Әбілхайыр хан

I. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлімі:

а) Әбілхайыр ханның тарихи ақиқатымен тайғанақ аңыздары

б) Халқым деп, даламызды қорғаған батыр бабаларынын бірі . Әбілхайыр

в) Әбілхайырдың туғанына 310 жыл

ІІІ. Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Әбілхайырдың тарих сахнасынан алғаш рет көрініс беруі 1716 жылдан басталады.Бұл – тарихшы Левшиннің сөзімен айтсақ , «қазақ ордаларының нағыз Ликургі » - әз – Тәуке дәуірінің аяқталып, сол әз – Тәуке жүзеге асыра білген ұлттық,халықтық бірліктің қайтадан тігісінен сөгіле бастаған кезі еді.
Қазақ елінің ішкі жағдайын қапысыз біліп отырған сыртқы жау өз дегенін істеп қалуға тырысты.Айта кететін нәрсе - халық бірлігінің бұзылуы Тәуке саясатының осалдығынан емес-ті, әлі де тұтас ел болып ұйып үлгермеген, сұлтандар партияларының ықпалынан шыға алмаған (төресіз ел болмас – сол идеологияның құрал - мәтелі) қазақ халқының объективті шындығы еді.Сол тарихи жағдайда қазақ жеріне шығыстан ежелгі жауы – жоңғар, батыстан Еділ қалмақтары мен башқұрттар, солтүстіктен сібір қазақтары, оңтүстік Атырау жағалауынан парсылар мен түрікпендер көз аларта бастады.
1716 жылы Еділ қалмақтары мен башқұрттардың, сібір қазақтарының Кіші жүз жеріне басып кіруі айтылып жүрген «Ақтабан шұбырынды» кезеңінен жеңіп болған жоқ.Еділ,Жайық, Ойыл, Жем, Елек, Ырғыз, Торғай бойындағы жалпақ ел жаудың тонауына ұшырады. Кіші жүз жұрты қалың жаумен жеке соғысты, қазақ жұртшылығының қай қиырынан да көмек болған жоқ. Сол қиын тұста Әбілхайыр сұлтан Есет, Бөкенбай, Тойғұлы мен Қосқадам, Шолан, Тоқпан, Сабытай,Байқазақ,Тайлақ сияқты көптеген батырлар мен көсемдер күш қосып, халықты жауға қарсы көтергенді-ді.Дәл осы соғыс тұсында-ақ Әбілхайыр өзінің әскери дарынымен, жеке батырлығымен, ақылдылығымен көзге түсіп, қол бастады. Кіші жүзбен іргелес отырған Арғын, Қыншақ, Керей, Уақ тайпаларының ірі бөліктерінің Әбілхайыр қоластына табиғи түрде топтплуына себепкер болған ортақ қауіп-қатер, мүдденің бірлігі еді. Қазақ батырларының басын қоса білген Әбілхайыр әскери қимылдарды да шебер ұйымдастырды. Бірінші соққыны Ресей жеріне көктей өтіп барып, Еділ қалмақтарына берді.

1. «Егемен Қазақстан» газеті 16 желтоқсан, 1998жыл

2.«Атамекен» газеті 1 желтоқсан, 1999жыл

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

I. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлімі:

а) Әбілхайыр ханның тарихи ақиқатымен тайғанақ аңыздары

б) Халқым деп, даламызды қорғаған батыр бабаларынын бірі -
Әбілхайыр

в) Әбілхайырдың туғанына 310 жыл

ІІІ. Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

А) Әбілхайыр ханның тарихи ақиқатымен тайғанақ аңыздары

Әбілхайырдың тарих сахнасынан алғаш рет көрініс беруі 1716 жылдан
басталады.Бұл – тарихшы Левшиннің сөзімен айтсақ , қазақ ордаларының нағыз
Ликургі - әз – Тәуке дәуірінің аяқталып, сол әз – Тәуке жүзеге асыра
білген ұлттық,халықтық бірліктің қайтадан тігісінен сөгіле бастаған кезі
еді.
Қазақ елінің ішкі жағдайын қапысыз біліп отырған сыртқы жау өз дегенін
істеп қалуға тырысты.Айта кететін нәрсе - халық бірлігінің бұзылуы Тәуке
саясатының осалдығынан емес-ті, әлі де тұтас ел болып ұйып үлгермеген,
сұлтандар партияларының ықпалынан шыға алмаған (төресіз ел болмас – сол
идеологияның құрал - мәтелі) қазақ халқының объективті шындығы еді.Сол
тарихи жағдайда қазақ жеріне шығыстан ежелгі жауы – жоңғар, батыстан Еділ
қалмақтары мен башқұрттар, солтүстіктен сібір қазақтары, оңтүстік Атырау
жағалауынан парсылар мен түрікпендер көз аларта бастады.
1716 жылы Еділ қалмақтары мен башқұрттардың, сібір қазақтарының Кіші
жүз жеріне басып кіруі айтылып жүрген Ақтабан шұбырынды кезеңінен жеңіп
болған жоқ.Еділ,Жайық, Ойыл, Жем, Елек, Ырғыз, Торғай бойындағы жалпақ ел
жаудың тонауына ұшырады. Кіші жүз жұрты қалың жаумен жеке соғысты, қазақ
жұртшылығының қай қиырынан да көмек болған жоқ. Сол қиын тұста Әбілхайыр
сұлтан Есет, Бөкенбай, Тойғұлы мен Қосқадам, Шолан, Тоқпан,
Сабытай,Байқазақ,Тайлақ сияқты көптеген батырлар мен көсемдер күш қосып,
халықты жауға қарсы көтергенді-ді.Дәл осы соғыс тұсында-ақ Әбілхайыр өзінің
әскери дарынымен, жеке батырлығымен, ақылдылығымен көзге түсіп, қол
бастады. Кіші жүзбен іргелес отырған Арғын, Қыншақ, Керей, Уақ тайпаларының
ірі бөліктерінің Әбілхайыр қоластына табиғи түрде топтплуына себепкер
болған ортақ қауіп-қатер, мүдденің бірлігі еді. Қазақ батырларының басын
қоса білген Әбілхайыр әскери қимылдарды да шебер ұйымдастырды. Бірінші
соққыны Ресей жеріне көктей өтіп барып, Еділ қалмақтарына берді. Содан соң
башқұрттарды қирата жеңіп, 1717 жылы Қазан губерниясының шебіне еніп,
Новошелинск қаласын талқандап, орасан зор әскери олжамен, қыруар тұтқынмен
қазақ жеріне қайтып оралды. Осы жорық туралы жазған А.И. Левшин: Осы
шабуылды жасаған Әбілхайыр ханның қоластындағылары еді, осы әрекет өзіне
таңылып, өз бәсекелесі үшін босқа күйіп, жазаға тартылам ба деп қорыққан
Қайып хан 1718 жылы бірінші Петрге хат жолдап, оны мәңгі татулыққа және
одақтастыққа шақырды дейді. 1717 жылы Қайып Әбілхайырды Дүрбін-Ойратқа
жорық ұйымдастыруға көндіреді. Жолы кіші, әрі әскері дарыны мен ерлігі,
сесі басым Әбілхайыр 30 мың әскері барқазақ қолына сардар сайланады. 3 күн
бойғы ұрыста 30 мыңдық Әбілхайыр қолына басқа тараптан ешкім көмекке
келмейді деп, күшін еселеп алған қалмақтар осы жолы қазақтарды орасан зор
шығынға ұшыратады. Осы жеңілістен соң ықпалы жоқ, жігерсіз Қайып ханнан ел
бастағандар да күдер үзген сияқты. Арыс, Шаян, Бөген өзендері алқабындағы
елді қалмақтар ойсырата шауып, тонауға салстыны да осы тұс. 1718 жылы
талайсыз Қайып хан кісі қолынан өледі. Тақ үшін болған сұлтандар арасындағы
қырқыста қазақ шонжарлары өз мүдделерінің үстем болуы үшін азулы, жігерлі
әрі заңды мұрагерлерді шеттетіл, әз-Тәукенің жуас, жігерсіз ұлы Болатты хан
көтереді. Бұл онсыз да әлсіреп тұрған қазақ ордасының іргесін сөгіп тынған
оқиға болды. Батыс және солтүстік батыс аймақтың жұрты енді өз қамын
ойлауға көшті. Сөйтіп, Кіші Жүз Әбілхайырды хан көтерді. Бұл да объективті
құбылыс еді. Хан қоластына Кіші жүз тайпаларымен қатар Орта жүздің бірқатар
тайпалары да кірді. Сыртқы жауларға тойтарыс берудің, ел болып бірігудің
басталғаны да осы тұста. Әбілхайыр тайпалар көсемдерімен де, батырлармен де
тіл табысып, өз хандығының шымыр бірлігін сақтай білді. Табын Бөкенбай,
тама Есет, Байбақты Шолан, адай Ақпан, Сабатай,Тобылды, Есенқұл, алтын
Сәлтеке,Тойғұлы, Қосқадам, беріш Есболат, Итемген, әлім Киікбай, Жаулыбай,
Саурық, Тайлақ, басқа да қағазға есімі түспеген батырлардың бірлік пен
татулық үлгісін көрсеткені де осы кезең. Бұл-Әбілхайырдың билеушілік
шеберлігі мен ерлігінің, ел алдындағы орасан беделінің дабырасыз-ақ
мойындалғандығының белгісі. 1710
жылы Қарақұмда қазақтың үш жүзінің игі жақсылары кеңес құрды. Қазақ ішіне
сыналай еніп алған қалмақтың қарулы күшін кері ығыстыру мәселесін осы кеңес
талқылаған-ды. Жонғарлардың қазақ жерін жаулап алуы ұмтылуы 1618 жылдан
басталған еді. Хо-Өрлік тайшының бос жатқан Сібір жеріне 50 мың түтін
жұртымен көшкені, суыққа шыдамай, Еділ бойына ығысатыны да осы жылы. Ал
Монғолияның батыс бөлігіндегі жоңғарлардың басын біріктірген Қара-хуланның
ұлы Хотоқосын Батор 1635 жылы манчжурлардың Қытайға шабуыл жасаған
кезіндегі қарбаласты пайдаланып, дербес Жоңғар хандығын құрған. Далай Лама
оған Ерден Батор қонтайшы атағын лайықтап, батасын берген. Жоңғар
мемлекетін тіктеп, айбынды да осы. Одан билік тізгісін алған Қалдан (Бошақ,
Бошақты) Қытайға да, Қазақ жеріне де үздіксізжорық жасап, мемлекет іргесін
кеңейткен еді. Еділ қалмақтарын қаруландырған Ресей үлкен геосаяси ойынға
кірісті. 1697 жылы Қалдан Бошақты у ішіп өлгеннен кейін таққа әйгілі Себен
Рабтан қонтайшы отырғаны мәлім. Ол шығыс майданда да ықпалын күшейтті.
Қалмақ әскері қазақ даласына сыналап еніп, қоныстана бастады. 1710 жылғы
кеңесте қазақ қолының бас сардары болып табын Бөкенбай тағайындалды.
Әбілхайырдың жауынгерлік ерлігімен де, ақыл-ойымен де тұңғыш көзге түсетіні
осы кез. Бұл кезде Тәуке тірі. Қалмақтар Ырғыз, Торғай өзендері қосылатын
тұсқа тақап келіп, басып алып,Нұра тауының етегіне әскери бекініс салған.
Мақсаты-бір жағы Ұлытауға, екінші шеті Мұғалжарға тірелетін алқапты уысында
ұстай отырып, далаға одан әрі ендеп кіріп. Еділ қалмақтарына күш қосу
арқылы ұлы жорықты бітіру болған секілді. Мұны, сірә, Ресей де құптаған
болар.Әбілхайыр мен Бөкенбайдың ұлы достығы да осы майданнан бастау алған.
Сол алыс күндердің ескерткішіндей болып Ырғыз жерінде әйгілі Бөкенбай
шоқысы тұр. Қазақтың әйгілі жазушысы һәм білімдары Әбіш Кекілбаевтың
Үркер романында басым болған оқиғалар осы шоқы тұрған алқапта өтеді. Бұл
– тарихи хатқа түскен ақиқат.
Қазақтың хас батырлары қанжығалы Бөгенбай, шақпақ Жәнібек, қаракерей
Қабанбай, бәсентиін Малайсары, Кіші жүз марқасқалары Бөкенбай, Тайлақ,
Есет, Ақпан, Киікбай сияқтылардың бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып,
ұлы бірлік арқасында жоңғар әскерінің тауын шағып, бетін қайтаратыны осы
тұс, осы дәуір-дәуірден...Ырғыз өзенінің түбегіне мыңдаған қалмақты
тықсырып әкеп қоршап, талғандаған жер қазір Қалмақ қырылған аталады.
Қалмақ бекінісінің талқаны шыққан жұрты күні бүгінге дейін Күйген қала
аталады. Сол жолы бас сардарлыққа Бөкенбайдың Әбілхайыр сұлтан ұсынған
деген әңгіме де аузында. 1730 жылы қазақ әскері жоңғарларды өз ұлыстарына
дейін түріп қуып тастаған-ды. Қазақ бірлігінің жарқын көрінісі де сол
жылдардағы осы жеңіс болатын...
Ақтабан шұбырынды басталды. 1723 жылы Қытай боғдыханы өлді. Дәл осы
сәтті күткендей Себен Рабтанның екінші ұлы Шона-Доба қалың әскермен қазақ
жеріне басып кірді. Жоңғарлар күллі оңтүстікті, Тәшкент мен Сауранды,
Түркестан мен Шу, Арыс бойын басып алды. Елімайлап босқан елдің бір тобы
Ырғыз, Торғай бойына қарай шұбырды, енді біреулері Хиуа, Бұқара, Самарқан
асты... Қанды қырғын, қатерлі жау қазақ тайпаларын қайта біріктірді. Озық
ойлы, кемеңгер билер Төле, Қазыбек, Ақсуат, Малайсарылар (би) халықты
бірлікке шақырды. Жоңғар қолы шеп құрып отырған Торғай, Ырғыз алқабындағы
қазақтардың әскерінен аттап, ары бара алмауы-майдан шебі күшті еді. 1726
жылға дейін болған үзік-үзік шабуылдар болашақ ірі шайқастың әзірлігі еді.
Қазақ қолы ес жиып, күш біріктіріп алды. Сол жылдарғы әскери қимылдарды да
Әбілхайыр хан басқарғаны хақ. Осы кезге дейін-ақ қазақ қолының бас сардары
болып келген Әбілхайырды 1726 жылы Ордабасында болған ұлы құрылтай күллі
қазақ әскерінің бас қолбашысы етіп ресми түрде бекітті.Бұл зандылық
болатын. Соғыстардың талайын бастан өткерген дана қолбасшының мол
тәжірибесі мен қазақ батырлары алдындағы теңдессіз беделі осы шешімге
себепкер болса керек.Бұдан бұрын да соғыстың ауыр сынын бірге кешкен
белгілі батырлармен бірге қимылдаған Әбілхайыр жоңғар әскерін ә бегенде-ақ
ығысуға мәжбүр етті де, 1728 жылы Бұлантының Сарусыға құяр тұсында болған
әйгілі ұрыста үзілді-кесілді талқандады. Қалмақтардың мысын құртып, қалың
қазаққа жеңіске деген сенім сыйлаған осы ұрыс еді. Шындыққа жүгінсек, сол
ұрыстан соң қалмақтың да айдарынан жел есе қойған жоқ. Кейінірек өз
саясатының ұпайын ешкімге жіберіп көрмеген Қытай (Куликово) шайқастан
әскери, саяси тұрғыдан еш кем емес-ті. Ұлы жүз жері әлі де жоңғарлар
аяғының астында жатыр еді. 1730 жылы Әбілхайыр бастаған қол Сарыарқаны
көктей өтіп, Балқаш көлі маңындағы жоңғарларды шапты. Бұл жолы сан жағынан
басым түскен жоңғарларды Әбілхайыр қолы әскери тәсілмен жеңді.
Дәл осы тұста батыс пен терістіктегі ата жау қайтадан атқа мінген еді.
1729жылдың 30 жылдары Әбілхайыр ат басын кері бұрып, Еділ қалмақтары мен
башқұрттарға тағы да тойтарыс берді. П.И.Рычков Орынбор тарихы атты
еңбегінде сол кезде қалыптасқан қиын жағдайды тәптіштей жазады. Орыс боданы
болған башқұрт пен қалмақ бір жағынан жоңғар, екінші жағынан мазабермеген
қазақтардың жағдайы қиындады, әрі баяғы. Тәуке тұсындағы бірлік те жоғалып,
саяси билік үшін күрес дала билеушілерін бөлшектеп жібергенде рас еді. Озық
ойлы саясаткер Әбілхайыр 1730 жылы башқұрт старшыны Алдарға өз адамдарын
ертіп Уфаға елшілік аттандырды, орыс патшасына бодан болу туралы өтініш
жолдады. Уфа воеводасы Бутурлин арқылы патшаға жеткізілген өтініштегі
айтылған мәселе мынадай еді: Жоңғар билеушісі мен оның қалмақтарынан
қазақтар запы болды, егер ұлы мәртебелі император өз қамқорлығына алса
қазақтар жоңғарлардан өз иелігін қайтарып алар еді. Бұл өтініштің соңы
немен аяқталғаны белгілі 1731 жылы Ресей елшісі Тевкелев Әбілхайыр ордасына
келді. Кейін табылған құжаттар бойынша, Еділ қалмақтары Әбілхайыр ордасының
Ресейге қосылмауы үшін амал іздейді, қазақтарды Ресей елшісі мен
Әбілхайырға қарсы айдап салмақ болады. Бұл-қазақтарды дауға қалдыру үшін
жасалған амал еді. Әбілхайыр майдандас, қандыкөйлек досы Бөкенбайды
шақыртып, халықты жиып, бодандық жөнін түсіндіреді. Халық хан шешімі
дұрыс, бейбіт өмір сүрсек тірі сүйекке ет бітеді, ел болып оңаламыз хан
шешіміне келіспесек, ұстағанның қолы, тістегеннің аузында кетеміз деген
ұйғарымға келеді. Сөйтіп, 1731 жылы қазанның 10-ы күні Әбілхайыр бір
кездері күллі қазақ қолын қалмаққа қарсы тастүйін етіп көтере білген тұста,
Ырғыз бойындағы Мәнітөбеде Ресей бодандығын қабылдады. Тарихшыларымыздың
кейбірі Әбілхайырдан сатқын жасағысы келеді. Бұл, сірә, тайыздықтың
салдары болар. Орыс империясына арқа сүйеу-ол кезде қазақтар үшін жалғыз
ғана жол еді. Мәселен, 1732 жылы Батыр сұлтан, 1733 жылы Сәмеке хан, 1734
жылы Ұлы жүз билеушілері Қодар, Төле, Сатай, Ханкелді, 1738 жылы Әбілмәмбет
пен Абылай, 1735 жылы Барақ сұлтан орыс бодандығын қабылдауға өтініш
жасады.
Әбілхайыр бодан болдым екен деп ешкімге жағасын бастырғысы келмеді.
1736,1738 жылдары елінің мазасын ала берген соң Еділ қалмақтарының жерін
түгелдей шауып алды. Орынбор комиссиясының бастығы Татищев 1738 жылы жарлық
шығарып, Әбілхайырды соғысты тоқтауға әзер көндіреді. Сол жылы Әбілхайыр
көтеріліс ашқан башқұрттарға келіп, бұрынғы жауына қожалық жүргізеді.
Әбілхайырдан орыс наместнигі Татищевте қатты сескенгенге ұқсайды. Сол
жылдары ел ішіндегі Татищевтің маңында сегіз мыңдай еділ қалмағы бар
деген қауесетті естіп, Бөкенбайды аттандырған Әбілхайыр соңынан орыс
әкімінің шақыруымен Орынборға таяп келіп шатыр тігеді. Орыс әкіміне сенбей,
қитығады. Ақыры, Татищев оны ерекше құрметпен қабылдағанын П.И.Рычков
тәптіштей жазған.
1739 жылдың 17 маусымында Татищевтің орнын басқан генерал-лейтенант,
князь Василий Урусовқа тамыздың 28-і күні Орта жүз ханы Әбілмәмбет пен
сұлтан Абылай келген. Олар да бодан болуға өтініш айтқан. Соларға берілген
салтанатты қонақасыға арнайы шақырылған Әбілхайыр келмей қалады. Ханның бұл
қылығынан сескенген Урусов арнайы тарту-таралғысын, грамотасын беріп,
Әбілхайырға поручик Дмитрий Гладышевті жібереді.
1741 жылы парсы шахы Хиуаны шауып алды. әбілхайыр геодезист Муравинді
жіберіп, шах бұл жерді маған сыйласын деген сәлем айтады. Шах көп адамды
тұтқындап, парсыға қайтады. Ол кетісімен көтерілген халық парсы шахы сайлап
кеткен ханды өлтіріп. әбілхайырдың ұлы Нұралыны хан көтереді. Нұралы кейін
қазақ арасына оралған. Осы деректердің өзі Әбілхайырдың қандай ірі
қацраткер болғанын, онын сол тұстағы саясаттағы салмағын айқындай түседі.

Б) Халқым деп, даламызды қорғаған батыр бабаларының бірі -
Әбілхайыр

Халқым деп, елім деп еңірегенде етегі тола, түн қатып, түс қашып, ата
жаумен қидаласқан, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен далиған
даламызды қорғаған батыр бабалардың тарихи тұлғаның бірі -
Әбілхайыр.Әбілхайырдың үш жүздің, яғни қазақ жұртының ұлы ханы болуды
мансұқ еткенін ешкім жоққа шығармайды. Ал, 1726 жылы бүкіл қазақ әскерінің
қолбасшысы болып, кейін 1729 жылы Аңырақай шайқасындағы жоңғарларға қарсы
алғашқы тамаша жеңістен кейін ұрыс даласынан кетуін бірқатар қаламгерлер
айтқан. Қазақ КСР-ы тарихының Қазақстан мен Россияның ХVII ғасырдың
басындағы өзара қатысы деген тарауында қазақ жұртының ұлы ханы, халқының
бірлігі мен ынтымағын қалыптастыруда теңдесі жоқ. Тәуке хан 1696 жылы қазан
айында Ресей патшасы бірінші Петрге Т.Қ.Аталықовты елші ретінде жіберіп,
Одақтас ел болалық, өзара қатынасып, сауданы нығайтайық деген ұсыныс
жасайды. Бұл кезде Әбілхайыр бар болғаны үш-ақ жаста еді.
Жоңғарлардың қазақ жеріне жорығы 1640 жылдан басталып, тура бір
ғасырдан астам уақытқа созылды. Оған ХVII ғасырдың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.