлекеттерде өлім жазасы ең ауыр қылмыс үшін шығарылатыны анықталған.
6-шы бапта 18-ге толмаған тұлғалар және жүкті әйелдер өлім жазасына кесілмейді деп көрсетілген.[3] Қазіргі уақыттағы жағдайда әлемдік қауымдастық әлемге өлім жазасынсыз келе жатыр. Қылмыстық сотқа ескерту жасау бойынша БҰҰ-ның комиссиясы өзінің соңғы бесжылдық зерттеуінде (1996 ж.) көптеген елдердің заңында көрсетілгендей іс жүзінде де өлім жазасын алып тастау тенденциясының күшейгендігін көрсетеді. 1989 жылдан 1995 жылдың аяғына дейін жазалаудың бұл шарасын тағы да 25 мемлекет алып тастаған. Қорытындысында, 1995 аяғына қарай өлім жазасы 72 мемлекетте толықтай, кейіннен тағы 30 мемлекетте алып тасталынды, ал 90 мемлекетте сақталды. Өлім жазасын алып тастаған барлық мемлекет үкіметтерінің арнайы шағымдарына бұл шара қылмыспен күресудің тиімді тәсілдері туралы қазіргі заманғы ұғымға сәйкес келмейтіндігін көрсеткен. Өлім жазасын алып тастау немесе оны орындауға моратория енгізуге көшу процесіндегі мемлекеттер саны барынша тез жылдамдықпен өсіп келеді (мысалы, Литва, Латвия, Россия). Бірақ бұл бағыттағы өсу барлық жерге тән емес. Кей мемлекеттерде қарама-қарсы бағыттар бақыланып отыр: не өлім жазасы орнатылған (АҚШ-тың екі штатында: Техас және Флорида), не оның қолдану аясының кеңеюі (Қытай, Корея, Сауд Аравиясы). Халықаралық амнистия көрсеткіштері бойынша 1995 ж. қарай әлемдегі бүкіл өлім жазасының 87%-ы Қытай, Иран, Нигерия үлесіне тиген.[4]
Адам құқығы бойынша Халықаралық Пактілермен қатар Біріккен Ұлттар Ұйымы конвенция нысанындағы адам құқығы бойынша бірқатар құжаттарды жасап, қабылдады. Конвенция (латын тілінен келісім шарт, келісім), пакт (лат. келісім шарт) – бұл халықаралық келісім, келісім шарт. Ереже бойынша, Конвенция бұл қандай да бір арнайы сұрақ бойынша, бірыңғай мәселе бойынша келісім түрі. Пактілер - әртүрлі мәселелер тобын қамтитын келісім шарттар. Конвенциялар мен пактілер өз күшіне қабылданғаннан кейін емес, айтылған мемлекеттер санының ратификациясынан кейін енеді. БҰҰ шеңберінде геноцид (115 қол қоюшылар), нәсілдік кемсітушілік (148 қол қоюшылар),бала құқығы (174 қол қоюшы), әйелдер дискриминациясының барлық нысанын жою (85 қол қоюшы) бойынша конвенциялар жасалып, қабылданды. Конвенция мен пактілерге қатысушы мемлекеттер өз мойындарына құжатта берілген міндеттемелерді алады және оларды қатал орындауы тиіс. Қабылданған келісімдердің және олардың міндеттеулерінің орындалуын бақылау үшін оған сәйкес арнайы комитеттер құрылады.
Ашық конвенциялар және пактілердің ерекшеліктері болып келесілер табылады:
олардың дайындалуы мен қабылдануына қатыспаған мемлекеттер оларға қосыла алады;
қатысушы мемлекеттер өз міндеттеулерінен бас тартып, берілген келісімнен шыға алады, яғни оны денонсациялайды (денонсировать – лат. хабардар ету).
Халықаралық бақылау жүйесін құратын, адам құқығы бойынша бірінші құжат Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысанын жою туралы халықаралық конвенция болды (БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1965 ж. қабылдаған). Нәсілдік айырмашылыққа негізделген кез келген астамшылық теориясы ғылыми қатынаста жалған, моральдық қатынаста сыналған, ал әлеуметтік қатынаста әділетсіз және қауіпті және қайда болмасын, теорияда да, практикада да, нәсілдік кемсітушілік ақталмайды. Конвенция кемсітушілікті нәсілдік белгілерге, түсіне, туыстық, ұлттық немесе этникалық шыққан тегіне негізделген, мақсаты мен салдары адам құқықтарын және саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени немесе қоғамдық өмірдің кез келген басқа аймағындағы негізгі бостандықтарды тануды, қолдануды және тең бастамада жүзеге асыруды жою мен төмендету болып табылатын кез келген айырмашылық, өзгешелік, шектеу немесе асыра сілтеу деп анықтады. Бұл конвенция нәсілдік кемсітушілік түсінігін анықтап, теріс жақтарын көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар, нәсілдік артықшылыққа немесе нәсілдік жек көрушілікке негізделген кез келген идеяны таратудың заңмен жазалануын жариялауды және нәсілдік кемсітушілікті көтермелейтін кез келген ұйымды заңға қайшы деп жариялауды міндеттеді.[5]
1969 жылы Конвенцияға қатысушы мемлекеттер ұсынып, сайлаған 18 тәуелсіз сарапшыдан тұратын, нәсілдік кемсітушілікті жоюға бағытталған Комитет құрылды. Мемлекеттер Комитетке өз заңдылықтарының жағдайы және елдегі Конвенция ережелеріне қатысты сұрақтар бойынша тәжірибенің жүзеге асуы туралы баяндамаларды мезгіл-мезгіл ұсынып отырады. Комитет, сондай-ақ, тергеу жүргізіп, шағым түсірген мемлекетті заңды бұзған мемлекетпен достастыруға тырыса алады, сонымен қатар, жеке тұлғалардың хабарларын қарастыра алады. 1998 жылға қарай Конвенцияға қатысушылар 148 мемлекет болды.
1973 жылы БҰҰ-ның бас Ассамблеясы апартейд қылмысын бұлтартпау және ол үшін жазалау туралы Халықаралық Конвенция қабылданды, мұнымен халықаралық құқықта апартейдті қылмыс ретінде қарастыру күшейтілді. Конвенция қылмыс жасалған елде немесе кез келген басқа елде тұратын жеке тұлғалар, ұйымдар және мекеме мүшелері, сондай-ақ мемлекет өкілдері жайындағы апартейд қылмысы үшін халықаралық қылмыстық жауапкершілікті қарастырады. Айып тағылған тұлғалар кез келген Конвенцияға қатысушы мемлекетте сотқа тартылуы мүмкін. Конвенцияға қатысушы мемлекеттер адам құқығы бойынша Комиссия шеңберіндегі арнайы топқа Конвенцияны жүзеге асыру мақсатында қабылданған шаралар туралы мезгілімен баяндамаларын ұсынып отыруға міндетті.
БҰҰ өз әрекетінің басынан Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің әрекет етуші комиссиясы ретінде әйелдер жағдайы бойынша Комиссияны құра отырып, әйелдерге қатысты кемсітулішілікті жоюға ерекше көңіл бөлді.1952 жылы Бас Ассамблея әйелдер құқығына қатысты БҰҰ-ның алғашқы құжаты– Әйелдердің саяси құқықтары туралы Конвенциясын қабылдады.Бұл құжатта әйелдер барлық сайлауда ер адамдармен тең жағдайда дауыс беруге, қоғамдық-мемлекеттік қызметке орналасуға және ұлттық заң белгілеген барлық қоғамдық-мемелекеттік орындауға құқылы деп айтылған. БҰҰ құрылған кезеңде әр он мүше мемлекеттің тек алтауы толығымен әйелдердің сайлауға қатысу құқығын таныған. Бүгін бұл құқық дерлік жаппай танылып отыр.
1979 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы әйелдер жөніндегі кемсітулікшіліктің барлық нысанын жою туралы Конвенция қабылдады (1981 жылы күшіне енді). Конвенция әр түрлі салада, соның ішінде саяси және қоғамдық өмірде, азаматтық, білім алу, денсаулық сақтау, неке және жанұя мәселесінде әйелдер жөніндегі кемсітулішілікті жою мақсатында қабылдануы тиіс шараларды қарастырады. Қазіргі уақытта Конвенцияны 160-тан аса мемлекет ратификациялаған.
1984 жылы БҰҰ–ның Бас Ассамблеясы қинауға және іс-әрекеттің қатігез, адамгершіліктен тыс немесе адами қасиеттерді қорлайтын басқа да түрлері мен жазалауға қарсы Конвенция қабылдады. 1987 жылдың маусымында күшіне енген Конвенция қинауды тергеу немесе куәландыру, мойындату, жазалау, қорқыту, бір нәрсеге мәжбүрлеу немесе кемсітушілікке негізделген кез келген себеппен ресми сипатта жеке тұлғаны арамдатушылық бойынша физикалық немесе адамгершілік тұрғыдан қауіпті ауыру мен азап шегуді қасақана туғызатын кез келген әрекет ретінде анықтады. Сонымен Конвенция анықтамада заңды санкциялар нәтежиесінде пайда болатын немесе кездейсоқ болатын ауру мен қиналу туралы айтылмаған деп анықтайды.[5]
Конвенцияға сәйкес қатысушы-мемлекеттер өзінің ішкі заңдылығында қинауды қолдануды бұлтартпауды қарастырып, қинаулардың заңмен жазалануына кепілдік беріу тиіс. Соғыс, соғыс қаупі немесе ішкі саяси тұрақсыздық сияқты ешбір өзгеше жағдай немесе кез келген басқа төтенше жағдай қинауды қолдануды ақтай алмайды, сондай–ақ, басқа тұлғаның бұйрығыменде қинауды қолдануды ақтаай алмайды. Конвенция арнайы ереже ретінде қинауды жүзеге асыруда күдікті тұлға сот алдында өз қылмыстары үшін жауап берілуі тиіс, егер қатысушы мемлекет оны көрсетпесе, ол кез–келген қатысушы мемлекеттің соты алдына келуі мүмкін деп қарастырады. Конвенцияға сәйкес өкілдігіне қатысушы мемлекеттің берілген Конвенцияны жүзеге асырудағы шаралары туралы баяндамаларды талқылауы енетін, қинауға қарсы Комитет құрылды.
Конвенция, сонымен қатар, қинауды қолданудағы айыптар бар хабарлардың растығын халықаралық деңгейде тексеруді қарастырады, соның ішіне қинауға қарсы Комитет өкілдерінің Конвенцияға қатысушы кез келген мемлекеткке шыға алу рәсімі жатады. Комитет Конвеция ережелерінің бұзылуы туралы жеке тұлғалардың шағымдарын, сондай-ақ, бір мемлекеттің басқа мемлекетке қатысты оның ережелерін орындамағаны туралы шағымдарын, егер де басқа мемлекет бұл факультативті қолданысты таныса ғана қарастыра алатын болды. 55- тен аса елдің Конституциясында қинауларға тура немесе жанама тиым салынған.
1985 жылдың қарашасында БҰҰ–ның Бас Ассамблеясы Кәмелетке толмаған жөнінде әділ соттың атқаруына қатысты БҰҰ–ның минималды стандартты ережелері (Пекин ережелері) қарарын қабылдады. Бұл құжаттың 1.5 тармағы кәмелетке толмағандар деп жеті жастан он сегіз жасқа дейінгі және одан үлкен балалар түсіндірілетінін көрсетті. Мүше мемлекеттер кәмелетке толмағандар үшін қылмыстық жауапқа тартылу жас мөлшер түсінігі танылатын құқықтық жүйеде мұндай жас мөлшерінің төменгі шегі тым төмен жас деңгейімен белгіленбеуі тиіс деп жазды, өйткені олардың көңіл-күй, рухани және интеллектуалды даму деңгейін есепке алу керек. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапқа тартуға мүмкіндік беретін минималды жас мөлшер шегі қандай да бір мемлекеттің тарихи және мәдени ерекшеліктеріне байланысты белгіленеді. Америка аралық жүйе елдерінде кәмелеттік жас жайында біркелкі пікір жоқ. Мысалы, АҚШ-тың құқығы мен тәжірибесі әртүрлі штаттарда ауыр қылмыс жасағаны үшін айыпталған жас қылмыскерлердің ісі үлкендердің қылмыстық сотына берілуі мүмкін, онда істер қаралады және айыпталушылар оның жас мөлшеріне қарамастан сотталады деп куәландырады. 10 штатта заңдылық бойынша 18-ден жас тұлғаларға өлім жазасы кесілмейді. Штаттар қатарында 17 жастан бастап, кейде 10 жастан бастап айыпталушы балалар ісін үлкендер сотына өткізуге рұқсат ететін заңдар бар, сондай-ақ, минималды жас мөлшерін белгілемейтін штаттар да бар. Бұл бірдей қылмыс істеген үшін әртүрлі жазалау шараларын қолдануға және соңында зұлымдықпен өмірден айыруға және заң алдындаңы теңсіздікке алып келеді. Бұл қалыпты-заңды тұрғыдан міндетті болып табылмайтын Американың Құқық және Адам Міндеттері Декларациясының маңызды бабын бұзу болып табылады.
1989 ж. 20 қарашада қабылданған Бала құқықтары туралы Конвенция барлық бала құқықта кемсітушілігі тізімінің ішіндегі барынша толығы және бұл құқықтарды халықаралық құқық күшімен анықтайтын бірінші құжат болып табылады. 1998 ж. қарай оны 191 мемлекет ратификациялады, яғни, бұл әлемдегі мемлекеттердің көпшілігі қол қойған конвенция еді. Тек БҰҰ-на мүше екі мемлекет – АҚШ пен Сомали ғана оған қосылған жоқ.
54 баптан тұратын Балалар құқығы туралы Конвенцияның негізгі идеясы бала мүддесін қамтамасыз етуге бағытталады. Егер ұлттық заңдылық бойынша кәмелетке толудың ертерек жас мөлшері көрсетілмесе, Конвенцияға сәйкес, бала деп 18 жасқа толмаған тұлға танылады. Бүкіл Конвенциядан өтетін маңызды принциптер болып келесілер табылады:
баланың физикалық және адамгершілік жағынан дамуына күш ретінде оның жағдайын жасау мен сақтау қажеттілігін тану;
мемлекеттің бала мүдделерін қамтамасыз етуі;
баланың өмір сүру, өмірін сақтау және даму құқықтарын тану;
баланың жеке басы мен дүниеге көзқарасын құрметтеу;
ата-аналардың балаға жетекшілік ету құқы мен ата-ананың балалар үшін жауапкершілігін тану;
балалардың мүдделеріне сәйкес оларға баламалы қарау мүмкіндігі;
кемсітушіліктің болмауы, яғни, балалар өз құқығын жынысына, нәсіліне, түсіне, тіліне, дініне, ұлттық, этникалық немесе әлеуметтік шығу тегіне, материалды жағдайына, денсаулық жағдайына және баланың дүниеге келуіне, оның ата-анасына немесе заңды қамқоршысына және т.б. қарамастан өз құқықтарын еш кемсітушіліксіз қолдана алады.
Конвенция бала құқығының барлық бағытын қамтиды және бір құқықтың жүзеге асуы басқа құқықтардың жүзеге асуынан ажырамайтынын мойындайды. Құжатта баланың ақыл-ой, адамгершілік, рухани дамуына қажет бостандық салауатты және қауіпсіз орта құруға, дәрігерлік қызметке, азық-түлікпен, киіммен,және тұрғылықты жермен қамтамасыз етудегі жетістіктерге мүмкіндік беретіні белгіленеді. Конвенцияда жетім балалардың, мүгедек балалардың, қашқын балалардың, заңды бұзған немесе бостандығынан айрылған балалардың; есірткі қолданатын және т.б.құқықтарын арнайы қорғау міселелеріне ерекше көңіл бөлінеді. Мысалы, Конвенцияға сәйкес, қашқын балаларға мемлекет қорғау мен гуманитарлық көмек көрсетуге, сондай-ақ баланы оның жанұясымен қосу үшін ата-анасын іздеп табуға көмектесуге міндетті. Конвенцияда балаларды қанау, ұрлау және сату, балаларды зорлаумен байланысты жағдаяттар қарастырылған. Конвенцияның маңызды тұсы болып кәмелетке толмағандардың сотталуына байланысты сұрақтарды реттейтін ережелер табылады. Осылайша, 40 - бапта қылмыстық заңдылықты бұзған балалардың құқын қорғаудың негізгі кепілдіктері белгіленген. Олар:
кінәсіздік презумпциясы;
баланы оған қарсы тағылған айыптар туралы тез арада ақпараттандыру және өзін қорғау үшін заңды көмек алу құқымен қамтамасыз ету;
құзіретті органдар немесе сот органдарының қарастырылатын сұрақтар бойынша адвокаттың міндетті түрде қатысуымен кейінге қалдырмай шешім қабылдауы;
куә ретінде түсінік беруге немесе кінәні мойындауға мәжбүр етуден босату;
тәуелсіз органның немесе соттың қылмыстық істі қайталай қарау мүмкіндігі;
егер бала сот процесінде қолданылатын тілді түсінбесе, оны аудармашының тегін көмегімен қамтамасыз етеді;
қылмысты тергеудің және сот тексеруінің барлық кезеңінде баланың жеке өмірін құрметтеу және т.б.[7] Конвенция кіріспесі БҰҰ-ның соттың кәмелетке толмағандарға байланысты ісіне қатысты минималды стандартты ережелеріне көрсеткіштер беріледі (қысқарт. Пекин ережелері).
1985 жылы БҰҰ қабылдаған Пекин ережелері БҰҰ-на қатысушы мемлекеттер үшін ұсыныс жасау өзгешелікке ие және кәмелетке толмағандардың тергеу және сот тексеруі барысында, сот шешімін шығаруда және әрекет ету шараларын таңдауда, оларды түзеу мекемелерінде ұстау кезінде құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Конвенцияға сәйкес қатысушы мемлекеттер өздеріне баланы денсаулығына қауіп төндіретін және білім алуда бөгет жасайтын жұмысты орындаудан сақтау міндетін алады. Осы мақсатпен мемлекет жұмысқа қабылданудың төменгі жас мөлшерін, жұмыс күнінің ұзақтығын және еңбек шарттарын белгілейді. Конвенцияда жанұяның және ата-ананың балаларды тәрбиелеудегі маңызды рөлі, және мемлекеттің оларға осыларды орындауда көмектесу міндеті танылады. Конвенцияда үш маңызды принцип көрсетілген: Конвенцияның барын білу, онда айтылған құқықтарды түсіну және оларды жүзеге асырудағы әрекеттерді қолдау. Осылайша, Конвенцияның 42 бабы мүше – мемлекеттер Конвенцияның қағидаларын үлкендермен қатар балаларға да таратып, түсіндірулері қажет деп міндеттейді.[8] Сөйте тұра БҰҰ–ң бала құқығы туралы Конвенциясы баланы жеке субъект ретінде таниды, мүше – мемлекеттерден бала құқығын қамтамасыз етуді және баланы тұлға және азамат ретінде қалыптастыруды талап етеді.
2 ТАРАУ. ӘЛЕМДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Еуропа мемлекеттеріндегі жеке тұлғалардың құқықтық жағдайлары
Еуропада осы кунге дейн нәсілшілдік, антисептизм, гомофобия, исламофобия, ксенофобия, трансфобия және тағы басқа қорқақтық өз шешімін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz