Гидрологиялық есептеулер мен гидрологиялық болжаулар пәні бойынша өндірістік практика есебі

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ БОЛЖАУЛАРДЫҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... .. 4
1.1 Гидрологиялық құбылыстардың болашақ жағдайын бағалау ... ... 4
1.2 Қазақстандағы гидроболжаулардың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... .. 5
1.3 Гидроболжаулар қызметінің даму бағытының артықшылықтары.. 6
1.4 КН.15 кодын шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.5 Күнделікті гидрологиялық бюллетень ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
2 КҮРТІ ӨЗЕНІНІҢ ФИЗИКА.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... 9
2.1Сәуір. қыркүйек және сәуір.маусым кезеңдері бойынша судың орташа шығынын болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Мамыр айына болжау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Маусым айына болжау жасау
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГИДРОЕСЕПТЕУЛЕР ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ...
Гидрологиялық құбылыстар мен процестерді математикалық модельдеу ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Өндірістік практика гидрологиялық есептеулер мен гидрологиялық болжаулар пәндері бойынша өтілді. Қазгидрометтегі Гидрометорталықтағы гидроболжаулар және гидроесептеулер бөлімінде жүргізілді.
Гидроболжаулар бөлімінде бекеттерден келетін хаттарды КН-15 коды бойынша шешіп, күнделікті журналдарға енгізілді. Су өтіміне болжау жасалынды.
Ал гидрологиялық есептеулер бөлімінде қазіргі уақытта су ресурстарын нақты есептеп, бағалау су ресурстарын дұрыс пайдалану үшін маңызды екенін түсіндірілді
Су ресурстары табиғи ортаның маңызды элементі. Олар өте маңызды стратегиялық мәнге ие. Көптеген мемлекеттер үлкен су тапшылығын көруде. Бұл өз кезегінде әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтар туғызады.
Қазақстан территориясының үлкен бөлігі ылғал жеткіліксіз зонаға жатады. Ал климаттың қазіргі өзгеру тенденция мен экономиканың дамуын ескерсек, болашақта елде сумен қамтамассыздандыру мәселелері шиелінісе түседі. Осындай жағдайда гидрологиялық болжаулардың маңызы өседі. Бұл су шаруашылын білікті басқаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, гидрологиялық болжаулар су тасқыны мен құрғақшылық сияқты апатты құбылыстарды алдын алуға үшін қажет.
Гидрологиялық болжаулар мен ескертулер көптеген мақсаттар үшін шығарылады. Олар қысқа мерзімді (жаңбырлы тасқындар, селдер, қар көшкіні) құбылыстарды болжау мен суармалау, энергетика, кеме қатынасы үшін маусымдық су қорын бағалауға дейінгі болжамдарды жасайды. Болжаулар үшін әр түрлі әдістер яғни, қарапайым эмпирикалық формулалар мен корреляциялық байланыстардан бастап, өзен алабының су балансының барлық сатыларын көрсететін күрделі матиматикалық модельдерге дейін пайдалынады.
Болжауды шығаратын маман, келесі факторларға сүйенеді:
а) бастапқы факторлар – болжау шығарылған уақыттағы орнаған жағдай, олар ағымдағы гидрологиялық және метеорологиялық бақылаулар мен өлшеулер негізінде есептеліп, анықталған болуы мүмкін.
б) болашақ факторлар – болжау шығарылған кейін байқалатын гидрологиялық құбылыстар. Болашақ табиғи факторлардың ең маңыздысы, яғни, болашақ ауа райы жағдайлары – тек ауа райы болжауы бар кезде ғана сенімді нақтыланады.

Пән: География
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы‭ ‬қазақ‭ ‬Ұлттық университеті‭

География‭ ‬факультеті

Құрлық гидрологиясы кафедрасы‭

өндірістік практика бойынша есеп

Орындаған:‭
4-ші курс студенті‭ ‬ Ахметкали К.‭
Практика жетекшісі:‭ ‬Махмудова Л.К.‭
Никифорова Л.Н
Айтымова Б.Б

‭ ‬
Қорғауға жіберілді‭
Құрлық гидрологиясы кафедрасының‭
меңгерушісі т.ғ.к.,‭ ‬доцент
‭‬_________________2009‭ ‬ж.‭ ‬ Абдрахимов Р.Г.

АЛМАТЫ‭ ‬2009

мазмұны
‭ ‬

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..‭
3‭
1
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ БОЛЖАУЛАРДЫҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...‭
4
1.1‭
Гидрологиялық‭ ‬құбылыстардың болашақ жағдайын бағалау ... ...
4
1.2
Қазақстандағы гидроболжаулардың‭ ‬қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ..
5
1.3
Гидроболжаулар‭ ‬қызметінің даму бағытының артықшылықтары..
6
1.4
КН-15‭ ‬кодын шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.5
Күнделікті гидрологиялық бюллетень ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
8
2
КҮРТІ‭ ‬ӨЗЕНІНІҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ‭ ‬ЖАҒДАЙЫ ... ... ‭
9
2.1

2.2
2.3
3
3.1
Сәуір-‭ ‬қыркүйек және сәуір-маусым кезеңдері бойынша судың орташа шығынын болжау‭ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...‬..
Мамыр айына болжау жасау‭ ... ... ... ... ... ... ...‬ ... ... ... ... ... ...
Маусым айына болжау жасау
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГИДРОЕСЕПТЕУЛЕР‭ ‬ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ...
Гидрологиялық‭ ‬құбылыстар мен процестерді математикалық модельдеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

9
9
11

12
13

КІРІСПЕ

Өндірістік практика гидрологиялық есептеулер мен гидрологиялық болжаулар пәндері бойынша‭ ‬өтілді.‭ ‬Қазгидрометтегі Гидрометорталықтағы гидроболжаулар және гидроесептеулер бөлімінде жүргізілді.
Гидроболжаулар бөлімінде бекеттерден келетін хаттарды КН-15‭ ‬коды бойынша шешіп,‭ ‬күнделікті журналдарға енгізілді.‭ ‬Су‭ ‬өтіміне болжау жасалынды.
‭ ‬Ал гидрологиялық есептеулер бөлімінде‭ ‬қазіргі уақытта су ресурстарын нақты есептеп,‭ ‬бағалау су ресурстарын дұрыс пайдалану‭ ‬үшін маңызды екенін түсіндірілді

1‭ ‬ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ БОЛЖАУЛАР,‭ ‬МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

Су ресурстары табиғи ортаның маңызды элементі.‭ ‬Олар‭ ‬өте маңызды стратегиялық мәнге ие.‭ ‬Көптеген мемлекеттер‭ ‬үлкен су тапшылығын көруде.‭ ‬Бұл‭ ‬өз кезегінде‭ ‬әлеуметтік-экономикалық‭ ‬қиыншылықтар туғызады.
Қазақстан территориясының‭ ‬үлкен бөлігі ылғал жеткіліксіз зонаға жатады.‭ ‬Ал климаттың‭ ‬қазіргі‭ ‬өзгеру тенденция мен экономиканың дамуын ескерсек,‭ ‬болашақта елде сумен‭ ‬қамтамассыздандыру мәселелері шиелінісе түседі.‭ ‬Осындай жағдайда гидрологиялық болжаулардың маңызы‭ ‬өседі.‭ ‬Бұл су шаруашылын білікті басқаруға мүмкіндік береді.‭ ‬Сонымен‭ ‬қатар,‭ ‬гидрологиялық болжаулар су тасқыны мен‭ ‬құрғақшылық сияқты апатты‭ ‬құбылыстарды алдын алуға‭ ‬үшін‭ ‬қажет.‭

1.1‭ ‬Гидрологиялық‭ ‬құбылыстардың болашақ жағдайын бағалау

‭ ‬Гидрологиялық болжаулар мен ескертулер көптеген мақсаттар‭ ‬үшін шығарылады.‭ ‬Олар‭ ‬қысқа мерзімді‭ (‬жаңбырлы тасқындар,‭ ‬селдер,‭ ‬қар көшкіні‭) ‬құбылыстарды болжау мен суармалау,‭ ‬энергетика,‭ ‬кеме‭ ‬қатынасы‭ ‬үшін маусымдық су‭ ‬қорын бағалауға дейінгі болжамдарды жасайды.‭ ‬Болжаулар‭ ‬үшін‭ ‬әр түрлі‭ ‬әдістер яғни,‭ ‬қарапайым эмпирикалық формулалар мен корреляциялық байланыстардан бастап,‭ ‬өзен алабының су балансының барлық сатыларын көрсететін күрделі матиматикалық модельдерге дейін пайдалынады.‭
Болжауды шығаратын маман,‭ ‬келесі факторларға сүйенеді:
‭ ‬а‭) ‬бастапқы факторлар‭ ‬– болжау шығарылған уақыттағы орнаған жағдай,‭ ‬олар ағымдағы гидрологиялық және метеорологиялық бақылаулар мен‭ ‬өлшеулер негізінде есептеліп,‭ ‬анықталған болуы мүмкін.
‭ ‬б‭) ‬болашақ факторлар‭ ‬– болжау шығарылған кейін байқалатын гидрологиялық‭ ‬құбылыстар.‭ ‬Болашақ табиғи факторлардың ең маңыздысы,‭ ‬яғни,‭ ‬болашақ‭ ‬ауа райы жағдайлары‭ ‬– тек ауа райы болжауы бар кезде‭ ‬ғана сенімді нақтыланады.
‭ ‬Тиімді гидроболжаулардың негізгі шарттары:
а‭) ‬сәйкес гидрологиялық және метеорологиялық бекеттердің жүйесі‭;
ә‭) ‬гидрологиялық және метеорологиялық мәліметті жинау мен тарату‭ ‬үшін жылдам және сенімді байланыс‭;
б‭) ‬жақсы жинақталған гидрологиялық және метеорологиялық бақылаулардың техникалық‭ ‬құралдарда сақталуы‭;
в‭) ‬арнайы оқытылған мамандардың болуы‭;
г‭) ‬су шаруашылық объектілерін пайдалану туралы мәліметтердің болуы.‭

1.2‭ ‬Қазақстандағы гидроболжаулардың‭ ‬қазіргі жағдайы
‭
Қазақстанның су объектілерінің‭ ‬қазіргі жағдайын жедел‭ (‬оперативті‭) ‬бағалау мен олардың гидрологиялық режимінің‭ ‬әр түрлі элементтерін болжаумен‭ ‬Қазгидрометтегі Гидрометеорталықтағы‭ ‬гидроболжаулар бөлімі айналысады.‭
Қазіргі уақытта бұл бөлімде келесідей болжаулар шығарылады:
Өзеннің‭ ‬қату және мұздан ашылу уақыты,
Қазақстанның жазық‭ ‬өзендерінде су тасқының максималді мәні мен басталу уақыты,
Су тасқыны кезінде болатын максималді су деңгейі,
Көктемгі су тасқынының көлемі,
Су‭ ‬қоймаға келетін су көлемі‭ (‬ай,‭ ‬маусым,‭ ‬жыл‭)‬,
Вегетациялық кезең‭ ‬үшін таулы‭ ‬өзендер ағындысы,‭
Қар көшкіндер‭ ‬қауіпін болжау,
Селдік‭ ‬құбылыстар.
2006‭ ‬жылға дейін деректер бойынша‭ ‬Қазақстан Республикасы территориясында‭ ‬261‭ ‬информациялық бекеттер бар.‭ ‬Олар жоспарға сәйкес‭ ‬әрдайым бақылауларын АГО,‭ ‬МГО беріп отырады.‭ ‬Іле Алатауында екі‭ ‬қар көшкін станциясы жұмыс істейді.
Гидрологиялық бекеттерден бақыланған мәліметтер облыстық гидрометеорология орталығына рация,‭ ‬телефон,‭ ‬телеграф,‭ ‬хат арқылы беріледі.‭ ‬Ал облыстық ГМО‭ ‬Қазгидрометтің гидроболжау бөліміне бұл мәліметерді электронды хат түрінде жібереді.
Сонымен‭ ‬қатар,‭ ‬Қазгидромет трансшекаралық‭ ‬өзендер‭ ‬– Жайық,‭ ‬Еділ,‭ ‬Тобыл,‭ ‬Есіл,‭ ‬Ертіс,‭ ‬Шу,‭ ‬Талас,‭ ‬Сырдария бойынша Ресей,‭ ‬Қырғызстан,‭ ‬Өзбекстанмен нақты және болжау‭ ‬үшін‭ ‬қажетті мәліметтермен алмасу жасайды.‭ ‬Қазіргі таңда‭ ‬ҚХР Ертіс,‭ ‬Есіл,‭ ‬Іле‭ ‬өзендері бойынша гидрометеорологиялық мәліметтер алмасу‭ ‬үшін жоба дайындалуда.
Күн сайын гидроболжау бөліміне келіп түсетін барлық оперативті гидрологиялық‭ ‬ақпарат бірнеше деңгейлі‭ ‬өңдеуден‭ ‬өтеді:‭
КН-15‭ ‬коды бойынша мағынасы шешіледі‭;
Өлшенген су‭ ‬өтімдерін Q=f(H‭) ‬қисықтарына түсіру,‭ ‬яғни су‭ ‬өтімінің су деңгейіне байланыс‭ ‬қисығы,‭ ‬бұлар‭ ‬әр бекет‭ ‬үшін жылдың басында тұрғызылады‭;
Түскен ақпаратты мүмкін болатын‭ ‬қателігін тексеру‭;
Таңертеңгі және орташа тәуліктік су‭ ‬өтімін анықтау‭;
Қазақстан территориясында нақты гидрологиялық жағдайға анализ және болжау жасалады,‭ ‬керек жағдайда‭ ‬қауіпті‭ ‬құбылыстарды хабарлау‭;
Күнделікті гидрологиялық бюллетень шығарылады.

‭ ‬1.3‭ ‬Гидроболжаулар‭ ‬қызметінің даму бағытының артықшылықтары

Қазақстандағы гидрологиялық болжау‭ ‬қызметінің дамуы келесі сатыларға бөлінген:
а‭) ‬гидрологиялық және метеорологиялық бақылау бекеттерінің санын‭ ‬өсіру‭;
ә‭) ‬бақылаудың сапасын жақсарту‭;
б‭) ‬гидроболжау жасайтын мамандарды компьтермен‭ ‬қамту,‭ ‬гидрологтың автоматтандырылған орын орнату‭;
в‭) ‬мәліметтерді техникалық‭ ‬құралдарда тасымалдау‭;
г‭) ‬болжаудың жаңа‭ ‬әдісін жасау‭;
Келіп түскен ақпараттар сапасын жақсарту мақсатында гидробекеттерде жаңа сапалы‭ ‬құралдар орнату.‭
Шекаралық‭ ‬өзендердегі суды бөлу мәселесі және сонымен байланысты болуы мүмкін ағындыны бағалаудың бір жүйелі‭ ‬әдісін жасау.‭ ‬Сондықтан да жақын араға‭ ‬қойылған мақсат,‭ ‬мемлекеттер арасындағы шекаралық‭ ‬өзендердің суын бөлу,‭ ‬ағындыны болжау‭ ‬әдісінің жаңа‭ ‬қазіргі заманға сай бір жүйеге келетін‭ ‬әдісті‭ ‬құрастыру.

1.4‭ ‬КН-15‭ ‬кодын шешу

КН-15‭ ‬коды‭ ‬өзен,‭ ‬көлдер және су‭ ‬қоймалардағы орналасқан гидрологиялық бекеттерден және‭ ‬өңделген гидромет обсерваториялар мен Гидромет орталықтарында бақылау мәліметтерін беру‭ ‬үшін арналаған.
Код гидрологиялық бақылау туралы барлық мәліметтерді бере алады,‭ ‬ол дегеніміз халық шаруашылығының гидрологиялық ақпаратқа толық ие болуына көмектеседі.‭
КН-15‭ ‬коды бірнеше бөлімдерден тұрады,‭ ‬әр бөлім бес санды кодталған топқа бөлінеді.‭ ‬Бөлімдердегі кодталған топ‭ ‬өзінің тұрақты айырмашылық нөмірімен ерекшеленеді.‭ ‬Ерекшелік топ‭ ‬қай бөлімде екенін көрсетеді.‭
Кодта‭ ‬8‭ ‬бөлім,‭ ‬оның ішінде мекен-жай бөлім‭ ‬0,‭ ‬негізгі бөлім‭ ‬1,‭ ‬бес‭ ‬қосымша бөлім‭ (‬2-6‭) ‬және‭ ‬7‭ ‬– бөлімі гидрологиялық‭ ‬құбылыстар туралы ақпарат береді.
Негізгі бөлім‭ ‬1‭ ‬– гидро бекеттегі күнделікті стандартты бақылау кодировкасына арналған.‭ ‬Негізгі бақылау уақыты жергілікті уақытпен‭ ‬08‭ ‬сағ.‭ ‬және‭ ‬қосымша бақылау уақыты беріледі.
Әр‭ ‬қосымша бөлімге‭ (‬2-6‭) ‬тұрақты танымдық топқа берілген.‭ ‬Бұлар топтың алдында тұрады.‭ ‬Код телеграммамен беріледі.‭ ‬Телеграмаға тек‭ ‬қана ақпараттар‭ ‬ғана емес‭ ‬қосымша сандар да болады,‭ ‬сондықтан телеграмма мазмұны стандартты болмайды.‭
Телеграммадағы гидрологиялық бақылау нәтижелері‭ ‬қатаң түрде кодталған және уақытылы көрсетілген мекен-жайға тұрақты түрде жіберілуі тиіс.‭
Мәліметтерді‭ ‬Қазақстан Республикасының‭ ‬әр түрлі алап бойынша берілген кодталған кесте бойынша көруге болады.
Алаптар:
1‭) ‬Балқаш көлі алабы,‭ ‬2‭) ‬Арал теңізі алабы,‭ ‬3‭) ‬Каспий теңізі алабы,‭ ‬4‭) ‬Шу-Талас‭ ‬өзені алабы,‭ ‬5‭) ‬Карс теңізі алабы
Кодтың сандық,‭ ‬әріптік мағыналары және код тобы пайдалануы:
1HHH‭ ‬2HiHiHi K‭ ‬3H20H20H20H20‭ ‬4tt TT.
Топ‭ ‬1HHHН‭ ‬– тәуліктегі бақылау кезіндегі су деңгейі
Топ‭ ‬2HiHiHi К‭ ‬– деңгей‭ ‬өзгерісі
Топ‭ ‬3H20H20H20H20‭ ‬– 20.00‭ ‬сағаттағы су деңгейі
Топ‭ ‬4tt TT‭ ‬– ауа және су температурасы
‭ ‬Топ‭ ‬5ЕЕЕЕ‭ ‬– мұздық‭ ‬құбылыстар
‭ ‬Топ‭ ‬6ССіе іе‭ ‬– су объектісінің жағдайы
‭ ‬Топ‭ ‬7DDDS‭ ‬– мұздың‭ ‬қалыңдығы‭
Топ KQQQ‭ ‬-‭ ‬1HHHН топтағы көрсетілген су деңгейіне байланысты күнделікті су‭ ‬өтімі‭
Топ‭ ‬8ОR24R24R24‭ ‬ -‭ ‬тәулік ішіндегі жауын-шашын мөлшері және‭ ‬ұзақтығы.
‭ ‬Өзендердің алабы бойынша келесідей кодталады:
‭ ‬11‭ ‬– Ертіс‭ ‬өзені алабы‭ (‬Карс теңізі алабы‭);
11,12‭ ‬– Есіл,‭ ‬Тобыл‭ ‬өзендері алабы‭ (‬Карс теңізі алабы‭);
13‭ ‬– Орталық‭ ‬Қазақстан‭ (‬ағындысыз аймақ,‭ ‬Қарағанды облысы‭);
14‭ ‬– Балқаш көлі алабы‭ (‬Іле,‭ ‬Қаратал,‭ ‬Лепсі‭);
15‭ ‬– Шу,‭ ‬Талас‭ ‬өзендері алабы‭;
16‭ ‬– Сырдария‭ ‬өзені алабы‭;
17‭ ‬– Амудария‭ ‬өзені алабы‭;
19‭ ‬– Каспий теңізі алабы‭ ( ‬Еділ,‭ ‬Жайық,‭ ‬Ембі‭)

Кодтарды шешу бойынша барлық мәліметтер кесте‭ ‬1,2‭ ‬көрсетілген.

Кесте‭ ‬1‭ ‬– Глубочанка‭ ‬өзені‭ ‬– Белокаменка бекеті

Күні
H08
өзгерісі
Q08
H20
Q20
Норт
Qорт
11170
Глубочанка‭ ‬өзені‭ ‬– Белокаменка бекеті
10

193
0,44

11
193
0
0,44
193
‭ ‬0,44
193
0,44
12
193
0
‭ ‬0,44
193
0,44
193
0,44
13
193
0
0,44
194
0,46
194
0,45
14
195
+2
0,48
195
0,48
195
0,48
15
195
0
0,48
195
0,48
195
0,48
16
200
+5
‭ ‬0,58
201
0,60
200,5
0,59
17
203
+3
‭ ‬0,642
203
0,642
203
0,642
18
202
-1
0,62
205
0,69
204
0,655
19
202
0
0,62
201
0,60
202
0,61

‭ ‬Кесте‭ ‬2‭ ‬– Сырдария‭ ‬өзені‭ ‬-‭ ‬Кергелмес бекеті

Күні
t єC
H,‭ ‬cм
Q,‭ ‬м3с
F,‭ ‬м2
h‭ ‬max,‭ ‬см
801
14
526
334
648
990
24.03
16
288
‭ ‬279
424
820
1.06
18
377
429
570
900
2.09
19
366
424
481
880
17.10
11
299
306
384
770
29.11
13
354
‭ ‬418
479
840

1.5‭ ‬Күнделікті гидрологиялық бюллетень

Бюллетень гидрологиялық бақылау мәліметтерінің барлық түрін толық‭ ‬қанды беруге мүмкіндік береді,‭ ‬яғни халық шаруалығына гидрологиялық мәліметке ие болуына көмектеседі.‭
Күнделікті гидрологиялық бюллетень‭ ‬құрамына‭ ‬– су‭ ‬қоймалардағы,‭ ‬шекаралық‭ ‬өзендердегі су‭ ‬өтімі,‭ ‬су деңгейі және мұздық‭ ‬құбылыстар туралы ақпараттар кіреді.
Қазақстанның су объектілері бойынша жақын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.