Әлемнің тілдік бейнесі – ағылшын және қазақ антропонимдерінде
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Әлемнің антропонимиялық бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.
1.1. Антропоним ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Әлемнің антропонимдік бейнесіндегі концепт теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Қазақ және ағылшын антропонимдерін
салыстырмалы түрде талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.Ағылшын және қазақ тіліндегі антропонимдер құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2.Қазіргі ағылшын және қазақ тіліндегі әлемнің
антропонимдік бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
1. Әлемнің антропонимиялық бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.
1.1. Антропоним ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Әлемнің антропонимдік бейнесіндегі концепт теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Қазақ және ағылшын антропонимдерін
салыстырмалы түрде талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.Ағылшын және қазақ тіліндегі антропонимдер құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2.Қазіргі ағылшын және қазақ тіліндегі әлемнің
антропонимдік бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Ағылшын және қазақ антропонимикалық жүйелеріне арнап жүргізілген зерттеулер тек екі әртүрлі жүйедегі тілдердің өзгешелігі мен ұқсастығын анықтау үшін ғана емес, сондай-ақ олардың дүниетанымы мен көзқарасының ерекшеліктерін, ұлттық психологиясын, тарихын, зерттеліп жатқан тілді қолданатын халықтардың мәдениетін түсіну үшін де қажет. Сонымен бірге ағылшын және қазақ тілдерін пайдаланатын халықтардың қарым-қатынасы мен ынтымақтастығының жақсартылуына мүмкіндік туғызады.
Ономастиканың келелі мәселелеріне байланысты соңғы жылдары жүргізілген зерттеулердің ғылыми қарқындылығы көбінесе онимдерді үйрену аса қызық болып табылатындығымен түсіндіріледі, себебі бірнеше ғылымдардың (лингвистика, тарих, этнография, география) қосылысқан жерінде қалыптасып және сол ғылымдардың әр қайсысының кешенді әдіс-тәсілдерін қолданып, ономастика лингвистика,тарих, этнография, археология т.б. ғылымдардың көптеген мәселерінің шешілуіне мүмкіндік туғызады.
Онимдердің мәдени-тарихи құндылығы туралы тезис дәлелдерді қажет етпейді және ономастикамен айналысатын көптеген зерттеушілер үшін аксиомалық болып табылады: “дүниенің ономастикалық көрінісінде әрбір этнос пен әрбір ат қоюшы адамның мәдениетінің сипаты нақтылы түрде көрсетілген” [1.3].
Әрбір оним - бұл біріншіден, ең алдымен өз тілінің заңдарына бағынатын сөз, оның әрбір ақпараты лингвистикалық әдістердің көмегімен алынады. Бұған мысал ретінде жалпы ономастиканың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын, бірақ фактіге негізделген мәліметтерімен ерекшеленетін роман, герман, иран, түрк, славян т.б. жеке ономастиканың бөлінуін алуға болады.
Онимия, әртүрлі онимдердің жиынтығы ретінде адамдардың тіршілік қарекетінің барлық салаларымен байланысты. Сәйкестендіру және даралау кезінде адам онимді объектіні бөлу үшін ыңғайлы тәсіл ретінде қолданады. Әрбір халық онимиясында тарихи, ұлттық-мәдени ақпараттар өте үлкен мөлшерде болады. Онда халықтың тарихы, тұрмысы, дүниетанымы, психологиясы, нанымы, қиял, әдеби шығармашылығы бейнеленген.
Онимия басқа лексика сияқты адамды қоршаған ортада болып жатқан құбылыстарға орай тез әрекет етеді, соның нәтижесінде онимдер қоғамдық өмірде орын алған құбылыстар мен оқиғалардың еріксіз тіркеуішіне айналады. “Қандай да этномәдени қауымдастықтың ономастикалық жүйесі көптен келе жатқан, тұрақты және тұйық мән деп қарастырылуы мүмкін емес”-деп ескертеді қазақстандық ономаст-түркітанушы В.У.Махпиров [3.6]. Түр-түрлі, ең алдымен экстралингвистикалық факторлардың әсерінен ономастикалық кеңестік яғни адамды қоршаған жалқы есімдер әлемі, кейде ономастикалық мәліметтердің айтарлықтай немесе толық ауысымына апаратын өзгерістерге ұшырайды.
Жаһандық, аймақтық және өңірлік ономастикалық зерттеулер болуы мүмкін.
Ономастиканың келелі мәселелеріне байланысты соңғы жылдары жүргізілген зерттеулердің ғылыми қарқындылығы көбінесе онимдерді үйрену аса қызық болып табылатындығымен түсіндіріледі, себебі бірнеше ғылымдардың (лингвистика, тарих, этнография, география) қосылысқан жерінде қалыптасып және сол ғылымдардың әр қайсысының кешенді әдіс-тәсілдерін қолданып, ономастика лингвистика,тарих, этнография, археология т.б. ғылымдардың көптеген мәселерінің шешілуіне мүмкіндік туғызады.
Онимдердің мәдени-тарихи құндылығы туралы тезис дәлелдерді қажет етпейді және ономастикамен айналысатын көптеген зерттеушілер үшін аксиомалық болып табылады: “дүниенің ономастикалық көрінісінде әрбір этнос пен әрбір ат қоюшы адамның мәдениетінің сипаты нақтылы түрде көрсетілген” [1.3].
Әрбір оним - бұл біріншіден, ең алдымен өз тілінің заңдарына бағынатын сөз, оның әрбір ақпараты лингвистикалық әдістердің көмегімен алынады. Бұған мысал ретінде жалпы ономастиканың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын, бірақ фактіге негізделген мәліметтерімен ерекшеленетін роман, герман, иран, түрк, славян т.б. жеке ономастиканың бөлінуін алуға болады.
Онимия, әртүрлі онимдердің жиынтығы ретінде адамдардың тіршілік қарекетінің барлық салаларымен байланысты. Сәйкестендіру және даралау кезінде адам онимді объектіні бөлу үшін ыңғайлы тәсіл ретінде қолданады. Әрбір халық онимиясында тарихи, ұлттық-мәдени ақпараттар өте үлкен мөлшерде болады. Онда халықтың тарихы, тұрмысы, дүниетанымы, психологиясы, нанымы, қиял, әдеби шығармашылығы бейнеленген.
Онимия басқа лексика сияқты адамды қоршаған ортада болып жатқан құбылыстарға орай тез әрекет етеді, соның нәтижесінде онимдер қоғамдық өмірде орын алған құбылыстар мен оқиғалардың еріксіз тіркеуішіне айналады. “Қандай да этномәдени қауымдастықтың ономастикалық жүйесі көптен келе жатқан, тұрақты және тұйық мән деп қарастырылуы мүмкін емес”-деп ескертеді қазақстандық ономаст-түркітанушы В.У.Махпиров [3.6]. Түр-түрлі, ең алдымен экстралингвистикалық факторлардың әсерінен ономастикалық кеңестік яғни адамды қоршаған жалқы есімдер әлемі, кейде ономастикалық мәліметтердің айтарлықтай немесе толық ауысымына апаратын өзгерістерге ұшырайды.
Жаһандық, аймақтық және өңірлік ономастикалық зерттеулер болуы мүмкін.
1 Материалы к серии “Народы и культуры”. Вып.XXV: Ономастика. Кн.1. Имя и культура. М.: Ин-т Этнологии и антропологии РАН. 1993.-250с.
2 Тілеубердиев Б. Қазақ жалқы есімдерінің номинативтік қызметіндегі лингвомәдениеттанымдық аспектілері. Алматы-Арыс, 2006ж.
3 Махпиров В.У. Имена далеких предков (источники формирования и особенности функционирования древнетюркской ономастики). Алматы: Ин-т востоковедения МН-АН РК, 1997.-302с.
4 Әлімбек Г.Р. Жалқы есімдер арқылы ақпараттың берілуі мен сақталуы Қ.Р. Ұ.Ғ.А. хабаршысы // Тіл және әдебиет сериясы. 2005, N3.
5 Жанұзақов Т.Д., Есбаева К.К. Қазақ есімдері Алма-Ата “Ғылым” баспасы, 1988ж.
6 Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. Алма-Ата: Мектеп,1989.-160с.
7 Гайнуллина. Вопросы семасиологии в учебном процессе. Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992.
8 Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. М.: Наука, 1988.-192с.
9 Постовалова В.И. Картина мира в жизнедеятельности человека // Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира.- М.:Наука, 1988.
10 Бестужев-Лада И.В. Исторические тенденции развития антропонимов // Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. Проблемы антропонимики.- М.:Наука, 1970.-350с.
11 Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері. Алматы-Арыс, 2007
12 Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. Волгоград: Перемена, 2002г.
13 Маслова В.А. Лингвокультурология. М.: Изд.центр “Академия”, 2001г.
14 Blanar V. The problem of a system of personal names // Onomastica.- Wroslaw- Warszawa- Krakow, 1970
15 Рыбакин А.И. Предисловие к словарю английских личных имен. М.: Русский язык, 1989г.
16 P.Hanks, F.Hodges. A concise Dictionary of first names. Oxford – New – York: Oxford University Press, 1997.
17 Никонов В.А. Имя и общество. М.: 1974г.
18 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. А.: Евразия, 1995г.
19 Уфимцева А.А. Роль лексики в познании человеком действительности и в формировании языковой картины мира // Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира.- М.:Наука, 1988.
20 Өтебекова Ж.Б. Қазақ және ағылшын антропонимдерінің құрылымдық, фонетикалық ерекшеліктері. А.Ясауи университетінің хабаршысы, 2007, N2.
21 Мусабаев Г. Кегенская надпись. Эпиграфия Казахстана. Алма-ата.: Наука., 1971.-205с.
22 Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Төртінші кітап, Алматы.:Дайк-Пресс, 2004.-504б.
23 Леонович О.А. В мире английских имен: учеб.пособие по лексикологии. М.:АСТ Астрель, 2002г.
24 Махпиров В.У. Древнетюркская ономастика. Алма-Ата: Ғылым, 1990ж.
25 Рыбакин А.И. Из истории английских личных имен // Словарь английских личных имен.- М.:Русский язык, 1989г.
26 Жанузаков Т. Очерк казахской ономастики. - Алма- Ата.: Наука. 1982-176с.
27 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. Алматы.: Ғылым, 1965.-224б.
28 Крюков М.В. Личное имя и термины родства // Ономастика Востока.- М.: Наука, 1980г.
29 Досжанов Б.Ә. Қазақ тіліндегі көне тұлғалы антропонимдер. Фил.ғыл.канд. дисс.автореф.- Астана.; 2001.-24б.
30 Рыбакин А.И. Словарь английских личных имен. М.: Астрель АСТ, 2000.-224с.
31 Леонович О.А. Очерки английской ономастике: пособие для преподавателей. М.: Интерфакс, 1994г.
32 Кенесбаев С., Джанузаков Т. О лексических пластах ономастики казахского языка // СТ, 1976, N 3.
33 Курилович Е. Положение имен собственных в языке // М.: Иностранная литература, 1962г.
34 Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап, Алматы: Дайк-Пресс. 2004-512б.
35 Никонов В.А. Задачи и методы антропонимики // Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. Проблемы антропонимики. – М.: Наука, 1970г.
36 Кляшторный С.Г.Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М: Мысль.,1964.-289с.
37 Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. М.: Русский язык, 1976.-248с.
38 Колшанский Г. В. Объективная картина мира в познании и языке. М.: Наука, 1990г.
39 Кубрякова Е.С., Шахнарович А.М., Сахарный Л.В. Человеческий фактор в языке: Язык и порождение речи. М.: Наука, 1991г.
40 John R. Taylor. Cognitive grammar, London: Oxford University Press, 2003.-621p.
41 Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, Алматы.-2001.-N4-39-43б..
42 Выготский Л.С. Мышление и речь. Психологические исследования. М.: Лабиринт, 1996г.
43 Суперанская А.В. Языковые и внеязыковые ассоциации собственных имен // Антропонимика. Сб.ст. М.: наука, 1970г.
44 Непряхина Т.С., Рут М.Э. Ономасиологический эксперимент и типология образов номинации // Номинативные единицы языка и их функционирование. Сб.ст.- Кемерова, 1987г.
45 Исаев С., Нуркина Г. Сопостовительная типология казахского и русского языков. Алматы: Санат, 1996г.
46 Якобсон Р. Типологические исследования и их вклад в сравнительно-историческое языкознание // Новое в лингвистике. Вып.III.-М.,1963г.
47 Гафуров А.Г. Имя и история. М.: Наука, 1987г.
48 Қазақша-орысша сөздік. Казахско-русский словарь под ред. Б.Әбілқасымов, Б.Болғанбаев, тағы басқалар. Алматы: Дайк-Пресс, 1999ж.
49 Кульмагамбетова А.Ж. Языковая картина мира в антропонимах английского и казахского языков // Дисс.на соискание ученой степени кандидата филол. наук. Алматы, 2007.- 140с.
50 Арютюнова Н.Д. Язык и мир человека. М.: Языки русской школы, 1999.-896с.
51 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М.: Наука, 1973г.
2 Тілеубердиев Б. Қазақ жалқы есімдерінің номинативтік қызметіндегі лингвомәдениеттанымдық аспектілері. Алматы-Арыс, 2006ж.
3 Махпиров В.У. Имена далеких предков (источники формирования и особенности функционирования древнетюркской ономастики). Алматы: Ин-т востоковедения МН-АН РК, 1997.-302с.
4 Әлімбек Г.Р. Жалқы есімдер арқылы ақпараттың берілуі мен сақталуы Қ.Р. Ұ.Ғ.А. хабаршысы // Тіл және әдебиет сериясы. 2005, N3.
5 Жанұзақов Т.Д., Есбаева К.К. Қазақ есімдері Алма-Ата “Ғылым” баспасы, 1988ж.
6 Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. Алма-Ата: Мектеп,1989.-160с.
7 Гайнуллина. Вопросы семасиологии в учебном процессе. Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992.
8 Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. М.: Наука, 1988.-192с.
9 Постовалова В.И. Картина мира в жизнедеятельности человека // Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира.- М.:Наука, 1988.
10 Бестужев-Лада И.В. Исторические тенденции развития антропонимов // Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. Проблемы антропонимики.- М.:Наука, 1970.-350с.
11 Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері. Алматы-Арыс, 2007
12 Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. Волгоград: Перемена, 2002г.
13 Маслова В.А. Лингвокультурология. М.: Изд.центр “Академия”, 2001г.
14 Blanar V. The problem of a system of personal names // Onomastica.- Wroslaw- Warszawa- Krakow, 1970
15 Рыбакин А.И. Предисловие к словарю английских личных имен. М.: Русский язык, 1989г.
16 P.Hanks, F.Hodges. A concise Dictionary of first names. Oxford – New – York: Oxford University Press, 1997.
17 Никонов В.А. Имя и общество. М.: 1974г.
18 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. А.: Евразия, 1995г.
19 Уфимцева А.А. Роль лексики в познании человеком действительности и в формировании языковой картины мира // Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира.- М.:Наука, 1988.
20 Өтебекова Ж.Б. Қазақ және ағылшын антропонимдерінің құрылымдық, фонетикалық ерекшеліктері. А.Ясауи университетінің хабаршысы, 2007, N2.
21 Мусабаев Г. Кегенская надпись. Эпиграфия Казахстана. Алма-ата.: Наука., 1971.-205с.
22 Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Төртінші кітап, Алматы.:Дайк-Пресс, 2004.-504б.
23 Леонович О.А. В мире английских имен: учеб.пособие по лексикологии. М.:АСТ Астрель, 2002г.
24 Махпиров В.У. Древнетюркская ономастика. Алма-Ата: Ғылым, 1990ж.
25 Рыбакин А.И. Из истории английских личных имен // Словарь английских личных имен.- М.:Русский язык, 1989г.
26 Жанузаков Т. Очерк казахской ономастики. - Алма- Ата.: Наука. 1982-176с.
27 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. Алматы.: Ғылым, 1965.-224б.
28 Крюков М.В. Личное имя и термины родства // Ономастика Востока.- М.: Наука, 1980г.
29 Досжанов Б.Ә. Қазақ тіліндегі көне тұлғалы антропонимдер. Фил.ғыл.канд. дисс.автореф.- Астана.; 2001.-24б.
30 Рыбакин А.И. Словарь английских личных имен. М.: Астрель АСТ, 2000.-224с.
31 Леонович О.А. Очерки английской ономастике: пособие для преподавателей. М.: Интерфакс, 1994г.
32 Кенесбаев С., Джанузаков Т. О лексических пластах ономастики казахского языка // СТ, 1976, N 3.
33 Курилович Е. Положение имен собственных в языке // М.: Иностранная литература, 1962г.
34 Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап, Алматы: Дайк-Пресс. 2004-512б.
35 Никонов В.А. Задачи и методы антропонимики // Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. Проблемы антропонимики. – М.: Наука, 1970г.
36 Кляшторный С.Г.Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М: Мысль.,1964.-289с.
37 Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. М.: Русский язык, 1976.-248с.
38 Колшанский Г. В. Объективная картина мира в познании и языке. М.: Наука, 1990г.
39 Кубрякова Е.С., Шахнарович А.М., Сахарный Л.В. Человеческий фактор в языке: Язык и порождение речи. М.: Наука, 1991г.
40 John R. Taylor. Cognitive grammar, London: Oxford University Press, 2003.-621p.
41 Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, Алматы.-2001.-N4-39-43б..
42 Выготский Л.С. Мышление и речь. Психологические исследования. М.: Лабиринт, 1996г.
43 Суперанская А.В. Языковые и внеязыковые ассоциации собственных имен // Антропонимика. Сб.ст. М.: наука, 1970г.
44 Непряхина Т.С., Рут М.Э. Ономасиологический эксперимент и типология образов номинации // Номинативные единицы языка и их функционирование. Сб.ст.- Кемерова, 1987г.
45 Исаев С., Нуркина Г. Сопостовительная типология казахского и русского языков. Алматы: Санат, 1996г.
46 Якобсон Р. Типологические исследования и их вклад в сравнительно-историческое языкознание // Новое в лингвистике. Вып.III.-М.,1963г.
47 Гафуров А.Г. Имя и история. М.: Наука, 1987г.
48 Қазақша-орысша сөздік. Казахско-русский словарь под ред. Б.Әбілқасымов, Б.Болғанбаев, тағы басқалар. Алматы: Дайк-Пресс, 1999ж.
49 Кульмагамбетова А.Ж. Языковая картина мира в антропонимах английского и казахского языков // Дисс.на соискание ученой степени кандидата филол. наук. Алматы, 2007.- 140с.
50 Арютюнова Н.Д. Язык и мир человека. М.: Языки русской школы, 1999.-896с.
51 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М.: Наука, 1973г.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Шетел филология кафе
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Әлемнің тілдік бейнесі – ағылшын және қазақ
антропонимдерінде.
Орындаған:
4курс студенті
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Пікір жазған:
аға оқытушы
Норма бақылаушы
аға оқытушы
Қорғауға жіберілді _____ _________2008 ж.
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д., профессор –––––––––––––
Алматы – 2008
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Әлемнің тілдік бейнесі – ағылшын және қазақ
антропонимдерінде.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың
мазмұнына сай кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 47 бет
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны: 51
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: антропоним, әлемнің тілдік
бейнесі, жалқы есімдер, концепт, салыстырмалы талдау.
Жұмыста қолданылған әдістер: салыстырмалы талдау тәсілі.
Жұмыстың мазмұны: Жұмыстың кіріспесінде еңбектің мақсаты мен міндеттері,
зерттеу нысаны айқындалады. Еңбектің маңыздылығы, өзектілігі, еңбекте
қозғалып отырған мәселелердің көкейкестілігі сөз болады.
Жұмыстың бірінші тарауында жалпы антропоним туралы, әлемнің тілдік
бейнесі туралы түсінік және олардың қалыптасуы қарастырылады.
Ал екінші тарауда ағылшын және қазақ тілі антропонимдерінің құрылымы,
олардың әлемінің антропонимдік бейнелерінің қалыптасуының ұқсастықтары мен
ерекшеліктері қарастырылады.
Ағылшын және қазақ антропонимикалық жүйелеріне арнап жүргізілген
зерттеулер тек екі әртүрлі жүйедегі тілдердің өзгешелігі мен ұқсастығын
анықтау үшін ғана емес, сондай-ақ олардың дүниетанымы мен көзқарасының
ерекшеліктерін, ұлттық психологиясын, тарихын, зерттеліп жатқан тілді
қолданатын халықтардың мәдениетін түсіну үшін де қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Біздің зерттеуіміздің мақсаты - әлемнің
тілдік бейнесінің концептін, оның қалыптасуын және даму барысын
антропонимдер арқылы қарастыру. Антропонимдердің пайда болу және даму
заңдылықтары, олардың құрылысы, антропонимдік жүйе, антропонимдердің
үлгілері теориялық антропонимиканың нысаны болып табылады. Аталмыш
жұмысымызда жалқы есімдегі ақпараттарды: адам қасиеттерінің сипаттамасын,
әкесі, ру, жанұясымен байланыстарын, туған жері, ұлты туралы ақпараттарды
қарастыра отырып, қазақ және ағылшын антропонимдерін салыстырмалы түрде
талдау жасалынады.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Әлемнің антропонимиялық бейнесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-
1.1. Антропоним
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .8
1.2. Әлемнің тілдік бейнесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Әлемнің антропонимдік бейнесіндегі концепт
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. Қазақ және ағылшын антропонимдерін
салыстырмалы түрде талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.Ағылшын және қазақ тіліндегі антропонимдер
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2.Қазіргі ағылшын және қазақ тіліндегі әлемнің
антропонимдік
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 43
Кіріспе
Ағылшын және қазақ антропонимикалық жүйелеріне арнап жүргізілген
зерттеулер тек екі әртүрлі жүйедегі тілдердің өзгешелігі мен ұқсастығын
анықтау үшін ғана емес, сондай-ақ олардың дүниетанымы мен көзқарасының
ерекшеліктерін, ұлттық психологиясын, тарихын, зерттеліп жатқан тілді
қолданатын халықтардың мәдениетін түсіну үшін де қажет. Сонымен бірге
ағылшын және қазақ тілдерін пайдаланатын халықтардың қарым-қатынасы мен
ынтымақтастығының жақсартылуына мүмкіндік туғызады.
Ономастиканың келелі мәселелеріне байланысты соңғы жылдары жүргізілген
зерттеулердің ғылыми қарқындылығы көбінесе онимдерді үйрену аса қызық болып
табылатындығымен түсіндіріледі, себебі бірнеше ғылымдардың (лингвистика,
тарих, этнография, география) қосылысқан жерінде қалыптасып және сол
ғылымдардың әр қайсысының кешенді әдіс-тәсілдерін қолданып, ономастика
лингвистика,тарих, этнография, археология т.б. ғылымдардың көптеген
мәселерінің шешілуіне мүмкіндік туғызады.
Онимдердің мәдени-тарихи құндылығы туралы тезис дәлелдерді қажет
етпейді және ономастикамен айналысатын көптеген зерттеушілер үшін
аксиомалық болып табылады: “дүниенің ономастикалық көрінісінде әрбір этнос
пен әрбір ат қоюшы адамның мәдениетінің сипаты нақтылы түрде көрсетілген”
[1.3].
Әрбір оним - бұл біріншіден, ең алдымен өз тілінің заңдарына бағынатын
сөз, оның әрбір ақпараты лингвистикалық әдістердің көмегімен алынады. Бұған
мысал ретінде жалпы ономастиканың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын, бірақ
фактіге негізделген мәліметтерімен ерекшеленетін роман, герман, иран, түрк,
славян т.б. жеке ономастиканың бөлінуін алуға болады.
Онимия, әртүрлі онимдердің жиынтығы ретінде адамдардың тіршілік
қарекетінің барлық салаларымен байланысты. Сәйкестендіру және даралау
кезінде адам онимді объектіні бөлу үшін ыңғайлы тәсіл ретінде қолданады.
Әрбір халық онимиясында тарихи, ұлттық-мәдени ақпараттар өте үлкен мөлшерде
болады. Онда халықтың тарихы, тұрмысы, дүниетанымы, психологиясы, нанымы,
қиял, әдеби шығармашылығы бейнеленген.
Онимия басқа лексика сияқты адамды қоршаған ортада болып жатқан
құбылыстарға орай тез әрекет етеді, соның нәтижесінде онимдер қоғамдық
өмірде орын алған құбылыстар мен оқиғалардың еріксіз тіркеуішіне айналады.
“Қандай да этномәдени қауымдастықтың ономастикалық жүйесі көптен келе
жатқан, тұрақты және тұйық мән деп қарастырылуы мүмкін емес”-деп ескертеді
қазақстандық ономаст-түркітанушы В.У.Махпиров [3.6]. Түр-түрлі, ең алдымен
экстралингвистикалық факторлардың әсерінен ономастикалық кеңестік яғни
адамды қоршаған жалқы есімдер әлемі, кейде ономастикалық мәліметтердің
айтарлықтай немесе толық ауысымына апаратын өзгерістерге ұшырайды.
Жаһандық, аймақтық және өңірлік ономастикалық зерттеулер болуы
мүмкін. Жаһандық ономастика әр түрлі елдер және халықтардың жалқы
есімдерінің типологиялық ұқсастығы мен есімдердің өздеріне тән жалпы
заңдылықтарды белгілеумен, жалпы лингвистикалық универсалийлармен
паралеллизм құрайтын ономастикалық универсалийлерді бөлумен айналысады.
Теориялық ономастика мәселерімен Н.И.Толстой, А.В.Суперанская,
А.А.Белецкий, Ю.А.Карпенко, В.А.Никонов, В.Д.Бондалетов, Н.В.Подольская
сияқты ғалымдар айналысқан. Түрк ономастикасынын зерттеген ғалымдардың
қатарына болса В.Радлов, В.В.Бартольд, С.Е.Малов, А.Н.Самойлович,
А.Н.Кононовтар жатады. Ал қазақ ономастикасының мәселері С.Кеңесбаев,
А.Қайдаров, Е.Нұрмағамбетов, Т.Д.Жанұзақов еңбектерінде орын алады.
Т.Д.Жанұзақов пен В.У.Махпиров сондай-ақ түрк тарихи ономастикасының
мәселелері үстінде де жұмыс істеді. Ал ағылшын антропонимикасын зерттеумен
Л.М.Щетинин, А.И.Рыбакин, О.А.Леонович, Е.Н.Мурнаева және шетел
зерттеушілері H.Sorensen, A.Gardiner, G.Stewart, R.Stockwell, R.L.Track,
J.Aitchison т.б. еңбектері байланысты.
XX ғасырның лингвистикалық ғылымында “адам үшін тіл, тілдегі адамға”
деген батыл бетбұрыстың нәтижесінде антропонимиканы – яғни, адам аттарын
зерттеу өзекті мәселелер қатарына кірді.
Берілген проблематика өте көлемді, сондықтан біз ономастиканың бір
саласы ретінде тек антропонимия бойынша жүргізілген зерттеулерді ғана
аламыз. Қазіргі лингвистиканың даму кезеңінде когнитивті зерттеулермен
айналысатын көптеген ғалымдардың назарын аударатын ең басты объект -
әлемнің бейнесі феномені болып табылады. Бұл, тілдің антропологиялық
сипатын жете түсінудің нәтижесінде тіл білімінің өзекті мәселесіне айналды.
Қазіргі лингвистикалық әдебиет әлем бейнесінің және оның тұжырымдалған
ойларының әр қандай түрлерін ұсынады.
Жұмыстың маңыздылығы қазіргі тіл білімінің мәдениеттің дәлелі ретінде
антропоним мен антропонимикаға; қоршаған болмысты адам арқылы бейнелеудің
тәсілі ретінде әлемнің тілдік бейнесі мәселелеріне және аталған бір топ
мәселелерді XX ғасырда қалыптасқан антропоцентрикалық парадигма тұрғысынан
қарау мүмкіндігіне қызығуында. Берілген зерттеу тіл білімін ономастикалық,
когнитивты, лингвомәдени зерттеулер аясында жаңа теориялық нәтижелермен
және тәжірибелік мәліметтермен қамытады; жұмыстың қорытындылары мәдениет
аралық қарым-қатынас мәселелерінің шешілуіне мүмкіндік туғызады және жаңа
ғылыми зерттеулердің бастамасы бола алады.
Біздің зерттеуіміздің мақсаты - әлемнің тілдік көрінісінің концептін,
оның қалыптасуын және даму барысын қарап шығу. Тілдің үш бірлікте: ойлау –
тіл- қарым-қатынас, өмір сүруі және объективті болмыс пен ойлаудың
әрекеттесуі қоршаған әлем мен тілдің өзара әрекет ету мәселесін көптеген
жалпы лингвистикалық мәселелер арасынан ең алдынғы қатарға шығарды.
Адамның болмысты танып білуінде лингвистика үшін екі маңызды ерекшелік
бар: адамның танып білу іс-әрекеті нәтижелерінің тілде бекініп алуы және
бұл іс-әрекеттің қарым-қатынас жасау кезінде іске асуы. Мұндай күрделі
категорияларды талдау кезінде кездесетін объективті қиындықтар
терминологиялық әртүрлілігімен де ұлғаяды (когнитивтік жүйе, үлгі,
концептуалды үлгі, үлгіәлем бейнесі). Ал біз жұмысымызда әлем бейнесі
және әлемнің тілдік бейнесі терминдерін ұстанамыз, сондықтан алдымен
бұлардың қандай ұғым беретінін анықтап алуымыз қажет.
Әлемдік бейне адамның қоршаған әлеммен байланысы барысында, “теория мен
тәжірибенің күрделі әрекеттесуінің нәтижесінде қоршаған болмысты танып білу
барысында” пайда болады [6,124]. Әлем бейнесінің қалыптасуында сезу,
түйсінуден бастап ойлау мен сана-сезімге дейін адамның психикалық іс-
әрекетінің барлығы қатысады.
Әлем бейнесі адамның әлемге, басқа адамдарға, осы әлемнің мүшесі ретінде
өзіне деген қарым-қатынасының түрін қалыптастырады және әлемде адамдардың
тәртіп нормаларына бағыт береді. Адам заттарға өзінің жеке әлем көрінісіне
сай қарайды. Сонымен бірге мұнда ортақтық элементтер де болады. Адамдарда
бірін-бірі түсіну, бір-бірінің рухани әлеміне өзара сіңісу болған кезде
ғана олардың қарым-қатынас жасауы мүмкін. Әлем бейнесінің барлық адамдарға
ортақтығы, оның қалыптасу заңдылықтарының әмбебаптылығы өз ара
түсінушіліктің негізін құрайды.
Антропоним – ономастиканың ірі салаларының бірі - антропонимика
зерттейтін оним түрі. Антропонимдер адамдардың жалқы есімі болып табылады
және ол әр қандай түрлерге бөлінеді.
Антропонимикон - белгілі бір кезеңде қолданылатын бір этностың барлық
антропонимдерінің тізімі.
Антропонимия – белгілі бір этностың барлық антропонимдерінің жиынтығы.
Антропонимдік – антропоним сөзінен жасалған сын есім.
Әлемнің антропонимиялық бейнесі – антропонимдердегі ақиқат болмыс
дәлелдерінің субъективтік бейнеленуі нәтижелерінің жиынтығы; адамның
когнитивті іс-әрекетінің нәтижесі ретінде пайда болған;
антропоцентризмдігімен, ұлттық өзгешелігімен, әмбебап және идиоэтникалық
топтардың бар болуымен, уақыт қатынасымен сипатталады. Әлемнің
антропонимиялық көрінісінің сипаттамасы мынандай белгілермен толықтырылады:
тілдік белгінің сыртқы ішкі жағына қарай бейімделу; атау себептерінің
өнімді типі (баяндау (дескриптив) аттар, тілек (дезидератив) аттар, арнау
(меморатив) аттар); ұлттық-мәдени бағдар (мәдени-өзгеше реалиялар мәдени-
өзгеше концепт).
Ғылыми-ұғымдық аппарат:
Антропонимдық жүйе – белгілі бір этностың белгілі бір кезеңде реттелген
антропонимдер жиынтығы.
Геноним – түрк және моңғол тарау аймақтарына тән ру, ұрпақ және оның
бөлімдерінің жалқы есімдері, оним түрі.
Дезидеративтер (тілек аттар) – ата-ананың баласына деген тілектерін
білдіреді (ұзақ өмір; бақыт пен байлық; ұлдарға - қайрат пен батылдық;
қыздарға - сұлулық, сүйкімділік пен нәзіктік). Сондай-ақ бұл топқа ата-
аналардың өздеріне, өз халқына, еліне деген тілектерін білдіретін аттар да
және баланы жаман рухтардан, көз тиюден, ауру мен қиыншылықтардан сақтау
үшін қойылатын алдамыш\жалған (қорғайтын) немесе “қорғау” аттар да жатады.
Дескриптивтер (баяндау аттар) – баланың физикалық сипаттамасын; мінезін,
туған жерін, жағдайын; оның туылған кезіндегі қандай да бір тарихи оқиға
немесе басқа да оқиғаларды; ата–анасы туралы мәліметтерді; баланың туылуына
байланысты ата–анасының сезімдерін білдіреді.
Меморативтер (арнау аттар) – естелік аттар, бұл есім қойылған адам, оның
атын білдіретін басқа адамдармен, дін, идеялармен (тотемдік, теофорлық
аттар, тарихи тұлғалар аттары) байланысты болады.
Әлем бейнесі – тұжырымдамалық жүйе, адамдар түсінігінде әлемнің маңызды
қасиеттері болып табылатын, адамның дүниетанымының негізінде жататын
әлемнің бастапқы жаһандық бейнесі. Әлем көрінісі теория мен тәжірибенің
күрделі әрекеттестігінің нәтижесінде қоршаған болмысты танып білу барысында
қалыптасатын, адамның барлық психикалық белсенділігінің нәтижесі болып
табылады.
Концепт – қоршаған әлем, адам және тілдің өзара әрекеттесуінің нәтижесі.
Сондай–ақ болмысты танып білудің дәлелі және ұлттық мәдениеттің байлығы
болып табылады. Концепт бұл құрылымы үш деңгейден тұратын ең қысқа
когнитивті бірлік: а) бейнелі - концептінің өзегі, концептің нақты-бейнелі
сипаттамалары, болмысты танып білудің нәтижесі; б) ұғымдық - тілдік
мазмұны, дефенициясы, фиксациясы; в) құндылық.
Концептосфера - семантикалық мағынасының ұқсастығы негізінде концептердің
біріктірілуі.
Жалқы есім – антропоним түрі, адамға туылған кезінде берілетін не ересек
адам өзі таңдап алатын негізгі толық ресми есім немесе осы есімнің бейресми
түрі.
Әкесінің аты – әкесінің атына байланысты қойылған патронимнің бір түріне
жатады.
Патроним – антропоним түрі, әкесінің немесе ата– бабаларының аттарының
негізінде қойылған есім немесе лақап ат.
Лақап ат – антропоним түрі, адамға оның мінезіне, жағдайына, шығу тегіне
т.б. себептерге байланысты қоршаған адамдар қоятын қосымша бейресми ат.
Тегі – анропоним түрі, белгілі бір жанұяға жататындығын көрсететін, мұра
етіп алатын ресми ат.
Патронимнен жасалған тегі – патроним немесе патронимдік жұрнақтың көмегімен
жасалған тегі.
Әлемнің тілдік бейнесі – қарым қатынас әрекетінде әлем туралы ойларын
білдіру тәсілі ретінде - ойлау, қоршаған болмыс және тілдің өзара
әрекеттестігінің нәтижесінде пайда болатын адам санасының жемісі. Әлемнің
тілдік бейнесі әлем бейнесінің басты бөліктерінің бірі және оны білдірудің
мақсаты ретінде қызмет етеді.
1.Әлемнің антропонимиялық бейнесі.
Біздің зерттеуіміздің нысаны – антропонимдер болғандықтан, бізге
әлемнің ономастикалық бейнесі деген ұғым жақын, бірақ бұл түсініктің
мағынасы антропонимдік ұғымының мағынасынан кең болғандықтан, ыңғайлы болу
үшін әлемнің антропонимдік көрінісі деген ұғымды аламыз. Енді әлемнің
антропонимдік бейнесінің ерекшеліктерін анықтап аламыз:
а) антропоцентрика. Антропонимдер және әлемнің антропонимдік бейнесі адам
үшін және адамның көмегімен жасалады. Әлемді танып білу нәтижесінде
иемденген сөздерді адам тек қарым-қатынас үшін ғана емес, сондай-ақ
өздеріне есім ретінде де пайдаланады.
ә) әлемді танып білудегі тіл мен ойлаудың тұтастығы. Адам әлемді танып
біледі, атауларды иемденеді. Ал кейін осы атаулардың арасынан
антропонимдерді жасауға лайықтыларын негіз ретінде таңдап алады.
б) қоршаған ортаны дискретизациялаудың белгілі бір тәсілі. Антропонимия
дайын тілдік бірліктерді пайдаланады және тілдік материал ұлттық
өзгешелігімен сипатталады.
в) уақыт байланысы арақатынастығы. Әрбір дәуірдің тілінде өзіне тән сол
кездің әлем бейнесінің нақты тарихи және мәдени жағдайларының ықпалынан
қалыптасатын антропонимдік жүйесі болады.
1. Антропоним ұғымы.
Әрбір тілде жалпы есімдермен қатар жалқы есімдер де болады. Жалқы есімдер
ежелгі дәуірде көптеген ғалымдар мен философтардың назарын аударған. Бірақ
ономастика, ғылыми мәртебесін XX ғасырдың 30-ж.ж. ғана алған.
Ономастика (гр.onomastike- ат қою өнері) – жалқы есімдерді зерттейтін
тіл білімінің бір саласы. “Онимия” терминімен аталатын жалқы есімдер
жинағын “Ономастика” терминімен де атайды.
Оним – белгілі бір нысанды басқа нысандардан ажырату үшін, оны жекелеу
және сәйкестендіру үшін қолданылатын сөз, сөз тіркесі және сөйлем болып
табылады.
Жалқы есімдерге келесі типтер жатады: антропонимдер (адамдардың жалқы
есімдері), топонимдер (географиялық объектілердің жалқы есімдері),
теонимдер (құдайлардың жалқы есімдері), зоонимдер (аңдардың жалқы есімдері
немесе лақап аттары), астронимдер (аспан денелерінің жалқы есімдері),
космонимдер (ғарыштық кеңістік және шоқ жұлдыздардың жалқы есімдері),
фитонимдер (өсімдіктердің жалқы есімдері), анемонимдер (табиғи апаттардың
жалқы есімдері), хрононимдер (тарихи оқиғаларға байланысты уақыт
бөліктерінің жалқы есімдері), идеонимдер (рухани мәдениет объектілерінің
жалқы есімдері), хрематонимдер (материалды мәдениет объектілерінің жалқы
есімдері). Түрлі экстралингвистикалық нысандарды атай отырып жалқы есімдер
сол нысандардың көптеген сипаттарын, қасиеттерін, қызметін, мәнін көрсете
біледі, белгілі социум, қоғамда, этноста жалқы есімдер алуан түрлі қызмет
атқарады. Сол себепті жалқы есімдердің сипаты мен құрылымына географиялық,
идеологиялық, тарихи, дүниетанымдық, әлеуметтік, мәдени
экстралингвистикалық факторлар әсер етеді.
Жалқы есімдердің жоғарыда аталған экстралингвистикалық факторлармен
тығыз байланысы жалқы есімдер жүйесінің басты сипаттарының бірі болып
саналады.
Антропонимика – антропонимдерді, яғни адамдардың жалқы есімдерін,
патронимдерді, тегі, лақап ат және бүркеншік аттарды зерттейтін
ономастиканың бір саласы. Антропонимдердің басқа онимдерден өзгешелігі
бірнеше антропонимдер бір индивидқа тән бола алатындығы.
Антропонимдердің пайда болу және даму заңдылықтары, олардың құрылысы,
антропонимдік жүйе , антропонимдердің үлгілері теориялық антропонимиканың
нысаны болып табылады. Сондай-ақ, антропонимика жалқы есімдердегі
ақпараттарды: адам қасиеттерінің сипаттамасын, әкесі, ру, жанұясымен
байланыстарын, туған жері, ұлты туралы ақпараттарды зерттейді.
Антропонимика антропонимдердің сөйлеудегі қызметін – атау, уәж,
идентификация, жіктелу және жастың, қоғамдық немесе отбасылық жағдайының,
басқа ұлттардың арасында өмір сүрудің, жасырын қоғамдарға, басқа дінге кіру
т.б. себептерге байланысты есімнің ауысымын зерттейді.
Кісі аттарын зерттеу - қазақ тілі тарихының мәселелерін шешуге
септігін тигізеді. Ол конкретті тілдік материал ретінде халық тарихы мен
халық тілінің байланысын көрсете алады. Сондай-ақ халықтар арасындағы
мәдени қарым-қатынасты, достық, ынтымақтастықты айқындайды. Кісі есімдері
арқылы халықтың дүниеге көз қарасы, дүние тану сезімі, ұлттық формасы,
тұрмыс салты, әдет-ғұрпы, ырымы, яғни этнографиясы көрініп отырады.
Кісі аттары туралы қазақ тіл білімінде алғаш рет қалам тартқан
профессор Қ.Жұбанов. Ғалым біріккен тұлғалы кісі аттарының синтаксисіне,
оның құрылысына байыптылықпен ерекше тоқталады.
Адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнай ат беріледі. Ол ат бала туғаннан
соң жеті күннен кейін қойылады. Бастапқы кездегі аттардың қазақ тілінің төл
сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Алтын, Жетібай, Барыс, Бөрібай,
Күмісбек. Кісі аттары құрамында келетін мұндай сөздер Орхон-Енисей
жазбаларында кездесіп отырады.
Ескі қазақ тұрмысында балаға ат қоюда ырым, әдет-ғұрып, салт-сана ерекше
орын алған. Қазақ тұрмысында ырым мен әдет-ғұрыптар ізінің кісі аттарында
сақталғанын айқын байқаймыз.
Елубай, Сексенбай – сексен яки елу рет бай болсын деген емес, баланың
шешесі я әкесі елу немесе сексен жасқа келгенде туғандықтан қойылған.
Ылғи қыз туа берген соң енді қыздан жаңылсын деген ырыммен "Жаңыл",
"Жаңылхан" қойған. Бала тас сияқты мықты, қатты болсын деп Тастанбек,
құрыштай қатты болсын деп Болат қойылған. Өлген баланың орнын бассын деп
Орынбасар, Төлеген, Өтеген қояды. Өзі іште қалғанда әкесі өлген балаға
әкесінен қалған белгі деп, атын Белгібай қойған. Ал, халық аңызында
"Баланың атын жаман қойсаң өмірлі болар, әм көз тимес" - деген бар. Итбай,
Боқбасар, Сасықбай, Ұлтарақ сияқты жағымсыз аттардың шығу тарихы осыны
ескертеді. Сондай-ақ, дін ұғымынша, адамның қасиеті, мінезі екінші адамға,
соның атын қойса, ауысып отырады деп түсінген. Егерде бір ауладағы нақұрыс
адамның атын жас балаға қойса, ол да сол сияқты нақұрыс болуы мүмкін деген
ұғым болған және керісінше.
Адам аты бір адамнан екінші адамға, бір халықтан екінші халыққа ауысып
отырады. Бір аттың өзі мыңдаған адамға қойылуы мүмкін.
Тіліміздегі кісі аттарының қойылуында белгілі бір заңдылықтың бары
байқалады. Адам аты қалай болса солай қойыла салмайды. Оның мәніне,
тұлғасына көбірек көңіл бөлініп, белгілі бір мақсат, тілекке сай қойылады.
Әдетте халық мәдениеті мен тұрмысына, шаруашылығы мен тарихына байланысты
сөздердің кісі атына қойылып отырғанын көреміз.
Қазақ халқының өте көне заманнан бергі кәсібі мал шаруашылығы болған.
Олай болса мал түрлеріне байланысты балаға ат қою тарихы да ертеден бар жай
екендігі анық: Бұқабай, Қозыбақ, Ботакөз, Қойбағар, Түйебай, Серкебай,
Аққозы, Дөнентай, Қаратай, Ақмарал, Жолбарыс. Қойылған кісі аттарының
кейбірі қазақ халқының басқа халықтармен жасаған тарихи қарым-қатынасын
көрсетеді.Міне осы тұрғыдан қарағанымызда кісі аттары халық тарихы мен
халық тілінің байланысын айқын көрсете алады.
2. Әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасуы.
Сонымен, әлем бейнесі дегеніміз – адамдар түсінігінде әлемнің маңызды
қасиеттері болып табылатын, адамның дүниетанымының негізінде жататын
әлемнің бастапқы жаһандық бейнесі. Әлем бейнесі теория мен тәжірибенің
күрделі әрекеттестігінің нәтижесінде қоршаған болмысты танып білу барысында
қалыптасатын, адамның барлық психикалық белсенділігінің нәтижесі болып
табылады. Әлем бейнесі ұғымының мағынасы әлемнің тілдік бейнесі ұғымының
мағынасынан кең.
“Әлемнің тілдік бейнесі” ұғымы тіл мен болмыстың өз ара байланысының
мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. “Әлемнің тілдік бейнесі” мен “Әлем
бейнесі” ұғымдарын бір-бірімен теңестіруге болмайды. Бұл екеуінің
арасындағы шекара ойлау мен тілдің арасындағы шекарамен бірдей
[6,128].Бірақ арасындағы айырмашылықтарға қарамастан бұл екі әлем бейнелері
өзара байланысты.
Әлемнің тілдік бейнесінің әр этноста әр түрлі болуы, сол этностың
тәжірибесімен, білімімен байланысты, себебі тілдік таңбаның таңбалаушы
қызметі сыртқы дүниемен тікелей байланысында емес, адамның өмірінен көрген
білгені, көңілге түйгені білімнің негізі болып табылады. Әр ұлттың, әр
халықтың өмірлік тәжірибесі әр түрлі болғандықтан, әлемнің тілдік бейнесі
де сол қоғамда өмір сүрген адамдардың тәжірибесі де әр түрлі болмақ,
сондықтан тілдік тұлға ретінде олардың когнитивтік санасындағы әлемнің
тілдік көрінісінде айырма болады. Сөздің артында ақиқаттың, шындықтың үзігі
тұрады, оның тілдік бейнесі әр халықта әр түрлі болмақ. Дүниенің жалпыға
бірдей болуы, ұқсас заттардың болуы олардың санада бейнеленуінің ұқсас
болуын қамтамасыз етеді, алайда адамзатқа ортақ нәрсенің негізінде ұлттық
ерекшелер жасалады.
Тіл “әлем бейнесімен” байланысты болмағанында қарым-қатынас қызметін
атқара алмайтын. Әлемнің тілдік бейнесі адам миындағы әлем бейнесінің
маңызды бір бөлігі ретінде қарастырылады. Бұл мәселені зерттегенде әлем
бейнесінің бейнеленуі әдеттегі үштіктен шығады: қоршаған болмыс, сол
болмыстың адам миында бейнеленуі және осы бейнеленудің нәтижелерін тіл
арқылы білдіру. Әлемнің тілдік бейнесі – қарым-қатынас әрекетінде әлем
туралы ойларын білдіру тәсілі ретінде ойлау, болмыс және тілдің
әрекеттестігінің нәтижесінде пайда болатын сананың жемісі.
Зерттелген мәліметтерге сүйене отырып, біз әлемнің тілдік бейнесінің
бірнеше ерекшеліктерін анықтап алдық:
а) әлемнің тілдік бейнесінің антропоцентрикалық сипаттамасы. Табиғатты
танып білу және оны түсіндіру тек адам мен оның әлемі арқылы жүзеге
асырылуы мүмкін. Әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасуы, өзінің жеке әлемінің
тілдік бейнесін жасайтын және сол арқылы өзі қалыптасатын адамға
бағытталады, сол арқылы жүзеге асырылады. Ал тіл мәселесіне келетін болсақ,
адам тілге де әсер етеді және өзі де оның әсеріне ұшырайды [18;19].
ә) тіл мен ойлаудың байланысы. Лингвисттердің назарын аударатын ең басты
мәселелердің бірі – адамның танымдық іс-әрекеті. Әр тілде өзгеше
түсіндірілетін әлем бейнесінің негізінде когнитивті қызмет жатады. Әлемді
игеру ойлау арқылы және тілдің көмегімен іске асқандықтан, ақиқат болмыспен
бірлікте қызмет ететін ойлау мен тілдің әрекеттестігі туралы айту орынды.
б) әлемнің тілдік бейнесі – дискретизация үдерісі, яғни қоршаған әлем және
оның бейнелерін атау бірліктері мен грамматикалық категорияларға мүшелеу
болып табылады. Тіл әлемді түсіну үшін оны бірнеше бөліктерге бөледі.
Мұндай бөлу әлемге деген белгілі бір көзқарасты қалыптастырады. Әрбір
ұлттың тілінде мәдени дәстүр аясында ұғынылатын халықтың дүниетанымы
белгілі затпен аталған. Тіл жеке адам және тілдік ұжым арқылы әлемді
концептуализациялау нәтижесі ретінде қарастырылады және әрбір тіл өзінің
жеке әлем бейнесін ұсынады.[18;19]
в) әрбір нақты тарихи дәуірге тән қалыптасу материалы ретінде өзекті тілдік
дәлелдер қызмет ететін өз әлемінің тілдік бейнесі болады.
Сонымен, әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасу барысы адамға
бағытталады, сол арқылы жүзеге асады. Әлемнің тілдік бейнесі әлем
бейнесінің маңызды бөлігі болып есептеледі және оның мақсаттарын білдіру
қызметін атқарады.
1.3. Әлемнің антропонимдік бейнесіндегі концепт теориясы.Тіл білімінде
әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасуының негізгі компоненттеріне мынандай
бірліктер жатады: концепт, тұптұлға (прототип), пропозиция, сценарий,
оқиға, кесте, слот, скрипт, когниция, ұғым. Қазіргі лингвистикалық ғылымда
берілген терминдердің ішінен ең көп қолданылатыны концепт термині.
Концептің көмегімен қоршаған әлем бейнесін танып білудің негіздерін
анықтауға болады. Концепт “conceptus” – “ұғым” деген латын сөзінен алынған
калька. Бірақ лингвистикада ұғым мен концепт сөздерің арасындағы
айырмашылық анық көрсетілген. Концепт сөзінің мағынасы ұғым сөзінің
мағынасынан кең. Ұғым - әлем туралы ғылыми білімдерге ғана негізделсе,
концепт субъективті тәжірибені де енгізеді.
Концептіде адамның қоршаған дүниені тану барысында қандай-да бір
ақпаратты ұғынуы мен қалыптастыруы, жинақталған тәжірибесінің ішкі таным
дүниесі көрініс табады. Маслова А.Қ. концептінің бірнеше анықтамасын
төмендегіше келтіреді: “...концепт – біздің санамыздың ментальдік немесе
психикалық ресурстарының бірліктерін және адамның білімі мен тәжірибесін
бейнелейтін ақпараттық құрылымды түсіндіру қызметін атқаратын термин;
концепт – есте сақтаудың, ментальдік лексиконның, концептуальдық жүйе мен
тілдің, ақыл-ой, адам жүйкесінде бейнеленген дүниенің бүкіл бейнесінің
мазмұндық бірлігі; концепт - өзінің іске асырылатын бүтін бір тілдік
тобымен берілетін, тиісті лексика-семантикалық парадигма жасайтын,
мәдениеттің таңбаланған вербальды мағынасы, сондай-ақ тіл арқылы айтылатын
этномәдени ерекшелікте таңбаланған ұжымның білім бірлігі”.
Концепттердің мазмұны, әмбебаптылығы, ұлттық өзгешеліктері және
құрылымы айтысты мәселелер қатарына жатады. Көптеген лингвистикалық
жұмыстарда концептілер табиғи болады, сондықтан әр тілде әр түрлі болуы
мүмкін емес деп айтылады. Басқа зерттеушілер болса, әр тілдің концепттері
қайталанбас, өзгеше деп есептейді. Ал біз болсақ олардың бір мезгілде
ұлттық та және әмбебап бола алатындығы туралы пікірге сүйенеміз.
В.И.Карасиктың ғылыми зерттеулері бойынша концепттердің үш негізгі өлшемі
болады: бейнелі, ұғымдық, құндылық.[12,5]
Концептің бейнелі көрінісі - бұл тәжірибелік білімнің релевантты белгілері,
біздің есімізде бейнеленген құбылыстар, оқиғалар және заттардың
сипаттамасын иіс түйсігі, көру, есту, дене арқылы сезіну, дәм түйсігі
арқылы қабылдау. Әлемді сезім арқылы қабылдаудың нәтижесі болып табылатын
осы нақты-бейнелі сипаттамалар концептің өзегін құрайды. Берілген белгілер
біздің санамызда заттар мен құбылыстардың объективті және субъективті
сипаттамасын бейнелендіреді, сондай-ақ абстрактылық деңгейі бойынша
өзгешеленеді.
Концептің ұғымдық көрінісі – бұл концептің тілдік белгісі, белгілі бір
концептің басқа концепттер тобының қатарына байланысты белгісі,
сүреттемесі, құрылымы, дефинициясы, салыстырмалы сипаттамасы және олардың
ең басты қасиеті – тәжірибеміз жүйесіне голографиялық түрде енуі.
Концептің құнды көрінісі – концептің маңызы жеке адам үшін де, ұжым үшін
де бірдей. Бұл концептің құндылығы, оның басқалардың арасынан бөлініп
тұруы. Бұл күрделі концепте белгілі бір мәдениетті құрауға маңызды болып
табылатын құнды белгілер, мағыналар бөлінеді. Осыған байланысты концептті
тағы екі топқа бөледі: әмбебап (жалпыадамзаттық) және мәдени. Әмбебап
топтың өзегін ғылыми түсініктер құрайды. Кейде оған аңғырт ұғымдар да
кіреді. Ал мәдени топтың қалыптасуында ұлттық, мәдени қор, мәдениетті
орнату, мұра етіп алатын мәдени әдет-ғұрыптар деген терминдер маңызды болып
табылады. Енді осы терминдердің қандай мағына беретіндігін көрейік.
Мәдениет - бұл белгілі бір халықтың әлемде өмір сүру, өзара қарым-қатынас
жасау (әдет-ғұрып, салт жоралары, қатынас ерекшеліктері) және әлемді көру,
ұғыну, қайта өзгерту тәсілдері. Мәдени қор – белгілі бір мәдениетке жататын
адамның ұлттық және әлемдік мәдениет туралы ой-өрісі, білімдерінің кешені.
Бірақ бұл жеке адамға ғана емес, ұлттық мәдениетке қатысты маңызды
бірліктердің жиынтығы. Мәдениетті орнату – бұл белгілі бір жөннен идеал
болып табылады және осыған сәйкес тұлға “лайықтылайықсыз” деп бөлінеді.
Идеалдар тарихи жолдар арқылы қалыптасып, халықтың әлеуметтік есінде
сақталады. Бәрінен бұрын бізді жануарлардан ажырататын ол, біз өзара
келісіп алған ережелер болып табылады. Міне солар біздің өмірімізді
реттейді, сондықтан біз бұл ережелерді орындауымыз керек. Мәдени әдет-
ғұрыптар - әлеуметтік және мәдени мұралардың ең құнды элементтерінің
жиынтығы [13,48-49].
Концепттерді талдаудың нәтижесінде тілде мәдени-спецификалық
концепттер көп екені анықталды. Бұлардың әлемнің ұлттық көрінісін талдауда
маңызы зор. Мұндай концепттерге лингвоспецификалық және негізгі концепттері
жатады.
Лингвоспецификалық концепттер – белгілі бір тілге тән екі түрлі
қасиетке ие, жеке концепттер. Бұлар мәдениет үшін “негізгі”, себебі оны
түсінудың “кілті” болып табылады.
Мәдениеттің негізгі концепттері – жеке тілдік тұлға үшін де,
лингвомәдени қауымдастық үшін де экзистенциальды маңыздылығы бар әлем
бейнесінің өзекті бірліктері. Бұған келесілер жатады: ұждан, тағдыр, заң,
отан, ерік, күнә, еркіндік, зиялы қауым т.б. Ғылыми әдебиетте белгілі бір
сөзді негізгі концепт деп тану үшін, бұл сөз жалпы қолданылытын, тұрақты
тіркестер, мақал-мәтелдер т.б. қатарына жатуы керек. Біздің ойымызша
антропонимдерді де осы қатарға қосуға болады. Қандай да бір тілдің
антропонимиясында негіз ретінде апеллятив қолданылатын антропонимдер аз
емес. Атап айтқанда дәл осылардың семантикалық мағынасы жоғары ұлттық-
мәдени құатқа ие, сондықтан бұл сөздер белгілі мәдениеттің негізгі концепті
бола алады.
Антропонимдік лексика - өзгеріп тұратын болмысты танып білу
тәжірибесін белгілейтін жылжымалы негіз. Әлемнің антропонимдік бейнесін
тәжірибелік талдау кезінде эмпирикалық дәлелдерге сүйене отырып, концепт
туралы теориялық ережелерді қолдану керек.
Дыбысталу жағынан болсын, құрылымдық жағынан болсын қазақ тіліндегі кісі
аттарының өзіндік ерекшелігі мол. Антропонимдердің дара тұлғалы, туынды
тұлғалы, біріккен тұлғалы түрлері қазақ кісі аттарының жасалу жолдарына тән
қасиет.
Қазақ антропонимиясына орасан зор ықпал еткен факторлардың бірі ислам
діні екені белгілі. Сондықтан ислам діні халқымыздың әдет-ғұрпына, тұрмыс-
салтына ғана емес, балаға ат қою дәстүріне де көп өзгеріс алып келді.
Азиядағы басқа отырықшы халыққа қарағанда қазақтар арасына ислам діні баяу
тарап, әруаққа, тәңірге табыну нанымдарымен қатар жүріп отырды.
Қазақстандағы қазақтарда ислам дініне байланысты кісі есімдеріне қарағанда
түркілік есімдер көп қолданылған.
Қазақ адам есімдері құрылымы, фонетикалық құрылысы мағыналық топтары,
тұлғасы, кейбірі семантикасы мен этимологиясы жағынан ерекшеленіп, құрылымы
жағынан негізгі, туынды сөздер түрінде қолданылады. Туынды есімдер араб,
парсы, түрік тіліне тән сөз тудырушы жұрнақтар мен функционалды-
грамматикалық аффикстер арқылы немесе біріккен сөздер түрінде күрделеніп
жасалады.
Қазақ есімдеріне қарағанда ағылшын есімдерінің фонетикалық жүйесінде
ерекшелік мол. Өйткені агглютативті тілге жататын ағылшын тілінде, яғни
қазақ тілі мен флективті тілге жататын екі түрлі жүйедегі тілдерде мұндай
өзгешелік болуы заңды да. Көптеген жағдайларға байланысты ағылшын
есімдерінің айтылуында немесе аударылуында транскрипция бірқатар
қиындықтарға мәжбүр етеді [20,38].
Антропонимдер тілдік семиотикалық таңбалар ретінде қазақ танымында, тілдік
санасында өз әлемін құрып, сол әлемнің тілдік бейнесін бере алады. Осы
когнитивтік тілдік бейне жалқы есімдер деңгейіндегі (ономастикалық деңгей)
бейне болып табылады, себебі олар антропонимдер негізінде құрылып
суреттеледі. Ономастикалық бейнелерді құрайтын, сипаттайтын жалқы есімдер
негізінде қалыптасқан лингво-ментальдік ономастикалық концептілер.
Концептілер біздің жұмысымызда тілдік бірліктер арқылы, тілдік бірліктер
негізінде қалыптасып құралған танымдық, когнитивтік құрылымдар,
категориялар болып табылады. Осы концептілерге ұйытқы болып тұрған және сол
концептілердің тілдік бейнесі, репрезентациясы болатын да сол жалқы
есімдер: мифонимдер, антропонимдер, топонимдер, зоонимдер т. б. Жалқы
есімдердің антологиялық және ментальдік болмысы көп жағдайда изоморфтық
болып келеді, яғни бір-бірімен қабысқан, тұтасқан күйінде көрініс береді.
Басқаша айтқанда, жалқы есім ментальді ұғымдарды көрсетеді және де
қалыптастырады, ал ментальді ұғымдар, түйсіктер есімдер арқылы танылады,
ұғынылады.
Әлемнің бейнесі – таным бейнесі, ал сол таным бейнесін біз антропонимдер
арқылы да жасай аламыз, яғни тани аламыз. Басқаша айтқанда, антропонимдер,
антропонимикалық концептілер дүниенің болмысын түрлі аспектіде:
мифологиялық, тарихи, эстетикалық, саяси т.б. көрсетеді. Дүниенің болмысын
мифологиялық, тарихи, эстетикалық, саяси т.б. қырларында тану – адамның,
этностың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына, қоғамның тарихи-әлеуметтік
дәрежесіне, өмір сүріп жатқан заманына байланысты екені анық. Сол себепті
тілдік көрініс – бейне тұтасымен алғанда бірнеше қабаттарға бөлінеді, ол
қабаттар дүниетанымдық өзгешеліктермен, хронологиялық (диахрониялық)
сипаттарымен ерекшеленеді.
Әлемнің дүниетанымдық бейнесін суреттегенде біз диахрониялық тұрғыдан
алғанда алғашқы болып саналатын мифологиялық, мифтік антропонимдік қабаттан
бастап суреттеуді жөн көрдік. Мифтік, мифологиялық таным адами таным
түрлерінің ең алғашқысы болып саналады, сол танымның аясында адамға,
дүниеге, қоршаған ортаға, өмірге, өлімге, жанды немесе жансыз нысандарға
байланысты мифтік түсініктер, түйсіктер, ұғымдар қалыптасады.
Сонымен, әлемнің қазақ тіліндегі антропонимиялық бейнесін суреттеудегі ең
алғашқы мифтік көріністерді құрайтын мифтік антропонимдер,
мифоантропонимдер және олардың коннотациялары, лингвоментальды кешендері
болып табылады.
Осы ретте Ұлытау аспанының астында жатқан мұражай сияқты ескерткіш
нұсқасы болып табылатын Қаракеңгірдің Сарыкеңгір өзеніне құятын жерінде
тұратын Алаша хан мазары еріксіз ойға оралады.
Алаш атауына қатысты ең көне жазба нұсқаны белгілі ғалым Ғ.Мұсабаев
өзінің “Кеген жазуы” деген еңбегінде келтіреді [21,27]. Мұнда тек қана
“Алаш” сөзі емес, “алты алаш” сөзінің мән мағынасына дәлелді жауап
табылғандай Ғ.Мұсабаев дәлел ретінде Іле бойынан кездескен тастағы жазуды
мысалға келтіреді. Тасқа: “Алты елдің ұлы ханы Алаша” деген жазу қашалған.
Мұның жазылу мерзімі ғұндар заманына дейін, бері қойғанда біздің
заманымыздан бұрын IV ғасыр”,- деген тұжырымды пікір айтады.
Бұл орайда белгілі шежірешілер К.М.Федоровтың, А.Диваевтың,
Г.Н.Потаниннің, Ш.Уәлихановтың, А.Янушкевичтің ел арасынан жинаған аңыз-
әңгімелері, күнделік жазбалары, ғылыми мақалалары көңіл аударады. Бұл
еңбектердің бірінде – алапес болып туған баланы, екіншісінде – алашаға
отырғызып көтерген ханды, үшіншісінде – Ұлытаудан асырып тастаған баланың
әскер басы болғаны, төртіншісіде – қалмақты қорқыту үшін “Алаш” сөзін ұран
еткені жөнінде айтылады. Соның қай-қайсы да Алашаның хан болғанын, қара
халықты соңынан ертіп, айбарының асқандығы тілге тиек етіледі.
Қалай болғанда да қазақ дүниетанымындағы ең көне, ежелгі
мифоантропонимдердің бірі – Алаш (Алаша) хан. Әйгілі шежіреші Құрбанғали
Халид Алаш туралы былай жазған: “Алаша хан жалпы хандардың бабасы, моңғол
мен татардың атасы”
М.Ж.Көпеевтің шежіресінде : “Бұрынғы заманда қазақ “жүз” деген “Алаш”
атты руға қойылған ат болған екен. “Алаш” деген атты ұранға қойып, жауға
шапқанда “Алаш-Алаш” деп шабыңдар, “Алаш” демегенді әкең болса да ұрып жыға
беріңдер”, - деп бата қылысыпты.
“Кеше Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш болғанда,
ұранымыз “Алаш” болғанда, үш жүздің баласы қазақ емес пе едік”, - деп
айтылған сөз содан қалған екен.
Осы деректерге қарағанда Алаш (Алаша) тек қана хандардың арғы бабасы,
моңғол мен татарлардың атасы емес, сонымен бірге көне халықтың (қазақтың)
атауы да болған көрінеді. Алаш – Алашаға қатысты шежірелік аңыздар,
әпсаналар, мифтер жеткілікті. Олардың бірінде (М.Ж.Көпеев жазып алған
нұсқасында) Алаш заманы Майқы би заманы етіп көрсетіледі: “Қырық сан қырым,
отыз сан ұрым, он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт, он сан ноғайлы
бүлінгенде, Ормамбет би өлгенде, ноғайлының елі бір ала тайдай бүлініпті.
“Ала тайдай бүлдірді” деген сөз содан қалыпты.Сол замандарда Қондыгер,
Қотан, Қоғам дегендер өмір сүріпті. “Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы
би” деген аталы сөздің қалыптасқан кезеңі болса керек. Тоғыз ханды таққа
отырғызған кісі деседі. Сол ханның бірі болған Қызыл Арыстан деген кісі
Бұқарада тұрып өмір сүріпті”.
Қызыл Арыстан хан жаугершілікте елді шауып, бір қыз алып, сол қыздан бір
бала “сауысқанның аласындай ала тауады”. Қызыл Арыстанның бәйбішесі баланы,
оны тапқан шешесін Сырдариядан әрі өткізіп жібереді. Майқы би баланы үйіне
алып келеді де, өзі тәрбиелейді. Батыр болып өскен баланы Қызыл Арыстан
өзіне қайтармақшы ойы болады, бірақ Қотан, Қоғам, Қондыгер, Қобан, Майқы
билер есейген баяғы ала баланы “ел болғанымызды жұрт көзіне түсірейік”
деп, “Ұлытаудың басына алашамен көтеріп алып шығып хан сайлапты; оған
“Алашахан” деп ат қойыпты”.
Жоғарыда берілген Алаш – Алаша (хан) мифоантропониміне қатысты аңыздың
бірнеше мазмұндық, мифологиялық, тарихи т.б. деңгейлері, яғни қабаттары бар
деп айтуымызға хақымыз бар. Мифтерде, мифтік аңыздарға әдетте мифтік уақыт
пенен тарихи уақыт араласып жүре береді, тіпті кейде бір мәтінде тарихи
уақыттың бірнеше кезеңі де берілетін кездері болады. Біз талдап отырған
шежірелік мифте (мифтік аңызда) санға байланысты оралымдар (“қырық сан
қырым, отыз сан ұрым, он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт, он сан ноғайлы”)
біріншіден таза мифтік ұғымдарды (киелі “қырық”, “тоғыз”, “он” т.б.)
меңзейтін болса, этнонимдік атаулар (“қырым”, “оймауыт”, “ноғайлы”,
“ұрым”, “торғауыт”) қазақ (түркі) халқының түрлі тарихи кезеңдерінен елес
береді. Мәселен, қазақ-түркі тарихында “Ноғайлы заманы” болғаны, сонымен
қоса “қырым”, “ұрым” атауларымен байланысты тарихи кезеңдер, саяси-
этникалық бірлестіктер болғаны белгілі. Мысалы, С.Қондыбай түркі-қазақ
эпосында, мифтерінде орын алған мифонимдердің мифтік астарын егжейлі
тексерудің нәтижесінде Ұрым дәуірін анықтап отыр. С.Қондыбайдың
көрсетуінше: “Ұрымдық қабаттың қалыптаса бастау уақыты ретінде б.з.II-V
ғасырларда өмір сүрген Юэбань (Үрмен, Ұрым) конгломераты болды”[22,21].
“Отыз сан ұрым” деген жалғыз сөз оралымының астарында жатқан үлкен
хронологиялық, этномәдени дәуір – “Ұрым қабаты” өз кезегінде VI ғасырдан
басталған “ресми түркі” қабатына негіз болды. Ал енді “отыз сан ұрым”,
“қырық сан қырым”, “он сан оймауыт” т.б. көне тайпалар “ала тайдай
бүлінгенде”, “Орманбет би өлгенде” бүкіл алашты (түрікті), керек десең
олармен қоса моңғол мен татарларды біріктірген, мемлекеттікті орнықтырған
“ала” болып туылған Алаш (Алаша) болып тұр. “Орманбет би өлгенде” деген
ұғым тек қана қазақтың емес, сонымен қатар ноғай, қарақалпақ, башқұрт,
қырғыздың ауыз әдебиеті дәстүрлерінде кездеседі.Соған қарағанда осы
аталған халықтардың арғы бабасы тарихында Ормам(н)бет бимен (кезеңімен)
байланысты үлкен, аса маңызды тарихи оқиға, меже болған деп топшылауымызға
болады.
Кез келген архаикалық мифтер заман оза келе мифсіздену, қарабайырлану,
өзгеру үрдісіне ұшырайды. Сол сияқты Орманбет мифі де, Алаш – Алаша мифі де
осындай үрдіске ұшыраған, сол себепті осы мифтер мәтінінде кейінгі тарихи
кезеңдерге қатысы бар беймифтік сарындар, деректер пайда болған. Алаш
туралы мифте Ұрым заманы қабатында “ноғайлы заманы” және “қазақ” термині
заманына қатысты бұлыңғыр деректер, түсініктер сақтаулы.
Алаш идеясы – бүлінген заманда (“Орманбет би өлгенде”) халықты, елді бір
ту астына біріктіру, бір ұранмен рухын көтеру, яғни елдікті, егемендікті,
бірлікті орнату болып табылады. Осы идея – Алаш – Алаша культі сонау мифтік
бағзы заманнан бері қазақ даласында, қазақ халқының танымында, жүрегінде,
жырында, тілінде, ділінде сақталып келеді. Оған мына жоғарыда келтірілген
аңыз (сондай-ақ өзге аңыздар) “Үш Алаш”, “Алты Алаш”, “Алаш мыңы” сөз
орамдары айғақ бола алды.
Сонымен, “Алаш” антропонимиялық концептісінің құрылымы өте кең әрі терең,
этномәдени мазмұны диахронды, көп қабатты когнитивтік-ментальді құрылым
екеніне көзіміз жеткен болар. Осында когнитивті құрылымдар когнитивтік-
ментальді кешен ретінде дүние болмысының белгілі бір фрагментін, бөлігін
суреттей алады. Әрине, әлемнің толық бейнесі концептілердің жүйелі
жиынтығынан құралмақ.
Талдап қарастырамыз десек антропонимиялық концептілер өте көп, осы
концептілердің этномәдени мазмұны, уақыттық (хронологиялық, диахрониялық)
меншігі әр түрлі, қызмет еткен ортасы әр алуан, қазақ дүниетанымындағы
орны, мәні ерекше деп айтуымызға болады. Осы мол лингвоментальді дүниені
ғылыми талдауға енгізу үшін шартты түрде болса да белгілі бір жүйелі
тәртіпке келтіру керек сияқты. Осындай мақсатпен біз концептілердің түрлі
“табиғи” өздерінің болмысынан туындайтын өзгешеліктерін ескере отырып,
антропонимиялық концептілерді бірнеше түрге немесе типке бөлдік. Мәселен,
мифтік танымның аясында туындаған және қызмет еткен, пайда болу кезеңі ең
алғашқы болып саналатын мифоантропонимиялық концептілерді үлкен бір типке
(түрге) жатқызамыз. Соның бірі – жоғарыда көрсетілген “Алаш” концептісі,
осы типтегі мифоантропонимиялық концептілер негізінен фольклорлық
концептілердің қатарына жатады, себебі фольклор – мифологияның қоймасы.
Ендігі бір антропонимиялық концептілердің түрі – ресми тарихи түркі (көне
түркі) заманына жататын көне түркілік антропонимиялық концептілер. Осы
типтегі антропонимиялық концептілер көне түркілер өмірінің дүниетанымын
антропонимдер арқылы көрсетеді.
Заман өзгерген сайын сол жылжып жатқан заманға сәйкес дүниеге деген
көзқарас та өзгеріп жататыны белгілі. Сол үрдісті ескере отырып тарихи
аренаға шыққан қазақи (есен-қазақ) заманының (дүниенің) көрінісін беретін
есен-қазақ антропонимиялық концептілердің этномәдени болмысын көрсетуге
әрекет жасадық.
Ең соңғы – хронологиялық және этномәдени, саяси жағынан жаңа ерекше болып
келетін антропонимиялық концептілер, әрине, “жаңа заманғы” антропонимиялық
концептілер болмақ, бұл жіктеу немесе классификациялау шартты түрде
алынғанын ескеруіміз қажет, себебі антропонимиялық концептілер этномәдени
мазмұны жағынан алып қарағанда да, диахрониялық тұрғысынан алып қарағанда
да бір-біріне кірігіп, сабақтасып кететін концептілер.
Жоғарыда аталған антропонимиялық концептілерді, олардың типтерін
түгелімен, жан-жақты талдаймыз деп айта алмаймыз, себебі біріншіден,
олардың саны көп, екіншіден, оларды толық сипаттап беру мүмкін емес,
үшіншіден, әрқашанда жаңа деректер, ақпараттар табылып қалуы анық.
Осы бөлімдегі жұмысымыздың мақсаты – негізгі антропонимиялық концептілер
арқылы әлем бейнесінің көрінісіне анықтау әлем бейнесі дегенде тек әлемнің
құрылысын анықтау емес, дүниенің, қоршаған ортаның , қоғамның, заманның,
тіршілік болмысының бейнесін анықтау болып келеді. Осы тұрғыдан алып
қарағанда антропонимиялық концептілердің әр типіне сай әлем бейнесіне
қатысты басты сипаттарын анықтағанымыз жөн болады.
Мәселен, біз қарастырып отырған “Алаш” мифоантропонимиялық
концептісінде: 1) атам заманнан көксеген бірлік идеясы жатыр; 2)
мемлекеттікті орнықтыру идеясы жатыр; 3) әділ, құдіретті хан идеясы бар.
Сонымен қатар өткен заманнан елес беретін “Ұрым заманы (дәуірі)”, “Орманбет
би өлген” тарихи кезеңі, “Ноғайлы” дәуірі жөнінде имплицитті (кодталған)
түрінде сақталған лингвоментальді деректер бар. Зерттеушілер осы
мифоантропонимиялық концептіден басқа да деректерді болжам, гипотеза
түрінде табуы мүмкін. Мәселен, С.Қондыбай Алаш этимологиясын анықтай келе,
Алаш сөзінің бастапқы тұлғасы Ал-ажи, Ал-әже болған, ал бұл есім әйел
құдайының аты – матриархатты ауыстырған патриархат орнағаннан кейін ер
құдайының аты болды деген жорамалды алға былайша тартады: “Этимология слова
алаш берет начало от прототюркской праформы Al, означающей “изначальный,
красный и берущий. Очевидно, Алаш сначала было именем праматери, т.е.
божеством женского облика Ал-ажи, Ал-әже – Алаша. Только после эпохальной
победы патриархальных отношений в древнем обществе образ стал пониматься
как мужское божество”
Мификалық, ең көне антропонимиялық концептілерге С.Қондыбай: “Казахская
мифология. Краткий словарь” атты сөздігінде келтірілген Алатайлы Аңшыбай,
Алау, Алдар көсе, Алпамыс, Алтыншаш, Асан Қайғы, Әспембет, Жиренше, Көкше,
Майқы би, Өгіз хан, Шаншар; Шорабатыр, Шолпан т.б. мифоантропонимдерді,
яғни сол антропонимдерге қатысы бар лингвоментальді өрістерді жатқызуымызға
болады. Зерттеушінің білгірлігіне орай аталмыш лингвоментальды өрістерді,
кешендерді кеңейтіп немесе тарылтып қарастыруға да болады, ал тілді,
мәдениетті пайдаланушы өзінің мәдени-интеллектуалдық деңгейіне байланысты
осы “өріс-кешен-концептілерді” әркім әр мөлшерде қабылдайды, меңгереді.
Жоғарыдағы біз келтіріп отырған лингво-ономоконцепт мәселесі зерттеу
жұмыстың басқа қырында қаралмақ, бұл жерде біз оны назардан тыс қалдырамыз.
Ғаламды, яғни дүние болмысын құрайтын, соның құрылымына енетін қоғам,
этнос, мемлекетке қатысты танымдық бөлшектер, қағидалар, ұғымдар жоғарыда
тізімін келтірген мифоантропонимдердің лингвоментальді өрісінде сақталған.
Мәселен, бірлікке (мемлекеттікке) қатысты жетекші ұғым “Абақ”
мифоантропонимиялық лингвоментальді кешенінде мынадай көрінісін береді.
Абақ – Алаша хан сияқты қазақтардың ең алғашқы мемлекетінің билеушісі
немесе орнатушысы: “Если Алаша хан – первый мифический основатель
казахского государства, то Абак считается его сыном и первым
квазиисторическим правителем казахов”. Осындай немесе осыған ұқсас
антропонимиялық ментальді мәліметтер қазақтың эпостық жырларында сақталған.
Мысалы, “Айсыл ұлы - Әмет” эпосында Әмет (Абақ) Жәнібек ханмен араздасып
одан бөлініп айдалаға қашып кетеді. Бір өзі кетпей, Жәнібек ханның қызын
өзімен ала кетеді. Хан Алау батырға үш жүз сарбазын беріп қуғынға жібереді,
бірақ Алау батыр сарбаздарымен Әмет жағына өтіп, Әметпен бірге қалады,
сөйтіп болашақ қазақ халқының негізі қаланады.
“Аңшыбай батыр” эпосының кейіпкері – Алатайлы Аңшыбай да Алаша хан
секілді ең алғашқы патша. Шежірелік тұрғысынан қарағанда Аңшыбай
аңшибаидтер династиясының негізін салушы.
Ең көне мифоантропонимдердің басты немесе жетекші сипаты “бірінші,
әуелгі, алғашқы” болып келеді. Байқап қарасақ, Алаш – “хандардың арғы
бабасы”, яғни бірінші патша, “моңғол мен татарлардың атасы”, яғни түп
атасы; Абақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Шетел филология кафе
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Әлемнің тілдік бейнесі – ағылшын және қазақ
антропонимдерінде.
Орындаған:
4курс студенті
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Пікір жазған:
аға оқытушы
Норма бақылаушы
аға оқытушы
Қорғауға жіберілді _____ _________2008 ж.
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д., профессор –––––––––––––
Алматы – 2008
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Әлемнің тілдік бейнесі – ағылшын және қазақ
антропонимдерінде.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың
мазмұнына сай кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 47 бет
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны: 51
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: антропоним, әлемнің тілдік
бейнесі, жалқы есімдер, концепт, салыстырмалы талдау.
Жұмыста қолданылған әдістер: салыстырмалы талдау тәсілі.
Жұмыстың мазмұны: Жұмыстың кіріспесінде еңбектің мақсаты мен міндеттері,
зерттеу нысаны айқындалады. Еңбектің маңыздылығы, өзектілігі, еңбекте
қозғалып отырған мәселелердің көкейкестілігі сөз болады.
Жұмыстың бірінші тарауында жалпы антропоним туралы, әлемнің тілдік
бейнесі туралы түсінік және олардың қалыптасуы қарастырылады.
Ал екінші тарауда ағылшын және қазақ тілі антропонимдерінің құрылымы,
олардың әлемінің антропонимдік бейнелерінің қалыптасуының ұқсастықтары мен
ерекшеліктері қарастырылады.
Ағылшын және қазақ антропонимикалық жүйелеріне арнап жүргізілген
зерттеулер тек екі әртүрлі жүйедегі тілдердің өзгешелігі мен ұқсастығын
анықтау үшін ғана емес, сондай-ақ олардың дүниетанымы мен көзқарасының
ерекшеліктерін, ұлттық психологиясын, тарихын, зерттеліп жатқан тілді
қолданатын халықтардың мәдениетін түсіну үшін де қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Біздің зерттеуіміздің мақсаты - әлемнің
тілдік бейнесінің концептін, оның қалыптасуын және даму барысын
антропонимдер арқылы қарастыру. Антропонимдердің пайда болу және даму
заңдылықтары, олардың құрылысы, антропонимдік жүйе, антропонимдердің
үлгілері теориялық антропонимиканың нысаны болып табылады. Аталмыш
жұмысымызда жалқы есімдегі ақпараттарды: адам қасиеттерінің сипаттамасын,
әкесі, ру, жанұясымен байланыстарын, туған жері, ұлты туралы ақпараттарды
қарастыра отырып, қазақ және ағылшын антропонимдерін салыстырмалы түрде
талдау жасалынады.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Әлемнің антропонимиялық бейнесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-
1.1. Антропоним
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .8
1.2. Әлемнің тілдік бейнесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Әлемнің антропонимдік бейнесіндегі концепт
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. Қазақ және ағылшын антропонимдерін
салыстырмалы түрде талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.Ағылшын және қазақ тіліндегі антропонимдер
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2.Қазіргі ағылшын және қазақ тіліндегі әлемнің
антропонимдік
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 43
Кіріспе
Ағылшын және қазақ антропонимикалық жүйелеріне арнап жүргізілген
зерттеулер тек екі әртүрлі жүйедегі тілдердің өзгешелігі мен ұқсастығын
анықтау үшін ғана емес, сондай-ақ олардың дүниетанымы мен көзқарасының
ерекшеліктерін, ұлттық психологиясын, тарихын, зерттеліп жатқан тілді
қолданатын халықтардың мәдениетін түсіну үшін де қажет. Сонымен бірге
ағылшын және қазақ тілдерін пайдаланатын халықтардың қарым-қатынасы мен
ынтымақтастығының жақсартылуына мүмкіндік туғызады.
Ономастиканың келелі мәселелеріне байланысты соңғы жылдары жүргізілген
зерттеулердің ғылыми қарқындылығы көбінесе онимдерді үйрену аса қызық болып
табылатындығымен түсіндіріледі, себебі бірнеше ғылымдардың (лингвистика,
тарих, этнография, география) қосылысқан жерінде қалыптасып және сол
ғылымдардың әр қайсысының кешенді әдіс-тәсілдерін қолданып, ономастика
лингвистика,тарих, этнография, археология т.б. ғылымдардың көптеген
мәселерінің шешілуіне мүмкіндік туғызады.
Онимдердің мәдени-тарихи құндылығы туралы тезис дәлелдерді қажет
етпейді және ономастикамен айналысатын көптеген зерттеушілер үшін
аксиомалық болып табылады: “дүниенің ономастикалық көрінісінде әрбір этнос
пен әрбір ат қоюшы адамның мәдениетінің сипаты нақтылы түрде көрсетілген”
[1.3].
Әрбір оним - бұл біріншіден, ең алдымен өз тілінің заңдарына бағынатын
сөз, оның әрбір ақпараты лингвистикалық әдістердің көмегімен алынады. Бұған
мысал ретінде жалпы ономастиканың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын, бірақ
фактіге негізделген мәліметтерімен ерекшеленетін роман, герман, иран, түрк,
славян т.б. жеке ономастиканың бөлінуін алуға болады.
Онимия, әртүрлі онимдердің жиынтығы ретінде адамдардың тіршілік
қарекетінің барлық салаларымен байланысты. Сәйкестендіру және даралау
кезінде адам онимді объектіні бөлу үшін ыңғайлы тәсіл ретінде қолданады.
Әрбір халық онимиясында тарихи, ұлттық-мәдени ақпараттар өте үлкен мөлшерде
болады. Онда халықтың тарихы, тұрмысы, дүниетанымы, психологиясы, нанымы,
қиял, әдеби шығармашылығы бейнеленген.
Онимия басқа лексика сияқты адамды қоршаған ортада болып жатқан
құбылыстарға орай тез әрекет етеді, соның нәтижесінде онимдер қоғамдық
өмірде орын алған құбылыстар мен оқиғалардың еріксіз тіркеуішіне айналады.
“Қандай да этномәдени қауымдастықтың ономастикалық жүйесі көптен келе
жатқан, тұрақты және тұйық мән деп қарастырылуы мүмкін емес”-деп ескертеді
қазақстандық ономаст-түркітанушы В.У.Махпиров [3.6]. Түр-түрлі, ең алдымен
экстралингвистикалық факторлардың әсерінен ономастикалық кеңестік яғни
адамды қоршаған жалқы есімдер әлемі, кейде ономастикалық мәліметтердің
айтарлықтай немесе толық ауысымына апаратын өзгерістерге ұшырайды.
Жаһандық, аймақтық және өңірлік ономастикалық зерттеулер болуы
мүмкін. Жаһандық ономастика әр түрлі елдер және халықтардың жалқы
есімдерінің типологиялық ұқсастығы мен есімдердің өздеріне тән жалпы
заңдылықтарды белгілеумен, жалпы лингвистикалық универсалийлармен
паралеллизм құрайтын ономастикалық универсалийлерді бөлумен айналысады.
Теориялық ономастика мәселерімен Н.И.Толстой, А.В.Суперанская,
А.А.Белецкий, Ю.А.Карпенко, В.А.Никонов, В.Д.Бондалетов, Н.В.Подольская
сияқты ғалымдар айналысқан. Түрк ономастикасынын зерттеген ғалымдардың
қатарына болса В.Радлов, В.В.Бартольд, С.Е.Малов, А.Н.Самойлович,
А.Н.Кононовтар жатады. Ал қазақ ономастикасының мәселері С.Кеңесбаев,
А.Қайдаров, Е.Нұрмағамбетов, Т.Д.Жанұзақов еңбектерінде орын алады.
Т.Д.Жанұзақов пен В.У.Махпиров сондай-ақ түрк тарихи ономастикасының
мәселелері үстінде де жұмыс істеді. Ал ағылшын антропонимикасын зерттеумен
Л.М.Щетинин, А.И.Рыбакин, О.А.Леонович, Е.Н.Мурнаева және шетел
зерттеушілері H.Sorensen, A.Gardiner, G.Stewart, R.Stockwell, R.L.Track,
J.Aitchison т.б. еңбектері байланысты.
XX ғасырның лингвистикалық ғылымында “адам үшін тіл, тілдегі адамға”
деген батыл бетбұрыстың нәтижесінде антропонимиканы – яғни, адам аттарын
зерттеу өзекті мәселелер қатарына кірді.
Берілген проблематика өте көлемді, сондықтан біз ономастиканың бір
саласы ретінде тек антропонимия бойынша жүргізілген зерттеулерді ғана
аламыз. Қазіргі лингвистиканың даму кезеңінде когнитивті зерттеулермен
айналысатын көптеген ғалымдардың назарын аударатын ең басты объект -
әлемнің бейнесі феномені болып табылады. Бұл, тілдің антропологиялық
сипатын жете түсінудің нәтижесінде тіл білімінің өзекті мәселесіне айналды.
Қазіргі лингвистикалық әдебиет әлем бейнесінің және оның тұжырымдалған
ойларының әр қандай түрлерін ұсынады.
Жұмыстың маңыздылығы қазіргі тіл білімінің мәдениеттің дәлелі ретінде
антропоним мен антропонимикаға; қоршаған болмысты адам арқылы бейнелеудің
тәсілі ретінде әлемнің тілдік бейнесі мәселелеріне және аталған бір топ
мәселелерді XX ғасырда қалыптасқан антропоцентрикалық парадигма тұрғысынан
қарау мүмкіндігіне қызығуында. Берілген зерттеу тіл білімін ономастикалық,
когнитивты, лингвомәдени зерттеулер аясында жаңа теориялық нәтижелермен
және тәжірибелік мәліметтермен қамытады; жұмыстың қорытындылары мәдениет
аралық қарым-қатынас мәселелерінің шешілуіне мүмкіндік туғызады және жаңа
ғылыми зерттеулердің бастамасы бола алады.
Біздің зерттеуіміздің мақсаты - әлемнің тілдік көрінісінің концептін,
оның қалыптасуын және даму барысын қарап шығу. Тілдің үш бірлікте: ойлау –
тіл- қарым-қатынас, өмір сүруі және объективті болмыс пен ойлаудың
әрекеттесуі қоршаған әлем мен тілдің өзара әрекет ету мәселесін көптеген
жалпы лингвистикалық мәселелер арасынан ең алдынғы қатарға шығарды.
Адамның болмысты танып білуінде лингвистика үшін екі маңызды ерекшелік
бар: адамның танып білу іс-әрекеті нәтижелерінің тілде бекініп алуы және
бұл іс-әрекеттің қарым-қатынас жасау кезінде іске асуы. Мұндай күрделі
категорияларды талдау кезінде кездесетін объективті қиындықтар
терминологиялық әртүрлілігімен де ұлғаяды (когнитивтік жүйе, үлгі,
концептуалды үлгі, үлгіәлем бейнесі). Ал біз жұмысымызда әлем бейнесі
және әлемнің тілдік бейнесі терминдерін ұстанамыз, сондықтан алдымен
бұлардың қандай ұғым беретінін анықтап алуымыз қажет.
Әлемдік бейне адамның қоршаған әлеммен байланысы барысында, “теория мен
тәжірибенің күрделі әрекеттесуінің нәтижесінде қоршаған болмысты танып білу
барысында” пайда болады [6,124]. Әлем бейнесінің қалыптасуында сезу,
түйсінуден бастап ойлау мен сана-сезімге дейін адамның психикалық іс-
әрекетінің барлығы қатысады.
Әлем бейнесі адамның әлемге, басқа адамдарға, осы әлемнің мүшесі ретінде
өзіне деген қарым-қатынасының түрін қалыптастырады және әлемде адамдардың
тәртіп нормаларына бағыт береді. Адам заттарға өзінің жеке әлем көрінісіне
сай қарайды. Сонымен бірге мұнда ортақтық элементтер де болады. Адамдарда
бірін-бірі түсіну, бір-бірінің рухани әлеміне өзара сіңісу болған кезде
ғана олардың қарым-қатынас жасауы мүмкін. Әлем бейнесінің барлық адамдарға
ортақтығы, оның қалыптасу заңдылықтарының әмбебаптылығы өз ара
түсінушіліктің негізін құрайды.
Антропоним – ономастиканың ірі салаларының бірі - антропонимика
зерттейтін оним түрі. Антропонимдер адамдардың жалқы есімі болып табылады
және ол әр қандай түрлерге бөлінеді.
Антропонимикон - белгілі бір кезеңде қолданылатын бір этностың барлық
антропонимдерінің тізімі.
Антропонимия – белгілі бір этностың барлық антропонимдерінің жиынтығы.
Антропонимдік – антропоним сөзінен жасалған сын есім.
Әлемнің антропонимиялық бейнесі – антропонимдердегі ақиқат болмыс
дәлелдерінің субъективтік бейнеленуі нәтижелерінің жиынтығы; адамның
когнитивті іс-әрекетінің нәтижесі ретінде пайда болған;
антропоцентризмдігімен, ұлттық өзгешелігімен, әмбебап және идиоэтникалық
топтардың бар болуымен, уақыт қатынасымен сипатталады. Әлемнің
антропонимиялық көрінісінің сипаттамасы мынандай белгілермен толықтырылады:
тілдік белгінің сыртқы ішкі жағына қарай бейімделу; атау себептерінің
өнімді типі (баяндау (дескриптив) аттар, тілек (дезидератив) аттар, арнау
(меморатив) аттар); ұлттық-мәдени бағдар (мәдени-өзгеше реалиялар мәдени-
өзгеше концепт).
Ғылыми-ұғымдық аппарат:
Антропонимдық жүйе – белгілі бір этностың белгілі бір кезеңде реттелген
антропонимдер жиынтығы.
Геноним – түрк және моңғол тарау аймақтарына тән ру, ұрпақ және оның
бөлімдерінің жалқы есімдері, оним түрі.
Дезидеративтер (тілек аттар) – ата-ананың баласына деген тілектерін
білдіреді (ұзақ өмір; бақыт пен байлық; ұлдарға - қайрат пен батылдық;
қыздарға - сұлулық, сүйкімділік пен нәзіктік). Сондай-ақ бұл топқа ата-
аналардың өздеріне, өз халқына, еліне деген тілектерін білдіретін аттар да
және баланы жаман рухтардан, көз тиюден, ауру мен қиыншылықтардан сақтау
үшін қойылатын алдамыш\жалған (қорғайтын) немесе “қорғау” аттар да жатады.
Дескриптивтер (баяндау аттар) – баланың физикалық сипаттамасын; мінезін,
туған жерін, жағдайын; оның туылған кезіндегі қандай да бір тарихи оқиға
немесе басқа да оқиғаларды; ата–анасы туралы мәліметтерді; баланың туылуына
байланысты ата–анасының сезімдерін білдіреді.
Меморативтер (арнау аттар) – естелік аттар, бұл есім қойылған адам, оның
атын білдіретін басқа адамдармен, дін, идеялармен (тотемдік, теофорлық
аттар, тарихи тұлғалар аттары) байланысты болады.
Әлем бейнесі – тұжырымдамалық жүйе, адамдар түсінігінде әлемнің маңызды
қасиеттері болып табылатын, адамның дүниетанымының негізінде жататын
әлемнің бастапқы жаһандық бейнесі. Әлем көрінісі теория мен тәжірибенің
күрделі әрекеттестігінің нәтижесінде қоршаған болмысты танып білу барысында
қалыптасатын, адамның барлық психикалық белсенділігінің нәтижесі болып
табылады.
Концепт – қоршаған әлем, адам және тілдің өзара әрекеттесуінің нәтижесі.
Сондай–ақ болмысты танып білудің дәлелі және ұлттық мәдениеттің байлығы
болып табылады. Концепт бұл құрылымы үш деңгейден тұратын ең қысқа
когнитивті бірлік: а) бейнелі - концептінің өзегі, концептің нақты-бейнелі
сипаттамалары, болмысты танып білудің нәтижесі; б) ұғымдық - тілдік
мазмұны, дефенициясы, фиксациясы; в) құндылық.
Концептосфера - семантикалық мағынасының ұқсастығы негізінде концептердің
біріктірілуі.
Жалқы есім – антропоним түрі, адамға туылған кезінде берілетін не ересек
адам өзі таңдап алатын негізгі толық ресми есім немесе осы есімнің бейресми
түрі.
Әкесінің аты – әкесінің атына байланысты қойылған патронимнің бір түріне
жатады.
Патроним – антропоним түрі, әкесінің немесе ата– бабаларының аттарының
негізінде қойылған есім немесе лақап ат.
Лақап ат – антропоним түрі, адамға оның мінезіне, жағдайына, шығу тегіне
т.б. себептерге байланысты қоршаған адамдар қоятын қосымша бейресми ат.
Тегі – анропоним түрі, белгілі бір жанұяға жататындығын көрсететін, мұра
етіп алатын ресми ат.
Патронимнен жасалған тегі – патроним немесе патронимдік жұрнақтың көмегімен
жасалған тегі.
Әлемнің тілдік бейнесі – қарым қатынас әрекетінде әлем туралы ойларын
білдіру тәсілі ретінде - ойлау, қоршаған болмыс және тілдің өзара
әрекеттестігінің нәтижесінде пайда болатын адам санасының жемісі. Әлемнің
тілдік бейнесі әлем бейнесінің басты бөліктерінің бірі және оны білдірудің
мақсаты ретінде қызмет етеді.
1.Әлемнің антропонимиялық бейнесі.
Біздің зерттеуіміздің нысаны – антропонимдер болғандықтан, бізге
әлемнің ономастикалық бейнесі деген ұғым жақын, бірақ бұл түсініктің
мағынасы антропонимдік ұғымының мағынасынан кең болғандықтан, ыңғайлы болу
үшін әлемнің антропонимдік көрінісі деген ұғымды аламыз. Енді әлемнің
антропонимдік бейнесінің ерекшеліктерін анықтап аламыз:
а) антропоцентрика. Антропонимдер және әлемнің антропонимдік бейнесі адам
үшін және адамның көмегімен жасалады. Әлемді танып білу нәтижесінде
иемденген сөздерді адам тек қарым-қатынас үшін ғана емес, сондай-ақ
өздеріне есім ретінде де пайдаланады.
ә) әлемді танып білудегі тіл мен ойлаудың тұтастығы. Адам әлемді танып
біледі, атауларды иемденеді. Ал кейін осы атаулардың арасынан
антропонимдерді жасауға лайықтыларын негіз ретінде таңдап алады.
б) қоршаған ортаны дискретизациялаудың белгілі бір тәсілі. Антропонимия
дайын тілдік бірліктерді пайдаланады және тілдік материал ұлттық
өзгешелігімен сипатталады.
в) уақыт байланысы арақатынастығы. Әрбір дәуірдің тілінде өзіне тән сол
кездің әлем бейнесінің нақты тарихи және мәдени жағдайларының ықпалынан
қалыптасатын антропонимдік жүйесі болады.
1. Антропоним ұғымы.
Әрбір тілде жалпы есімдермен қатар жалқы есімдер де болады. Жалқы есімдер
ежелгі дәуірде көптеген ғалымдар мен философтардың назарын аударған. Бірақ
ономастика, ғылыми мәртебесін XX ғасырдың 30-ж.ж. ғана алған.
Ономастика (гр.onomastike- ат қою өнері) – жалқы есімдерді зерттейтін
тіл білімінің бір саласы. “Онимия” терминімен аталатын жалқы есімдер
жинағын “Ономастика” терминімен де атайды.
Оним – белгілі бір нысанды басқа нысандардан ажырату үшін, оны жекелеу
және сәйкестендіру үшін қолданылатын сөз, сөз тіркесі және сөйлем болып
табылады.
Жалқы есімдерге келесі типтер жатады: антропонимдер (адамдардың жалқы
есімдері), топонимдер (географиялық объектілердің жалқы есімдері),
теонимдер (құдайлардың жалқы есімдері), зоонимдер (аңдардың жалқы есімдері
немесе лақап аттары), астронимдер (аспан денелерінің жалқы есімдері),
космонимдер (ғарыштық кеңістік және шоқ жұлдыздардың жалқы есімдері),
фитонимдер (өсімдіктердің жалқы есімдері), анемонимдер (табиғи апаттардың
жалқы есімдері), хрононимдер (тарихи оқиғаларға байланысты уақыт
бөліктерінің жалқы есімдері), идеонимдер (рухани мәдениет объектілерінің
жалқы есімдері), хрематонимдер (материалды мәдениет объектілерінің жалқы
есімдері). Түрлі экстралингвистикалық нысандарды атай отырып жалқы есімдер
сол нысандардың көптеген сипаттарын, қасиеттерін, қызметін, мәнін көрсете
біледі, белгілі социум, қоғамда, этноста жалқы есімдер алуан түрлі қызмет
атқарады. Сол себепті жалқы есімдердің сипаты мен құрылымына географиялық,
идеологиялық, тарихи, дүниетанымдық, әлеуметтік, мәдени
экстралингвистикалық факторлар әсер етеді.
Жалқы есімдердің жоғарыда аталған экстралингвистикалық факторлармен
тығыз байланысы жалқы есімдер жүйесінің басты сипаттарының бірі болып
саналады.
Антропонимика – антропонимдерді, яғни адамдардың жалқы есімдерін,
патронимдерді, тегі, лақап ат және бүркеншік аттарды зерттейтін
ономастиканың бір саласы. Антропонимдердің басқа онимдерден өзгешелігі
бірнеше антропонимдер бір индивидқа тән бола алатындығы.
Антропонимдердің пайда болу және даму заңдылықтары, олардың құрылысы,
антропонимдік жүйе , антропонимдердің үлгілері теориялық антропонимиканың
нысаны болып табылады. Сондай-ақ, антропонимика жалқы есімдердегі
ақпараттарды: адам қасиеттерінің сипаттамасын, әкесі, ру, жанұясымен
байланыстарын, туған жері, ұлты туралы ақпараттарды зерттейді.
Антропонимика антропонимдердің сөйлеудегі қызметін – атау, уәж,
идентификация, жіктелу және жастың, қоғамдық немесе отбасылық жағдайының,
басқа ұлттардың арасында өмір сүрудің, жасырын қоғамдарға, басқа дінге кіру
т.б. себептерге байланысты есімнің ауысымын зерттейді.
Кісі аттарын зерттеу - қазақ тілі тарихының мәселелерін шешуге
септігін тигізеді. Ол конкретті тілдік материал ретінде халық тарихы мен
халық тілінің байланысын көрсете алады. Сондай-ақ халықтар арасындағы
мәдени қарым-қатынасты, достық, ынтымақтастықты айқындайды. Кісі есімдері
арқылы халықтың дүниеге көз қарасы, дүние тану сезімі, ұлттық формасы,
тұрмыс салты, әдет-ғұрпы, ырымы, яғни этнографиясы көрініп отырады.
Кісі аттары туралы қазақ тіл білімінде алғаш рет қалам тартқан
профессор Қ.Жұбанов. Ғалым біріккен тұлғалы кісі аттарының синтаксисіне,
оның құрылысына байыптылықпен ерекше тоқталады.
Адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнай ат беріледі. Ол ат бала туғаннан
соң жеті күннен кейін қойылады. Бастапқы кездегі аттардың қазақ тілінің төл
сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Алтын, Жетібай, Барыс, Бөрібай,
Күмісбек. Кісі аттары құрамында келетін мұндай сөздер Орхон-Енисей
жазбаларында кездесіп отырады.
Ескі қазақ тұрмысында балаға ат қоюда ырым, әдет-ғұрып, салт-сана ерекше
орын алған. Қазақ тұрмысында ырым мен әдет-ғұрыптар ізінің кісі аттарында
сақталғанын айқын байқаймыз.
Елубай, Сексенбай – сексен яки елу рет бай болсын деген емес, баланың
шешесі я әкесі елу немесе сексен жасқа келгенде туғандықтан қойылған.
Ылғи қыз туа берген соң енді қыздан жаңылсын деген ырыммен "Жаңыл",
"Жаңылхан" қойған. Бала тас сияқты мықты, қатты болсын деп Тастанбек,
құрыштай қатты болсын деп Болат қойылған. Өлген баланың орнын бассын деп
Орынбасар, Төлеген, Өтеген қояды. Өзі іште қалғанда әкесі өлген балаға
әкесінен қалған белгі деп, атын Белгібай қойған. Ал, халық аңызында
"Баланың атын жаман қойсаң өмірлі болар, әм көз тимес" - деген бар. Итбай,
Боқбасар, Сасықбай, Ұлтарақ сияқты жағымсыз аттардың шығу тарихы осыны
ескертеді. Сондай-ақ, дін ұғымынша, адамның қасиеті, мінезі екінші адамға,
соның атын қойса, ауысып отырады деп түсінген. Егерде бір ауладағы нақұрыс
адамның атын жас балаға қойса, ол да сол сияқты нақұрыс болуы мүмкін деген
ұғым болған және керісінше.
Адам аты бір адамнан екінші адамға, бір халықтан екінші халыққа ауысып
отырады. Бір аттың өзі мыңдаған адамға қойылуы мүмкін.
Тіліміздегі кісі аттарының қойылуында белгілі бір заңдылықтың бары
байқалады. Адам аты қалай болса солай қойыла салмайды. Оның мәніне,
тұлғасына көбірек көңіл бөлініп, белгілі бір мақсат, тілекке сай қойылады.
Әдетте халық мәдениеті мен тұрмысына, шаруашылығы мен тарихына байланысты
сөздердің кісі атына қойылып отырғанын көреміз.
Қазақ халқының өте көне заманнан бергі кәсібі мал шаруашылығы болған.
Олай болса мал түрлеріне байланысты балаға ат қою тарихы да ертеден бар жай
екендігі анық: Бұқабай, Қозыбақ, Ботакөз, Қойбағар, Түйебай, Серкебай,
Аққозы, Дөнентай, Қаратай, Ақмарал, Жолбарыс. Қойылған кісі аттарының
кейбірі қазақ халқының басқа халықтармен жасаған тарихи қарым-қатынасын
көрсетеді.Міне осы тұрғыдан қарағанымызда кісі аттары халық тарихы мен
халық тілінің байланысын айқын көрсете алады.
2. Әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасуы.
Сонымен, әлем бейнесі дегеніміз – адамдар түсінігінде әлемнің маңызды
қасиеттері болып табылатын, адамның дүниетанымының негізінде жататын
әлемнің бастапқы жаһандық бейнесі. Әлем бейнесі теория мен тәжірибенің
күрделі әрекеттестігінің нәтижесінде қоршаған болмысты танып білу барысында
қалыптасатын, адамның барлық психикалық белсенділігінің нәтижесі болып
табылады. Әлем бейнесі ұғымының мағынасы әлемнің тілдік бейнесі ұғымының
мағынасынан кең.
“Әлемнің тілдік бейнесі” ұғымы тіл мен болмыстың өз ара байланысының
мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. “Әлемнің тілдік бейнесі” мен “Әлем
бейнесі” ұғымдарын бір-бірімен теңестіруге болмайды. Бұл екеуінің
арасындағы шекара ойлау мен тілдің арасындағы шекарамен бірдей
[6,128].Бірақ арасындағы айырмашылықтарға қарамастан бұл екі әлем бейнелері
өзара байланысты.
Әлемнің тілдік бейнесінің әр этноста әр түрлі болуы, сол этностың
тәжірибесімен, білімімен байланысты, себебі тілдік таңбаның таңбалаушы
қызметі сыртқы дүниемен тікелей байланысында емес, адамның өмірінен көрген
білгені, көңілге түйгені білімнің негізі болып табылады. Әр ұлттың, әр
халықтың өмірлік тәжірибесі әр түрлі болғандықтан, әлемнің тілдік бейнесі
де сол қоғамда өмір сүрген адамдардың тәжірибесі де әр түрлі болмақ,
сондықтан тілдік тұлға ретінде олардың когнитивтік санасындағы әлемнің
тілдік көрінісінде айырма болады. Сөздің артында ақиқаттың, шындықтың үзігі
тұрады, оның тілдік бейнесі әр халықта әр түрлі болмақ. Дүниенің жалпыға
бірдей болуы, ұқсас заттардың болуы олардың санада бейнеленуінің ұқсас
болуын қамтамасыз етеді, алайда адамзатқа ортақ нәрсенің негізінде ұлттық
ерекшелер жасалады.
Тіл “әлем бейнесімен” байланысты болмағанында қарым-қатынас қызметін
атқара алмайтын. Әлемнің тілдік бейнесі адам миындағы әлем бейнесінің
маңызды бір бөлігі ретінде қарастырылады. Бұл мәселені зерттегенде әлем
бейнесінің бейнеленуі әдеттегі үштіктен шығады: қоршаған болмыс, сол
болмыстың адам миында бейнеленуі және осы бейнеленудің нәтижелерін тіл
арқылы білдіру. Әлемнің тілдік бейнесі – қарым-қатынас әрекетінде әлем
туралы ойларын білдіру тәсілі ретінде ойлау, болмыс және тілдің
әрекеттестігінің нәтижесінде пайда болатын сананың жемісі.
Зерттелген мәліметтерге сүйене отырып, біз әлемнің тілдік бейнесінің
бірнеше ерекшеліктерін анықтап алдық:
а) әлемнің тілдік бейнесінің антропоцентрикалық сипаттамасы. Табиғатты
танып білу және оны түсіндіру тек адам мен оның әлемі арқылы жүзеге
асырылуы мүмкін. Әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасуы, өзінің жеке әлемінің
тілдік бейнесін жасайтын және сол арқылы өзі қалыптасатын адамға
бағытталады, сол арқылы жүзеге асырылады. Ал тіл мәселесіне келетін болсақ,
адам тілге де әсер етеді және өзі де оның әсеріне ұшырайды [18;19].
ә) тіл мен ойлаудың байланысы. Лингвисттердің назарын аударатын ең басты
мәселелердің бірі – адамның танымдық іс-әрекеті. Әр тілде өзгеше
түсіндірілетін әлем бейнесінің негізінде когнитивті қызмет жатады. Әлемді
игеру ойлау арқылы және тілдің көмегімен іске асқандықтан, ақиқат болмыспен
бірлікте қызмет ететін ойлау мен тілдің әрекеттестігі туралы айту орынды.
б) әлемнің тілдік бейнесі – дискретизация үдерісі, яғни қоршаған әлем және
оның бейнелерін атау бірліктері мен грамматикалық категорияларға мүшелеу
болып табылады. Тіл әлемді түсіну үшін оны бірнеше бөліктерге бөледі.
Мұндай бөлу әлемге деген белгілі бір көзқарасты қалыптастырады. Әрбір
ұлттың тілінде мәдени дәстүр аясында ұғынылатын халықтың дүниетанымы
белгілі затпен аталған. Тіл жеке адам және тілдік ұжым арқылы әлемді
концептуализациялау нәтижесі ретінде қарастырылады және әрбір тіл өзінің
жеке әлем бейнесін ұсынады.[18;19]
в) әрбір нақты тарихи дәуірге тән қалыптасу материалы ретінде өзекті тілдік
дәлелдер қызмет ететін өз әлемінің тілдік бейнесі болады.
Сонымен, әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасу барысы адамға
бағытталады, сол арқылы жүзеге асады. Әлемнің тілдік бейнесі әлем
бейнесінің маңызды бөлігі болып есептеледі және оның мақсаттарын білдіру
қызметін атқарады.
1.3. Әлемнің антропонимдік бейнесіндегі концепт теориясы.Тіл білімінде
әлемнің тілдік бейнесінің қалыптасуының негізгі компоненттеріне мынандай
бірліктер жатады: концепт, тұптұлға (прототип), пропозиция, сценарий,
оқиға, кесте, слот, скрипт, когниция, ұғым. Қазіргі лингвистикалық ғылымда
берілген терминдердің ішінен ең көп қолданылатыны концепт термині.
Концептің көмегімен қоршаған әлем бейнесін танып білудің негіздерін
анықтауға болады. Концепт “conceptus” – “ұғым” деген латын сөзінен алынған
калька. Бірақ лингвистикада ұғым мен концепт сөздерің арасындағы
айырмашылық анық көрсетілген. Концепт сөзінің мағынасы ұғым сөзінің
мағынасынан кең. Ұғым - әлем туралы ғылыми білімдерге ғана негізделсе,
концепт субъективті тәжірибені де енгізеді.
Концептіде адамның қоршаған дүниені тану барысында қандай-да бір
ақпаратты ұғынуы мен қалыптастыруы, жинақталған тәжірибесінің ішкі таным
дүниесі көрініс табады. Маслова А.Қ. концептінің бірнеше анықтамасын
төмендегіше келтіреді: “...концепт – біздің санамыздың ментальдік немесе
психикалық ресурстарының бірліктерін және адамның білімі мен тәжірибесін
бейнелейтін ақпараттық құрылымды түсіндіру қызметін атқаратын термин;
концепт – есте сақтаудың, ментальдік лексиконның, концептуальдық жүйе мен
тілдің, ақыл-ой, адам жүйкесінде бейнеленген дүниенің бүкіл бейнесінің
мазмұндық бірлігі; концепт - өзінің іске асырылатын бүтін бір тілдік
тобымен берілетін, тиісті лексика-семантикалық парадигма жасайтын,
мәдениеттің таңбаланған вербальды мағынасы, сондай-ақ тіл арқылы айтылатын
этномәдени ерекшелікте таңбаланған ұжымның білім бірлігі”.
Концепттердің мазмұны, әмбебаптылығы, ұлттық өзгешеліктері және
құрылымы айтысты мәселелер қатарына жатады. Көптеген лингвистикалық
жұмыстарда концептілер табиғи болады, сондықтан әр тілде әр түрлі болуы
мүмкін емес деп айтылады. Басқа зерттеушілер болса, әр тілдің концепттері
қайталанбас, өзгеше деп есептейді. Ал біз болсақ олардың бір мезгілде
ұлттық та және әмбебап бола алатындығы туралы пікірге сүйенеміз.
В.И.Карасиктың ғылыми зерттеулері бойынша концепттердің үш негізгі өлшемі
болады: бейнелі, ұғымдық, құндылық.[12,5]
Концептің бейнелі көрінісі - бұл тәжірибелік білімнің релевантты белгілері,
біздің есімізде бейнеленген құбылыстар, оқиғалар және заттардың
сипаттамасын иіс түйсігі, көру, есту, дене арқылы сезіну, дәм түйсігі
арқылы қабылдау. Әлемді сезім арқылы қабылдаудың нәтижесі болып табылатын
осы нақты-бейнелі сипаттамалар концептің өзегін құрайды. Берілген белгілер
біздің санамызда заттар мен құбылыстардың объективті және субъективті
сипаттамасын бейнелендіреді, сондай-ақ абстрактылық деңгейі бойынша
өзгешеленеді.
Концептің ұғымдық көрінісі – бұл концептің тілдік белгісі, белгілі бір
концептің басқа концепттер тобының қатарына байланысты белгісі,
сүреттемесі, құрылымы, дефинициясы, салыстырмалы сипаттамасы және олардың
ең басты қасиеті – тәжірибеміз жүйесіне голографиялық түрде енуі.
Концептің құнды көрінісі – концептің маңызы жеке адам үшін де, ұжым үшін
де бірдей. Бұл концептің құндылығы, оның басқалардың арасынан бөлініп
тұруы. Бұл күрделі концепте белгілі бір мәдениетті құрауға маңызды болып
табылатын құнды белгілер, мағыналар бөлінеді. Осыған байланысты концептті
тағы екі топқа бөледі: әмбебап (жалпыадамзаттық) және мәдени. Әмбебап
топтың өзегін ғылыми түсініктер құрайды. Кейде оған аңғырт ұғымдар да
кіреді. Ал мәдени топтың қалыптасуында ұлттық, мәдени қор, мәдениетті
орнату, мұра етіп алатын мәдени әдет-ғұрыптар деген терминдер маңызды болып
табылады. Енді осы терминдердің қандай мағына беретіндігін көрейік.
Мәдениет - бұл белгілі бір халықтың әлемде өмір сүру, өзара қарым-қатынас
жасау (әдет-ғұрып, салт жоралары, қатынас ерекшеліктері) және әлемді көру,
ұғыну, қайта өзгерту тәсілдері. Мәдени қор – белгілі бір мәдениетке жататын
адамның ұлттық және әлемдік мәдениет туралы ой-өрісі, білімдерінің кешені.
Бірақ бұл жеке адамға ғана емес, ұлттық мәдениетке қатысты маңызды
бірліктердің жиынтығы. Мәдениетті орнату – бұл белгілі бір жөннен идеал
болып табылады және осыған сәйкес тұлға “лайықтылайықсыз” деп бөлінеді.
Идеалдар тарихи жолдар арқылы қалыптасып, халықтың әлеуметтік есінде
сақталады. Бәрінен бұрын бізді жануарлардан ажырататын ол, біз өзара
келісіп алған ережелер болып табылады. Міне солар біздің өмірімізді
реттейді, сондықтан біз бұл ережелерді орындауымыз керек. Мәдени әдет-
ғұрыптар - әлеуметтік және мәдени мұралардың ең құнды элементтерінің
жиынтығы [13,48-49].
Концепттерді талдаудың нәтижесінде тілде мәдени-спецификалық
концепттер көп екені анықталды. Бұлардың әлемнің ұлттық көрінісін талдауда
маңызы зор. Мұндай концепттерге лингвоспецификалық және негізгі концепттері
жатады.
Лингвоспецификалық концепттер – белгілі бір тілге тән екі түрлі
қасиетке ие, жеке концепттер. Бұлар мәдениет үшін “негізгі”, себебі оны
түсінудың “кілті” болып табылады.
Мәдениеттің негізгі концепттері – жеке тілдік тұлға үшін де,
лингвомәдени қауымдастық үшін де экзистенциальды маңыздылығы бар әлем
бейнесінің өзекті бірліктері. Бұған келесілер жатады: ұждан, тағдыр, заң,
отан, ерік, күнә, еркіндік, зиялы қауым т.б. Ғылыми әдебиетте белгілі бір
сөзді негізгі концепт деп тану үшін, бұл сөз жалпы қолданылытын, тұрақты
тіркестер, мақал-мәтелдер т.б. қатарына жатуы керек. Біздің ойымызша
антропонимдерді де осы қатарға қосуға болады. Қандай да бір тілдің
антропонимиясында негіз ретінде апеллятив қолданылатын антропонимдер аз
емес. Атап айтқанда дәл осылардың семантикалық мағынасы жоғары ұлттық-
мәдени құатқа ие, сондықтан бұл сөздер белгілі мәдениеттің негізгі концепті
бола алады.
Антропонимдік лексика - өзгеріп тұратын болмысты танып білу
тәжірибесін белгілейтін жылжымалы негіз. Әлемнің антропонимдік бейнесін
тәжірибелік талдау кезінде эмпирикалық дәлелдерге сүйене отырып, концепт
туралы теориялық ережелерді қолдану керек.
Дыбысталу жағынан болсын, құрылымдық жағынан болсын қазақ тіліндегі кісі
аттарының өзіндік ерекшелігі мол. Антропонимдердің дара тұлғалы, туынды
тұлғалы, біріккен тұлғалы түрлері қазақ кісі аттарының жасалу жолдарына тән
қасиет.
Қазақ антропонимиясына орасан зор ықпал еткен факторлардың бірі ислам
діні екені белгілі. Сондықтан ислам діні халқымыздың әдет-ғұрпына, тұрмыс-
салтына ғана емес, балаға ат қою дәстүріне де көп өзгеріс алып келді.
Азиядағы басқа отырықшы халыққа қарағанда қазақтар арасына ислам діні баяу
тарап, әруаққа, тәңірге табыну нанымдарымен қатар жүріп отырды.
Қазақстандағы қазақтарда ислам дініне байланысты кісі есімдеріне қарағанда
түркілік есімдер көп қолданылған.
Қазақ адам есімдері құрылымы, фонетикалық құрылысы мағыналық топтары,
тұлғасы, кейбірі семантикасы мен этимологиясы жағынан ерекшеленіп, құрылымы
жағынан негізгі, туынды сөздер түрінде қолданылады. Туынды есімдер араб,
парсы, түрік тіліне тән сөз тудырушы жұрнақтар мен функционалды-
грамматикалық аффикстер арқылы немесе біріккен сөздер түрінде күрделеніп
жасалады.
Қазақ есімдеріне қарағанда ағылшын есімдерінің фонетикалық жүйесінде
ерекшелік мол. Өйткені агглютативті тілге жататын ағылшын тілінде, яғни
қазақ тілі мен флективті тілге жататын екі түрлі жүйедегі тілдерде мұндай
өзгешелік болуы заңды да. Көптеген жағдайларға байланысты ағылшын
есімдерінің айтылуында немесе аударылуында транскрипция бірқатар
қиындықтарға мәжбүр етеді [20,38].
Антропонимдер тілдік семиотикалық таңбалар ретінде қазақ танымында, тілдік
санасында өз әлемін құрып, сол әлемнің тілдік бейнесін бере алады. Осы
когнитивтік тілдік бейне жалқы есімдер деңгейіндегі (ономастикалық деңгей)
бейне болып табылады, себебі олар антропонимдер негізінде құрылып
суреттеледі. Ономастикалық бейнелерді құрайтын, сипаттайтын жалқы есімдер
негізінде қалыптасқан лингво-ментальдік ономастикалық концептілер.
Концептілер біздің жұмысымызда тілдік бірліктер арқылы, тілдік бірліктер
негізінде қалыптасып құралған танымдық, когнитивтік құрылымдар,
категориялар болып табылады. Осы концептілерге ұйытқы болып тұрған және сол
концептілердің тілдік бейнесі, репрезентациясы болатын да сол жалқы
есімдер: мифонимдер, антропонимдер, топонимдер, зоонимдер т. б. Жалқы
есімдердің антологиялық және ментальдік болмысы көп жағдайда изоморфтық
болып келеді, яғни бір-бірімен қабысқан, тұтасқан күйінде көрініс береді.
Басқаша айтқанда, жалқы есім ментальді ұғымдарды көрсетеді және де
қалыптастырады, ал ментальді ұғымдар, түйсіктер есімдер арқылы танылады,
ұғынылады.
Әлемнің бейнесі – таным бейнесі, ал сол таным бейнесін біз антропонимдер
арқылы да жасай аламыз, яғни тани аламыз. Басқаша айтқанда, антропонимдер,
антропонимикалық концептілер дүниенің болмысын түрлі аспектіде:
мифологиялық, тарихи, эстетикалық, саяси т.б. көрсетеді. Дүниенің болмысын
мифологиялық, тарихи, эстетикалық, саяси т.б. қырларында тану – адамның,
этностың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына, қоғамның тарихи-әлеуметтік
дәрежесіне, өмір сүріп жатқан заманына байланысты екені анық. Сол себепті
тілдік көрініс – бейне тұтасымен алғанда бірнеше қабаттарға бөлінеді, ол
қабаттар дүниетанымдық өзгешеліктермен, хронологиялық (диахрониялық)
сипаттарымен ерекшеленеді.
Әлемнің дүниетанымдық бейнесін суреттегенде біз диахрониялық тұрғыдан
алғанда алғашқы болып саналатын мифологиялық, мифтік антропонимдік қабаттан
бастап суреттеуді жөн көрдік. Мифтік, мифологиялық таным адами таным
түрлерінің ең алғашқысы болып саналады, сол танымның аясында адамға,
дүниеге, қоршаған ортаға, өмірге, өлімге, жанды немесе жансыз нысандарға
байланысты мифтік түсініктер, түйсіктер, ұғымдар қалыптасады.
Сонымен, әлемнің қазақ тіліндегі антропонимиялық бейнесін суреттеудегі ең
алғашқы мифтік көріністерді құрайтын мифтік антропонимдер,
мифоантропонимдер және олардың коннотациялары, лингвоментальды кешендері
болып табылады.
Осы ретте Ұлытау аспанының астында жатқан мұражай сияқты ескерткіш
нұсқасы болып табылатын Қаракеңгірдің Сарыкеңгір өзеніне құятын жерінде
тұратын Алаша хан мазары еріксіз ойға оралады.
Алаш атауына қатысты ең көне жазба нұсқаны белгілі ғалым Ғ.Мұсабаев
өзінің “Кеген жазуы” деген еңбегінде келтіреді [21,27]. Мұнда тек қана
“Алаш” сөзі емес, “алты алаш” сөзінің мән мағынасына дәлелді жауап
табылғандай Ғ.Мұсабаев дәлел ретінде Іле бойынан кездескен тастағы жазуды
мысалға келтіреді. Тасқа: “Алты елдің ұлы ханы Алаша” деген жазу қашалған.
Мұның жазылу мерзімі ғұндар заманына дейін, бері қойғанда біздің
заманымыздан бұрын IV ғасыр”,- деген тұжырымды пікір айтады.
Бұл орайда белгілі шежірешілер К.М.Федоровтың, А.Диваевтың,
Г.Н.Потаниннің, Ш.Уәлихановтың, А.Янушкевичтің ел арасынан жинаған аңыз-
әңгімелері, күнделік жазбалары, ғылыми мақалалары көңіл аударады. Бұл
еңбектердің бірінде – алапес болып туған баланы, екіншісінде – алашаға
отырғызып көтерген ханды, үшіншісінде – Ұлытаудан асырып тастаған баланың
әскер басы болғаны, төртіншісіде – қалмақты қорқыту үшін “Алаш” сөзін ұран
еткені жөнінде айтылады. Соның қай-қайсы да Алашаның хан болғанын, қара
халықты соңынан ертіп, айбарының асқандығы тілге тиек етіледі.
Қалай болғанда да қазақ дүниетанымындағы ең көне, ежелгі
мифоантропонимдердің бірі – Алаш (Алаша) хан. Әйгілі шежіреші Құрбанғали
Халид Алаш туралы былай жазған: “Алаша хан жалпы хандардың бабасы, моңғол
мен татардың атасы”
М.Ж.Көпеевтің шежіресінде : “Бұрынғы заманда қазақ “жүз” деген “Алаш”
атты руға қойылған ат болған екен. “Алаш” деген атты ұранға қойып, жауға
шапқанда “Алаш-Алаш” деп шабыңдар, “Алаш” демегенді әкең болса да ұрып жыға
беріңдер”, - деп бата қылысыпты.
“Кеше Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш болғанда,
ұранымыз “Алаш” болғанда, үш жүздің баласы қазақ емес пе едік”, - деп
айтылған сөз содан қалған екен.
Осы деректерге қарағанда Алаш (Алаша) тек қана хандардың арғы бабасы,
моңғол мен татарлардың атасы емес, сонымен бірге көне халықтың (қазақтың)
атауы да болған көрінеді. Алаш – Алашаға қатысты шежірелік аңыздар,
әпсаналар, мифтер жеткілікті. Олардың бірінде (М.Ж.Көпеев жазып алған
нұсқасында) Алаш заманы Майқы би заманы етіп көрсетіледі: “Қырық сан қырым,
отыз сан ұрым, он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт, он сан ноғайлы
бүлінгенде, Ормамбет би өлгенде, ноғайлының елі бір ала тайдай бүлініпті.
“Ала тайдай бүлдірді” деген сөз содан қалыпты.Сол замандарда Қондыгер,
Қотан, Қоғам дегендер өмір сүріпті. “Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы
би” деген аталы сөздің қалыптасқан кезеңі болса керек. Тоғыз ханды таққа
отырғызған кісі деседі. Сол ханның бірі болған Қызыл Арыстан деген кісі
Бұқарада тұрып өмір сүріпті”.
Қызыл Арыстан хан жаугершілікте елді шауып, бір қыз алып, сол қыздан бір
бала “сауысқанның аласындай ала тауады”. Қызыл Арыстанның бәйбішесі баланы,
оны тапқан шешесін Сырдариядан әрі өткізіп жібереді. Майқы би баланы үйіне
алып келеді де, өзі тәрбиелейді. Батыр болып өскен баланы Қызыл Арыстан
өзіне қайтармақшы ойы болады, бірақ Қотан, Қоғам, Қондыгер, Қобан, Майқы
билер есейген баяғы ала баланы “ел болғанымызды жұрт көзіне түсірейік”
деп, “Ұлытаудың басына алашамен көтеріп алып шығып хан сайлапты; оған
“Алашахан” деп ат қойыпты”.
Жоғарыда берілген Алаш – Алаша (хан) мифоантропониміне қатысты аңыздың
бірнеше мазмұндық, мифологиялық, тарихи т.б. деңгейлері, яғни қабаттары бар
деп айтуымызға хақымыз бар. Мифтерде, мифтік аңыздарға әдетте мифтік уақыт
пенен тарихи уақыт араласып жүре береді, тіпті кейде бір мәтінде тарихи
уақыттың бірнеше кезеңі де берілетін кездері болады. Біз талдап отырған
шежірелік мифте (мифтік аңызда) санға байланысты оралымдар (“қырық сан
қырым, отыз сан ұрым, он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт, он сан ноғайлы”)
біріншіден таза мифтік ұғымдарды (киелі “қырық”, “тоғыз”, “он” т.б.)
меңзейтін болса, этнонимдік атаулар (“қырым”, “оймауыт”, “ноғайлы”,
“ұрым”, “торғауыт”) қазақ (түркі) халқының түрлі тарихи кезеңдерінен елес
береді. Мәселен, қазақ-түркі тарихында “Ноғайлы заманы” болғаны, сонымен
қоса “қырым”, “ұрым” атауларымен байланысты тарихи кезеңдер, саяси-
этникалық бірлестіктер болғаны белгілі. Мысалы, С.Қондыбай түркі-қазақ
эпосында, мифтерінде орын алған мифонимдердің мифтік астарын егжейлі
тексерудің нәтижесінде Ұрым дәуірін анықтап отыр. С.Қондыбайдың
көрсетуінше: “Ұрымдық қабаттың қалыптаса бастау уақыты ретінде б.з.II-V
ғасырларда өмір сүрген Юэбань (Үрмен, Ұрым) конгломераты болды”[22,21].
“Отыз сан ұрым” деген жалғыз сөз оралымының астарында жатқан үлкен
хронологиялық, этномәдени дәуір – “Ұрым қабаты” өз кезегінде VI ғасырдан
басталған “ресми түркі” қабатына негіз болды. Ал енді “отыз сан ұрым”,
“қырық сан қырым”, “он сан оймауыт” т.б. көне тайпалар “ала тайдай
бүлінгенде”, “Орманбет би өлгенде” бүкіл алашты (түрікті), керек десең
олармен қоса моңғол мен татарларды біріктірген, мемлекеттікті орнықтырған
“ала” болып туылған Алаш (Алаша) болып тұр. “Орманбет би өлгенде” деген
ұғым тек қана қазақтың емес, сонымен қатар ноғай, қарақалпақ, башқұрт,
қырғыздың ауыз әдебиеті дәстүрлерінде кездеседі.Соған қарағанда осы
аталған халықтардың арғы бабасы тарихында Ормам(н)бет бимен (кезеңімен)
байланысты үлкен, аса маңызды тарихи оқиға, меже болған деп топшылауымызға
болады.
Кез келген архаикалық мифтер заман оза келе мифсіздену, қарабайырлану,
өзгеру үрдісіне ұшырайды. Сол сияқты Орманбет мифі де, Алаш – Алаша мифі де
осындай үрдіске ұшыраған, сол себепті осы мифтер мәтінінде кейінгі тарихи
кезеңдерге қатысы бар беймифтік сарындар, деректер пайда болған. Алаш
туралы мифте Ұрым заманы қабатында “ноғайлы заманы” және “қазақ” термині
заманына қатысты бұлыңғыр деректер, түсініктер сақтаулы.
Алаш идеясы – бүлінген заманда (“Орманбет би өлгенде”) халықты, елді бір
ту астына біріктіру, бір ұранмен рухын көтеру, яғни елдікті, егемендікті,
бірлікті орнату болып табылады. Осы идея – Алаш – Алаша культі сонау мифтік
бағзы заманнан бері қазақ даласында, қазақ халқының танымында, жүрегінде,
жырында, тілінде, ділінде сақталып келеді. Оған мына жоғарыда келтірілген
аңыз (сондай-ақ өзге аңыздар) “Үш Алаш”, “Алты Алаш”, “Алаш мыңы” сөз
орамдары айғақ бола алды.
Сонымен, “Алаш” антропонимиялық концептісінің құрылымы өте кең әрі терең,
этномәдени мазмұны диахронды, көп қабатты когнитивтік-ментальді құрылым
екеніне көзіміз жеткен болар. Осында когнитивті құрылымдар когнитивтік-
ментальді кешен ретінде дүние болмысының белгілі бір фрагментін, бөлігін
суреттей алады. Әрине, әлемнің толық бейнесі концептілердің жүйелі
жиынтығынан құралмақ.
Талдап қарастырамыз десек антропонимиялық концептілер өте көп, осы
концептілердің этномәдени мазмұны, уақыттық (хронологиялық, диахрониялық)
меншігі әр түрлі, қызмет еткен ортасы әр алуан, қазақ дүниетанымындағы
орны, мәні ерекше деп айтуымызға болады. Осы мол лингвоментальді дүниені
ғылыми талдауға енгізу үшін шартты түрде болса да белгілі бір жүйелі
тәртіпке келтіру керек сияқты. Осындай мақсатпен біз концептілердің түрлі
“табиғи” өздерінің болмысынан туындайтын өзгешеліктерін ескере отырып,
антропонимиялық концептілерді бірнеше түрге немесе типке бөлдік. Мәселен,
мифтік танымның аясында туындаған және қызмет еткен, пайда болу кезеңі ең
алғашқы болып саналатын мифоантропонимиялық концептілерді үлкен бір типке
(түрге) жатқызамыз. Соның бірі – жоғарыда көрсетілген “Алаш” концептісі,
осы типтегі мифоантропонимиялық концептілер негізінен фольклорлық
концептілердің қатарына жатады, себебі фольклор – мифологияның қоймасы.
Ендігі бір антропонимиялық концептілердің түрі – ресми тарихи түркі (көне
түркі) заманына жататын көне түркілік антропонимиялық концептілер. Осы
типтегі антропонимиялық концептілер көне түркілер өмірінің дүниетанымын
антропонимдер арқылы көрсетеді.
Заман өзгерген сайын сол жылжып жатқан заманға сәйкес дүниеге деген
көзқарас та өзгеріп жататыны белгілі. Сол үрдісті ескере отырып тарихи
аренаға шыққан қазақи (есен-қазақ) заманының (дүниенің) көрінісін беретін
есен-қазақ антропонимиялық концептілердің этномәдени болмысын көрсетуге
әрекет жасадық.
Ең соңғы – хронологиялық және этномәдени, саяси жағынан жаңа ерекше болып
келетін антропонимиялық концептілер, әрине, “жаңа заманғы” антропонимиялық
концептілер болмақ, бұл жіктеу немесе классификациялау шартты түрде
алынғанын ескеруіміз қажет, себебі антропонимиялық концептілер этномәдени
мазмұны жағынан алып қарағанда да, диахрониялық тұрғысынан алып қарағанда
да бір-біріне кірігіп, сабақтасып кететін концептілер.
Жоғарыда аталған антропонимиялық концептілерді, олардың типтерін
түгелімен, жан-жақты талдаймыз деп айта алмаймыз, себебі біріншіден,
олардың саны көп, екіншіден, оларды толық сипаттап беру мүмкін емес,
үшіншіден, әрқашанда жаңа деректер, ақпараттар табылып қалуы анық.
Осы бөлімдегі жұмысымыздың мақсаты – негізгі антропонимиялық концептілер
арқылы әлем бейнесінің көрінісіне анықтау әлем бейнесі дегенде тек әлемнің
құрылысын анықтау емес, дүниенің, қоршаған ортаның , қоғамның, заманның,
тіршілік болмысының бейнесін анықтау болып келеді. Осы тұрғыдан алып
қарағанда антропонимиялық концептілердің әр типіне сай әлем бейнесіне
қатысты басты сипаттарын анықтағанымыз жөн болады.
Мәселен, біз қарастырып отырған “Алаш” мифоантропонимиялық
концептісінде: 1) атам заманнан көксеген бірлік идеясы жатыр; 2)
мемлекеттікті орнықтыру идеясы жатыр; 3) әділ, құдіретті хан идеясы бар.
Сонымен қатар өткен заманнан елес беретін “Ұрым заманы (дәуірі)”, “Орманбет
би өлген” тарихи кезеңі, “Ноғайлы” дәуірі жөнінде имплицитті (кодталған)
түрінде сақталған лингвоментальді деректер бар. Зерттеушілер осы
мифоантропонимиялық концептіден басқа да деректерді болжам, гипотеза
түрінде табуы мүмкін. Мәселен, С.Қондыбай Алаш этимологиясын анықтай келе,
Алаш сөзінің бастапқы тұлғасы Ал-ажи, Ал-әже болған, ал бұл есім әйел
құдайының аты – матриархатты ауыстырған патриархат орнағаннан кейін ер
құдайының аты болды деген жорамалды алға былайша тартады: “Этимология слова
алаш берет начало от прототюркской праформы Al, означающей “изначальный,
красный и берущий. Очевидно, Алаш сначала было именем праматери, т.е.
божеством женского облика Ал-ажи, Ал-әже – Алаша. Только после эпохальной
победы патриархальных отношений в древнем обществе образ стал пониматься
как мужское божество”
Мификалық, ең көне антропонимиялық концептілерге С.Қондыбай: “Казахская
мифология. Краткий словарь” атты сөздігінде келтірілген Алатайлы Аңшыбай,
Алау, Алдар көсе, Алпамыс, Алтыншаш, Асан Қайғы, Әспембет, Жиренше, Көкше,
Майқы би, Өгіз хан, Шаншар; Шорабатыр, Шолпан т.б. мифоантропонимдерді,
яғни сол антропонимдерге қатысы бар лингвоментальді өрістерді жатқызуымызға
болады. Зерттеушінің білгірлігіне орай аталмыш лингвоментальды өрістерді,
кешендерді кеңейтіп немесе тарылтып қарастыруға да болады, ал тілді,
мәдениетті пайдаланушы өзінің мәдени-интеллектуалдық деңгейіне байланысты
осы “өріс-кешен-концептілерді” әркім әр мөлшерде қабылдайды, меңгереді.
Жоғарыдағы біз келтіріп отырған лингво-ономоконцепт мәселесі зерттеу
жұмыстың басқа қырында қаралмақ, бұл жерде біз оны назардан тыс қалдырамыз.
Ғаламды, яғни дүние болмысын құрайтын, соның құрылымына енетін қоғам,
этнос, мемлекетке қатысты танымдық бөлшектер, қағидалар, ұғымдар жоғарыда
тізімін келтірген мифоантропонимдердің лингвоментальді өрісінде сақталған.
Мәселен, бірлікке (мемлекеттікке) қатысты жетекші ұғым “Абақ”
мифоантропонимиялық лингвоментальді кешенінде мынадай көрінісін береді.
Абақ – Алаша хан сияқты қазақтардың ең алғашқы мемлекетінің билеушісі
немесе орнатушысы: “Если Алаша хан – первый мифический основатель
казахского государства, то Абак считается его сыном и первым
квазиисторическим правителем казахов”. Осындай немесе осыған ұқсас
антропонимиялық ментальді мәліметтер қазақтың эпостық жырларында сақталған.
Мысалы, “Айсыл ұлы - Әмет” эпосында Әмет (Абақ) Жәнібек ханмен араздасып
одан бөлініп айдалаға қашып кетеді. Бір өзі кетпей, Жәнібек ханның қызын
өзімен ала кетеді. Хан Алау батырға үш жүз сарбазын беріп қуғынға жібереді,
бірақ Алау батыр сарбаздарымен Әмет жағына өтіп, Әметпен бірге қалады,
сөйтіп болашақ қазақ халқының негізі қаланады.
“Аңшыбай батыр” эпосының кейіпкері – Алатайлы Аңшыбай да Алаша хан
секілді ең алғашқы патша. Шежірелік тұрғысынан қарағанда Аңшыбай
аңшибаидтер династиясының негізін салушы.
Ең көне мифоантропонимдердің басты немесе жетекші сипаты “бірінші,
әуелгі, алғашқы” болып келеді. Байқап қарасақ, Алаш – “хандардың арғы
бабасы”, яғни бірінші патша, “моңғол мен татарлардың атасы”, яғни түп
атасы; Абақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz