Қылмыстық құқықтағы жаза жайлы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЖАЗА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Қылмыстық құқықтағы жазаның тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Жаза тағайындаудың бастамасы, түсінігі және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
2.2 Қылмыстық заң бойынша жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән. жайлардың түсінігі және олардың манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 Жазаны жеңілдететін мән жайлардың қылмыстық.құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.4 Жазаны ауырлататын мән жайлардың қылмыстық.құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЖАЗА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Қылмыстық құқықтағы жазаның тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Жаза тағайындаудың бастамасы, түсінігі және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
2.2 Қылмыстық заң бойынша жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән. жайлардың түсінігі және олардың манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 Жазаны жеңілдететін мән жайлардың қылмыстық.құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.4 Жазаны ауырлататын мән жайлардың қылмыстық.құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі әлеуметік ұйымдартырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани шарлардың барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады.
Қылмыс пен жаза қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбы қылмыстық құқықтағы теориялық және практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – жаза тағайындаудың жалпы негіздеріне арналып, оны терең зерттеуге мән берілген.
Қазақстан Республикасы КСРО секілді әлемдегі ірі державалардың бірі ыдыраған соң, тәуелсіз ел ретінде, өз егемендігі бар ел ретінде халықаралық аренадан орын табуға ұмтылды. Алайда алғашқы уақыттары бұл биіктер қол жетпейтін белестердің бірі болғаны рас. Оған жету жолында күрделі де өзекті, ертеңге қалдыруға болмайтын жағымды-жағымсыз құбылыстардың болғаны тарих беттерінен, одан қалды бүгінгі кезеңдегі тарихи өмір сүру қалпынан да белгілі болып отыр. Әрине, атқарылған істерден бұрын, атқарылар жұмыстардың көптігін ешкім де жоққа шығара алмас. Дегенмен, атқарылған істердің қатарында Қазақстанның тәуелсіздік елдер тұғырынан көрініп, мемлекеттегі, сондай-ақ әлемдік рыноктағы істерге қатысып, барынша атсалысуы ауыз толтырып айтуға тұрарлық.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген халықаралық аренаға шығу үшін мемлекеттегі заңнамалық база, заң жүйесі мықты болуы қажет. Өйткені бір де бір ел құқықсыз, әсіресе континенталдық құқық жүйесіне негізделген бағыт ұстанатын Қазақстан үшін жазылған заңдардың орнының бөлек болатыны айқын. Сол алғашқы жылдары-ақ Қазақстан елде құқықтық реформалауды қолға алды. Ең алдымен құқықтық саясат реформасы қабылданып, азаматтық, қылмыстық, отбасылық, әлеуметтік т.б. іргелі салалар ірі реформалауға ұшырады. Құқықтық саланы реформалаудың нәтижелі болғандығын бірнеше жағдайлармен дәлелдеуге болады.
Біріншіден, еліміздің алғашқы төл Конституциясы, негізгі заңы қабылданып, мемлекеттің құрылысы, даму бағыттары, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары баға жетпес құндылықтар болып бекітілді.
Екіншіден, мемлекеттік және жеке меншік ресми танылды. Азаматтардың меншікке байланысты мәмілелер жасауға еркін мүмкіндігі ашылды.
Үшіншіден, кез келген қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың қатарында, әр түрлі себептерге байланысты, тамырымен жоюға әлі күнге дейін жол табылмай отырған қылмыстылық мәселесін ауыздықтауға, қадағалауға және қылмыстылықтың алдын алу мен онымен күрес шараларын ұйымдастыруға үлкен үлес қоса білген құжат ҚР Қылмыстық кодексінің қабылданып, күшіне енуі дер едік.
Қылмыс пен жаза қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбы қылмыстық құқықтағы теориялық және практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – жаза тағайындаудың жалпы негіздеріне арналып, оны терең зерттеуге мән берілген.
Қазақстан Республикасы КСРО секілді әлемдегі ірі державалардың бірі ыдыраған соң, тәуелсіз ел ретінде, өз егемендігі бар ел ретінде халықаралық аренадан орын табуға ұмтылды. Алайда алғашқы уақыттары бұл биіктер қол жетпейтін белестердің бірі болғаны рас. Оған жету жолында күрделі де өзекті, ертеңге қалдыруға болмайтын жағымды-жағымсыз құбылыстардың болғаны тарих беттерінен, одан қалды бүгінгі кезеңдегі тарихи өмір сүру қалпынан да белгілі болып отыр. Әрине, атқарылған істерден бұрын, атқарылар жұмыстардың көптігін ешкім де жоққа шығара алмас. Дегенмен, атқарылған істердің қатарында Қазақстанның тәуелсіздік елдер тұғырынан көрініп, мемлекеттегі, сондай-ақ әлемдік рыноктағы істерге қатысып, барынша атсалысуы ауыз толтырып айтуға тұрарлық.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген халықаралық аренаға шығу үшін мемлекеттегі заңнамалық база, заң жүйесі мықты болуы қажет. Өйткені бір де бір ел құқықсыз, әсіресе континенталдық құқық жүйесіне негізделген бағыт ұстанатын Қазақстан үшін жазылған заңдардың орнының бөлек болатыны айқын. Сол алғашқы жылдары-ақ Қазақстан елде құқықтық реформалауды қолға алды. Ең алдымен құқықтық саясат реформасы қабылданып, азаматтық, қылмыстық, отбасылық, әлеуметтік т.б. іргелі салалар ірі реформалауға ұшырады. Құқықтық саланы реформалаудың нәтижелі болғандығын бірнеше жағдайлармен дәлелдеуге болады.
Біріншіден, еліміздің алғашқы төл Конституциясы, негізгі заңы қабылданып, мемлекеттің құрылысы, даму бағыттары, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары баға жетпес құндылықтар болып бекітілді.
Екіншіден, мемлекеттік және жеке меншік ресми танылды. Азаматтардың меншікке байланысты мәмілелер жасауға еркін мүмкіндігі ашылды.
Үшіншіден, кез келген қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың қатарында, әр түрлі себептерге байланысты, тамырымен жоюға әлі күнге дейін жол табылмай отырған қылмыстылық мәселесін ауыздықтауға, қадағалауға және қылмыстылықтың алдын алу мен онымен күрес шараларын ұйымдастыруға үлкен үлес қоса білген құжат ҚР Қылмыстық кодексінің қабылданып, күшіне енуі дер едік.
1. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд. Саратовского университета, 1973г.-5 с.
2. Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. М., Наука, 1987г.-139 с.
3. Уголовное право. Общая часть. М., Юридичес. Литература, 1994г. с. -347
4. Утевский Б.С. Вопросы теории исправительно-трудового права и практики его применения. М., 1957г.-37 с.
5. Материалы теоретической конференции по вопросам советского исправительно-трудового права. М., 1957г.-128 с.
6. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд. Саратовского университета, 1973г.-28 с.
7. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы «Жеті жарғы» 2001ж.-212 б.
8. А.В.Наумов. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., Изд-во БЕК, 1996г.-15 с.
9. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть общая. Т.1. М., 1994г.-190 с.
10. Курс уголовного права. Общая часть. т.2. Учение о наказании. М., Изд-во ЗЕРЦАЛО, 1999г.-79 с.
11. Соломон П. Советская юстиция при Сталине. М., 1998г.-28с.
12. Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко. М., ИНФРА-НОРМА, 1998г.-311 с.
13. Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Ленинград, 1973г.-16 с.
14. Курс советского уголовного права. Наказание. М., 1970г. т.3.-30 с.
15. Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по советскому уголовному праву. М.., 1958г.-104 с.
16. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет , 1999 ж.-92 б.
17. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы заңдылығы туралы» қауылысы-18 б.
18. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет ,1999 ж.-50-52 б.
19. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы «Жеті жарғы » 1999 ж.-95-100 б.
20. Рогов И.И.,Сарсенбаев. Уголовное право РК.- Алматы, 1998.-257с.
21. Баймурзин Г.И., Рогов И.И. Уголовное право РК.-Алматы,1998г.- 341 с.
22. Нақысбеков Т.Ә Диссертациялық матеиалдар «Қылмыстық құқықтағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар» Алматы, 2006 ж.-95-98 б.
23. Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву.-Киев. 1980 г.-11 с
24. Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 30 апреля 1999г.№ 1 «О соблюдении судами законности при назначении наказания».-12с.
25. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004ж.-6 б.
26. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. «Жеті жарғы» 1999ж.-212 б.
27. Рогов И.И.,Сарсенбаев. Уголовное право РК.- Алматы, 1998. - 45с.
28. Кругликов Л.Л. Правовая припрода смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право.1999г. №4.-19 с.
29. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені. 2001/11ж.-34 б.
30. Карпец И.И. Отягчающие и смягчающие обстоятельства в уголовном праве. М., 1959г.-25 с
31. Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. Применение наказания по советскому праву. М,1958г.-80 с.
32. Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советскрм уголовном праве. Ярославль, 1977г.-7 с.
33. Минская В.С. Роль смягчающих обстоятельств в индивидуализации уголовной ответстввенности. Проблемы совершенствования уголовного законодательства и практики его применения. М, 1981г.-104 с.
34. Ткаченко В.И. Общие начала назначение наказания : Учебное пособие. М., 1984г.-44-45с.
35. Филимонов В.Д. Криминологические основы уголовного право. Томск, 1981г.-12 с.
36. Кармыков Н. «Обстоятельства, смягчающие уголовную ответственность и наказание» .Журнал Фемида. Февраль. 1997г.-13 с.
37. Потрнягин В.Г. Смягчающие и отягчающие обстоятельства по делам неосторожных преступлениях. Проблемы борьбы с преступной неосторожностью. Владивосток,1981г.-90 с.
38. Становский М.Н. Особенности назначения наказания при совершении нескольких преступлений. Советскаяюстиция, 1991г. №20 -204 с.
39. Алауханов Е., Рахметов.С. «Жаза» практикалық оқу құралы. Өркениет. 1999 ж.-112 б.
40. Мельников Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация наказания. Красноярск, 1989г.-76 с.
41. Қайыржанов Е., Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшеліктері.-Алматы. Өркениет, 2000 ж.-36 б.
42. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004ж.-18 б.
43. Дулатбеков Н.О. Индивидуализация уголовного наказания за преступления против жизни: Автореф. Дисс..канд.юрид.наук.-Алма- ата, 1993г.-12с.
44. Рахметов С., Турецский Н. Необходимая оборона.-Алматы:- «Жеті жарғы», 1996г.-28с.
45. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені.23.12.1994 ж.-26 б.
46. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан / Под.редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., доцента С.М Рахметова.-Алматы, 1999г.-128 с.
47. Наумов А.В. Правовые последствия освобождения виновного от уголовной ответственности // СЮ, 1976. № 20. -11-12с.
48. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 27-мамырдағы №1 « Соттардың қайталанған қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарастыру тәжірбиесі туралы» Қаулысы. -10 б.
49. Кругликов Л.Л. Правовая припрода смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право.1999г.№4.-123 с.
50. Кригер Г.А Наказания и его применение. М, 1962г.-35с.
51. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан /Общая часть/ Издание 2-е, дополнение. Алматы 1998г.-161 с.
52. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж өзгерістермен толықтырулар-3 б.
53. Уголовное право ( право казахстанское, право международное): Учебное пособие.-Алматы, 1998г.-74 с.
54. Сборник постановлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (Казахский ССР) Первый том (1961-1997г).-232с.
55. Д.Б. Бұғыбай «Қылмыстық заң бойынша жаза тағайындау» /Заң журналы. 2004 жыл. №1-60 б.
2. Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. М., Наука, 1987г.-139 с.
3. Уголовное право. Общая часть. М., Юридичес. Литература, 1994г. с. -347
4. Утевский Б.С. Вопросы теории исправительно-трудового права и практики его применения. М., 1957г.-37 с.
5. Материалы теоретической конференции по вопросам советского исправительно-трудового права. М., 1957г.-128 с.
6. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд. Саратовского университета, 1973г.-28 с.
7. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы «Жеті жарғы» 2001ж.-212 б.
8. А.В.Наумов. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., Изд-во БЕК, 1996г.-15 с.
9. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть общая. Т.1. М., 1994г.-190 с.
10. Курс уголовного права. Общая часть. т.2. Учение о наказании. М., Изд-во ЗЕРЦАЛО, 1999г.-79 с.
11. Соломон П. Советская юстиция при Сталине. М., 1998г.-28с.
12. Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко. М., ИНФРА-НОРМА, 1998г.-311 с.
13. Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Ленинград, 1973г.-16 с.
14. Курс советского уголовного права. Наказание. М., 1970г. т.3.-30 с.
15. Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по советскому уголовному праву. М.., 1958г.-104 с.
16. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет , 1999 ж.-92 б.
17. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы заңдылығы туралы» қауылысы-18 б.
18. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет ,1999 ж.-50-52 б.
19. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы «Жеті жарғы » 1999 ж.-95-100 б.
20. Рогов И.И.,Сарсенбаев. Уголовное право РК.- Алматы, 1998.-257с.
21. Баймурзин Г.И., Рогов И.И. Уголовное право РК.-Алматы,1998г.- 341 с.
22. Нақысбеков Т.Ә Диссертациялық матеиалдар «Қылмыстық құқықтағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар» Алматы, 2006 ж.-95-98 б.
23. Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву.-Киев. 1980 г.-11 с
24. Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 30 апреля 1999г.№ 1 «О соблюдении судами законности при назначении наказания».-12с.
25. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004ж.-6 б.
26. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. «Жеті жарғы» 1999ж.-212 б.
27. Рогов И.И.,Сарсенбаев. Уголовное право РК.- Алматы, 1998. - 45с.
28. Кругликов Л.Л. Правовая припрода смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право.1999г. №4.-19 с.
29. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені. 2001/11ж.-34 б.
30. Карпец И.И. Отягчающие и смягчающие обстоятельства в уголовном праве. М., 1959г.-25 с
31. Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. Применение наказания по советскому праву. М,1958г.-80 с.
32. Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советскрм уголовном праве. Ярославль, 1977г.-7 с.
33. Минская В.С. Роль смягчающих обстоятельств в индивидуализации уголовной ответстввенности. Проблемы совершенствования уголовного законодательства и практики его применения. М, 1981г.-104 с.
34. Ткаченко В.И. Общие начала назначение наказания : Учебное пособие. М., 1984г.-44-45с.
35. Филимонов В.Д. Криминологические основы уголовного право. Томск, 1981г.-12 с.
36. Кармыков Н. «Обстоятельства, смягчающие уголовную ответственность и наказание» .Журнал Фемида. Февраль. 1997г.-13 с.
37. Потрнягин В.Г. Смягчающие и отягчающие обстоятельства по делам неосторожных преступлениях. Проблемы борьбы с преступной неосторожностью. Владивосток,1981г.-90 с.
38. Становский М.Н. Особенности назначения наказания при совершении нескольких преступлений. Советскаяюстиция, 1991г. №20 -204 с.
39. Алауханов Е., Рахметов.С. «Жаза» практикалық оқу құралы. Өркениет. 1999 ж.-112 б.
40. Мельников Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация наказания. Красноярск, 1989г.-76 с.
41. Қайыржанов Е., Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшеліктері.-Алматы. Өркениет, 2000 ж.-36 б.
42. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004ж.-18 б.
43. Дулатбеков Н.О. Индивидуализация уголовного наказания за преступления против жизни: Автореф. Дисс..канд.юрид.наук.-Алма- ата, 1993г.-12с.
44. Рахметов С., Турецский Н. Необходимая оборона.-Алматы:- «Жеті жарғы», 1996г.-28с.
45. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені.23.12.1994 ж.-26 б.
46. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан / Под.редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., доцента С.М Рахметова.-Алматы, 1999г.-128 с.
47. Наумов А.В. Правовые последствия освобождения виновного от уголовной ответственности // СЮ, 1976. № 20. -11-12с.
48. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 27-мамырдағы №1 « Соттардың қайталанған қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарастыру тәжірбиесі туралы» Қаулысы. -10 б.
49. Кругликов Л.Л. Правовая припрода смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право.1999г.№4.-123 с.
50. Кригер Г.А Наказания и его применение. М, 1962г.-35с.
51. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан /Общая часть/ Издание 2-е, дополнение. Алматы 1998г.-161 с.
52. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж өзгерістермен толықтырулар-3 б.
53. Уголовное право ( право казахстанское, право международное): Учебное пособие.-Алматы, 1998г.-74 с.
54. Сборник постановлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (Казахский ССР) Первый том (1961-1997г).-232с.
55. Д.Б. Бұғыбай «Қылмыстық заң бойынша жаза тағайындау» /Заң журналы. 2004 жыл. №1-60 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЖАЗА
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қылмыстық құқықтағы жазаның тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Жаза тағайындаудың бастамасы, түсінігі және мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2.2 Қылмыстық заң бойынша жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлардың түсінігі және олардың
манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3 Жазаны жеңілдететін мән жайлардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.4 Жазаны ауырлататын мән жайлардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 43
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
КІРІСПЕ
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
әлеуметік ұйымдартырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани шарлардың
барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады.
Қылмыс пен жаза қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін
бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза
мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені ол
қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың
бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбы қылмыстық құқықтағы теориялық және
практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – жаза тағайындаудың жалпы
негіздеріне арналып, оны терең зерттеуге мән берілген.
Қазақстан Республикасы КСРО секілді әлемдегі ірі державалардың бірі
ыдыраған соң, тәуелсіз ел ретінде, өз егемендігі бар ел ретінде халықаралық
аренадан орын табуға ұмтылды. Алайда алғашқы уақыттары бұл биіктер қол
жетпейтін белестердің бірі болғаны рас. Оған жету жолында күрделі де
өзекті, ертеңге қалдыруға болмайтын жағымды-жағымсыз құбылыстардың болғаны
тарих беттерінен, одан қалды бүгінгі кезеңдегі тарихи өмір сүру қалпынан да
белгілі болып отыр. Әрине, атқарылған істерден бұрын, атқарылар жұмыстардың
көптігін ешкім де жоққа шығара алмас. Дегенмен, атқарылған істердің
қатарында Қазақстанның тәуелсіздік елдер тұғырынан көрініп, мемлекеттегі,
сондай-ақ әлемдік рыноктағы істерге қатысып, барынша атсалысуы ауыз
толтырып айтуға тұрарлық.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген халықаралық аренаға шығу үшін
мемлекеттегі заңнамалық база, заң жүйесі мықты болуы қажет. Өйткені бір де
бір ел құқықсыз, әсіресе континенталдық құқық жүйесіне негізделген бағыт
ұстанатын Қазақстан үшін жазылған заңдардың орнының бөлек болатыны айқын.
Сол алғашқы жылдары-ақ Қазақстан елде құқықтық реформалауды қолға алды. Ең
алдымен құқықтық саясат реформасы қабылданып, азаматтық, қылмыстық,
отбасылық, әлеуметтік т.б. іргелі салалар ірі реформалауға ұшырады.
Құқықтық саланы реформалаудың нәтижелі болғандығын бірнеше жағдайлармен
дәлелдеуге болады.
Біріншіден, еліміздің алғашқы төл Конституциясы, негізгі заңы
қабылданып, мемлекеттің құрылысы, даму бағыттары, адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтары баға жетпес құндылықтар болып бекітілді.
Екіншіден, мемлекеттік және жеке меншік ресми танылды. Азаматтардың
меншікке байланысты мәмілелер жасауға еркін мүмкіндігі ашылды.
Үшіншіден, кез келген қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың қатарында, әр
түрлі себептерге байланысты, тамырымен жоюға әлі күнге дейін жол табылмай
отырған қылмыстылық мәселесін ауыздықтауға, қадағалауға және қылмыстылықтың
алдын алу мен онымен күрес шараларын ұйымдастыруға үлкен үлес қоса білген
құжат ҚР Қылмыстық кодексінің қабылданып, күшіне енуі дер едік.
Төртіншіден, жүргізіліп отырған реформалар қоғамның қай саласында
болсын, мемлекеттің жақын және алыс болашақтағы тағдырын айқын анықтауға
ықпал ететін құжат болып қана қоймай, онда жоспарланып бекітілген
мәселелердің біртіндеп орындала басталуын дәлелдей түсті.
Тарихи жағынан қандай да бір құжаттың ролін анықтау уақыт өткен сайын
жеңілдей түсетіні, яғни оның қоржынында дәлел ретінде нақты көрсете алатын
жайттардың көбейе түсетіні белгілі. Солардың ішінде жоғарыда айтылған
қылмыстылықтың алдын алу мен қылмыс жасаған адамдарға жаза тағайындау мен
оларды жауаптылыққа тарту басты орын алатыны тағы бар.
Қылмыстылықтың алдын алу екі нысанда көрініс табады. Бірінші, жалпы
превенция (алдын алу, сақтандыру) және жеке превенция. Жалпы превенция кез
келген адамның қылмыс жасамауын, қоғам мүшелерінің қылмыс атты кеселден
аулақ болуына шақырса, жеке сақтандырудың міндеті қылмыс жасаған адамдардың
түзелуі, қайтадан қылмыс жасамауы тұрғысында қызмет атқарады.
Осы сақтандырудың қай қайсысы болсын, қоғам мүшелерін жаман қылықтардан
аулақ болуын, оны жасаса қылмыстық жауаптылықтан қашып құтылмайтынын
белгілі бір дәрежеде көрсетеді.
Қылмыстық жауаптылық пен жазаға тарту кезінде қылмыс жасаған адамның
жеке басы, қылмыс жасауға ықпал еткен жағдайлар, қылмыс жасаудың себептері,
тәсілі, орны және т.б. көптеген жағдайлар зерделенеді. Себебі, ұқсас қылмыс
болуы мүмкін, бірақ бірдей қылмыс жоқ. Оны жасайтын субъектілер бір болмауы
мүмкін, бір адам бірдей екі қылмысты жасағанмен, оны дәл сол уақытта
орындай алмауы мүмкін. Осындай кездерде қылмыс жасаған адамға
тағайындалатын жазаның жеке даралануы (индивидуализация) және
дифференциялануы қағидасы іске көшеді.
Ол қылмыстық құқықтағы негізгі институттардың бірі болып саналатын
қылмыстық жаза тағайындау және жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлар көмегімен де анықталады. Бұл институт өте көне институт деп айтуға
болады. Мәселен, Рим құқығы кезінде жас баланың қылмыс жасауы оған қоғам
мүшелері тарапынан кешірім беруі арқылы, немесе отбасы мүшелерін азапқа
салуы, біреудің мүлкін рұқсатсыз қайта-қайта алуы, керісінше қатаң жазаға
тарту сияқты шараларды қолдануға әкеп соққан. Бұл қазіргі уақытта заман
талабына сай көрініс тапқан мән-жайлардың бірі деуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты – жаза тағайындаудың шарттарын, негіздерін,
жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды анықтап, талқылау.
Диплом жұмысының міндеттері – ауырлататын мән-жайлардың жаза
тағайындаудағы рөлін анықтау, 1959 жылғы ҚазССР-нің Қылмыстық кодексі мен
1997 жылғы ҚР Қылмыстық кодексіне салыстырмалы түрде шолу жасау.
Диплом жұмысын жазу барысында нормативтік құқықтық актілер,
тиісті отандық және ресейлік заң әдебиеттері, оқулықтар мен оқу құралдары
кеңінен қолданылды олардың тізімі жұмыс соңында берілген.
Зерттеу объектісі-жаза тағайындау кезінде қалыптасатын қоғамдық
қатынастар.
Зерттеу пәні – қылмыстық жаза тағайындау, жазаны ауырлататын және
жеңілдететін түрлері көрсетілген қылмыстық заңның нормалары болып табылады.
Тәжірибелік және теориялық мәні жағынан жазаны тағайындау күрделі
мәселелердің бірі. Бұл тақырыпты зерттеу бұл саладағы мамандар мен
жұмысшыларға қызығушылық туғызады.
Жаңалығы-талдау әдісімен жаза тағайындаудың жалпы негіздеріне арналып,
оны терең зерттеуге мән берілген.
Диплом жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі - қылмыстық құқықтағы
теориялық және практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – жаза
тағайындаудың жалпы негіздеріне терең мән берілген.
Ұсынылатын тұжырым : Жазаны жеке даралау
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАЗА
1.1 Қылмыстық құқықтағы жазаның тарихы
“Қылмыстық заңнама негіздерін” қабылдағанға дейін “қылмыстық
жауаптылық” және “қылмыстық жаза” ұғымдарының айырмашылықтары туралы
сұрақтар арнайы зерттеудің пәні болып табылған емес. “Жазадан” бөлек
“қылмыстық жауаптылық” ұғымы алғаш рет тек 1958 жылы “Қылмыстық заңнама
негіздерінде” пайда болды.
Бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамаларда, оның ішінде 22 шілде
1958 жылғы Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінде де жазаның анықтамасы
берілмеген болатын. Жазаның ең мәнді деген белгілері қылмыстық құқықтың
бірқатар нормаларында көрсетіліп кетті де, заңнаманың ережелері және сот
тәжірибесінің негізінде жазаның анықтамасы қылмыстық құқық теориясымен
берілді.
“КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңнамасының
негіздерінің” 20 бабының мазмұнын аша отырып, И.С.Ной үш ережені көрсетеді:
“...біріншіден, онда әлеуметтік институт ретінде жаза туралы белгілі бір
мәлімет бар; екіншіден, жазаны қолдану барысында қол жеткізілетін нәтиже
анықталады; үшіншіден, берілген нәтижеге қол жеткізілуге байланысты
жүргізілетін қызметтің бағыты мен сипаты анықталынады” [1, 5 б.].
Алғаш рет жазаның заңнамалық анықтамасы 1991 жылғы Негіздердің 28
бабында “Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған, адамға сот үкімі арқылы
мемлекет атынан тағайындалатын, заңда қарастырылған сотталғандардың
құқықтары мен мүдделерін шектеу немесе айырудан тұратын, мәжбүрлеу шарасы”
деп беріледі.
Жазаның басқа да анықтамалары былай деп берілді: “Жаза қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адамға заңға сәйкес және сот үкімі арқылы мемлекет
атынан тағайындалатын, және оның қылмыстық қызметіне теріс бағаны
білдіретін мәжбүрлеу шарасы” [2, 139 б.].
Назар аударарлық анықтама ретінде А.И.Чучаевтің анықтамасын
келтіруімізге болады, яғни қылмыстық жаза – қылмыстық заңмен белгіленген
және сотталғандардың құқықтары мен мүдделерін айыру жєне шектеуден тұратын
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы; жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға ғана мемлекет атынан сот үкімі арқылы тағайындалады [3, 347 б.].
Адамдарды сот арқылы жазалау мәселелері бірнеше жүзжылдық бойына
қозғалынып келеді. Қылмыс жасаған адамды жазалауға құдайдың немесе
мемлекеттің құқығы бар. Осы мәселеге байланысты бірнеше теориялар –
абсолютті, салыстырмалы және аралас ұсынылған[4, 37 б.]. Қазіргі кезеңде
бұл теориялардың өзектілігі жойылған, себебі мемлекеттің жазалау құқығы
ешқандай күмән тудырмайды. Қазіргі зиялы мемлекеттерде діни санкциялар
мемлекеттік жазамен бәсекелестікке түспейді.
Мұсылман қылмыстық құқығында мемлекеттік және діни жазалар жүйесіз
түрде араласып кеткен. Мұсылман елдерінің қылмыстық заңдарында діни
қылмыстардың және жанға қарсы қылмыстардың жазаланушылығы сақталған.
Қылмыстық істер бойынша шариғат соттары Қылмыстық кодекс және Қылмыстық іс
жүргізу кодексін емес, Құран және Суннаны басшылыққа алады [5, 128 б.].
2. Жаза қатаң жекелік сипатта болады. Ол тек қылмыскерлердің өзіне
қатысты қолданылып, өзге адамдарға өтелінбейді.
Әділ жаза құрамында жазаның жекелендіруі, яғни қылмыскердің тұлғасы
ескеріледі. Жазаның әрекеттілігі осы жаза қолданылатын адамның тұлғалық
қолданылатын адамның тұлғалық қасиетіне байланысты.
Жазаның келесі белгісі оның мазмұнына байланысты. Бұл – сотталғандарды
құқықтарынан не бостандықтарынан айыру немесе шектеу.
Бостандығынан айыру жазаның келесі түрлерінен, өмір бойы немесе белгілі бір
мерзімге бостандығынан айырудан, қамаудан көрінеді. Бостандығын шектеу,
сотталған адамда тәуліктің белгілі бір мерзімінде осы жазаны өтеу орнынан
кету құқығының болмауынан – бостандығын шектеу және тәртіптік әскери
бөлімде ұстау сияқты жаза түрлерінен көрінеді.
Еңбек құқықтарын шектеу түзеу жұмыстары, әскери қызметтерін шектеу,
қоғамдық жұмыстарға тарту, белгілі бір лауазымды иелену немесе белгілі бір
қызмет түрімен айналысу құқығынан айыру барысында орын алады. Мүліктік
құқықтарды шектеу айыппұл және мүлікті тәркілеуден көрінеді.
Ерекше, ең жоғарғы жаза - өлім жазасы болып табылады. Өлім жазасы
сотталғанды адамның ең басты құқығы - өмірге деген құқықтан айырады.
Жазаның көпшілігі құқықтар мен бостандықтарды айыру және шектеудің
үйлесуінен тұрады. Мысалы, бостандығынан айыру сотталғандардың еңбек,
мүліктік, тұрғын-жай, жанұялық құқықтарын шектелуін туындатады. Түзеу
жұмыстары еңбек және мүліктік құқықтардың шектелуін білдіреді.
Жазаның төртінші белгісін оны тағайындау негізі құрайды. Жазаны
тағайындау негізі қылмыс жасау болып табылады, сонда жаза – қылмыстың
органикалық салдары.
Жазаның бесінші белгісі – оның адресаты. Жазаға қылмыс жасауда кінәлі
деп танылған адам ғана тартылады. Қылмыстың субъектісінің тұлғасы сот
арқылы жазаны дараландырудың дербес негізі ретінде қарастырылады.
Заң шығарушы жазаның түсінігіне қылмыстық – процессуалдық белгі –
жазаның сот үкімі арқылы тағайындалатындығын енгізген. Бұл тарихта орын
алған заңдылықтардың бұзылуын, жазаның арнайы соттармен (“үштіктер”)
тағайындалуына жол бермеу мақсатын білдіреді [6,28б.].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қылмыс үшін жаза
аудандық соттардан Жоғары Сотқа дейін тағайындалады.
Жазаға және де мақсатты бағытылық тән.
Л.Ч.Сыдыкова жаза белгілерін былай топтастырады. “Шартты түрде оны 2
топқа бөлуге болады:
1)материалды (мазмұнды) белгілер. Бұған қылмыстық-құқықтық сазайын
тарттыруды өзге күштеу түрінен айыратын құқықтық шектеулерді жатқызамыз.
2)қылмыскердің құқығын, бостандығын шектеуде қылмыстық-құқықтық
сазайын тарттыру болатын қажетті жағдайлар құрайды. Бұл топ жазаның
формальді белгісі.
Егер жазаны қолдануда заң бұзылса, оның тәрбиелік мағынасы жойылып
тек қорқыныш қалады. Сондықтан, жаза заңды, ізгілікті болса мақсатты
болады.
Сонымен, жаза қылмыстық құқықтың барлық қағидаларына сай болуы қажет.
Заңдылық қағидасы тек қылмыстық заңда көрсетілінген жазаның түрлері арқылы
жүзеге асырылады. “nulla poena sine lege” заң тек ҚК болып
табылатындындығын білдіреді. Жазадағы заңдылық – жазаның бірден бір негізі
қылмыс құрамы болып табылатындықтан да көрінеді. Заңдылық қағидасының
талабы жазаны белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың толық көлемде
кодификациялануы қажеттілігіне де таралады. Қылымыстық заңнан басқа
ешқандай заң жазаны енгізе алмайды.
Заңдылық институты өлім жазасы (ҚК 49б.), өмір бойы бас бостандығынан
айыру (ҚК 48б.), құрметті атақтары мен мемлекеттік наградаларынан айырудан
(ҚК 50б.) басқа жаза түрлерінің мерзімді сипатынан да көрінеді. Осы қасиеті
арқылы ҚР ҚК белгісіз мерзімге жаза тағайындауға жол беретін шетелдік
кодекстерден ажыратылады.
Алғаш рет белгісіз мерзімге үкімдерді 1890 жылы Нью-Йорк соттары
шығара бастаған болатын. Соттар түрмеге қамаудың тек төменгі шегін
белгіледі. Түрмеде нақты қанша мерзім отыру қажеттілігін соттар емес, түрме
әкімшілігі анықтады. Шын мәнісінде, белгісіз үкімдер қылмыстық және
қылмыстық-процессуалдық құқықтармен көрінеу қарама – қайшылыққа енеді де,
түрме әкімшілігінің жемқорлығы мен бейбастақтығын туындатады.
Жазаға қатысты тең құқылық қағидасы біріншіден, пенализацияны, яғни,
сотталғандардың ұлтына, жынысына және басқа да қасиеттері мен қызметтеріне
қарамастан санкциялардың белгіленуін білдіреді.
Екіншіден, азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасын жүзеге асыру –
қылмыстық жауаптылықтың шешуші кезеңі ретінде жазадан құтылмаушылықты
білдіреді. Азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасы жаза түрлерінің жүйесі
мен санкцияларда әділеттілік, кінә, ізгілік қағидаларымен үйлесіп отырады.
Әділеттілік қағидасы - сотпен жаза тағайындау барысында, жасалынған
қылмыстардың мән-жайлары мен кінәлінің тұлғасын ескеруді қажет етеді.
Жазада кінәлілік қағидасы жазықсыз зиян келтіру барысында жазаға жол
берілмейтіндіктен және жазаның қатаң жеке сипатта болатындығынан көрінеді.
Әділеттілік қағидасы толық көлемде жазаға арналған. Яғни, жаза қылмыстың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне, қылмысты жасау жағдайларына және
кінәлінің тұлғасына сәйкес келуі қажет. Бір ғана қылмыс үшін екі рет
жазалауға жол берілмейді.
Жазаның ізгілік қағидасы дегеніміз – қылмыстық-құқықтық нормалардың
санкциялары мен сот үкімі арқылы анықталынатын нақты жазалардағы
репрессиялық шаралардың үнемделуін білдіреді. Яғни, ҚР ҚК 52 бабына сәйкес:
“Жасалынған қылмыс үшін қарастырылған жазаға қарағанда қатаң жаза түрі
тағайындалады, егер жазаның жеңіл түрі жазаның мақсаттарына жетуді
қамтамасыз ете алмаса”.
Жазаға қатысты ізгілік қағидасы келесіден де көрінеді, адамға
жан- тән азабын шектіру және ар-намысын қорлау жазаның мақсаты болып
табылмайды.
1.2 Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы
Қазіргі таңдағы жаза деген ұғым байырғы кездегі әдет-ғұрып
нормалары сияқты қылмыстық құқық нормаларында көрініс табады. Жаза
дегеніміз - ол мемлекеттің қолындағы маңызды құрал болып табылады,
ол арқылы мемлекет адамды, оның құқықтарын, бостандықтарын, заңды
мүдделерін, меншікті ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін,
қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық
құрылысты, мемлекеттің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін, азаматтардың бейбіт өмірі мен
қауіпсіздігін, қылмыстық қастандықтардан қорғайды.
Сондай-ақ жаза дегеніміз – соттың үкімі бойынша тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп
танылған адамға қолданылады.
Жаза қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны болып
табылатындықтан, мемлекетпен жеке адамның арасындағы туындаған шиеленісті
жоятын, құқықтық тәртіптің қалыпты жағдайын қалпына келтіретін, тұлғаны
әлеуметке қауіпсіз ететін, бірден бір тиімді құрал ретінде қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, жауаптылықты дифференциациялау құқықтық мемлекеттің
терең, мәнді сипаттамасы болып табылатын негізгі қағида әлеуметтік
әділеттілікке негізделген жалпы құқықтық қағида ретінде қарастырылады.
Дегенмен де, қылмыстық құқықта - жауаптылық көп жағдайда жаза арқылы
жүзеге асырылады. Сондықтан да, жазаны кең әлеуметтік құқықтық категория –
қылмыстық жауаптылықты дифференциациялаудан ажырату туралы сөз қозғағанымыз
жөн.
Құқық қолдану деңгейінде жазаны дифференциациялау мәселесі - сот нақты
істің мән-жайларын және кінәлінің тұлғасын жан-жақты түрде зерттеп және
бағалағаннан кейін, нақты жағдайда қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
тиімді нысаны – құқық бұзушыға жаза тағайындау деген тұжырымға келген
жағдайда туындайды. Осыған байланысты, қылмыстық құқықтың нормалары жазаны
тағайындау және оны орындау барысындағы жазаны жекелендіруден тұратын,
жауаптылықты жекелендіру қажеттілігін білдіреді.
Қылмыстық құқықтағы жазаны жекелендіру қағидасын жүзеге асыру
дегеніміз – жазаны тағайындау барысындағы соттардың жасалынған қылмыстардың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін, кінәлінің тұлғасын және істің мән
– жайын, жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың болуын, кінәліні
әлеуметтік ортасынан оқшауламай түзеу мүмкіндігін ескеруді білдіреді.
Жазаны қатаң жекелендіру - онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы
қылмыстарды абайсыздықпен жасаған тұлғалардың оқшаулау элементінсіз жазаны
өтеу мүмкіндігінен де көрінеді.
Жауаптылықты жекелендіру қағидасы заңнамаға тек арнайы субъектіге
тағайындалатын жаза түрлерін (мысалы, әскери қызметшіге – тәртіптік әскери
бөлімде ұстау) енгізуден де көрінеді. Сондай-ақ, жауаптылықты жекелендіру
жеңіл жаза тағайындаудан, шартты түрде соттаудан да көрінеді.
Сонымен, жазаны жекелендіру қағидасы қылмыстық құқықта тек
декларативті ғана емес, оны жүзеге асырудың қажетті нормативтік
құралдарымен қамтамасыз етілген қағида ретінде қарастырылады.
Қылмыстылықпен күрес-қазіргі заманның күрделі мәселелерінің бірі.
Қылмыстылық-әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны туындататын әлеуметтік
себептерді залалсыздандырып қана, қылмыстылықты бір деңгейде ұстап тұруға
болады, Сондықтан да, қылмыстылықпен күресте жаза бірден-бір негізгі құрал
емес және де жазаны қолдану арқылы қылмыстылықты жою мүмкін емес.
Мемлекет жазаны қолдануға ең соңғы кезекте келуі керек. Мемлекет өз
азаматтарына өзін-өзі қамтамасыз ететіндей, қылмыстылықты азайтуға
әкелетіндей мәдениет деңгейіне жетуге жағдай туындатуы керек. Өркениет
деңгейі қылмыстылықтың деңгейін анықтауда елеулі рөл атқарады. Өркениеттің
нағыз көрсеткіші – мемлекеттің байлығы, қалалардың көлемі емес, ел
тәрбиелейтін адамның кейпі. Кез-келген мемлекеттің экономикалық жағдайы
оның адамдарының күнделікті әлеуметтік халімен байланысты. Мемлекет әр
отбасы, адам үшін жауапты, бірақ ол әрқашан регламентация, бақылау емес,
тек көмек, қамқорлық болуы керек.
Қылмыстық жауаптылық институтына қарағанда қылмыстық құқықта қылмыстық
жазаның теориялық мәселелері кең көлемде қарастырылған. Жаза түсінігінің
мәселесі теориялық, тәжірибелік аспектіде өте маңызды болғандықтан,
қылмыстық құқықтың оқулықтарында және курстарда толық және жан – жақты
түрде бейнеленген.
Қылмыстық құқықтың әлеуметтік – сақтандырушы функциясын жүзеге асыруда
көмекші құрал ретінде қарастырылатын жаза институты қылмыстық құқықтың
маңызды институттарының бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықтың тиімділігі туралы сұрақтар, әруақытта қылмыстық жазаның
тиімділігі туралы мәселелерге тіреліп, жазаның мақсаттарын дұрыс анықтауға
тікелей тәуелді болады.
Мемлекеттің мәжбүрлеу шаралары әртүрлі.
Қылмыстық жаза – мемлекеттік мәжбүрлеудің ең маңызды шараларының бірі.
“Қылмыстар және жазалар туралы” Чезаре Беккарианың трактатында “тек заңдар
ғана қылмыс үшін жазаны белгілей алады, ал оларды шығару билігі тек
заңшығарушыға тиесілі... Ешқандай судья әділеттілікті бұзбай, қоғамның басқа
мүшелеріне жаза белгілей алмайды. Заңның шегінен шығатын жаза, заңмен
белгіленбегендіктен әділетсіз болып табылады”деп көрсетілінген.
Көптеген ғалымдар қылмыстық жазаға әртүрлі мағынадағы анықтама берді.
"Жаза" түсінігіне анықтама беру үшін, оның мәнін, мазмұнын, белгілерін
сипаттау керек. Ғалымдар жазаның "мазмұны" мен "мәнінің" түсінігінің
әртүрлі екендігін көрсетеді.
Профессор Н.А.Стручков осы екі түсінік "жаза мазмұны - нақты қылмысқа
тән сазайын тарттыру, ал жаза мәні - жалпы сазайын тарттыруды білдіреді"
деген.
Профессор Л.Ч.Сыдыкова "егер жазаның мәні - кең әлеуметтік-құқықтық
түсінік болса, оның мазмұны (сазайын тарттыру) – тар түсінік; қылмыскер
тартылатын нақты құқық бұзушылықтан көрінетін тек қылмыстық құқықтық
түсінік" деп көрсетеді. Сонымен бірге, ол "қылмыстық жаза мәні қылмыскерге
әсер етудің бір түрі ретіндегі қылмыстық жаза туралы қоғамның көзқарасының
дамуының осы кездегі сипатын құрайды" әділ байлам жасайды.
"Жаза қылмыскердің істеген қылмысы үшін мемлекеттің жағымсыз бағалауын
көрсететін және қылмыскердің бостандығын, құқығын шектейтін не оны өтеуде
одан айыратын, заңда көрсетілген күштеу (сазайын тарттыру) шарасы" деп
көрсетілген [7, 212 б.].
Бізше, күштеу әсерінің шарасының мақсатты бағытталуы жазаның мазмұнына
кіреді, себебі оның мәні - қылмыстық-құқықтық емес, әлеуметтік-құқықтық
түсінік. Ал жаза мақсаты - қылмыстық-құқықтық түсінік. Егер қылмыстық
жазаның мәні - қылмыскерге әсер ету әдісінің бірі ретіндегі қоғамның
теориялық көзқарасының осы даму этапы болса, онда мақсатты бағыттылық жаза
мазмұнына кіреді, яғни күштеу әсерінің кешені қылмыстық жазаның жүзеге
асырылуын шектейтін белгілі бір тәжірибелік әрекеттермен байланысты. Осыдан
жаза мақсатына жетсек, онда жаза ретінде қолданылатын күштеу шаралары
тоқталуы керек. Бұл сот тағайындаған жазаны өтеу уақытынан шартты түрде
бұрынырақ босату болуы мүмкін.
Қылмыстық құқық теориясында жазаға берілген маңызды теориялық
көзқарастарды жинақтай келе, қолданыстағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі заң деңгейінде “іс – қимылдың қылмыстылығы, оның
жазаланушылығы және басқа да қылмыстық – құқықтық нәтижелері осы Кодекспен
анықталынады” деп көрсеткен.
Қолданыстағы ҚР ҚК 38 бабында “Жаза сот үкімі арқылы тағайындалатын,
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға тағайындалады да, осы Кодекспен көрсетілінген сотталған адамның
құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеуді білдіреді” деп
көрсетілінген.
Көңіл аударатын мәселе, заңшығарушы жазаның түсінігін аталған баптың
бірінші бөлімінде береді де, жазаны қолданудың мақсаттарын дербес тармақта
көрсетеді.
Норманың бұл редакциясы, бұрын қолданыста болған 1959 жылғы ҚазССР-нің
Қылмыстық заңында орын алған қиыншылықтардан арылуға мүмкіндік берді.
“Жазаның мақсаттары” деп аталынатын 20 бапта “жаза жасалынған қылмыс
үшін сазайын тарттыру ғана емес, сондай-ақ келесі мақсаттарды көздейді ... .”
Біздің көзқарасымыз бойынша, аталған баптың мағыналық мазмұны дұрыс
берілмеген, себебі, әртүрлі ұғымдар – жазаның мазмұны мен мақсаты бір
деңгейде қарастырылған. Заңшығарушы арқылы жаза “сазайын тарттыру” ретінде
түсінілген.
Заң мәтінінен “сазайын тарттыру” терминінің алынып тасталуы формальді
сипатқа ие. 1919 жылғы Басшылық негіздердің 10 бабында өш алуды жоққа
шығаратын қағида бекітілген болатын: “Жаза тиімді болуы қажет және де
азаптаудың белгілерінсіз, қылмыскерге тиімсіз және артық азаптарды
келтірмеуі қажет”.
Жазаның мәнін тану қиындығы – жазадағы сазайын тарттырудың орнын
анықтаумен ғана емес, сазайын тарттырудың табиғатына деген ғалымдардың
көзқарасының әртүрлілігімен де байланысты.
Заң әдебиеттерінде жазаның мәні ретінде сазайын тарттырудың мазмұнына
байланысты біркелкі көзқарас жоқ. Көптеген авторлар сазайын тарттыруды
сотталғандарға жаза арқылы келтірілетін азаптар мен шектеулер деп түсінеді.
М.Д.Шаргордский былай деп жазѓан: “Жаза қылмыскерді, оған тиесілі қандай-да
болмасын құндылықтардан айыру болып табылады да, қылмыскерге және оның іс-
қимылына деген мемлекеттің теріс бағасын білдіреді. Жаза қолданылған
адамына қатысты жапа шектіруді білдіреді. Жазаның осы қажетті белгісі, оны
сазайын тарттыру етеді”[8, 15 б.]. Көріп отырғанымыздай, аталған анықтамада
айырулар мен жапа шектірулерге басты назар аударылған. Кеңестік қылмыстық
құқық курстарында жазаның түсінігін беру барысында сазайын тарттыру
көрсетілмейді, жазаның мемлекеттік – мәжбүрлеу сипатына және жазаның
мақсаттарына көңіл аударылған[9, 190 б.].
Б.С.Утеевский сазайын тарттыруды мәжбүрлеу ретінде анықтаған[10,79
б.]. Б.С.Никифоров сазайын тарттырудың бұндай кеңейтілген түсіндіруіне
қарсы шыға отырып, “сазайын тарттыру - өзінің сипаты және ұзақтығына
байланысты қылмыскермен жасалынған зұлым іске, қылмысқа пара-пар жапа
шектіруге мәжбүрлеу” деп көрсетеді[11,104б.].
Жоғарыда аталған көзқарастарды сынай отырып, И.С.Ной былай деп
көрсетеді: “...сазайын тарттыру жасалынған қылмыстың ауырлығына сәйкес
болады, егер де кісі өлтіру үшін өлім жазасы қарастырылса. Бірақ та, біздің
заңнамада өш алу қағидасы көрсетілмейді, ал кісі өлтіргендігі үшін өлім
жазасының қолданылуы өш алуды емес, жалпы сақтандыруды білдіреді”[12, 311
б.].
Қолданыстағы Қылмыстық кодекстегі “мемлекеттік мәжбүрлеуді”
“әлеуметтік қорғау шараларымен”, “сот-түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау
шараларымен” теңестіруге болмайды. Заңда көрсетілгендей, мемлекеттік
мәжбүрлеу сотталғандарды құқықтарынан айыру немесе шектеуден тұрады.
ҚР ҚК 39 бабында жаза болып табылатын, барлық мәжбүрлеу шаралары
көрсетілген. Яғни, мәжбүрлі әсер етудің басқа шаралары қылмыстық жазаның
күшіне ие емес.
Қолданыстағы ҚК-тің басылуынан соң, қылмыстың-құқықтық әдебиетте
А.Н.Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, И.И.Рогов берген анықтамаларда жаза
мемлекеттік күштеу шарасы деп бекітілгенде, оның негізгі белгілері
топтастырылып көрсетілген[13, 16 б.].
Құқықтық әдебиетте бәрі бірігіп "жаза" түсінігін құрайтын жазаның
келесі арнайы белгілері көрсетіледі:
Жаза - мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің бұл шарасы - істелмеген қылмысқа емес, істелген
қылмысқа адекватты реакция болып табылады. Қылмыстық заңда қылмыс ретінде
көрсетілген әрекетке ғана жаза қолданылады. Осы белгісі арқылы жаза
әкімшілік, тәртіптік, азаматтық – құқықтық құқық бұзушылықтарға
қолданылатын басқа шаралардан ажыратылады. Жазалау арқылы, мемлекет
қылмыскерді тиісті мінез-құлықты жасауға мәжбүрлейді. Жасалған қылмыс үшін
тағайындалатын жазалардың қатаң анықталған тізбегі ҚР ҚК 39 бабында
берілген.
Профессор А.В.Наумовтың пікірі бойынша: “Жазаның азаматтық істі шешуде
қолданылатын күштеумен ұқсастығы бар. Бірақ азаматтық іс бойынша талап
істелген қылмысқа байланысты емес, мүліктік не мүліктік емес түрдегі дауға
байланысты, екіншіден, қылмыстық-құқықтық салдарға әкелмейді (мысалы,
сотталғандық)” [14.30б.]. Жаза әкімшілік құқықта көрсетілген әкімшілік
шаралардан келесі белгілермен ажыратылады. Әкімшілік шаралардың көпшілігі
(мысалы, қамау, түзеу жұмыстары, айыппұл) жазамен ұқсас, бірақ та өзінің
сазайын тарттыру мазмұнына және нысанына байланысты ажыратылады. Әкімшілік
әсер ету шаралары әкімшілік құқық бұзушылық болып табылатын іс-қимылдар
үшін тағайындалады, және мемлекет атынан емес, белгілі бір мемлекеттік
орган немесе лауазымды тұлға атынан тағайындалады. Жаза тәртіптік
шаралардан ажыратылады, тәртіптік шаралар қызмет барысында міндеттерді
бұзғандығы үшін қызметтік бағыныштылық тәртібінде тағайындалады.
Жоғарыда көрсетілген күштеу шараларынан өзге алдын-ала тергеу кезінде
қолданылатын, заң арқылы көзделген шаралар бар: бұлтартпау, іздестіру,
тінту шаралары, түрлі сараптамалар т.б. Олар кінәні табу, көрсетілген
тұлғаның осы қылмысқа қатысты деңгейін анықтауға сот үкімі негізінде емес,
тергеу органдарының қаулыларының негізінде қолданылады.
Осылайша, жазаны тағайындау мен атқару заң арқылы көрсетілген түрлі
мәжбүрлеу шараларының кешенін қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады.
Осы әрекеттер арқылы жазаны тағайындау, атқаруға жағдайлар жасалады,
яғни әрекет қылмыскерді ұстауға, оны түрме не түзеу колониясына беруге
бағытталады. Мәжбүрлеу шарасының мақсатты бағыттылығы туралы айтсақ, жаза
қылмыстық жаза мақсатының жүзеге асырылуына бағытталған. Сонымен, жаза -
мақсатты бағытталған мәжбүрлеу шаралары.
Кейбір жағдайларда, мәжбүрлеу шарасы кінәсіздерге де қолданылады.
Мысалы, кейін кінәсі дәлелденбеген, сезіктіні ұстау барысында.
Қылмыс жасауда әрбір айыпталушы кінәсіз деп есептелінеді, оның кінәсі
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен дәлелденбейінше және
соттың заңды күшіне енген үкімі арқылы белгіленбейінше. Яғни, кінәсіздік
презумпциясы қағидасы әрекет етеді.
Жаза, мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларына қарағанда, ерекше
құқықтық салдарды – соттылықты туындатады.
Бір ғалымдардың көзқарасы бойынша, соттылық жаза өтелгеннен кейін
туындайтын құқықтық салдар ретінде қарастырылса, келесі авторлар қылмыс
жасағаны үшін сотталған адам соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енген
күнінен бастап, соттылық жойылғанға немесе алынып тасталғанға дейін
сотталған деп есептелінеді дейді.
ҚР ҚК-ы 77-бабына сай, соттылық түріндегі жазаны көрсетілген
мерзімінен тыс өтеу қылмыстық жазаның мақсатының жүзеге асырылуына кері
әсер етеді. Соттылық түріндегі кері салдарлар оның әлеуметтік дәрежесіне
әсер етіп, қоғамның толық мүшесі боламын деген арманын бәсеңдетеді. Бұл
жағдай ол қоғамнан шет қалып, өз отбасы, жұмыс орныныдағы ұжыммен
араласпағасын, ол өз жамандығын түсініп бас бостандығынан айрылғанда
болады. Заңда заңшығарушының соттылықты белгілегенде қандай мақсатты
көздейтіні көрсетілмеген. Егер соттылық қылмыстың рецидивіне жол бермейді
және қайта қылмыс жасағанда жазаны тереңдету негізінде болса, жеке
превенция мақсатына жетеміз. Бірақ бұл тұлға үшін қайталанған жаза болады
ма? (егер жаза мақсаты жаза өтелуінде жүзеге асса). ҚР ҚК-ң 38-бабының 2
тармағында бекітілген жалпы, жеке превенция мақсаты бас бостандығынан айыру
ретіндегі жаза жүзеге асқанда жасалады.
Біз біртіндеп сазайын тарттыру түріндегі қылмыстық саясат
элементтерінен арылуымыз керек. Соттылықтың мерзімін қысқартуды қылмыстық
жазаның мақсатының жүзеге асырылуы ретінде қарастыруымыз керек.
Сонымен, жазаны тағайындау және орындау сотталғандардың еркінен тыс түрде
жүзеге асырылады. Әрине, қылмыстық процессуалдық заңнама сотталғандарға
аппеляциялық қадағалау тәртібінде жазаның қатаңдығына шағымдану құқығын
берген. Осыған байланысты, соттар жазаны төмендете алады. Бірақ та, барлық
жағдайларда аяққы түрде анықталынған жаза өзінің мәжбүрлі қасиетін
жоймайды. Сотпен тағайындалған жазадан қасақана бұлтару одан да қатаң
жазаның тағайындалуын туындатады.
2 ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
1. Жаза тағайындаудың бастамасы,түсінігі және мәні
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты
және маңызды сатысы болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге
асыру сотталған адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіруге,қылмыстың алдын алуға ықпал етеді. Жазаның осы мақсаттарына қол
жеткізу көбіне қылмыстық жазаны әділ әрі негізді тағайындау арқылы мүмкін
болады. Қылмыс жасаған адамға белгілі бір жазаны жеке-дара тағайындау Жаза
тағайындаудың жалпы негіздері деп аталатын арнайы ережелерге сәйкес
жүргізіледі. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері жөнінде алғаш рет 1958 жылы
КСРО қылмыстық заңдарында өз көрінісін тапқан. Сонымен қатар бұл норма
кейінен Қазақ ССР-нің 1959 жылғы қылмыстық кодексінде көрініс тапты.
Бұдан бізге бұл норманың кеңес уақыты кезінде де қолданылғаны белгілі болды
[15, 104б.]. Қазақ ССР-ң қылмыстық кодексінде бұл норма 34-бапта
көрсетілген еді. Қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасының 1997 жылы
қабылданған жаңа қылмыстық кодексінде жаза тағайындаудың жалпы негіздері
52-бапта көрініс тапқан. Жалпы жаза тағайындау дегеніміз – жасалған
қылмыста айыпты деп танылған адамға айыптау үкімін шығарарда қылмыстық
ықпал жасаудың нақты шарасын соттың таңдауы [16, 92б.].
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда негізінен кінәлінің жеке дара
жауапкершілік приципін басшылыққа алады. Сотталушының нақты қылмысты
істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған істеген қылмысы үшін
жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген шекті мөлшерде
ғана жаза тағайындайды. Мұндай ретте, жаза әділ, әрі заң талаптарына
толық сай болуы үшін, сөз жоқ істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің
жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Міне тек осы мәселелерді есепке
алынған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.
Жалпы жаза тағайындау бұл сотқа Конституциялық заңмен берілетін
өкілеттілігі, сондықтанда жаза тағайындау өте күрделі де маңызды деп
есептеледі. Жаза тағайындау, яғни айыптау үкімін шығарарда жаза таңдау сот
қызметіндегі маңызды да жауапты сәт болып табылады.
Бұл жайында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының
24.08.1993 жылғы Жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтау туралы
№3 Қаулысында айылған. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30-сәуірдегі Жаза тағайындағанда
соттардың заңдылықты сақтау туралы жаңа қаулысында да айтылған болатын.
Жаза мақсатының жүзеге асырылуы көбіне тағайындалатын жазаға байланысты
болады. Жазаның тағайындалуы әлеуметтік әділеттіліктің қалпына келуіне,
сотталған адамның түзелуіне, сотталғанның, басқа адамдардың да жаңа
қылмыс жасамауын болдырмауға көмегін тигізеді. Бұл мақсатқа қол
жеткізу үшін жаза дәлелді де әділ болуға тиіс. Қылмыс жасаған адамға,
делінген Қылмыстық кодекстің 52-бабында, оның түзелуі және жаңа
қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға
тиіс. Сол сияқты сот жаза тағайындау барысында келесідей қағидаларды
басшылыққа алуы тиіс. Олар қылмыстық заңның жалпы құқықтық және салалық
арнаулы қағидаларының нақты көрінісі болып табылады. Жаза тағайындаудың
негізінде жатқан қағидалар мыналар: Заңдылық, адамгершілік, жазаның
әділеттілігі, жазаның дәлелділігі және үкімде оның себебінің міндетті
түрде көрсетілуі, жазаны жеке даралау, қылмыстық қудалау шараларын
үнемдеу. Бұл қағидалар қылмыстық кодекстің нормаларында өз көрінісін
табады.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері дегеніміз - әрбір нақты іс
бойынша жаза тағайындау кезінде сот басшылыққа алуы тиіс заңмен
бекітілген белгілер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негіздері
ретінде жазаның әділеттілігі, мақсатқа лайықтылығы, тиімділігі айтылады.
Қылмыстық кодекстің 52- бабы 1- бөлігінде Қылмыс жасауға айыпты деп
танылған адамға Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында
белгіленген шекте және Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері
ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады делінген. Жаза егер ол
жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауіптілік сипаты мен
дәрежесіне, кінәлінің жеке тұлғасына және қылмысты жасау жағдайларына
сәйкес тағайындалатын болса әділетті деп танылады. Мұнда сәйкес термині
бір ғана ұқсастық емес, тепе-теңдік деген мағынада қолданылады,
яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес сонымен қатар
әлеуметтік жағынан және арифметикалық жағынанда емес, заңдық жағынан
тең болуы керек дегенді білдіреді. Сонымен бірге, жаза мәні жағынан
заңды және негізді болуы керек. Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап
қоғамның барлық мүшелері заңды, негізді және көз жетерлік жаза ретінде
қабылдаса ғана ол әділетті деп танылады. Тағайындалатын жазаның заңға
сәйкестік талаптары ерекше маңызды. Жасалған қылмыстың қауіптілігін
бағалай отырып, сот ең алдымен, аталған қылмыстың түріне Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөліміндегі заң шығарушының берген бағасын ескеруі
керек. Сондықтан, әділетті жаза тағайындаудың міндетті алғы шарттары
ретінде қылмыстың нақты заңдық саралануы саналады. Қылмыстық
саралаудағы қате әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады. Жазаның
мақсатқа лайықтығы дегеніміз - соттың тағайындаған мәжбүрлеу шарасының
сотталған адамға оң ықпал етуге сәйкес келуі талабын білдіреді. Соттың
таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткізудің жеткілікті
құралы болуы керек. Осыған байланысты Қылмыстық кодекстің 52 –
бабының 2-бөлігінде Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа
қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы
тиіс деп көрсетілген. Қылмыстық заң сотты жаза тағайындау кезінде
жаза мақсаттарының біреуіне қол жеткізу болып саналатын – жазаның
сотталған адамның түзелуіне әсер ететіндігін көре білуді және жасалған
қылмыспен қылмыскерді сипаттайтын барлық мән-жайларды ескере отырып,
жазаның мүмкіндігінше ең қатаң емес түрін дұрыс тағайындауды білуді,
оның мөлшерін анықтауды міндеттейді.Сот жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелерін ескере отырып жаза тағайындайды.
Жаза тағайындау кезінде сот мына жағдайларды міндетті түрде
ескеруі тиіс:
1) Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі;
2) Кінәлінің жеке басы;
3) Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы;
4) Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар;
5) Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар;
6)Тағайындалатын жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі – бұл Қылмыстық кодексте
қарастырылған іс - әрекеттің қылмыстық заңмен қорғалатын объектілерге
нақты зиян келтіру немесе нақты зиян келтіру қаупін тудыруының
объективті қасиеті. Әрбір қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық құқық
теориясында екі категорияға: Қоғамға қауіптілік сипаты, яғни сапалық
белгісі және қоғамға қауіптілік дәрежесі ол сандық белгісі арқылы
ашылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты – Қылмыстың сапалық категориясы,
ол ең алдымен, қол сұғушылық объектісінің ерекшелігімен, яғни
объектінің қоғам мен мемлекет үшін құндылығымен, қылмыс нәтижесінде
келтірілген зиянның мөлшерімен және т.б. жағдайларымен анықталады.
Барлық қылмыстар бір-бірінен осы қоғамға қауіптілік сипаты бойынша
ерекшеленеді.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі – қылмыстың сандық
категориясы. Бұл жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешіледі.
Ол ең алдымен қылмыс құрамының белгілерімен, объектіге келтірілген
зардаптың мөлшері мен сипаты; кінәнің нысаны, мақсат пен ниет;
қылмыстың жасалу тәсілі; субъектінің ерекшелігі және т.б. жағдайлармен
анықталады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі көбінесе қылмыстың
объективтік жағымен, ал қоғамға қауіптілік сипаты - қылмыстың
объектісімен және субъективтік жағымен сипатталады. Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30- сәуірдегі
Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы
туралы қаулысының 2- тармағына сәйкес жасалған қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтағанда, соттар қылмыстың ауырлығын анықтау
тәртібін реттейтін Қылмыстық кодекстің 10- бабы талаптарын, сондай-ақ
нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі, жасалған қылмыстық
жағдай мен кезеңі, одан болған ауырпалық, сотталушылардың
әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты және т.б. )
жағдайлардың барлығы ескерілуі тиіс. [17,18 б.]. Жасалған қылмыстың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтау кезінде нақты іс бойынша
жинақталған барлық объективтік және субъективтік белгілерін есепке алу
қажет.
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және
объективті түрде тексеруі тиіс. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын,
еңбекке қабілеттілігі мен қатыстылығын, білімін, сотталғандығы туралы
мәліметтерді, сонымен бірге сотталушының отбасы анықталғаннан кейін
тағайындалған жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың
жағдайына қандай әсер ететінін ескеруі қажет [18, 50-52 б.].
Қылмыстық кодекстің 52- бабына сәйкес жаза тағайындаудың жалпы
негіздері мынандай үш критерийден тұрады:
1) Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі сол қылмыс үшін
жауаптылық көзделетін баптар шегінде;
2)Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайларды
ескеріп;
3) қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін, айыпкердің
жеке басын, қылмысқа дейінгі және оны жасағаннан кейінгі оның міне-
құлқын, жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды,
сондай-ақ тағайындалатын жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына
ықпалын ескеріп белгілейді.
Осы критерийлерді қарастырайық:
1.Сот жазаны Қылмыстық кодекстің тиісті баптарында белгіленген шекте
жаза тағайындайды. Бұл – сот жазаны Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінің айыпкер жасаған қылмыс сараланатын баптың санкциясы шегінде
ғана тағайындай алады деген ұғым. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 264 -
бабының 2-бөлігінің санкциясы екі жылдан жеті жылға дейін мерзімге
бас бостандығынан айыруды көздейді. Қылмыстық кодекстің осы нормасы
бойынша соттағанда сот бұл баптың санкциясы бойынша белгіленген ең көп
және ең аз мерзімдер шегінде жаза тағайындауға тиіс.
Нақты жағдайға байланысты жаза тағайындауда санкция түрінің
маңыздылығы бар. Өзінің түріне қарай қылмыстық кодекстегі санкциялардың
көбі салыстырмалы – анықталған, яғни жазаның түрі, оның жоғарғы және
төменгі шектері көрсетілген. Мұндай санкциялар жазаны жеке даралау
үшін үлкен мүмкіндіктер береді.
Балама санкцияларда екі және оданда көп негізгі жазалар көрсетіледі,
сот оның кез келгенін таңдай алды. Қылмыстық кодекстің санкциялардың
көпшілігі балама. Олар жазаны жеке даралауға, оның мерзімі мен түрін
анықтауға көп мүмкіндік береді. Қандай жағдай болса да, сот Ерекше
бөлімнің бабындағы ең жоғарғыдан, яғни жоғарғы шектен жоғарғы жаза
тағайындай алмайды. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 264- бабының 2- бөлігі
бойынша жеті жыл.
Егер сот оған жол берсе, онда жаза тағайындаудағы принцип бұзылады.
Бірақ, Қылмыстық кодекстің 55 – бабында көзделген мән- жайлар болса,
сот Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің бабындағы санкцияда
көзделген ең төменгіден, яғни төменгі шектен төмен жаза тағайындай
алады. Бұл жаза тағайындаудағы адамгершілік принципінің өзінше
көрінісі.
2. Сот жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде қарастырылған
жағдайларды ескеріп тағайындайды. Бұл жазаның кейбір түрлерін
қолданудың мақсатына, түрлеріне, шарттарына, сондай-ақ жаза тағайындау
тәртібіне қатысы бар Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінде
қарастырылған жағдайларды соттың басшылыққа алуы тиіс екендігін
көрсетеді. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 359 – бабындағы санкцияда екі
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза
көзделген. Бұл бап бойынша бас бостандығынан айырудың ең аз мерзімі,
Қылмыстық кодекстің 48-бабындағы жағдайларды ескергенде, алты ай деп
белгіленген. Қылмыстық кодекстің осы нормасы бойынша соттағанда сот
алты айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындау керек.
Жаза тағайындай отырып, сот қаралған іс бойынша толық тұжырым
жасайды, жазалаудағы мақсатқа жету үшін жазаның қандай түрі және
мерзімі жеткілікті екендігін анықтайды. Мысалы, аяқталмаған қылмысты
жасағаны үшін айыпталған адамға жаза тағайындағанда сот қылмыстың
ақырына дейін жетпеуіне себеп болған мән-жайларды есепке алу жөніндегі
Қылмыстық кодекстің 56- бабының 1-бөлігінің талаптарын ескереді.Қатысып
жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде, оны жасауға адамның іс
жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесі, оның келтірілген немесе келтіруі
мүмкін зиянның сипаты мен мөлшері жөніндегі Қылмыстық кодекстің 57-
баптың 1 – бөлігіндегі жағдайды соттың ескеруі тиіс.Егер адам бұлтартпау
шарасы ретінде қамауда ұсталса, онда үкім заңды күшіне енгенше қамауда
ұсталған уақыты бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның мерзіміне
жатқызу жөніндегі Қылмыстық кодекстің 62- баптың 3- бөлігінің талабын
соттың ескеруі қажет. Жаза тағайындай отырып, сот Қылмыстық кодекстің
38-бабында белгіленген мақсаттарды көздейді. Егер қылмыстардың жиынтығы
бойынша немесе үкімдердің жиынтығы орын алса, онда сот Қылмыстық
кодекстің 58,60,61- баптарында белгіленген тәртіп бойынша, ал қайталанған
қылмыс бойынша Қылмыстық кодекстің 59- бабында белгіленген тәртіп
бойынша жаза тағайындалады. Соттың Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде
қарастырылған басқа жағдайларды да ескеруі қажет. Атап айтқанда,
шартты түрде соттау немесе жаза өтеуді кейінге қалдыру мүмкіндіктерін
қарастырады . (Қылмыстық кодекстің 63,72,74- баптары )
Жаза тағайындау кезінде қылмыстық заңның жалпы бөлімінде
қарастырылған жағдайларды соттың елемеуі әділқазылық жасағанда
заңдылықтың өрескел бұзылуы болып табылады, ол дәлелсіз үкім
шығаруға әкеп соғады.
3. Жаза тағайындаған кезде қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік
дәрәжесін, айыпкердің жеке басын, сондай-ақ жауаптылық пен жазаны
ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды соттың ескеруі қажет. Жаңа
қылмыстық заң, осы аталғандардан басқа, айыпкердің қылмыс жасағанға
дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқын, сондай-ақ тағайындалған жазаның
сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы
адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын ескеруді міндеттейді.Жаза
тағайындаудың және қылмыстың қайталануының алдын алудың тиімділігі
қылмыстың жан-жақты, дұрыс бағалануына тікелей байланысты. Жасалған
қылмысты қоғамға онша қауіп төндірмейтін адамдарға бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жаза қолданған дұрыс, және керісінше, ауыр
қылмыс қылмыс жасаған адамға сот қатаң жаза тағайындау керек, себебі
ондай әрекет жасаған адамның бойын қоғамға жат қылық жайлап алған, одан
арылту үшін оны ұзақ уақыт көзден таса қылмай тәрбиелеу қажет.
Қылмыстың қоғамға қауіпті сипаты, бәрінен бұрын, қастандық жасалған
нысан бойынша анықталады – жасалған қылмыстан қандай қоғамдық
қатынастар бұзлады немесе бұзылу қауіпі туады, яғни бұл қоғамға
қауіптіліктің сапалық сипаттамасы. Осы тұрғыдан алғанда қандай да
болсын адам өлтірудің ар-ұждан мен қадір-қасиетке қастандық жасаудан
айырмашылығы бар, денсаулыққа қарсы қылмыстың мүліктік қылмыстан
айырмашылығы бар.
Қоғамға қауіптілік тұрғысынан қылмыс жасаудың себептері де,
тәсілдері де, басқа мән-жайлар да маңызды рөл атқарады. Мысалы, аса
қатыгездікпен, бұзақылық ниетпен немесе жәбірленушінің мүшелерін
немесе тінін пайдалану мақсатында қасақана адам өлтіру (Қылмыстық
кодекстің 96-бабының д, и, м тармақтары ) қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде жасалған кісі өлтіруге қарағанда (Қылмыстық кодекстің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЖАЗА
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қылмыстық құқықтағы жазаның тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Жаза тағайындаудың бастамасы, түсінігі және мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2.2 Қылмыстық заң бойынша жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлардың түсінігі және олардың
манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3 Жазаны жеңілдететін мән жайлардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.4 Жазаны ауырлататын мән жайлардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 43
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
КІРІСПЕ
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
әлеуметік ұйымдартырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани шарлардың
барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады.
Қылмыс пен жаза қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін
бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза
мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені ол
қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың
бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбы қылмыстық құқықтағы теориялық және
практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – жаза тағайындаудың жалпы
негіздеріне арналып, оны терең зерттеуге мән берілген.
Қазақстан Республикасы КСРО секілді әлемдегі ірі державалардың бірі
ыдыраған соң, тәуелсіз ел ретінде, өз егемендігі бар ел ретінде халықаралық
аренадан орын табуға ұмтылды. Алайда алғашқы уақыттары бұл биіктер қол
жетпейтін белестердің бірі болғаны рас. Оған жету жолында күрделі де
өзекті, ертеңге қалдыруға болмайтын жағымды-жағымсыз құбылыстардың болғаны
тарих беттерінен, одан қалды бүгінгі кезеңдегі тарихи өмір сүру қалпынан да
белгілі болып отыр. Әрине, атқарылған істерден бұрын, атқарылар жұмыстардың
көптігін ешкім де жоққа шығара алмас. Дегенмен, атқарылған істердің
қатарында Қазақстанның тәуелсіздік елдер тұғырынан көрініп, мемлекеттегі,
сондай-ақ әлемдік рыноктағы істерге қатысып, барынша атсалысуы ауыз
толтырып айтуға тұрарлық.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген халықаралық аренаға шығу үшін
мемлекеттегі заңнамалық база, заң жүйесі мықты болуы қажет. Өйткені бір де
бір ел құқықсыз, әсіресе континенталдық құқық жүйесіне негізделген бағыт
ұстанатын Қазақстан үшін жазылған заңдардың орнының бөлек болатыны айқын.
Сол алғашқы жылдары-ақ Қазақстан елде құқықтық реформалауды қолға алды. Ең
алдымен құқықтық саясат реформасы қабылданып, азаматтық, қылмыстық,
отбасылық, әлеуметтік т.б. іргелі салалар ірі реформалауға ұшырады.
Құқықтық саланы реформалаудың нәтижелі болғандығын бірнеше жағдайлармен
дәлелдеуге болады.
Біріншіден, еліміздің алғашқы төл Конституциясы, негізгі заңы
қабылданып, мемлекеттің құрылысы, даму бағыттары, адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтары баға жетпес құндылықтар болып бекітілді.
Екіншіден, мемлекеттік және жеке меншік ресми танылды. Азаматтардың
меншікке байланысты мәмілелер жасауға еркін мүмкіндігі ашылды.
Үшіншіден, кез келген қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың қатарында, әр
түрлі себептерге байланысты, тамырымен жоюға әлі күнге дейін жол табылмай
отырған қылмыстылық мәселесін ауыздықтауға, қадағалауға және қылмыстылықтың
алдын алу мен онымен күрес шараларын ұйымдастыруға үлкен үлес қоса білген
құжат ҚР Қылмыстық кодексінің қабылданып, күшіне енуі дер едік.
Төртіншіден, жүргізіліп отырған реформалар қоғамның қай саласында
болсын, мемлекеттің жақын және алыс болашақтағы тағдырын айқын анықтауға
ықпал ететін құжат болып қана қоймай, онда жоспарланып бекітілген
мәселелердің біртіндеп орындала басталуын дәлелдей түсті.
Тарихи жағынан қандай да бір құжаттың ролін анықтау уақыт өткен сайын
жеңілдей түсетіні, яғни оның қоржынында дәлел ретінде нақты көрсете алатын
жайттардың көбейе түсетіні белгілі. Солардың ішінде жоғарыда айтылған
қылмыстылықтың алдын алу мен қылмыс жасаған адамдарға жаза тағайындау мен
оларды жауаптылыққа тарту басты орын алатыны тағы бар.
Қылмыстылықтың алдын алу екі нысанда көрініс табады. Бірінші, жалпы
превенция (алдын алу, сақтандыру) және жеке превенция. Жалпы превенция кез
келген адамның қылмыс жасамауын, қоғам мүшелерінің қылмыс атты кеселден
аулақ болуына шақырса, жеке сақтандырудың міндеті қылмыс жасаған адамдардың
түзелуі, қайтадан қылмыс жасамауы тұрғысында қызмет атқарады.
Осы сақтандырудың қай қайсысы болсын, қоғам мүшелерін жаман қылықтардан
аулақ болуын, оны жасаса қылмыстық жауаптылықтан қашып құтылмайтынын
белгілі бір дәрежеде көрсетеді.
Қылмыстық жауаптылық пен жазаға тарту кезінде қылмыс жасаған адамның
жеке басы, қылмыс жасауға ықпал еткен жағдайлар, қылмыс жасаудың себептері,
тәсілі, орны және т.б. көптеген жағдайлар зерделенеді. Себебі, ұқсас қылмыс
болуы мүмкін, бірақ бірдей қылмыс жоқ. Оны жасайтын субъектілер бір болмауы
мүмкін, бір адам бірдей екі қылмысты жасағанмен, оны дәл сол уақытта
орындай алмауы мүмкін. Осындай кездерде қылмыс жасаған адамға
тағайындалатын жазаның жеке даралануы (индивидуализация) және
дифференциялануы қағидасы іске көшеді.
Ол қылмыстық құқықтағы негізгі институттардың бірі болып саналатын
қылмыстық жаза тағайындау және жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлар көмегімен де анықталады. Бұл институт өте көне институт деп айтуға
болады. Мәселен, Рим құқығы кезінде жас баланың қылмыс жасауы оған қоғам
мүшелері тарапынан кешірім беруі арқылы, немесе отбасы мүшелерін азапқа
салуы, біреудің мүлкін рұқсатсыз қайта-қайта алуы, керісінше қатаң жазаға
тарту сияқты шараларды қолдануға әкеп соққан. Бұл қазіргі уақытта заман
талабына сай көрініс тапқан мән-жайлардың бірі деуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты – жаза тағайындаудың шарттарын, негіздерін,
жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды анықтап, талқылау.
Диплом жұмысының міндеттері – ауырлататын мән-жайлардың жаза
тағайындаудағы рөлін анықтау, 1959 жылғы ҚазССР-нің Қылмыстық кодексі мен
1997 жылғы ҚР Қылмыстық кодексіне салыстырмалы түрде шолу жасау.
Диплом жұмысын жазу барысында нормативтік құқықтық актілер,
тиісті отандық және ресейлік заң әдебиеттері, оқулықтар мен оқу құралдары
кеңінен қолданылды олардың тізімі жұмыс соңында берілген.
Зерттеу объектісі-жаза тағайындау кезінде қалыптасатын қоғамдық
қатынастар.
Зерттеу пәні – қылмыстық жаза тағайындау, жазаны ауырлататын және
жеңілдететін түрлері көрсетілген қылмыстық заңның нормалары болып табылады.
Тәжірибелік және теориялық мәні жағынан жазаны тағайындау күрделі
мәселелердің бірі. Бұл тақырыпты зерттеу бұл саладағы мамандар мен
жұмысшыларға қызығушылық туғызады.
Жаңалығы-талдау әдісімен жаза тағайындаудың жалпы негіздеріне арналып,
оны терең зерттеуге мән берілген.
Диплом жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі - қылмыстық құқықтағы
теориялық және практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – жаза
тағайындаудың жалпы негіздеріне терең мән берілген.
Ұсынылатын тұжырым : Жазаны жеке даралау
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАЗА
1.1 Қылмыстық құқықтағы жазаның тарихы
“Қылмыстық заңнама негіздерін” қабылдағанға дейін “қылмыстық
жауаптылық” және “қылмыстық жаза” ұғымдарының айырмашылықтары туралы
сұрақтар арнайы зерттеудің пәні болып табылған емес. “Жазадан” бөлек
“қылмыстық жауаптылық” ұғымы алғаш рет тек 1958 жылы “Қылмыстық заңнама
негіздерінде” пайда болды.
Бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамаларда, оның ішінде 22 шілде
1958 жылғы Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінде де жазаның анықтамасы
берілмеген болатын. Жазаның ең мәнді деген белгілері қылмыстық құқықтың
бірқатар нормаларында көрсетіліп кетті де, заңнаманың ережелері және сот
тәжірибесінің негізінде жазаның анықтамасы қылмыстық құқық теориясымен
берілді.
“КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңнамасының
негіздерінің” 20 бабының мазмұнын аша отырып, И.С.Ной үш ережені көрсетеді:
“...біріншіден, онда әлеуметтік институт ретінде жаза туралы белгілі бір
мәлімет бар; екіншіден, жазаны қолдану барысында қол жеткізілетін нәтиже
анықталады; үшіншіден, берілген нәтижеге қол жеткізілуге байланысты
жүргізілетін қызметтің бағыты мен сипаты анықталынады” [1, 5 б.].
Алғаш рет жазаның заңнамалық анықтамасы 1991 жылғы Негіздердің 28
бабында “Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған, адамға сот үкімі арқылы
мемлекет атынан тағайындалатын, заңда қарастырылған сотталғандардың
құқықтары мен мүдделерін шектеу немесе айырудан тұратын, мәжбүрлеу шарасы”
деп беріледі.
Жазаның басқа да анықтамалары былай деп берілді: “Жаза қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адамға заңға сәйкес және сот үкімі арқылы мемлекет
атынан тағайындалатын, және оның қылмыстық қызметіне теріс бағаны
білдіретін мәжбүрлеу шарасы” [2, 139 б.].
Назар аударарлық анықтама ретінде А.И.Чучаевтің анықтамасын
келтіруімізге болады, яғни қылмыстық жаза – қылмыстық заңмен белгіленген
және сотталғандардың құқықтары мен мүдделерін айыру жєне шектеуден тұратын
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы; жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға ғана мемлекет атынан сот үкімі арқылы тағайындалады [3, 347 б.].
Адамдарды сот арқылы жазалау мәселелері бірнеше жүзжылдық бойына
қозғалынып келеді. Қылмыс жасаған адамды жазалауға құдайдың немесе
мемлекеттің құқығы бар. Осы мәселеге байланысты бірнеше теориялар –
абсолютті, салыстырмалы және аралас ұсынылған[4, 37 б.]. Қазіргі кезеңде
бұл теориялардың өзектілігі жойылған, себебі мемлекеттің жазалау құқығы
ешқандай күмән тудырмайды. Қазіргі зиялы мемлекеттерде діни санкциялар
мемлекеттік жазамен бәсекелестікке түспейді.
Мұсылман қылмыстық құқығында мемлекеттік және діни жазалар жүйесіз
түрде араласып кеткен. Мұсылман елдерінің қылмыстық заңдарында діни
қылмыстардың және жанға қарсы қылмыстардың жазаланушылығы сақталған.
Қылмыстық істер бойынша шариғат соттары Қылмыстық кодекс және Қылмыстық іс
жүргізу кодексін емес, Құран және Суннаны басшылыққа алады [5, 128 б.].
2. Жаза қатаң жекелік сипатта болады. Ол тек қылмыскерлердің өзіне
қатысты қолданылып, өзге адамдарға өтелінбейді.
Әділ жаза құрамында жазаның жекелендіруі, яғни қылмыскердің тұлғасы
ескеріледі. Жазаның әрекеттілігі осы жаза қолданылатын адамның тұлғалық
қолданылатын адамның тұлғалық қасиетіне байланысты.
Жазаның келесі белгісі оның мазмұнына байланысты. Бұл – сотталғандарды
құқықтарынан не бостандықтарынан айыру немесе шектеу.
Бостандығынан айыру жазаның келесі түрлерінен, өмір бойы немесе белгілі бір
мерзімге бостандығынан айырудан, қамаудан көрінеді. Бостандығын шектеу,
сотталған адамда тәуліктің белгілі бір мерзімінде осы жазаны өтеу орнынан
кету құқығының болмауынан – бостандығын шектеу және тәртіптік әскери
бөлімде ұстау сияқты жаза түрлерінен көрінеді.
Еңбек құқықтарын шектеу түзеу жұмыстары, әскери қызметтерін шектеу,
қоғамдық жұмыстарға тарту, белгілі бір лауазымды иелену немесе белгілі бір
қызмет түрімен айналысу құқығынан айыру барысында орын алады. Мүліктік
құқықтарды шектеу айыппұл және мүлікті тәркілеуден көрінеді.
Ерекше, ең жоғарғы жаза - өлім жазасы болып табылады. Өлім жазасы
сотталғанды адамның ең басты құқығы - өмірге деген құқықтан айырады.
Жазаның көпшілігі құқықтар мен бостандықтарды айыру және шектеудің
үйлесуінен тұрады. Мысалы, бостандығынан айыру сотталғандардың еңбек,
мүліктік, тұрғын-жай, жанұялық құқықтарын шектелуін туындатады. Түзеу
жұмыстары еңбек және мүліктік құқықтардың шектелуін білдіреді.
Жазаның төртінші белгісін оны тағайындау негізі құрайды. Жазаны
тағайындау негізі қылмыс жасау болып табылады, сонда жаза – қылмыстың
органикалық салдары.
Жазаның бесінші белгісі – оның адресаты. Жазаға қылмыс жасауда кінәлі
деп танылған адам ғана тартылады. Қылмыстың субъектісінің тұлғасы сот
арқылы жазаны дараландырудың дербес негізі ретінде қарастырылады.
Заң шығарушы жазаның түсінігіне қылмыстық – процессуалдық белгі –
жазаның сот үкімі арқылы тағайындалатындығын енгізген. Бұл тарихта орын
алған заңдылықтардың бұзылуын, жазаның арнайы соттармен (“үштіктер”)
тағайындалуына жол бермеу мақсатын білдіреді [6,28б.].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қылмыс үшін жаза
аудандық соттардан Жоғары Сотқа дейін тағайындалады.
Жазаға және де мақсатты бағытылық тән.
Л.Ч.Сыдыкова жаза белгілерін былай топтастырады. “Шартты түрде оны 2
топқа бөлуге болады:
1)материалды (мазмұнды) белгілер. Бұған қылмыстық-құқықтық сазайын
тарттыруды өзге күштеу түрінен айыратын құқықтық шектеулерді жатқызамыз.
2)қылмыскердің құқығын, бостандығын шектеуде қылмыстық-құқықтық
сазайын тарттыру болатын қажетті жағдайлар құрайды. Бұл топ жазаның
формальді белгісі.
Егер жазаны қолдануда заң бұзылса, оның тәрбиелік мағынасы жойылып
тек қорқыныш қалады. Сондықтан, жаза заңды, ізгілікті болса мақсатты
болады.
Сонымен, жаза қылмыстық құқықтың барлық қағидаларына сай болуы қажет.
Заңдылық қағидасы тек қылмыстық заңда көрсетілінген жазаның түрлері арқылы
жүзеге асырылады. “nulla poena sine lege” заң тек ҚК болып
табылатындындығын білдіреді. Жазадағы заңдылық – жазаның бірден бір негізі
қылмыс құрамы болып табылатындықтан да көрінеді. Заңдылық қағидасының
талабы жазаны белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың толық көлемде
кодификациялануы қажеттілігіне де таралады. Қылымыстық заңнан басқа
ешқандай заң жазаны енгізе алмайды.
Заңдылық институты өлім жазасы (ҚК 49б.), өмір бойы бас бостандығынан
айыру (ҚК 48б.), құрметті атақтары мен мемлекеттік наградаларынан айырудан
(ҚК 50б.) басқа жаза түрлерінің мерзімді сипатынан да көрінеді. Осы қасиеті
арқылы ҚР ҚК белгісіз мерзімге жаза тағайындауға жол беретін шетелдік
кодекстерден ажыратылады.
Алғаш рет белгісіз мерзімге үкімдерді 1890 жылы Нью-Йорк соттары
шығара бастаған болатын. Соттар түрмеге қамаудың тек төменгі шегін
белгіледі. Түрмеде нақты қанша мерзім отыру қажеттілігін соттар емес, түрме
әкімшілігі анықтады. Шын мәнісінде, белгісіз үкімдер қылмыстық және
қылмыстық-процессуалдық құқықтармен көрінеу қарама – қайшылыққа енеді де,
түрме әкімшілігінің жемқорлығы мен бейбастақтығын туындатады.
Жазаға қатысты тең құқылық қағидасы біріншіден, пенализацияны, яғни,
сотталғандардың ұлтына, жынысына және басқа да қасиеттері мен қызметтеріне
қарамастан санкциялардың белгіленуін білдіреді.
Екіншіден, азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасын жүзеге асыру –
қылмыстық жауаптылықтың шешуші кезеңі ретінде жазадан құтылмаушылықты
білдіреді. Азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасы жаза түрлерінің жүйесі
мен санкцияларда әділеттілік, кінә, ізгілік қағидаларымен үйлесіп отырады.
Әділеттілік қағидасы - сотпен жаза тағайындау барысында, жасалынған
қылмыстардың мән-жайлары мен кінәлінің тұлғасын ескеруді қажет етеді.
Жазада кінәлілік қағидасы жазықсыз зиян келтіру барысында жазаға жол
берілмейтіндіктен және жазаның қатаң жеке сипатта болатындығынан көрінеді.
Әділеттілік қағидасы толық көлемде жазаға арналған. Яғни, жаза қылмыстың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне, қылмысты жасау жағдайларына және
кінәлінің тұлғасына сәйкес келуі қажет. Бір ғана қылмыс үшін екі рет
жазалауға жол берілмейді.
Жазаның ізгілік қағидасы дегеніміз – қылмыстық-құқықтық нормалардың
санкциялары мен сот үкімі арқылы анықталынатын нақты жазалардағы
репрессиялық шаралардың үнемделуін білдіреді. Яғни, ҚР ҚК 52 бабына сәйкес:
“Жасалынған қылмыс үшін қарастырылған жазаға қарағанда қатаң жаза түрі
тағайындалады, егер жазаның жеңіл түрі жазаның мақсаттарына жетуді
қамтамасыз ете алмаса”.
Жазаға қатысты ізгілік қағидасы келесіден де көрінеді, адамға
жан- тән азабын шектіру және ар-намысын қорлау жазаның мақсаты болып
табылмайды.
1.2 Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы
Қазіргі таңдағы жаза деген ұғым байырғы кездегі әдет-ғұрып
нормалары сияқты қылмыстық құқық нормаларында көрініс табады. Жаза
дегеніміз - ол мемлекеттің қолындағы маңызды құрал болып табылады,
ол арқылы мемлекет адамды, оның құқықтарын, бостандықтарын, заңды
мүдделерін, меншікті ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін,
қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық
құрылысты, мемлекеттің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін, азаматтардың бейбіт өмірі мен
қауіпсіздігін, қылмыстық қастандықтардан қорғайды.
Сондай-ақ жаза дегеніміз – соттың үкімі бойынша тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп
танылған адамға қолданылады.
Жаза қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны болып
табылатындықтан, мемлекетпен жеке адамның арасындағы туындаған шиеленісті
жоятын, құқықтық тәртіптің қалыпты жағдайын қалпына келтіретін, тұлғаны
әлеуметке қауіпсіз ететін, бірден бір тиімді құрал ретінде қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, жауаптылықты дифференциациялау құқықтық мемлекеттің
терең, мәнді сипаттамасы болып табылатын негізгі қағида әлеуметтік
әділеттілікке негізделген жалпы құқықтық қағида ретінде қарастырылады.
Дегенмен де, қылмыстық құқықта - жауаптылық көп жағдайда жаза арқылы
жүзеге асырылады. Сондықтан да, жазаны кең әлеуметтік құқықтық категория –
қылмыстық жауаптылықты дифференциациялаудан ажырату туралы сөз қозғағанымыз
жөн.
Құқық қолдану деңгейінде жазаны дифференциациялау мәселесі - сот нақты
істің мән-жайларын және кінәлінің тұлғасын жан-жақты түрде зерттеп және
бағалағаннан кейін, нақты жағдайда қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
тиімді нысаны – құқық бұзушыға жаза тағайындау деген тұжырымға келген
жағдайда туындайды. Осыған байланысты, қылмыстық құқықтың нормалары жазаны
тағайындау және оны орындау барысындағы жазаны жекелендіруден тұратын,
жауаптылықты жекелендіру қажеттілігін білдіреді.
Қылмыстық құқықтағы жазаны жекелендіру қағидасын жүзеге асыру
дегеніміз – жазаны тағайындау барысындағы соттардың жасалынған қылмыстардың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін, кінәлінің тұлғасын және істің мән
– жайын, жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың болуын, кінәліні
әлеуметтік ортасынан оқшауламай түзеу мүмкіндігін ескеруді білдіреді.
Жазаны қатаң жекелендіру - онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы
қылмыстарды абайсыздықпен жасаған тұлғалардың оқшаулау элементінсіз жазаны
өтеу мүмкіндігінен де көрінеді.
Жауаптылықты жекелендіру қағидасы заңнамаға тек арнайы субъектіге
тағайындалатын жаза түрлерін (мысалы, әскери қызметшіге – тәртіптік әскери
бөлімде ұстау) енгізуден де көрінеді. Сондай-ақ, жауаптылықты жекелендіру
жеңіл жаза тағайындаудан, шартты түрде соттаудан да көрінеді.
Сонымен, жазаны жекелендіру қағидасы қылмыстық құқықта тек
декларативті ғана емес, оны жүзеге асырудың қажетті нормативтік
құралдарымен қамтамасыз етілген қағида ретінде қарастырылады.
Қылмыстылықпен күрес-қазіргі заманның күрделі мәселелерінің бірі.
Қылмыстылық-әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны туындататын әлеуметтік
себептерді залалсыздандырып қана, қылмыстылықты бір деңгейде ұстап тұруға
болады, Сондықтан да, қылмыстылықпен күресте жаза бірден-бір негізгі құрал
емес және де жазаны қолдану арқылы қылмыстылықты жою мүмкін емес.
Мемлекет жазаны қолдануға ең соңғы кезекте келуі керек. Мемлекет өз
азаматтарына өзін-өзі қамтамасыз ететіндей, қылмыстылықты азайтуға
әкелетіндей мәдениет деңгейіне жетуге жағдай туындатуы керек. Өркениет
деңгейі қылмыстылықтың деңгейін анықтауда елеулі рөл атқарады. Өркениеттің
нағыз көрсеткіші – мемлекеттің байлығы, қалалардың көлемі емес, ел
тәрбиелейтін адамның кейпі. Кез-келген мемлекеттің экономикалық жағдайы
оның адамдарының күнделікті әлеуметтік халімен байланысты. Мемлекет әр
отбасы, адам үшін жауапты, бірақ ол әрқашан регламентация, бақылау емес,
тек көмек, қамқорлық болуы керек.
Қылмыстық жауаптылық институтына қарағанда қылмыстық құқықта қылмыстық
жазаның теориялық мәселелері кең көлемде қарастырылған. Жаза түсінігінің
мәселесі теориялық, тәжірибелік аспектіде өте маңызды болғандықтан,
қылмыстық құқықтың оқулықтарында және курстарда толық және жан – жақты
түрде бейнеленген.
Қылмыстық құқықтың әлеуметтік – сақтандырушы функциясын жүзеге асыруда
көмекші құрал ретінде қарастырылатын жаза институты қылмыстық құқықтың
маңызды институттарының бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықтың тиімділігі туралы сұрақтар, әруақытта қылмыстық жазаның
тиімділігі туралы мәселелерге тіреліп, жазаның мақсаттарын дұрыс анықтауға
тікелей тәуелді болады.
Мемлекеттің мәжбүрлеу шаралары әртүрлі.
Қылмыстық жаза – мемлекеттік мәжбүрлеудің ең маңызды шараларының бірі.
“Қылмыстар және жазалар туралы” Чезаре Беккарианың трактатында “тек заңдар
ғана қылмыс үшін жазаны белгілей алады, ал оларды шығару билігі тек
заңшығарушыға тиесілі... Ешқандай судья әділеттілікті бұзбай, қоғамның басқа
мүшелеріне жаза белгілей алмайды. Заңның шегінен шығатын жаза, заңмен
белгіленбегендіктен әділетсіз болып табылады”деп көрсетілінген.
Көптеген ғалымдар қылмыстық жазаға әртүрлі мағынадағы анықтама берді.
"Жаза" түсінігіне анықтама беру үшін, оның мәнін, мазмұнын, белгілерін
сипаттау керек. Ғалымдар жазаның "мазмұны" мен "мәнінің" түсінігінің
әртүрлі екендігін көрсетеді.
Профессор Н.А.Стручков осы екі түсінік "жаза мазмұны - нақты қылмысқа
тән сазайын тарттыру, ал жаза мәні - жалпы сазайын тарттыруды білдіреді"
деген.
Профессор Л.Ч.Сыдыкова "егер жазаның мәні - кең әлеуметтік-құқықтық
түсінік болса, оның мазмұны (сазайын тарттыру) – тар түсінік; қылмыскер
тартылатын нақты құқық бұзушылықтан көрінетін тек қылмыстық құқықтық
түсінік" деп көрсетеді. Сонымен бірге, ол "қылмыстық жаза мәні қылмыскерге
әсер етудің бір түрі ретіндегі қылмыстық жаза туралы қоғамның көзқарасының
дамуының осы кездегі сипатын құрайды" әділ байлам жасайды.
"Жаза қылмыскердің істеген қылмысы үшін мемлекеттің жағымсыз бағалауын
көрсететін және қылмыскердің бостандығын, құқығын шектейтін не оны өтеуде
одан айыратын, заңда көрсетілген күштеу (сазайын тарттыру) шарасы" деп
көрсетілген [7, 212 б.].
Бізше, күштеу әсерінің шарасының мақсатты бағытталуы жазаның мазмұнына
кіреді, себебі оның мәні - қылмыстық-құқықтық емес, әлеуметтік-құқықтық
түсінік. Ал жаза мақсаты - қылмыстық-құқықтық түсінік. Егер қылмыстық
жазаның мәні - қылмыскерге әсер ету әдісінің бірі ретіндегі қоғамның
теориялық көзқарасының осы даму этапы болса, онда мақсатты бағыттылық жаза
мазмұнына кіреді, яғни күштеу әсерінің кешені қылмыстық жазаның жүзеге
асырылуын шектейтін белгілі бір тәжірибелік әрекеттермен байланысты. Осыдан
жаза мақсатына жетсек, онда жаза ретінде қолданылатын күштеу шаралары
тоқталуы керек. Бұл сот тағайындаған жазаны өтеу уақытынан шартты түрде
бұрынырақ босату болуы мүмкін.
Қылмыстық құқық теориясында жазаға берілген маңызды теориялық
көзқарастарды жинақтай келе, қолданыстағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі заң деңгейінде “іс – қимылдың қылмыстылығы, оның
жазаланушылығы және басқа да қылмыстық – құқықтық нәтижелері осы Кодекспен
анықталынады” деп көрсеткен.
Қолданыстағы ҚР ҚК 38 бабында “Жаза сот үкімі арқылы тағайындалатын,
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға тағайындалады да, осы Кодекспен көрсетілінген сотталған адамның
құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеуді білдіреді” деп
көрсетілінген.
Көңіл аударатын мәселе, заңшығарушы жазаның түсінігін аталған баптың
бірінші бөлімінде береді де, жазаны қолданудың мақсаттарын дербес тармақта
көрсетеді.
Норманың бұл редакциясы, бұрын қолданыста болған 1959 жылғы ҚазССР-нің
Қылмыстық заңында орын алған қиыншылықтардан арылуға мүмкіндік берді.
“Жазаның мақсаттары” деп аталынатын 20 бапта “жаза жасалынған қылмыс
үшін сазайын тарттыру ғана емес, сондай-ақ келесі мақсаттарды көздейді ... .”
Біздің көзқарасымыз бойынша, аталған баптың мағыналық мазмұны дұрыс
берілмеген, себебі, әртүрлі ұғымдар – жазаның мазмұны мен мақсаты бір
деңгейде қарастырылған. Заңшығарушы арқылы жаза “сазайын тарттыру” ретінде
түсінілген.
Заң мәтінінен “сазайын тарттыру” терминінің алынып тасталуы формальді
сипатқа ие. 1919 жылғы Басшылық негіздердің 10 бабында өш алуды жоққа
шығаратын қағида бекітілген болатын: “Жаза тиімді болуы қажет және де
азаптаудың белгілерінсіз, қылмыскерге тиімсіз және артық азаптарды
келтірмеуі қажет”.
Жазаның мәнін тану қиындығы – жазадағы сазайын тарттырудың орнын
анықтаумен ғана емес, сазайын тарттырудың табиғатына деген ғалымдардың
көзқарасының әртүрлілігімен де байланысты.
Заң әдебиеттерінде жазаның мәні ретінде сазайын тарттырудың мазмұнына
байланысты біркелкі көзқарас жоқ. Көптеген авторлар сазайын тарттыруды
сотталғандарға жаза арқылы келтірілетін азаптар мен шектеулер деп түсінеді.
М.Д.Шаргордский былай деп жазѓан: “Жаза қылмыскерді, оған тиесілі қандай-да
болмасын құндылықтардан айыру болып табылады да, қылмыскерге және оның іс-
қимылына деген мемлекеттің теріс бағасын білдіреді. Жаза қолданылған
адамына қатысты жапа шектіруді білдіреді. Жазаның осы қажетті белгісі, оны
сазайын тарттыру етеді”[8, 15 б.]. Көріп отырғанымыздай, аталған анықтамада
айырулар мен жапа шектірулерге басты назар аударылған. Кеңестік қылмыстық
құқық курстарында жазаның түсінігін беру барысында сазайын тарттыру
көрсетілмейді, жазаның мемлекеттік – мәжбүрлеу сипатына және жазаның
мақсаттарына көңіл аударылған[9, 190 б.].
Б.С.Утеевский сазайын тарттыруды мәжбүрлеу ретінде анықтаған[10,79
б.]. Б.С.Никифоров сазайын тарттырудың бұндай кеңейтілген түсіндіруіне
қарсы шыға отырып, “сазайын тарттыру - өзінің сипаты және ұзақтығына
байланысты қылмыскермен жасалынған зұлым іске, қылмысқа пара-пар жапа
шектіруге мәжбүрлеу” деп көрсетеді[11,104б.].
Жоғарыда аталған көзқарастарды сынай отырып, И.С.Ной былай деп
көрсетеді: “...сазайын тарттыру жасалынған қылмыстың ауырлығына сәйкес
болады, егер де кісі өлтіру үшін өлім жазасы қарастырылса. Бірақ та, біздің
заңнамада өш алу қағидасы көрсетілмейді, ал кісі өлтіргендігі үшін өлім
жазасының қолданылуы өш алуды емес, жалпы сақтандыруды білдіреді”[12, 311
б.].
Қолданыстағы Қылмыстық кодекстегі “мемлекеттік мәжбүрлеуді”
“әлеуметтік қорғау шараларымен”, “сот-түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау
шараларымен” теңестіруге болмайды. Заңда көрсетілгендей, мемлекеттік
мәжбүрлеу сотталғандарды құқықтарынан айыру немесе шектеуден тұрады.
ҚР ҚК 39 бабында жаза болып табылатын, барлық мәжбүрлеу шаралары
көрсетілген. Яғни, мәжбүрлі әсер етудің басқа шаралары қылмыстық жазаның
күшіне ие емес.
Қолданыстағы ҚК-тің басылуынан соң, қылмыстың-құқықтық әдебиетте
А.Н.Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, И.И.Рогов берген анықтамаларда жаза
мемлекеттік күштеу шарасы деп бекітілгенде, оның негізгі белгілері
топтастырылып көрсетілген[13, 16 б.].
Құқықтық әдебиетте бәрі бірігіп "жаза" түсінігін құрайтын жазаның
келесі арнайы белгілері көрсетіледі:
Жаза - мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің бұл шарасы - істелмеген қылмысқа емес, істелген
қылмысқа адекватты реакция болып табылады. Қылмыстық заңда қылмыс ретінде
көрсетілген әрекетке ғана жаза қолданылады. Осы белгісі арқылы жаза
әкімшілік, тәртіптік, азаматтық – құқықтық құқық бұзушылықтарға
қолданылатын басқа шаралардан ажыратылады. Жазалау арқылы, мемлекет
қылмыскерді тиісті мінез-құлықты жасауға мәжбүрлейді. Жасалған қылмыс үшін
тағайындалатын жазалардың қатаң анықталған тізбегі ҚР ҚК 39 бабында
берілген.
Профессор А.В.Наумовтың пікірі бойынша: “Жазаның азаматтық істі шешуде
қолданылатын күштеумен ұқсастығы бар. Бірақ азаматтық іс бойынша талап
істелген қылмысқа байланысты емес, мүліктік не мүліктік емес түрдегі дауға
байланысты, екіншіден, қылмыстық-құқықтық салдарға әкелмейді (мысалы,
сотталғандық)” [14.30б.]. Жаза әкімшілік құқықта көрсетілген әкімшілік
шаралардан келесі белгілермен ажыратылады. Әкімшілік шаралардың көпшілігі
(мысалы, қамау, түзеу жұмыстары, айыппұл) жазамен ұқсас, бірақ та өзінің
сазайын тарттыру мазмұнына және нысанына байланысты ажыратылады. Әкімшілік
әсер ету шаралары әкімшілік құқық бұзушылық болып табылатын іс-қимылдар
үшін тағайындалады, және мемлекет атынан емес, белгілі бір мемлекеттік
орган немесе лауазымды тұлға атынан тағайындалады. Жаза тәртіптік
шаралардан ажыратылады, тәртіптік шаралар қызмет барысында міндеттерді
бұзғандығы үшін қызметтік бағыныштылық тәртібінде тағайындалады.
Жоғарыда көрсетілген күштеу шараларынан өзге алдын-ала тергеу кезінде
қолданылатын, заң арқылы көзделген шаралар бар: бұлтартпау, іздестіру,
тінту шаралары, түрлі сараптамалар т.б. Олар кінәні табу, көрсетілген
тұлғаның осы қылмысқа қатысты деңгейін анықтауға сот үкімі негізінде емес,
тергеу органдарының қаулыларының негізінде қолданылады.
Осылайша, жазаны тағайындау мен атқару заң арқылы көрсетілген түрлі
мәжбүрлеу шараларының кешенін қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады.
Осы әрекеттер арқылы жазаны тағайындау, атқаруға жағдайлар жасалады,
яғни әрекет қылмыскерді ұстауға, оны түрме не түзеу колониясына беруге
бағытталады. Мәжбүрлеу шарасының мақсатты бағыттылығы туралы айтсақ, жаза
қылмыстық жаза мақсатының жүзеге асырылуына бағытталған. Сонымен, жаза -
мақсатты бағытталған мәжбүрлеу шаралары.
Кейбір жағдайларда, мәжбүрлеу шарасы кінәсіздерге де қолданылады.
Мысалы, кейін кінәсі дәлелденбеген, сезіктіні ұстау барысында.
Қылмыс жасауда әрбір айыпталушы кінәсіз деп есептелінеді, оның кінәсі
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен дәлелденбейінше және
соттың заңды күшіне енген үкімі арқылы белгіленбейінше. Яғни, кінәсіздік
презумпциясы қағидасы әрекет етеді.
Жаза, мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларына қарағанда, ерекше
құқықтық салдарды – соттылықты туындатады.
Бір ғалымдардың көзқарасы бойынша, соттылық жаза өтелгеннен кейін
туындайтын құқықтық салдар ретінде қарастырылса, келесі авторлар қылмыс
жасағаны үшін сотталған адам соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енген
күнінен бастап, соттылық жойылғанға немесе алынып тасталғанға дейін
сотталған деп есептелінеді дейді.
ҚР ҚК-ы 77-бабына сай, соттылық түріндегі жазаны көрсетілген
мерзімінен тыс өтеу қылмыстық жазаның мақсатының жүзеге асырылуына кері
әсер етеді. Соттылық түріндегі кері салдарлар оның әлеуметтік дәрежесіне
әсер етіп, қоғамның толық мүшесі боламын деген арманын бәсеңдетеді. Бұл
жағдай ол қоғамнан шет қалып, өз отбасы, жұмыс орныныдағы ұжыммен
араласпағасын, ол өз жамандығын түсініп бас бостандығынан айрылғанда
болады. Заңда заңшығарушының соттылықты белгілегенде қандай мақсатты
көздейтіні көрсетілмеген. Егер соттылық қылмыстың рецидивіне жол бермейді
және қайта қылмыс жасағанда жазаны тереңдету негізінде болса, жеке
превенция мақсатына жетеміз. Бірақ бұл тұлға үшін қайталанған жаза болады
ма? (егер жаза мақсаты жаза өтелуінде жүзеге асса). ҚР ҚК-ң 38-бабының 2
тармағында бекітілген жалпы, жеке превенция мақсаты бас бостандығынан айыру
ретіндегі жаза жүзеге асқанда жасалады.
Біз біртіндеп сазайын тарттыру түріндегі қылмыстық саясат
элементтерінен арылуымыз керек. Соттылықтың мерзімін қысқартуды қылмыстық
жазаның мақсатының жүзеге асырылуы ретінде қарастыруымыз керек.
Сонымен, жазаны тағайындау және орындау сотталғандардың еркінен тыс түрде
жүзеге асырылады. Әрине, қылмыстық процессуалдық заңнама сотталғандарға
аппеляциялық қадағалау тәртібінде жазаның қатаңдығына шағымдану құқығын
берген. Осыған байланысты, соттар жазаны төмендете алады. Бірақ та, барлық
жағдайларда аяққы түрде анықталынған жаза өзінің мәжбүрлі қасиетін
жоймайды. Сотпен тағайындалған жазадан қасақана бұлтару одан да қатаң
жазаның тағайындалуын туындатады.
2 ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
1. Жаза тағайындаудың бастамасы,түсінігі және мәні
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты
және маңызды сатысы болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге
асыру сотталған адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіруге,қылмыстың алдын алуға ықпал етеді. Жазаның осы мақсаттарына қол
жеткізу көбіне қылмыстық жазаны әділ әрі негізді тағайындау арқылы мүмкін
болады. Қылмыс жасаған адамға белгілі бір жазаны жеке-дара тағайындау Жаза
тағайындаудың жалпы негіздері деп аталатын арнайы ережелерге сәйкес
жүргізіледі. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері жөнінде алғаш рет 1958 жылы
КСРО қылмыстық заңдарында өз көрінісін тапқан. Сонымен қатар бұл норма
кейінен Қазақ ССР-нің 1959 жылғы қылмыстық кодексінде көрініс тапты.
Бұдан бізге бұл норманың кеңес уақыты кезінде де қолданылғаны белгілі болды
[15, 104б.]. Қазақ ССР-ң қылмыстық кодексінде бұл норма 34-бапта
көрсетілген еді. Қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасының 1997 жылы
қабылданған жаңа қылмыстық кодексінде жаза тағайындаудың жалпы негіздері
52-бапта көрініс тапқан. Жалпы жаза тағайындау дегеніміз – жасалған
қылмыста айыпты деп танылған адамға айыптау үкімін шығарарда қылмыстық
ықпал жасаудың нақты шарасын соттың таңдауы [16, 92б.].
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда негізінен кінәлінің жеке дара
жауапкершілік приципін басшылыққа алады. Сотталушының нақты қылмысты
істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған істеген қылмысы үшін
жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген шекті мөлшерде
ғана жаза тағайындайды. Мұндай ретте, жаза әділ, әрі заң талаптарына
толық сай болуы үшін, сөз жоқ істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің
жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Міне тек осы мәселелерді есепке
алынған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.
Жалпы жаза тағайындау бұл сотқа Конституциялық заңмен берілетін
өкілеттілігі, сондықтанда жаза тағайындау өте күрделі де маңызды деп
есептеледі. Жаза тағайындау, яғни айыптау үкімін шығарарда жаза таңдау сот
қызметіндегі маңызды да жауапты сәт болып табылады.
Бұл жайында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының
24.08.1993 жылғы Жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтау туралы
№3 Қаулысында айылған. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30-сәуірдегі Жаза тағайындағанда
соттардың заңдылықты сақтау туралы жаңа қаулысында да айтылған болатын.
Жаза мақсатының жүзеге асырылуы көбіне тағайындалатын жазаға байланысты
болады. Жазаның тағайындалуы әлеуметтік әділеттіліктің қалпына келуіне,
сотталған адамның түзелуіне, сотталғанның, басқа адамдардың да жаңа
қылмыс жасамауын болдырмауға көмегін тигізеді. Бұл мақсатқа қол
жеткізу үшін жаза дәлелді де әділ болуға тиіс. Қылмыс жасаған адамға,
делінген Қылмыстық кодекстің 52-бабында, оның түзелуі және жаңа
қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға
тиіс. Сол сияқты сот жаза тағайындау барысында келесідей қағидаларды
басшылыққа алуы тиіс. Олар қылмыстық заңның жалпы құқықтық және салалық
арнаулы қағидаларының нақты көрінісі болып табылады. Жаза тағайындаудың
негізінде жатқан қағидалар мыналар: Заңдылық, адамгершілік, жазаның
әділеттілігі, жазаның дәлелділігі және үкімде оның себебінің міндетті
түрде көрсетілуі, жазаны жеке даралау, қылмыстық қудалау шараларын
үнемдеу. Бұл қағидалар қылмыстық кодекстің нормаларында өз көрінісін
табады.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері дегеніміз - әрбір нақты іс
бойынша жаза тағайындау кезінде сот басшылыққа алуы тиіс заңмен
бекітілген белгілер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негіздері
ретінде жазаның әділеттілігі, мақсатқа лайықтылығы, тиімділігі айтылады.
Қылмыстық кодекстің 52- бабы 1- бөлігінде Қылмыс жасауға айыпты деп
танылған адамға Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында
белгіленген шекте және Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері
ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады делінген. Жаза егер ол
жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауіптілік сипаты мен
дәрежесіне, кінәлінің жеке тұлғасына және қылмысты жасау жағдайларына
сәйкес тағайындалатын болса әділетті деп танылады. Мұнда сәйкес термині
бір ғана ұқсастық емес, тепе-теңдік деген мағынада қолданылады,
яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес сонымен қатар
әлеуметтік жағынан және арифметикалық жағынанда емес, заңдық жағынан
тең болуы керек дегенді білдіреді. Сонымен бірге, жаза мәні жағынан
заңды және негізді болуы керек. Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап
қоғамның барлық мүшелері заңды, негізді және көз жетерлік жаза ретінде
қабылдаса ғана ол әділетті деп танылады. Тағайындалатын жазаның заңға
сәйкестік талаптары ерекше маңызды. Жасалған қылмыстың қауіптілігін
бағалай отырып, сот ең алдымен, аталған қылмыстың түріне Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөліміндегі заң шығарушының берген бағасын ескеруі
керек. Сондықтан, әділетті жаза тағайындаудың міндетті алғы шарттары
ретінде қылмыстың нақты заңдық саралануы саналады. Қылмыстық
саралаудағы қате әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады. Жазаның
мақсатқа лайықтығы дегеніміз - соттың тағайындаған мәжбүрлеу шарасының
сотталған адамға оң ықпал етуге сәйкес келуі талабын білдіреді. Соттың
таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткізудің жеткілікті
құралы болуы керек. Осыған байланысты Қылмыстық кодекстің 52 –
бабының 2-бөлігінде Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа
қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы
тиіс деп көрсетілген. Қылмыстық заң сотты жаза тағайындау кезінде
жаза мақсаттарының біреуіне қол жеткізу болып саналатын – жазаның
сотталған адамның түзелуіне әсер ететіндігін көре білуді және жасалған
қылмыспен қылмыскерді сипаттайтын барлық мән-жайларды ескере отырып,
жазаның мүмкіндігінше ең қатаң емес түрін дұрыс тағайындауды білуді,
оның мөлшерін анықтауды міндеттейді.Сот жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелерін ескере отырып жаза тағайындайды.
Жаза тағайындау кезінде сот мына жағдайларды міндетті түрде
ескеруі тиіс:
1) Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі;
2) Кінәлінің жеке басы;
3) Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы;
4) Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар;
5) Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар;
6)Тағайындалатын жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі – бұл Қылмыстық кодексте
қарастырылған іс - әрекеттің қылмыстық заңмен қорғалатын объектілерге
нақты зиян келтіру немесе нақты зиян келтіру қаупін тудыруының
объективті қасиеті. Әрбір қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық құқық
теориясында екі категорияға: Қоғамға қауіптілік сипаты, яғни сапалық
белгісі және қоғамға қауіптілік дәрежесі ол сандық белгісі арқылы
ашылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты – Қылмыстың сапалық категориясы,
ол ең алдымен, қол сұғушылық объектісінің ерекшелігімен, яғни
объектінің қоғам мен мемлекет үшін құндылығымен, қылмыс нәтижесінде
келтірілген зиянның мөлшерімен және т.б. жағдайларымен анықталады.
Барлық қылмыстар бір-бірінен осы қоғамға қауіптілік сипаты бойынша
ерекшеленеді.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі – қылмыстың сандық
категориясы. Бұл жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешіледі.
Ол ең алдымен қылмыс құрамының белгілерімен, объектіге келтірілген
зардаптың мөлшері мен сипаты; кінәнің нысаны, мақсат пен ниет;
қылмыстың жасалу тәсілі; субъектінің ерекшелігі және т.б. жағдайлармен
анықталады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі көбінесе қылмыстың
объективтік жағымен, ал қоғамға қауіптілік сипаты - қылмыстың
объектісімен және субъективтік жағымен сипатталады. Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30- сәуірдегі
Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы
туралы қаулысының 2- тармағына сәйкес жасалған қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтағанда, соттар қылмыстың ауырлығын анықтау
тәртібін реттейтін Қылмыстық кодекстің 10- бабы талаптарын, сондай-ақ
нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі, жасалған қылмыстық
жағдай мен кезеңі, одан болған ауырпалық, сотталушылардың
әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты және т.б. )
жағдайлардың барлығы ескерілуі тиіс. [17,18 б.]. Жасалған қылмыстың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтау кезінде нақты іс бойынша
жинақталған барлық объективтік және субъективтік белгілерін есепке алу
қажет.
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және
объективті түрде тексеруі тиіс. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын,
еңбекке қабілеттілігі мен қатыстылығын, білімін, сотталғандығы туралы
мәліметтерді, сонымен бірге сотталушының отбасы анықталғаннан кейін
тағайындалған жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың
жағдайына қандай әсер ететінін ескеруі қажет [18, 50-52 б.].
Қылмыстық кодекстің 52- бабына сәйкес жаза тағайындаудың жалпы
негіздері мынандай үш критерийден тұрады:
1) Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі сол қылмыс үшін
жауаптылық көзделетін баптар шегінде;
2)Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайларды
ескеріп;
3) қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін, айыпкердің
жеке басын, қылмысқа дейінгі және оны жасағаннан кейінгі оның міне-
құлқын, жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды,
сондай-ақ тағайындалатын жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына
ықпалын ескеріп белгілейді.
Осы критерийлерді қарастырайық:
1.Сот жазаны Қылмыстық кодекстің тиісті баптарында белгіленген шекте
жаза тағайындайды. Бұл – сот жазаны Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінің айыпкер жасаған қылмыс сараланатын баптың санкциясы шегінде
ғана тағайындай алады деген ұғым. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 264 -
бабының 2-бөлігінің санкциясы екі жылдан жеті жылға дейін мерзімге
бас бостандығынан айыруды көздейді. Қылмыстық кодекстің осы нормасы
бойынша соттағанда сот бұл баптың санкциясы бойынша белгіленген ең көп
және ең аз мерзімдер шегінде жаза тағайындауға тиіс.
Нақты жағдайға байланысты жаза тағайындауда санкция түрінің
маңыздылығы бар. Өзінің түріне қарай қылмыстық кодекстегі санкциялардың
көбі салыстырмалы – анықталған, яғни жазаның түрі, оның жоғарғы және
төменгі шектері көрсетілген. Мұндай санкциялар жазаны жеке даралау
үшін үлкен мүмкіндіктер береді.
Балама санкцияларда екі және оданда көп негізгі жазалар көрсетіледі,
сот оның кез келгенін таңдай алды. Қылмыстық кодекстің санкциялардың
көпшілігі балама. Олар жазаны жеке даралауға, оның мерзімі мен түрін
анықтауға көп мүмкіндік береді. Қандай жағдай болса да, сот Ерекше
бөлімнің бабындағы ең жоғарғыдан, яғни жоғарғы шектен жоғарғы жаза
тағайындай алмайды. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 264- бабының 2- бөлігі
бойынша жеті жыл.
Егер сот оған жол берсе, онда жаза тағайындаудағы принцип бұзылады.
Бірақ, Қылмыстық кодекстің 55 – бабында көзделген мән- жайлар болса,
сот Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің бабындағы санкцияда
көзделген ең төменгіден, яғни төменгі шектен төмен жаза тағайындай
алады. Бұл жаза тағайындаудағы адамгершілік принципінің өзінше
көрінісі.
2. Сот жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде қарастырылған
жағдайларды ескеріп тағайындайды. Бұл жазаның кейбір түрлерін
қолданудың мақсатына, түрлеріне, шарттарына, сондай-ақ жаза тағайындау
тәртібіне қатысы бар Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінде
қарастырылған жағдайларды соттың басшылыққа алуы тиіс екендігін
көрсетеді. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 359 – бабындағы санкцияда екі
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза
көзделген. Бұл бап бойынша бас бостандығынан айырудың ең аз мерзімі,
Қылмыстық кодекстің 48-бабындағы жағдайларды ескергенде, алты ай деп
белгіленген. Қылмыстық кодекстің осы нормасы бойынша соттағанда сот
алты айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындау керек.
Жаза тағайындай отырып, сот қаралған іс бойынша толық тұжырым
жасайды, жазалаудағы мақсатқа жету үшін жазаның қандай түрі және
мерзімі жеткілікті екендігін анықтайды. Мысалы, аяқталмаған қылмысты
жасағаны үшін айыпталған адамға жаза тағайындағанда сот қылмыстың
ақырына дейін жетпеуіне себеп болған мән-жайларды есепке алу жөніндегі
Қылмыстық кодекстің 56- бабының 1-бөлігінің талаптарын ескереді.Қатысып
жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде, оны жасауға адамның іс
жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесі, оның келтірілген немесе келтіруі
мүмкін зиянның сипаты мен мөлшері жөніндегі Қылмыстық кодекстің 57-
баптың 1 – бөлігіндегі жағдайды соттың ескеруі тиіс.Егер адам бұлтартпау
шарасы ретінде қамауда ұсталса, онда үкім заңды күшіне енгенше қамауда
ұсталған уақыты бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның мерзіміне
жатқызу жөніндегі Қылмыстық кодекстің 62- баптың 3- бөлігінің талабын
соттың ескеруі қажет. Жаза тағайындай отырып, сот Қылмыстық кодекстің
38-бабында белгіленген мақсаттарды көздейді. Егер қылмыстардың жиынтығы
бойынша немесе үкімдердің жиынтығы орын алса, онда сот Қылмыстық
кодекстің 58,60,61- баптарында белгіленген тәртіп бойынша, ал қайталанған
қылмыс бойынша Қылмыстық кодекстің 59- бабында белгіленген тәртіп
бойынша жаза тағайындалады. Соттың Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде
қарастырылған басқа жағдайларды да ескеруі қажет. Атап айтқанда,
шартты түрде соттау немесе жаза өтеуді кейінге қалдыру мүмкіндіктерін
қарастырады . (Қылмыстық кодекстің 63,72,74- баптары )
Жаза тағайындау кезінде қылмыстық заңның жалпы бөлімінде
қарастырылған жағдайларды соттың елемеуі әділқазылық жасағанда
заңдылықтың өрескел бұзылуы болып табылады, ол дәлелсіз үкім
шығаруға әкеп соғады.
3. Жаза тағайындаған кезде қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік
дәрәжесін, айыпкердің жеке басын, сондай-ақ жауаптылық пен жазаны
ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды соттың ескеруі қажет. Жаңа
қылмыстық заң, осы аталғандардан басқа, айыпкердің қылмыс жасағанға
дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқын, сондай-ақ тағайындалған жазаның
сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы
адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын ескеруді міндеттейді.Жаза
тағайындаудың және қылмыстың қайталануының алдын алудың тиімділігі
қылмыстың жан-жақты, дұрыс бағалануына тікелей байланысты. Жасалған
қылмысты қоғамға онша қауіп төндірмейтін адамдарға бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жаза қолданған дұрыс, және керісінше, ауыр
қылмыс қылмыс жасаған адамға сот қатаң жаза тағайындау керек, себебі
ондай әрекет жасаған адамның бойын қоғамға жат қылық жайлап алған, одан
арылту үшін оны ұзақ уақыт көзден таса қылмай тәрбиелеу қажет.
Қылмыстың қоғамға қауіпті сипаты, бәрінен бұрын, қастандық жасалған
нысан бойынша анықталады – жасалған қылмыстан қандай қоғамдық
қатынастар бұзлады немесе бұзылу қауіпі туады, яғни бұл қоғамға
қауіптіліктің сапалық сипаттамасы. Осы тұрғыдан алғанда қандай да
болсын адам өлтірудің ар-ұждан мен қадір-қасиетке қастандық жасаудан
айырмашылығы бар, денсаулыққа қарсы қылмыстың мүліктік қылмыстан
айырмашылығы бар.
Қоғамға қауіптілік тұрғысынан қылмыс жасаудың себептері де,
тәсілдері де, басқа мән-жайлар да маңызды рөл атқарады. Мысалы, аса
қатыгездікпен, бұзақылық ниетпен немесе жәбірленушінің мүшелерін
немесе тінін пайдалану мақсатында қасақана адам өлтіру (Қылмыстық
кодекстің 96-бабының д, и, м тармақтары ) қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде жасалған кісі өлтіруге қарағанда (Қылмыстық кодекстің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz