Бағалы қағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері
Кіріспе
Негізгі бөлім.
а) Бағалы қағаздар рыногы.
б) Бағалы қағаздардың түрлері.
в) Қор биржасы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Негізгі бөлім.
а) Бағалы қағаздар рыногы.
б) Бағалы қағаздардың түрлері.
в) Қор биржасы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар рыногы — шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын каржы рыногы-ның бөлігі. Бүл рыноктың жүмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бүған осы рыноктың қор қүрылымдарының — бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Бүл әсіресе күрделі жүмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады; қайталама ры-покта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық қүн — бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның қүнының ақшалай түлғалануы), эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі боліктен түрады: уйымдастырылған бағалы қагаздар рыногы — мәмілелер сауда - саттықты үйымдастырушының ішкі қүжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен озге дс қаржы қүралдары-ның айналыс сферасы және уйымдастырылмаган багалы қаеаздар рыногы — бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы қүралдарымен сауда - саттықты үйымдастырушының ішкі қүжаттарында мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы. Биржадан тыс айналым рыногының үйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда операцияларды жүзе-ге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілслерді олардың офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Үйымдастырылған рынокта операциялар қатаң регламенттелінген, ал үйымдастырылмаған рынокта операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бүдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады: багалы қагаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б. рыногы; эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы, мемлскеттік бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: үлттық, халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойыиша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және үзақ мерзімді бағалы қағаздардың рыногы; мәмілелердің турлері бойынша: кассалық, форвардтық және т.с.с; салалық критерийі бойынша.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Бүл әсіресе күрделі жүмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады; қайталама ры-покта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық қүн — бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның қүнының ақшалай түлғалануы), эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі боліктен түрады: уйымдастырылған бағалы қагаздар рыногы — мәмілелер сауда - саттықты үйымдастырушының ішкі қүжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен озге дс қаржы қүралдары-ның айналыс сферасы және уйымдастырылмаган багалы қаеаздар рыногы — бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы қүралдарымен сауда - саттықты үйымдастырушының ішкі қүжаттарында мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы. Биржадан тыс айналым рыногының үйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда операцияларды жүзе-ге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілслерді олардың офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Үйымдастырылған рынокта операциялар қатаң регламенттелінген, ал үйымдастырылмаған рынокта операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бүдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады: багалы қагаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б. рыногы; эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы, мемлскеттік бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: үлттық, халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойыиша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және үзақ мерзімді бағалы қағаздардың рыногы; мәмілелердің турлері бойынша: кассалық, форвардтық және т.с.с; салалық критерийі бойынша.
1.Қаржы. Ілиясов. Құлпыбаев. Алматы 1994ж.
2.Қаржы нарқы. Смағұлова. Алматы 2001ж.
2.Қаржы нарқы. Смағұлова. Алматы 2001ж.
Қазақ Ұлтты аграрлық Университеті
Бағалы қағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері
ЖОСПАР
Кіріспе
Негізгі бөлім.
а) Бағалы қағаздар рыногы.
б) Бағалы қағаздардың түрлері.
в) Қор биржасы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Бағалы қағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері.
Бағалы қағаздардың түрлері.
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар рыногы —
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын каржы
рыногы-ның бөлігі. Бүл рыноктың жүмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе
инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді. Бүған осы рыноктың қор қүрылымдарының — бағалы қағаздардың және
өзге де активтердің сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Бүл әсіресе күрделі жүмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың
рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы
қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары
сатылады; қайталама ры-покта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың
иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық қүн —
бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның қүнының ақшалай түлғалануы),
эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі
боліктен түрады: уйымдастырылған бағалы қагаздар рыногы — мәмілелер сауда -
саттықты үйымдастырушының ішкі қүжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен озге дс қаржы қүралдары-ның айналыс сферасы
және уйымдастырылмаган багалы қаеаздар рыногы — бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы қүралдарымен сауда - саттықты
үйымдастырушының ішкі қүжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым рыногының үйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда
операцияларды жүзе-ге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілслерді олардың
офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Үйымдастырылған рынокта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал үйымдастырылмаған рынокта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бүдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады: багалы
қагаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б. рыногы;
эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы, мемлскеттік
бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: үлттық, халықаралық,
аймақтық; мезгілдері бойыиша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және үзақ
мерзімді бағалы қағаздардың рыногы; мәмілелердің турлері бойынша: кассалық,
форвардтық және т.с.с; салалық критерийі бойынша.
Бағалы қағаздар рыногының жүмыс істеуі.елдің экономикасында жалған емес
нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
рыногында қаржы ресурстарына деген сүранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жүмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады.
Қазақстанда қор рыногының қалыптасуы бүрынғы КСРО-ның заннамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары қүрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бүл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды. Қысқа мерзім
ішінде күллі үлтгық шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бүл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80 %-ды қүрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор бир-жаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың және қүқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жүмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дөрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Үлттық комисиясы қүрылған 1995 жыдан басталады.
1995 жыдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан "таза" қор биржасы —
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жүмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сәуірінде "Бағалы қағаздар және қор биржасы" туралы Қазақ-стан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаз-дар рыногын
қүқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақ-стан Республикасында
Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы
әзірленді. "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының үлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар"
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реггейтін үш заң қабылдады, олар: "Бағалы
кағаздар рыногы ту-ралы", "Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы", "Қазақстан Республикасындағы инвестицияық қорлар туралы" заңдар.
1997 жылдың ортасынан бастап "Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі"
Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және
басқа баға-лы қағаздарды үстаушылардың тізілімін жүргізу болды.
Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттік ретгеу жүйесінің тиімділігін арттыру
және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың
маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы
қағаздар жөніндегі үлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің қүлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
сонғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасы
заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту
қажеттігінен туды. Бүл заңның қызмет аясы "Акционерлік қоғамдар туралы"
Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і) қабылданғаннан
кейін қаржы рыногының қызмет ететін сферасы болып отырған бағалы қағаздар
рыногының толыққанды жүмыс істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және
қазіргі уақытта оның мынадай қүрылымы қалыптасып отыр:
Бастапқы рынок
Мемлекетгік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) рыногы:
бастапқы орналастыру секторы;
сатып алу-сату секторы.
Корпорациялық облигациялар рыногы
Акциялар рыногы:
МЕБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы:
МБҚ-ны сатып алу-сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Қайталама рынок
Қор биржасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы
Басқадай сауда-саттықты үйымдастырушы.
Багалы қагаздар - иеленушілеріне мүліктік қүқықтар және белгілі бір ақша
сомаларын алуға қүқық беретін ақшалай немесе тауарлай қүжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міңдетті түрде оның үстаушының қалайда
бір мүлікке қүқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқада
да белгілеулердің жиын-тығы. Бүл белгілі бір тауар немесе нақты акция
сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай - ақ бағалы қағаздар белгілі бір
қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, үйымның меншігіне қатысуға және басқаруға
қүқық береді.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жумылдыру, жүмсау
және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді қүрал рөлін атқарады.
Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере
отырып, бағалы қағаз-дар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және үлттық
байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық
келісімшарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар
түрінде табыстар төлеу, сондай - ақ бүл қүжат-тардан туындайтын ақшалай
немесе өзге қүқықтарды басқа түлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, онын өзінің оған тән
онда жүмысты үйымдастыру мен ережелері бар рыногы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені
бағалы қағаздар — бүл тек меншік титулы, табысқа қүқық беретін қүжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар рыногының оқшаулануы тап олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздарды бір иелснушінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады.
Бағалы қағаздар қүжатсыз бағалы қағаздар және қағазсыз бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Қүжатсыз багалы қагаздың өмір сүруінің классикалық нысаны —
қағаз нысаны, бүл нысанда баға-лы қағаз қүжат түрінде өмір сүреді. Бағалы
қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеғен түрлерінің, ең алдымен
эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің қүжатсыз нысанына кешуді қажет
етеді.
Инвестициялық (капиталдық) багалы қаәаздар — капиталды жүмсаудың
объектісі болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облиғациялар,
фьючерлік өзара шарттар және басқалары).
Инвестициялык, емес багалы қаеаздар — бүл тауар немесе басқа рыноктарда
ақшалай есеп - қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің қүқықтық мәртебесін, инвестициялық және кредиттік
тәуекелдердің дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін және
басқа факторларды ескере отырып қорбағалы қағаздары үш топқа бәлінеді:
мемлекеттік, муниципал-
дық және мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар — бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдык, бағалы қағаздарга биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міңдеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет стеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар, векселдер, ақша чектері жатады. Иеленушілеріне
заттық қүқықтарды, меншік қүқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы
қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк
кредитін алғандығын растайтын қүжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат
(осиетнама), лотерея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылғы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды (ойткені ол — кредиттік ақшалардың түрі). Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу - сату процестеріне тартылғандықтан векселді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель — қарызгер несиегерге берстін
және несиелерге қарызгерден белгіленген мерзімде векселде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз қүқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген
нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп айырысудың нысаны
ғана емес, сондай - ақ, бүл ком-мерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе
қызметтер үшін век-селмен есептесе отырып, кәсіпкер вексель берілген уақыт
ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы озінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал
бүл мөміле жоніндегі әріптес векселде көрсетілген сомада және мезгілге оған
коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып
шектеулі мезгілге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бүлар
облигациялар, банк сертификаттары, векселдер және басқалары. Иеленушілік
бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік қүқығын береді. Бүлар акциялар,
варранттар, коносаменттер жөне басқалары.
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізігі
және туынды болып бөлінеді.
"Бағалы қағаздар рыногы туралы" занда туынды багалы қагаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша қүқықтарды куәландыратын бағалы
қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар,
форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс
қүқықтыры және басқалары жатады. Негізгі багапы қагаздареа акциялар мен
облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар рынокта айналыста жүрген корпорациялық бағалы
қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы
және баға тәуекелдіктерін сақтандыруға (хеджерлеуге), өтімділіктің артуына,
қарыз алу қүнының төмендеуіне, қажетті рынокқа шығу мүмкіндігін алуға
байланысты.
Сөйтіп, бағалы қағаздар — бүл шаруашылық қызметте пайдалануға арналған
қүжаттардың үлкен саналуандығы. Сонымен бірге олар ездеріне төн ортақ
белгімен оларды түлғаланған мүліктік қүқықты өткізу үшін оларды үсынудың
қажеттігімен біріктіріледі.
Бағалы қағаздар үсынбалы, ордерлік жөне атаулы болуы мүмкін. Атаулы
бағалы кағазбен куәландырылған қүқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Үсынбалы бағалы қағазбен куаландырылған қүқықтар бағалы қағазды үсынушыға
тиесілі болады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырьшған қүқықтар онда
аталған адамға тиесілі болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста мемлекеттік,
корпорациялық және басқа (фьючерстер, опциондар, варранттар, коносаменттер
және т.б.) бағалы қағаздар жүр.
Бағалы қағаздардың арасында ақшаға да, мүлікке де қүқықтар беретін
акциялар ерекше орын алады.
Акция — акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу
қүқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Қазақстанның практикасында еңбек үжымының акциялары, кәсіпорындардың
акциялары және қазіргі кезде акционерлік қоғамдардың акциялары қолданылады.
Алғашқы екі түр сөздің тура мағынасында акциялар больш табылмайды. Бүл
қызметкерлердің жинақ ақшасының және кәсіпорындардың бос ақшаларының өз
кәсіпорнының немесе басқа кәсіпорындардың мүлкіне қатысудың өзгеше нысаны.
Еңбек ужымының акциялары тек өз кәсіпорнының қызметкерлері
арасында таратылды және онын дамуы үшін ақша салуы туралы куәліктер болып
табылды. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру
барысында қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін
анықтайтын еңбек үжымдары мүшелерінің акциялары шығарылды. Мүндай акциялар
айналысқа түспейді: мұрағаттан басқа қызметкердің оларды сатуға, беруге
немесе қандай болса да сатуға қүқығы болмады. Қызметкердің жүмыстан
босанған жағдайында оған тиесілі акцияларды кәсіпорын белгіленген мерзім
ішінде сатып ала алмайды.
Косіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен үйымдар шығарады. Бүл
акциялар 1988 жылдан бастап басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, ерікті
қоғамдардың, банктердің, кооперативтердің арасында таратыла бастады. Бүл
тәрізді акциялар іс жүзінде облигациялар болып табылады және меншіктің
акционерлік нысанының дамуына қарай акционерлік қоғамдардың акцияларымен
ауыстырылуы мүмкін. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің
бағдарламасын орындау барысында шығарылған акциялардың республика
заңнамасымен белгіленген бір болігі шетелдік түлғаларды қоса (қаржы-
шаруашылық қызмет жоніндегі шектесушілер мен басқа әріптестерге) қызығушы
заңи немесе жеке түлғаларға нақтылы қүны немесе биржа бағамы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бағалы қағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері
ЖОСПАР
Кіріспе
Негізгі бөлім.
а) Бағалы қағаздар рыногы.
б) Бағалы қағаздардың түрлері.
в) Қор биржасы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Бағалы қағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері.
Бағалы қағаздардың түрлері.
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар рыногы —
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын каржы
рыногы-ның бөлігі. Бүл рыноктың жүмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе
инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді. Бүған осы рыноктың қор қүрылымдарының — бағалы қағаздардың және
өзге де активтердің сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Бүл әсіресе күрделі жүмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың
рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы
қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары
сатылады; қайталама ры-покта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың
иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық қүн —
бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның қүнының ақшалай түлғалануы),
эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі
боліктен түрады: уйымдастырылған бағалы қагаздар рыногы — мәмілелер сауда -
саттықты үйымдастырушының ішкі қүжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен озге дс қаржы қүралдары-ның айналыс сферасы
және уйымдастырылмаган багалы қаеаздар рыногы — бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы қүралдарымен сауда - саттықты
үйымдастырушының ішкі қүжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым рыногының үйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда
операцияларды жүзе-ге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілслерді олардың
офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Үйымдастырылған рынокта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал үйымдастырылмаған рынокта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бүдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады: багалы
қагаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б. рыногы;
эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы, мемлскеттік
бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: үлттық, халықаралық,
аймақтық; мезгілдері бойыиша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және үзақ
мерзімді бағалы қағаздардың рыногы; мәмілелердің турлері бойынша: кассалық,
форвардтық және т.с.с; салалық критерийі бойынша.
Бағалы қағаздар рыногының жүмыс істеуі.елдің экономикасында жалған емес
нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
рыногында қаржы ресурстарына деген сүранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жүмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады.
Қазақстанда қор рыногының қалыптасуы бүрынғы КСРО-ның заннамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары қүрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бүл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды. Қысқа мерзім
ішінде күллі үлтгық шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бүл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80 %-ды қүрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор бир-жаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың және қүқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жүмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дөрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Үлттық комисиясы қүрылған 1995 жыдан басталады.
1995 жыдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан "таза" қор биржасы —
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жүмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сәуірінде "Бағалы қағаздар және қор биржасы" туралы Қазақ-стан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаз-дар рыногын
қүқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақ-стан Республикасында
Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы
әзірленді. "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының үлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар"
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реггейтін үш заң қабылдады, олар: "Бағалы
кағаздар рыногы ту-ралы", "Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы", "Қазақстан Республикасындағы инвестицияық қорлар туралы" заңдар.
1997 жылдың ортасынан бастап "Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі"
Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және
басқа баға-лы қағаздарды үстаушылардың тізілімін жүргізу болды.
Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттік ретгеу жүйесінің тиімділігін арттыру
және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың
маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы
қағаздар жөніндегі үлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің қүлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
сонғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасы
заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту
қажеттігінен туды. Бүл заңның қызмет аясы "Акционерлік қоғамдар туралы"
Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і) қабылданғаннан
кейін қаржы рыногының қызмет ететін сферасы болып отырған бағалы қағаздар
рыногының толыққанды жүмыс істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және
қазіргі уақытта оның мынадай қүрылымы қалыптасып отыр:
Бастапқы рынок
Мемлекетгік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) рыногы:
бастапқы орналастыру секторы;
сатып алу-сату секторы.
Корпорациялық облигациялар рыногы
Акциялар рыногы:
МЕБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы:
МБҚ-ны сатып алу-сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Қайталама рынок
Қор биржасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы
Басқадай сауда-саттықты үйымдастырушы.
Багалы қагаздар - иеленушілеріне мүліктік қүқықтар және белгілі бір ақша
сомаларын алуға қүқық беретін ақшалай немесе тауарлай қүжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міңдетті түрде оның үстаушының қалайда
бір мүлікке қүқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқада
да белгілеулердің жиын-тығы. Бүл белгілі бір тауар немесе нақты акция
сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай - ақ бағалы қағаздар белгілі бір
қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, үйымның меншігіне қатысуға және басқаруға
қүқық береді.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жумылдыру, жүмсау
және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді қүрал рөлін атқарады.
Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере
отырып, бағалы қағаз-дар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және үлттық
байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық
келісімшарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар
түрінде табыстар төлеу, сондай - ақ бүл қүжат-тардан туындайтын ақшалай
немесе өзге қүқықтарды басқа түлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, онын өзінің оған тән
онда жүмысты үйымдастыру мен ережелері бар рыногы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені
бағалы қағаздар — бүл тек меншік титулы, табысқа қүқық беретін қүжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар рыногының оқшаулануы тап олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздарды бір иелснушінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады.
Бағалы қағаздар қүжатсыз бағалы қағаздар және қағазсыз бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Қүжатсыз багалы қагаздың өмір сүруінің классикалық нысаны —
қағаз нысаны, бүл нысанда баға-лы қағаз қүжат түрінде өмір сүреді. Бағалы
қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеғен түрлерінің, ең алдымен
эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің қүжатсыз нысанына кешуді қажет
етеді.
Инвестициялық (капиталдық) багалы қаәаздар — капиталды жүмсаудың
объектісі болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облиғациялар,
фьючерлік өзара шарттар және басқалары).
Инвестициялык, емес багалы қаеаздар — бүл тауар немесе басқа рыноктарда
ақшалай есеп - қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің қүқықтық мәртебесін, инвестициялық және кредиттік
тәуекелдердің дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін және
басқа факторларды ескере отырып қорбағалы қағаздары үш топқа бәлінеді:
мемлекеттік, муниципал-
дық және мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар — бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдык, бағалы қағаздарга биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міңдеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет стеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар, векселдер, ақша чектері жатады. Иеленушілеріне
заттық қүқықтарды, меншік қүқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы
қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк
кредитін алғандығын растайтын қүжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат
(осиетнама), лотерея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылғы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды (ойткені ол — кредиттік ақшалардың түрі). Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу - сату процестеріне тартылғандықтан векселді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель — қарызгер несиегерге берстін
және несиелерге қарызгерден белгіленген мерзімде векселде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз қүқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген
нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп айырысудың нысаны
ғана емес, сондай - ақ, бүл ком-мерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе
қызметтер үшін век-селмен есептесе отырып, кәсіпкер вексель берілген уақыт
ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы озінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал
бүл мөміле жоніндегі әріптес векселде көрсетілген сомада және мезгілге оған
коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып
шектеулі мезгілге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бүлар
облигациялар, банк сертификаттары, векселдер және басқалары. Иеленушілік
бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік қүқығын береді. Бүлар акциялар,
варранттар, коносаменттер жөне басқалары.
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізігі
және туынды болып бөлінеді.
"Бағалы қағаздар рыногы туралы" занда туынды багалы қагаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша қүқықтарды куәландыратын бағалы
қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар,
форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс
қүқықтыры және басқалары жатады. Негізгі багапы қагаздареа акциялар мен
облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар рынокта айналыста жүрген корпорациялық бағалы
қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы
және баға тәуекелдіктерін сақтандыруға (хеджерлеуге), өтімділіктің артуына,
қарыз алу қүнының төмендеуіне, қажетті рынокқа шығу мүмкіндігін алуға
байланысты.
Сөйтіп, бағалы қағаздар — бүл шаруашылық қызметте пайдалануға арналған
қүжаттардың үлкен саналуандығы. Сонымен бірге олар ездеріне төн ортақ
белгімен оларды түлғаланған мүліктік қүқықты өткізу үшін оларды үсынудың
қажеттігімен біріктіріледі.
Бағалы қағаздар үсынбалы, ордерлік жөне атаулы болуы мүмкін. Атаулы
бағалы кағазбен куәландырылған қүқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Үсынбалы бағалы қағазбен куаландырылған қүқықтар бағалы қағазды үсынушыға
тиесілі болады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырьшған қүқықтар онда
аталған адамға тиесілі болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста мемлекеттік,
корпорациялық және басқа (фьючерстер, опциондар, варранттар, коносаменттер
және т.б.) бағалы қағаздар жүр.
Бағалы қағаздардың арасында ақшаға да, мүлікке де қүқықтар беретін
акциялар ерекше орын алады.
Акция — акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу
қүқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Қазақстанның практикасында еңбек үжымының акциялары, кәсіпорындардың
акциялары және қазіргі кезде акционерлік қоғамдардың акциялары қолданылады.
Алғашқы екі түр сөздің тура мағынасында акциялар больш табылмайды. Бүл
қызметкерлердің жинақ ақшасының және кәсіпорындардың бос ақшаларының өз
кәсіпорнының немесе басқа кәсіпорындардың мүлкіне қатысудың өзгеше нысаны.
Еңбек ужымының акциялары тек өз кәсіпорнының қызметкерлері
арасында таратылды және онын дамуы үшін ақша салуы туралы куәліктер болып
табылды. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру
барысында қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін
анықтайтын еңбек үжымдары мүшелерінің акциялары шығарылды. Мүндай акциялар
айналысқа түспейді: мұрағаттан басқа қызметкердің оларды сатуға, беруге
немесе қандай болса да сатуға қүқығы болмады. Қызметкердің жүмыстан
босанған жағдайында оған тиесілі акцияларды кәсіпорын белгіленген мерзім
ішінде сатып ала алмайды.
Косіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен үйымдар шығарады. Бүл
акциялар 1988 жылдан бастап басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, ерікті
қоғамдардың, банктердің, кооперативтердің арасында таратыла бастады. Бүл
тәрізді акциялар іс жүзінде облигациялар болып табылады және меншіктің
акционерлік нысанының дамуына қарай акционерлік қоғамдардың акцияларымен
ауыстырылуы мүмкін. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің
бағдарламасын орындау барысында шығарылған акциялардың республика
заңнамасымен белгіленген бір болігі шетелдік түлғаларды қоса (қаржы-
шаруашылық қызмет жоніндегі шектесушілер мен басқа әріптестерге) қызығушы
заңи немесе жеке түлғаларға нақтылы қүны немесе биржа бағамы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz