Қазақстан Республикасының ақша – несие жүйесінің қазіргі жағдайы және оның ерекшеліктері туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ақша . несие саясатының теориялық негіздері
1.1. Ақша . несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 . 10
1.2.Қазақстан Республикасының ақша . несие жүйесінің қазіргі жағдайы және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11 . 28
1.3. Шетел елдерінің ақша . несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29 . 32
2 тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша . несие саясатына талдау.
2.1 Ақша.несие жүйесіндегі реттеуді жүзеге асырудағы Ұлттық Банктің негізгі қызметтері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33 . 43
2.2.Ұлттық Банктің 2009 . 2010 жылдарға арналған ақша . несие саясатының бағыттары мен болжамдары ... ... ... ... ... ... ... ... .44 . 61
2.3 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша . несие саясатының қызмет ету механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62 . 70
3 тарау. Қазақстан Республикасында ақша . несие саясатының даму келешегі.
3.1.Қазақстан Республикасы ақша . несиелік реттеудің 2010 жылға арналған дамуының сценарийлік нұсқасы ... ... ... ... ... ... ... ..71 . 74
3.2 ҚР Үкіметінің, ҚҰБ.нің және ҚҚА.нің 2009 жылға арналған экономикалық саясаттың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... .75 . 77
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
1 тарау. Ақша . несие саясатының теориялық негіздері
1.1. Ақша . несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 . 10
1.2.Қазақстан Республикасының ақша . несие жүйесінің қазіргі жағдайы және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11 . 28
1.3. Шетел елдерінің ақша . несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29 . 32
2 тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша . несие саясатына талдау.
2.1 Ақша.несие жүйесіндегі реттеуді жүзеге асырудағы Ұлттық Банктің негізгі қызметтері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33 . 43
2.2.Ұлттық Банктің 2009 . 2010 жылдарға арналған ақша . несие саясатының бағыттары мен болжамдары ... ... ... ... ... ... ... ... .44 . 61
2.3 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша . несие саясатының қызмет ету механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62 . 70
3 тарау. Қазақстан Республикасында ақша . несие саясатының даму келешегі.
3.1.Қазақстан Республикасы ақша . несиелік реттеудің 2010 жылға арналған дамуының сценарийлік нұсқасы ... ... ... ... ... ... ... ..71 . 74
3.2 ҚР Үкіметінің, ҚҰБ.нің және ҚҚА.нің 2009 жылға арналған экономикалық саясаттың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... .75 . 77
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткізілмдерінен едәуір тәуелділігі және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы экономиканы қазынашылық және ақша-несие валютаның белгіленген ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын үйлесіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәслелері Ұлттық Банк тарапынан тікелей реттеу аясынан шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады, банктерге үндік қарызбен «овернайт» несиелерін беру сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның құнсыздануымен күресуді маңыздырақ деп санап, тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуге едәуір нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе – теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша валюта мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын үйлесіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәслелері Ұлттық Банк тарапынан тікелей реттеу аясынан шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады, банктерге үндік қарызбен «овернайт» несиелерін беру сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның құнсыздануымен күресуді маңыздырақ деп санап, тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуге едәуір нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе – теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша валюта мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
1. Нормативтiк актiлер:
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл, және оған 17 қазан 1998 жылғы енгiзiлген өзгерiстер мен толықтырулар.
3. Заң «ҚР Ұлттық банк туралы» 30 наурыз 1995 жыл №2155
4. Қазақстан Республикасының банктерi және банкiлiк қызмет туралы» 31.08.1995 жылғы Заңы
5. «Ақша – несие саясаты», Раматуллаева Г.А. – Алматы 2009 жыл.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi, Ерекше бөлiмi, 1999 ж.
7. 11.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң Кредиттiк серiктестiктер туралы 29.08.1999 жылғы қаулысы.
8. Арнайы әдебиеттер:
9. Балабанов И. Т., «Банки и банковское дело», Санкт-Петербург — 2001;
10. Көшенова Б. А., «Ақша, несие, банктер, валюталық қатынастар», Алматы — 2000;
11. Мақыш С. Б., «Ақша айналысы және несие», Алматы — 2004;
12. Свиридов О. Ю., «Деньги, кредит, банки», Ростов-на-Дону — 2000;
13. б. Сейткасымов Г. С., «Ақша, несие, банктер», Алматы — 2001;
14. Сейткасымов Г. С., «Банковское дело», Алматы — 1998;
15. Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит. Москва , Проспект,2000 ж.
16. Жуков Е.Ф. Деньги , кредит, банки. Москва . Юнити , 2000 ж.
17. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №2
18. Журнал «National Business» Тулегенова Е. «Банковская система Казахстана» ,2004
19. Аманбаева Г.З. Статистический Бюллетень Национального Банка Казахстана №10(71).01.02.2007ж.
20. Айменов А.К., Тулеубаев Т.Т. Денежно-кредитная политика Национального Банка за 13 лет независимости. // Банки Казахстана, 01.12.2006ж.
21. Банк секторы Президент саясатын қолдайды: Елiмiздегi аса iрi банктер өкiлдерiнiң мәлiмдемесi //Егемен Қазақстан.2006. 3 желтоқсан.
22. www.kase.kz
23. Алматы Ақшаны – 2001. – 28 тамыз.
24. Экономикалық теория негіздері. ІІ-бөлім.
25. www.egov.kz
26. www. Nationalbank.kz/psp435/32245das/
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл, және оған 17 қазан 1998 жылғы енгiзiлген өзгерiстер мен толықтырулар.
3. Заң «ҚР Ұлттық банк туралы» 30 наурыз 1995 жыл №2155
4. Қазақстан Республикасының банктерi және банкiлiк қызмет туралы» 31.08.1995 жылғы Заңы
5. «Ақша – несие саясаты», Раматуллаева Г.А. – Алматы 2009 жыл.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi, Ерекше бөлiмi, 1999 ж.
7. 11.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң Кредиттiк серiктестiктер туралы 29.08.1999 жылғы қаулысы.
8. Арнайы әдебиеттер:
9. Балабанов И. Т., «Банки и банковское дело», Санкт-Петербург — 2001;
10. Көшенова Б. А., «Ақша, несие, банктер, валюталық қатынастар», Алматы — 2000;
11. Мақыш С. Б., «Ақша айналысы және несие», Алматы — 2004;
12. Свиридов О. Ю., «Деньги, кредит, банки», Ростов-на-Дону — 2000;
13. б. Сейткасымов Г. С., «Ақша, несие, банктер», Алматы — 2001;
14. Сейткасымов Г. С., «Банковское дело», Алматы — 1998;
15. Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит. Москва , Проспект,2000 ж.
16. Жуков Е.Ф. Деньги , кредит, банки. Москва . Юнити , 2000 ж.
17. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №2
18. Журнал «National Business» Тулегенова Е. «Банковская система Казахстана» ,2004
19. Аманбаева Г.З. Статистический Бюллетень Национального Банка Казахстана №10(71).01.02.2007ж.
20. Айменов А.К., Тулеубаев Т.Т. Денежно-кредитная политика Национального Банка за 13 лет независимости. // Банки Казахстана, 01.12.2006ж.
21. Банк секторы Президент саясатын қолдайды: Елiмiздегi аса iрi банктер өкiлдерiнiң мәлiмдемесi //Егемен Қазақстан.2006. 3 желтоқсан.
22. www.kase.kz
23. Алматы Ақшаны – 2001. – 28 тамыз.
24. Экономикалық теория негіздері. ІІ-бөлім.
25. www.egov.kz
26. www. Nationalbank.kz/psp435/32245das/
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ақша – несие саясатының теориялық негіздері
1.1. Ақша – несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу
құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5 – 10
1.2.Қазақстан Республикасының ақша – несие жүйесінің қазіргі жағдайы және
оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11 - 28
1.3. Шетел елдерінің ақша – несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 29 - 32
2 тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша – несие
саясатына талдау.
2.1 Ақша-несие жүйесіндегі реттеуді жүзеге асырудағы Ұлттық Банктің
негізгі қызметтері мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33 – 43
2.2.Ұлттық Банктің 2009 – 2010 жылдарға арналған ақша – несие саясатының
бағыттары мен болжамдары ... ... ... ... ... ... . ... ... 44 – 61
2.3 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша – несие саясатының қызмет ету
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62 – 70
3 тарау. Қазақстан Республикасында ақша – несие саясатының даму
келешегі.
3.1.Қазақстан Республикасы ақша – несиелік реттеудің 2010 жылға арналған
дамуының сценарийлік нұсқасы ... ... ... ... ... ... ... ..71 – 74
3.2 ҚР Үкіметінің, ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің 2009 жылға арналған экономикалық
саясаттың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... .75 – 77
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..78
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті
халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің
басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы
салаларының импорт жеткізілмдерінен едәуір тәуелділігі және
т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы
экономиканы қазынашылық және ақша-несие валютаның белгіленген
ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын
көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен
қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз
экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған
жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген
ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын
үйлесіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің
болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік
нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың
нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық
валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын
көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін
жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың
мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы
тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу
әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды
негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз
ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты
секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәслелері
Ұлттық Банк тарапынан тікелей реттеу аясынан
шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады,
банктерге үндік қарызбен овернайт несиелерін беру
сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық
валютаның құнсыздануымен күресуді маңыздырақ деп санап,
тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны
ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуге едәуір
нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе – теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық
валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін
тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық
Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша валюта
мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Еркін айырбас режиміне көшкен кезде ұлттық валюта
құнсызданғаннан кейін, шетелдік нарықтағы ұлттық
тауарлар арзандап, бұл өз кезегінде экспорт мөлшерінің
қалпына келуіне және импорттың кемуіне, елге еркін
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал етті.
Еркін өзгермелі ұлттық валюта бағамы жағдайында
Үкімет елдің экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық
қатынастарына, валюта резервтеріне, берешектерге, тауарлық
және қаржылық ағындардың серпініне тікелей ықпал етуге
мүмкіндік алды.
Сонымен бірге, Қазақстан экономикасында бірқатар
дағдарыстық жағдайлар соңына дейін әлі де жойылмай
келеді. Эконоканың кейбір салаларында өндірістің
құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттік кірісті
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттік ішкі
және сыртқы қарыздар мөлшері өсуі жалғасуда және
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік табалдырығынан
мағынасына жақындады, өндірістік салаға берілетін несиелер
бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық
етуші субьектілердің инвестициялық белсенділігі тиісті дейгейде
емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеуді реттеу жөніндегі шаралар
бюджеттік шығындар мен салық салуды басқару жөніндегі
мемлекеттік шаралармен тығыз байланысты болуы керектігін
дәлелдейді.
1 Ақша-несие саясатының теориялық негіздері.
1.1. Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары.
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында
мемлекеттік саясат рөлінің белсенділеуі ақша мөлшерінің баға
деңгейіне әсер етуін күшейтті, сұраныс пен ұсыныстың тепе-
теңдігі ақша теориясы мәселелеріне мүделіліктің артуына
ықпал етті. Баға деңгейін белгілеу мен өндіріс айналымдағы
ақшаның сандық теориясының негізгі мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсері американдық экономист И. Фишердің
ақша теориясының неоклассикалық бағытының бөлігі болып
табылатын айырбасты теңестіруде келтірілген:
MV= PQ
мұндағы:
M – айналымдағы ақша мөлшері немесе ақша ұсынысы
V – ақша айналымының жылдамдығы
P – тауарлық мәмілелер бағасының орташа деңгейі.
Q – тауарлық мәмілелердің мөлшері (Ұлттық өнім)
Іс-жүзінде бағалардың өзгеруі айналымдағы ақша мөлшерімен
ғана емес, сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруімен
байланысты (өндіріс шығындары) жылдамдығының тұрақты
шамасы (V) мен тауарлық мәмілелер саны (Q)үшін дұрыс
болып табылады, ол іс-жүзінде болуы мүмкін емес. Сандық доктринасының
басқа өкілі (кембридждік) ағылшын экономисі А. Пигу ақша
ұсынысының мына формуласын ұсынады:
M=K*P*T
мұнда:
M – ақша мөлшері
K – ақшалай нысанда иеленгісі келетін жылдық кіріс
үлесі
P – баға деңгейі
K - өнідірістің нақты мөлшері
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу
факторларына ықпал ететін ақша-несие саясатының
тұжырымдамаларына қатысты пікір таластыруда.
Нарықтық экономика іштей тұрақсыз өзгермелі жүйе болып
табылады, мемлекеттік реттеуге онда негізгі рөл берілген.
Реттеушілер қатарында мемлекеттің монетарлық саясаты
маңызды орын алады. Ақша ұсынысындағы өзгеріс
инвестициялық сұраныстың өзгеруіне әкеліп соқтырған
пайыздық мөлшерлеме деңгейінің өзгеруінің себепкері
болып табылады, ал мультикативтік әсер арқылы атаулы жалпы
ұлттық өнім өзгереді.
Кейнсиандық теориялық теңдеуі мынадай:
ЖҰӨ=C+1+G+NX
Мұнда:
С – халықтың тұтыну шығындары
1 – инвестициялар
G – тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттік шығындар
NX – таза экспорт
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жай
банкноталардың эмиссиялануының мынадай үш жолын көрсетуге болады:
- шаруашылықты несиелеу жолымен .
- Ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және
еліміздің сыртқы қарыздарды өтеу үшін мемлекеттің валюталық
резервтерін арттыру мақсатында айналысқа қосымша ақша
эмиссиялау жолымен.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендеді, жинақтаулардың нақты
сектордан алып-сатарлық сипаттағы қаржы операцияларына
өту процесі жеделдетілді.
Дүниежүзінің 83 елінде инфляция мен айналымдағы ақша
мөлшерінің байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшері
мен инфляция жылдамдығының арасындағы жоғары деңгейдегі
тәуелділікті айқындады.
Дүниежүзілік экономикалық тәжірибеде ақша-несие саясатын
реттейтін әртүрлі құралдар пайдаланады:
• Ашық нарықтағы яғни, құнды қғаздар нарығында
операциялар;
• Есептеу мөлшерлемесі саясаты, яғни, екінші деңгейлі
банктердің орталық банктен қарыздары бойынша
пайыздарын реттеу;
• Міндетті резервтер нормативінің өзгеруі.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта
қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемесі, қысқамерзімді ақша
эмиссиясын бақылау кезінде Ұлттық банктің монетарлық
процесі тетігінің негізін құрайды. Орталық банк осындай
құралдардың жәрдемімен тікелей және Қаржы министрлігімен
келісім бойынша осы кезеңдегі монетарлық саясатқа
сәйкес пайыздық жағдайларды, ақша нарығындағы ұсыныс
мөлшерін қалыптастырады. Осы үшін ол қайта қаржыландыру мен
ашық нарықтағы операцияларда өзінің пайыздық мөлшерлемелерін
өзгертеді, ақша нарығында басқыншылық сәті туралы шешім
қабылдайды. Экономиканы қаржы сілкіністеріне неғұрлым
шыдамды етуге тырысу, оның икемділігін және нарықтық
қатынастарға оның бейімделуін арттыру банк жүйесін дамытудың
негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Экономикалық саясат
теориясына сәйкес, өтпелі экономика кезеңінде монетарлық
саясат ақшаның тауарлық бағасына әсер ететін ақша,
несие және валюта саясатының өлшем жүйесінің тепе-теңдік
сипатын білдіреді. Ақша-несие және бағам саясаты қол
жетіскен құралдар тізбесінде көрсетілген барлық шешімдер
ақшаның тауарлық бағасына әсер етеді. Ақшаның тұрақтылығын
реттеу нарық жағдайларына макроэкономикалық құралы, екі
каналды ақша эмиссиясы (ақша жиыны) мен ақша айналымының
жылдамдығы арқылы ақшалай қаржылардың айналым саласын
бақылауды күшейту құралы болып табылуда.
Іс жүзінде ақша және несие саясатының қарама-қайшылығы,
ақшаның тұрақтылығын және экономиканы дамуын реттеуді
теңгеруге тиіс. Ақша-несие саясаты мемлекеттік жалпы
экономикалық саясат бөлігін, оның элементтерінің
(өнеркәсіптік, құрылымдық, сыртқы сауда, қазынашылық және басқа
да саясат түрлерімен қатар) бірін білдіреді және
үкіметтің басымдықтармен және мақсаттармен тікелей
белгіленеді. Әдетте, экономикалық өсу тұрақтылығы,
жұмыссыздықтың төмен деңгейі, бағалардың тұрақтылығы, тұрақты
төлем балансы осындай түпкілікті мақсат болып табылады.
Әртүрлі ақша түрлері ретінде белгілі ақша
агрегаттары М0, М1, М2 және т..б. түсініледі. Олардың
мазмұнын егжей-тегжейлі қарайық:
М0 - айналымдағы банкноттар (орталық банк шектерінен тыс)
және орталық банктегі екінші деңгейлі банктердің
шоттарындағы қаржылар. Бұл ақша базасы немесе орталық банктің
ақшалары.
М1 - халықтық қолындағы кез-келген ақша белгілерінің
мөлшері мен кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың
кассаларындағы қаржылар.
М2 - М1 - барлық құрамдастары және араласқан пайдалану
режимді заңды және жеке тұлғалардың депозиттері,
халықтың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жедел
салымдары, банк жинақтау сертификаттары, еркін айналымдағы
займдардың облигациялары, банк резервтері.
М4 - М1 – басқа халыққа, банктерге, кәсіпорындар мен
ұйымдарға тиесілі шетел валютасындағы қаржылар.
М1 және М2 – ақша жиынының бірдей көрсеткіштері болып
саналады. М4 соңғы көрсеткіші жеке де, сондай-ақұ өндірістік
тұтынудағы тауарлар мен қызметтерге барынша жоғары төлемге
қабілетті жиынтық сұранысын сипаттайды.
Осы ақша агрегаттарының, біз көріп отырғандай,
өтемпаздықтарының әртүрлігімен, яғни, олардың қолма-қол
ақшаға жеңіл айналып кетуімен ерекшеленеді. Тиісінше,
ақша қажеттілігі туралы айтқан кезде қазіргі заманғы
жағдайларда, олардың жалпы мөлшерін ғана емес, әртүрлі
ақша түрлерінің арасындағы ара қатынасты және трансакциондық
іс-қимылдарда оның мұқтаждығына сәйкес олардың осы
жерде болуы ескеріледі. Сондықтан орталық банктің
жоғарыда атап өтілген бас функциясы – айналымын реттеу
жалпы мөлшерді ғана емес, сонлай-ақ ақша түрлері
арасындағы ара-қатынасы қадағалауды көздейді. Іс жүзінде кез-
келген қазіргі заманғы мемлекет үшін ақша эмиссиясын және
ақша айналымын реттеу елдегі жиынтық ақша жиынының
бірнеше аса маңызды көрсеткіштерінің жобаланған және
нақтылы мөлшерін талдау, бақылау, салыстыру қажеттілігін
білдіреді. Осы ақша-несие құралдарына қысқаша сипаттама
берейік: Ресми есеп мөлшерлемесі – орталық банктің
мөлшерлемесі, ол бойынша банк вексельдерді санайды немесе
соңғы сатыдағы несиелер ретінде екінші деңгейлі банктер
мен несие мекемелеріне несие береді. Орталық банк ресми
есеп мөлшерлемесін жоғарылатып немесе төмендетіп, екінші
деңгейлі банктердің мүмкіндіктеріне несие алу үшін олардың
клиенттеріне ықпал етеді, бұл өз кезегінде экономикалық өсуге,
ақша жиынының артуына, нарық пайызының жоарылуына әсер
етеді. Орталық банктің ресми есеп мөлшерлеменің өзгеруі
нарықтық пайыздың тиісті өзгерістерін туындата отырып, төлем
балансы мен валюта бағамының жай-күйінде білінеді. Мөлшерлеменің
артуы елге қысқа мерзімді шетел капиталының тартылуына
ықпал етеді, осының нәтижесінде төлем балансы жанданады,
тиісінше, шетелдік валютаның бағамы төмендеп, ал ұлттық
валютаның бағамы көтеріледі. Мөлшерлеменің төмендеуі кері
нәтижелерге әкеліп соқтырады. Ашық нарықтағы құнды
қағаздармен жүргізілетін операциялар – орталық банктің қысқа
мерзімді операцияларды қоса алғанда, кейін кері мәміле
жасай отырып, коммерциялық және қазынашылық вексельдерді,
мемлекеттік облигациялар мен өзге де құнды қағаздарды сатып
алу-сату жөніндегі операцияларды. Орталық банктің мұндай
іс-қимылдары екінші деңгейлі банктердің қызметіне олардың
қолда бар ресурстар мөлшері арқылы әсер етеді. Егер
орталық банк ашық нарықта құнды қағаздарды сатса, ал екінші
деңгейлі банктер оларды сатып алады, онда соңғылардың
ресурстары мен тиісінше олардың клиенттерге несие беру
мүмкіндіктері сарқылады. Бұл айналымдағы ақша жиынының
қысқаруына және несие пайызының артуына әкеліп
соқтырады. Орталық банк ашық нарықта екінші деңгейлі
банктерден құнды қағаздар сатып ала отырып, оларға қосымша
ресурстар ұсынады. Несие беру жөніндегі олардың
мүмкіндіктерін кеңейтеді. Ашық нарықтағы операциялар банк
ресурстарын, пайыздық мөлшерлемелердің және мемлекеттік құнды
қағаздарды реттеуге және соңғы есепте ақша нарықтағы
сұраныс пен ұсыныстарды реттеуге ықпал етеді.
Міндетті резервтер – банктер мен несие мекемелерінде орталық
банктің талабы бойынша, әдетте, пайызсыз шотта ашылған
несие ресурстарының бөлігі. Екініші деңгейлі банктерге олар
өздерінде сақтайтын міндетті резервтер нормасын арттыра
немесе төмендете отырып, орталық банк банктер мен несие
мекемелерінің несиелеу мен депозиттік эмиссияны жүзеге
асыру мүмкіндіктерін шектейді немесе кеңейтеді. Міндетті резерв
нормасының өзгеруі екінші деңгейлі банктердің несие
ресурстарына, олардың несие беру мүмкіндіктеріне елеулі
әсер етеді. Норманы арттыру екінші деңгейлі банктердің
несие беруге арналған өздерінің ресурстарының бөлігімен
пайдалана алмауын білдіреді. Нәтижесінде банк несиесі мен
айналымдағы ақша жиыны да қысқарады, банк несиелері бойынша
пайыздар өседі. Банк резервтері нормаларының төмендеуі банк
несиелері мен ақша жиынының өсуіне және нарықтық
пайыздың төмендеуіне жетелейді. Міндетті резервтер едәуір
шамада әкімшілік тұтқаны білдіреді. Бірқатар елдерде
олар толықтай жойылған немесе олардың мөлшері елеулі
түрде төмендетілген. Кей бір елдерде қызмет бабын
теріс пайдалануға жол бермеу үшін осындай резервтердің ең
жоғарғы мөлшерде заңнамада белгіленеді. Осы негізгі
құралдардан басқа дүниежүзілік банк тәжірибесінде орталық
банктердің ақша-несие саясатының басқа құралдары кең
танымал, жақсы пысықталып және кеңінен пайдаланылады. Оларды
қайсыбір елдің нарықтық немесе өтпелі экономикалық нақты
жағдайында өтімдірек пайдалану туралы сөз қозғалады. Оларды
қысқаша сипаттап өтейік. Капиталдар нарығын бақылау – акциялар
мен облигациялар шығару тәртібі, сырттан қарыз алу
шектерін белгілеу және т.б. Нарықтарға қол жеткізу - жаңа
банктер мен несие мекемелерін, оның ішінде шетелдіктерді
ашуды реттеу. Валюта басқыншылығы – ақша бірлігіне сұраныс пен
ұсыныс мөлшеріне ықпал ету үшін едәуір мөлшердегі
валюта сатып алу-сату. Шектеу (таргеттеу) – ақша жиыны
көрсеткіштерінің өсуінің мақсатты болжалын белгілеу. Мемлекеттік
құнды қағаздарға инвестициялау нормалары-мемлекеттік
қарызды тұрақты орналастыру мен алып-сатарлық операцияларды
шектеу мақсатында банктер, несие мекемелері үшін
белгіленеді. Ұлыбританияның ақша-несие жүйесінде ерекше жағдайлар
қалыптасқан. Англияның банкі қарым-қатынастарды арнайы
мамандандырылған несие институттар топтары - дисконттық үйлер
арқылы ұйымдастыруды артық көреді. Соңғылар Англия Банкінің
ақша саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқаруына
байланысты, ағылшын банк жүйесінің елеулі институттық
ерекшелігін білдіреді. Оларға орталық банк пен өзге несие
институттары арасында аралық орын алатын сегіз институт
жатады. Мұндай ерекше жағдай ағылшын банк жүйесінде
тек қана осы несие институттары ғана орталық банкте қайта
қаржыландыру артықшылығына ие болуымен түсіндіріледі. Осы
үшін мөлшерде қабылдауға мәжбүр, Ұлыбританияда қазынашылық
құнды қағаздарды орналастыру орталық банкке жүктелгендіктен,
бұл соңғыға өте пайдалы. Басқа елдердегідей, басқа несие
институттары орталық банктің қайта қаржыландыруына тікелей
қол жеткізе алмағандықтан, дисконттық үйлер Анлия банкі
мен орталық банкі тікелей ықпал ете алмайтын банк жүйесі
арасында делдал ретінде болады. Нарықтық экономика
жағдайында экономикаға ықпал етудің атап өтілген және
басқа кейбір құралдарын пайдалану жолымен іскерлік
белсенділікті арттыруға немесе төмендетуге қол
жеткізеді. Олар кәсіпкерлерге арзан несиені көбірек ұсынса,
соңғылар соғұрлым өз ісін ашуға ынталанады, өндірісті
кеңейтіп немесе жетілдіреді, экономикалық өсуді
жеделдетеді.
Көрсетілген құралдардың әртүрлі қиыстырулары орталық
банкке мемлекеттің осы кезеңдегі экономикалық стратегиясына
байланысты қымбат немесе арзан саясат жүргізуге жол
ашады. Орталық банк аталған құралдардың көмегімен ақша-несие
саясатының мақсаттарын жүзее асырады: ақша жиынының деңгейін
(қатаң монетарлық саясат) немесе пайыздық мөлшерлемені
белгіленген деңгейде ұстайды. Ақша-несие саясатының
құралдарын пайдалану бюджеттік-салықтық саясатпен, заңнамамен
тығыз байланыстырған жағдайда ғана тиімді болуы мүмкін.
1.2.Қазақстан Республикасының ақша-несие жүйесінің қазіргі жағдайы және
оның ерекшеліктері
2008 жылдың аяғында – 2009 жылдың басында ішкі валюта нарығында теріс
девальвациялық күтулердің едәуір өсуі байқалды. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз
ету және нақты емес дәлізді бір АҚШ доллар үшін 120 теңге ±2% шегінде
сақтау жөнінде айтарлықтай күш салды.
2008 жылғы қазаннан бастап 2009 жылғы ақпан аралығындағы кезеңнің
өзінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің айырбастау бағамының
тұрақтылығын қамтамасыз етуге 9 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы жұмсады.
Алтынвалюта резервтерінің көлемі осы кезеңде 10,4%-ғ төмендеді. Алайда,
2009 жылдың басында әлемдік экономикада қалыптасқан ахуал, оның ішінде
Қазақстан Республикасының сауда-әріптес елдері валюталарының девальвациясы
және қазақстандық экспорттың негізі болып табылатын энергия ресурстары
бағаларының айтарлықтай төмендеуі төлем балансының 2009 жылғы
көрсеткіштерінің тұрақтылығын қамтамасыз етпеді және олардың күрт
нашарлауына әкеліп соқты. Ақша-кредит саясатын жүргізу кезіндегі
тәсілдердің міндетті түрде өзгеруі жағдайында Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі назарды баға тұрақтылығын қамтамасыз етуден және инфляциялық
таргеттеуге көшу саясатын жалғастырудан валюталық дәлізді белгілеуге қарай
ауыстыру жолдарын зерделеді. Әлемдік тәжірибеге жасалған талдау бағамды
жаңа деңгейде кейіннен ұстай отырып, ұлттық валютаны бір реттік
девальвациялау қалыптасқан жағдайдағы жалғыз дұрыс шешім болып табылатынын
көрсетті. Соған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2009
жылғы ақпанда теңгенің айырбастау бағамының бір АҚШ доллары үшін 150 теңге
+-3% деңгейіндегі жаңа дәлізін белгіледі. Бұл нарықтағы девальвациялық
күтулерді төмендетіп қана қоймай, отандық өндірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін қайта қалпына келтіруді және алтынвалюта резервтерін
сақтауды қамтамасыз етті. Осы шаралардың, сондай-ақ қазақстандық экспорттың
негізгі позияцияларының әлемдік бағаларының қалпына келуі нәтижесінде ішкі
валюта нарығындағы ахуал тұрақтанып, 2009 жылдың аяғында ұлттық валютаның
нығаю үрдісі байқалды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алтынвалюта
резервтерінің көлемін толықтыра алды. 2009 жылдың аяғында ол 23,2 млрд. АҚШ
долл. құрады, бұл 2008 жылмен салыстырғанда 16,8% артық. Экономикадағы ең
төменгі әлеует Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне ақша-кредит
саясатының негізгі бағыты ретінде халықтың ұлттық валютаға деген сенімін
қалпына келтіру жөнінде шаралар қабылдауды айқындауға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ол үшін банктерге қысқа мерзімді
теңге өтімділігін беру жөнінде шаралар қабылдады. Осы бағыт шеңберінде
банктерге қайта қаржыландыру заемдары берілді, осы операциялар бойынша
кепілдікті қамтамасыз ету ретінде қабылданатын құралдардың тізбесі
түзетілді. Ресми қайта қаржыландыру ставкасы 10,5%-дан бұрын-соңды
болмаған ең төменгі деңгей – 7,0% дейін біртіндеп төмендетілді. 2009 жылғы
наурызда банктерге қойылатын ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері
ішкі міндеттемелер бойынша 2%-дан 1,5%-ға дейін және өзге міндеттемелер
бойынша 3%-дан 2,5% дейін төмендетілді. Борышын қайта құрылымдау үстіндегі
банктердің ағымдағы өтімділігіне қолдау көрсету үшін 2009 жылғы қарашада
осы банктердің барлық міндеттемелері бойынша 0% мөлшерінде ЕРТ-нің
жекелеген нормативтері белгіленді. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің және Қазақстан
Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимылдарының жоспары
шеңберіндегі банк жүйесіне мемлекет тарапынан көрсетілген қолдау банктік
өтімділікпен байланысты ахуалды едәуір жақсартуға ықпал етті. Нәтижесінде
2009 жылдың 2-тоқсанынан бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
ресурстарына банктер тарапынан сұраныс қысқарды. Қазақстан Республикасының
экономикасындағы жоғары тәуекелдердің сақталуы және нақты сектор тарапынан
кредиттік ресурстарға деген сұраныстың шектелуі, сондай-ақ банктердің несие
портфелі сапасының төмен болуы кредиттік белсенділіктің өсуіне әсер етпеді.
Нәтижесінде сыйақы ставкаларының төмендеуіне және банктерден тартылатын
депозиттер және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі шығаратын қысқа
мерзімді ноталары бойынша мерзімдерінің ұлғаюына қарамастан банктер
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің құралдарындағы өтімділіктің едәуір
көлемін жинақтады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің уақытша лагты
ескере отырып қабылдаған шараларының тиімділгі 2010 жылы көрінетін болады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми деректері бойынша
инфляция 2009 жылғы ақпанда 0,8% құрады (2008 жылғы ақпанда – 0,8%, 2009
жылғы қаңтарда – 0,3%). Азық-түлік тауарларының бағасы 0,6% (1,2%), азық-
түлікке жатпайтын тауарлар –1,8% (0,5%) жəне ақылы қызмет көрсету 0,2%
(0,7%) өсті. Өткен айда азық-түлік тауарлары нарығында алкогольсіз сусындар
3,8%, алкогольді сусындар 3,0%, темекі өнімдері 1,7%, жеміс-жидек жəне
көкөніс 1,5%, балық жəне теңіз өнімдері 1,2%, қант 1,1% көп дəрежеде
қымбаттады. Майдың жəне тоң майдың бағасы 2,1%, оның ішінде күнбағыс майы –
4,6%, сондай-ақ жұмыртқа – 3,3%, ұн – 1,3% төмендеді. Азық-түлікке
жатпайтын тауарлар тобында жуу жəне тазалау құралдарының бағасы 8,0%, жеке
гигиена тауарлары - 5,8%, медициналық препараттар – 4,6%, тұрмысқа қажетті
аспаптар - 3,8%, кітаптар мен газеттер - 1,7% өсті. Бензин 1,2%, дизель
отыны 0,6% қымбаттады. Халыққа ақылы қызмет көрсету құрылымында тұрғын үй-
коммуналдық қызмет көрсету 0,1% арзандады. Бұл ретте тарату желілері
бойымен тасымалданатын газ 0,8%, электр энергиясы - 0,5%, кəріз - 0,2%
арзандады. Почта қызметі 2,1%, медициналық қызмет - 1,2% қымбаттады, ал
көлік қызметі 0,3%, оның ішінде теміржол көлігі – 0,6% арзандады. 2009
қаңтар-ақпанда инфляция 1,1% (2008 жылғы қаңтар-ақпанда - 1,9%) құрады.
2008 жылғы тиісті көрсеткішпен салыстырғанда 2009 жылғы 2 айда инфляцияның
бəсеңдеуіне осы кезең ішінде 0,8% өскен (2008 жылғы қаңтар-ақпанда – 2,8%)
азық-түлік тауарлары бағасы өсуінің бəсеңдеуі себепші болды. Азық-түлікке
жатпайтын тауарлар 1,4% (1,2%) жəне ақылы қызмет көрсету – 1,4% (1,3%)
қымбаттады. Бұл ретте, 2009 жылғы 4 ақпанда жүргізілген теңгенің
құнсыздануынан болған инфляциялық салдардың елеусіз болғандығын атап өткен
жөн. Баға 2009 жылғы қаңтардағы 0,3%-дан ақпанда 0,8%-ға дейін көтерілді,
бұл осы кезең үшін əдеттегі деңгей болып табылады (1999 жылғы сəуірде
деңгей айтарлықтай жоғары болды жəне инфляция 4,6% деңгейінде қалыптасты).
Бағаның жылдық көрсетудегі өсуінің баяулау үрдісі жалғасты. 2009 жылғы
ақпанның қорытындылары бойынша жылдық көрсетуде инфляция 8,7% (2008 жылғы
желтоқсанда – 9,5%) болды. Азық-түлік тауарларының бағасы - 8,7% (10,8%),
азық-түлікке жатпайтын тауарлар - 5,9% (5,7%), ақылы қызмет көрсету бағасы
- 11,5% (11,4%) өсті. 2008 жылдың екінші жартысында азық-түлік тауарлары
мен шикізат тауарлары сияқты биржалық тауарларына бағаның төмендеуі, сондай-
ақ экономикалық өсудің баяулауы басты инфляццяның тəуекелін əлсіретеді.
2008 жылғы бірінші жартыжылдықта экономикалық өсудің төмендеуі жəне əлемдік
нарықтарда минералдық ресурстарға жəне азық-түлік тауарларына бағаның
жоғары болуы салдарынан инфляцияның жоғары деңгейі аясында əлемдік
экономика стагфляциясының туындау қаупінің болғандығы анық. Сонымен қатар,
2008 жылғы үшінші тоқсанда қаржылық дағдарыстың тереңдеу салдарынан
экономикалық белсенділіктің төмендеуіне жəне бүкіл əлем бойынша сұраныстың
қысқаруына, сондай-ақ əлемдік тауар нарықтарында бағаның күрт бұрылуына
байланысты инфляциялық қысым əлемде жаппай төмендей бастады, бұл 2009 жылы
анық байқалуы тиіс. 2009 жылғы ақпанда Ұлттық Банктің таза халықаралық
резервтері ағымдағы бағамен 7,6% (немесе 1,4 млрд. АҚШ долл.) 19,6 млрд.
АҚШ долл. (жыл басынан бастап – өсуі 1,2%) дейін өсті. Ішкі валюта
нарығында валютаны сату жəне Үкіметтің сыртқы борышына қызмет көрсету
бойынша операциялар Үкіметтің Ұлттық Банктегі шоттарына валютаның түсуімен,
екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі шетел валютасындағы
корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарының ұлғаюымен жəне Ұлттық қордың
шетел валютасындағы активтерін Ұлттық Банктің валюта активтеріне қайта
айырбастауымен бейтараптандырылды. Нəтижесінде, таза валюта қорлары (ЕАВ)
7,6% (немесе 1,2 млрд. АҚШ долл.) (жыл басынан бастап – өсуі 0,2%) ұлғайды,
алтынмен активтер олардың əлемдік нарықтардағы бағасының 7,6% өсуі
нəтижесінде 7,6% (немесе 154,1 млн. АҚШ долл.) (жыл басынан бастап – өсуі
9,3%) өсті. 2009 жылғы ақпанда тұтастай алғанда елдің халықаралық
резервтері (ағымдағы бағамен), Ұлттық қордың шетел валютасындағы активтерін
қосқанда (алдын ала деректер бойынша 22,3 млрд. АҚШ долл.) айдың басынан
бастап 9,2%-ға 42,0 млрд. АҚШ долл. дейін (жыл басынан бері – төмендеуі
10,2%) қысқарды. Бұл ретте Ұлттық қордың ұлттық валютадағы активтері
Самұрық-Қазына ҰƏҚ жəне ҚазАгро ҰХ Ұлттық қордың портфеліне
облигацияларды сатып алуы есебінен 621,6 млрд. теңгені құрады.
2009 жылғы ақпанда Ұлттық Банктің таза халықаралық резервтерінің өсуі
ақша базасының 10,8%-ға 2 252,1 млрд. теңгеге дейін кеңеюіне себепші болды
(жыл басынан бері кеңеюі 53,1%). Ақша базасының құрылымында Самұрық-
Қазына ҰƏҚ-на берген ақшасы есебінен Ұлттық Банктегі коммерциялық
банктердің коршоттарындағы қалдықтар ұлғайды. Сонымен қатар Самұрық-
Қазына ҰƏҚ-ның Ұлттық Банктегі ағымдағы шоттарындағы қалдықтар ұлғайды.
2009 жылғы ақпанда тар ақша базасының кеңеюі (11,1%-ға 2 227,7 млрд.
теңгеге дейін) іс жүзінде ақша базасының өзгеруіне сəйкес келеді, себебі
екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі мерзімді депозиттері шамалы
өзгерді (3,0 млрд. теңгеге азаю).
Жыл басынан бері тар ақша базасы 54,9%-ға кеңейді. 2009 жылғы қаңтар
үшін ақша массасы банк жүйесіндегі таза сыртқы, сол сияқты ішкі активтердің
төмендеуі есебінен 4,7%-ға 5 970,4 млрд. теңгеге дейін қысқарды. 2009 жылғы
қаңтарда 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда банк жүйесінің таза сыртқы
активтерінің құрылымында Ұлттық Банктің таза халықаралық резервтері
ұлғайды, ал банктердің таза сыртқы активтері төмендеді. Банк жүйесінің ішкі
активтерінің құрылымында Үкіметке, сол сияқты экономиканың басқа да
секторларына талаптар қысқарды.
2009 жылғы қаңтар үшін айналыстағы қолма-қол ақша 16,8%-ға (143,7 млрд.
теңгеге) 714,1 млрд. теңгеге дейін қысқарды. Бұл төмендеу абсолюттік, сол
сияқты салыстырмалы түрде тарихи тұрғыдан алғанда ең жоғары айлық төмендеу
болып табылады. Желтоқсанмен салыстырғанда қаңтарда олардың көлемінің
дəстүрлі маусымдық төмендеуімен қатар, айналыстағы қолма-қол теңгенің
қысқаруына айтарлықтай себеп айырбастау пункттерінің қолма-қол шетел
валютасын сатуы болды. Ағымдағы жылдың қаңтарында айырбастау пункттерінің
қолма-қол шетел валютасын сатуынан банктердің кассаларына қолма-қол
теңгенің нетто-түсуі тарихи ең жоғары мəнге жетті - 193,4 млрд. теңге
немесе 1,6 млрд. АҚШ долл. 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда өсу 33,8%,
2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда – 2,9 есе болды.
Банк жүйесіндегі депозиттер 2,8%-ға 5 256,3 млрд. теңгеге дейін
төмендеді. Айналыстағы қолма-қол ақшаның қысқаруының басым қарқыны
депозиттердің төмендеу қарқынымен салыстырғанда ақша массасының
құрылымындағы депозиттер үлесінің 2008 жылғы желтоқсанда 86,3%-дан 2009
жылғы қаңтарда 88,0%-ға дейін өсуіне себепші болды.
Ақша мультипликаторы ақша массасының қысқаруы кезінде ақша базасының
едəуір кеңеюі салдарынан 2008 жылғы желтоқсанда 4,26-дан 2009 жылғы
қаңтарда 2,94-ке дейін төмендеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сəйкес Ұлттық Банктің негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Соған қарамастан, ұлттық валюта теңгенің айырбастау бағамына қысымның
өсуі жағдайларында соңғы жылдары Ұлттық Банк айырбастау бағамының
тұрақтылығын қамтамасыз ету жəне 1 АҚШ доллары үшін 117-123 теңге шегінде
(120 теңге±2%) айқын емес дəлізді сақтау бойынша айтарлықтай күш-жігер
жұмсады. Бұл экономикалық жəне қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге
жағдай жасады.
Алайда, алтынвалюта резервтерінің ағымдағы деңгейін сақтау жəне отандық
өндірушілердің бəсекеге қабілеттілігін сақтау қажеттілігі Ұлттық Банктің
тарапынан валюталық саясатқа арналған тəсілдерді қайта қарауды талап етеді.
2009 жылғы 4 ақпаннан бастпа Ұлттық банк теңгені бұрынғы айқын емес
дәлізде қолдауды тоқтатады және ұлттық валютаның айырбастау бағамының
дәлізі ±3% немесе 5 тенге ауытқумен бір доллар үшін 150 теңге деңгейіне
жуық болады деп болжанады.
дәлізді түзетудің негізгі себептері:
1. Мұнайға бағалардың төмендеуі. Мұнай Қазақстанның барлық экспортының
60%-на жуығын құрайды жəне қаржы нарығындағы валюталық түсімнің негізгі
қайнар көзі болып табылады. Соңғы жарты жылда мұнай құнының 3 еседен астам
төмендеуі бағамдық бағдарларды қайта қарауға мəжбүр етіп отыр. Дегенмен,
мұнайға бағалардың өсуі басталған немесе баға деңгейлері көтерілген
жағдайда ұлттық валютаның бағамын нығаю жағына қарай бара-бар өзгерту
болжанып отыр.
2. Қазақстанның сауда əріптестері-елдерінде жəне экономикасы шикізат
экспортына байланысты елдерде ұлттық валюталардың девальвациясы. Мысал үшін
2008 жылдың басы – 2009 жылғы қаңтар аралығында АҚШ долларына қатысты
ұлттық валюталардың девальвациясы Ресейде 44%, Беларусьте - 28%, Украинада
- 53%, Ұлыбританияда - 38%, Еуроаймақта - 13%, Норвегияда - 28%, Бразилияда
– 31%,
2009 жылғы 4 ақпанда Ұлттық Банк теңгенің құнсыздануын жүргізді. Айырбас
бағамының мынадай жаңа дəлізі белгіленді: АҚШ доллары үшін 150 теңге, ±3%
немесе ±5 теңге ауытқуларымен. Биржалық сауда-саттық нəтижесінде теңгенің
бағамы 2009 жылғы 4 ақпанда АҚШ доллары үшін 122,32 теңгеден 143,98 теңгеге
дейін өзгерді. Кейінгі күндері бағамның ауытқуы нығаю жағына, сол сияқты
теңгенің əлсіреуі жағына қарай өзгерді. Бір ай ішінде теңгенің АҚШ
долларына қатысты бағамы 1 АҚШ доллары үшін 121,87–150,43 теңге
диапазонында болды. 2009 жылғы ақпанда теңге 23,8% (жылдың басынан бастап -
24,5%-ға) құнсызданды жəне айдың соңында теңгенің биржалық бағамы бір АҚШ
доллары үшін 150,43 теңге болды. 2009 жылғы ақпанда Қазақстан Қор
биржасындағы биржалық операциялар көлемі қосымша сауда-саттықтағы
мəмілелерді ескере отырып 2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда 36,0% ұлғайып,
9,1 млрд. АҚШ долл. құрады (жылдың басынан бастап – 15,7 млрд. АҚШ долл.).
Биржадан тыс валюта нарығында операциялардың көлемі 1,9 есе азайды жəне 6,0
млрд. АҚШ долл. құрады (жылдың басынан бастап – 17,1 млрд. АҚШ долл.).
Қолма-қол шетел валютасы нарығындағы ахуал туралы.2009 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша екінші деңгейдегі банктердің айырбастау
пункттерінің үлесі айырбастау пункттерінің жалпы санының 60%-дан астам
құрады. Бұл ретте 2008 жылдан бастап екінші деңгейдегі банктердің
айырбастау пункттерінің саны 58%-ға ұлғайды, ал банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын уəкілетті ұйымдардың айырбастау
пункттерінің саны 7%-ға қысқарды.
Сонымен бірге екінші деңгейдегі банктердің айырбастау пункттері
операцияларының көлемі банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын уəкілетті ұйымдардың айырбастау пункттері операцияларының
көлемінен едəуір асады. Мəселен, егер 2008 жылы екінші деңгейдегі
банктердің айырбастау пункттерінің АҚШ долларын сату көлемі 11,8 млрд. АҚШ
долл. құраса, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
уəкілетті ұйымдардың айырбастау пункттері сатқан АҚШ долл. көлемі 3,4 млрд.
АҚШ долл. құрады. Екінші деңгейдегі банктердің айырбастау пункттерінің АҚШ
долларын сатып алу көлемін банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын уəкілетті ұйымдардың айырбастау пункттері сатып алған көлеммен
салыстыруға болады – тиісінше 2,5 млрд. АҚШ долл. жəне 3,4 млрд. АҚШ долл.
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын уəкілетті
ұйымдардың айырбастау пункттерінде шетел валютасын сатып алу көлемі шетел
валютасын сату көлеміне іс жүзінде сəйкес келеді. Ал екінші деңгейдегі
банктердің айырбастау пункттеріндегі шетел валютасын сату көлемі шетел
валютасын сатып алу көлемінен орташа алғанда 3-4 есе асып түседі. Бұл
екінші деңгейдегі банктердің айырбастау пункттерінің ғана қолма-қол шетел
валютасын шетелден əкелуі арқылы оны нығайтуды қамтамасыз етуіне
байланысты.
2009 жылғы ақпанда Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын
орналастыру бойынша 3 аукцион жүргізілген болатын. Оларда 12-айлық МЕККАМ
(7,1 млрд.теңге), 5-жылдық МЕОКАМ (4,2 млрд. теңге) жəне 15-жылдық МЕУЖКАМ
(15,6 млрд.теңге) орналастырылды. Орналастырылған бағалы қағаздар бойынша
тиімді кірістілік инфляция деңгейінен 12-айлық МЕККАМ бойынша – 7,64%, 5-
жылдық МЕОКАМ бойынша – 8,89%, 15-жылдық МЕУЖКАМ бойынша – 0,01% болды.
Қаржы министрлігінің айналыстағы бағалы қағаздарының көлемі алдыңғы аймен
салыстырғанда 3% ұлғайып, 2009 жылғы ақпанның аяғында 833,3 млрд. теңге
болды.
Ұлттық Банк ноталары эмиссиясының көлемі 2008 жылғы қаңтармен
салыстырғанда 2009 жылғы ақпанда 35,4% азайып, 82,4 млрд. теңге болды.
Қысқа мерзімді ноталардың кірістілігі 2009 жылғы қаңтарда 6,17% -дан
2009 жылғы ақпанда 5,92%-ға дейін төмендеді. Айналыстағы ноталардың көлемі
2009 жылғы ақпанның аяғында 179,5 млрд. теңгені құрап, 2009 жылғы қаңтармен
салыстырғанда 25,5%-ға төмендеді.
2009 жылы қаңтарда 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда орналастырылған
банкаралық депозиттердің жалпы көлемі 15,4% төмендеді жəне баламасы 3938,4
млрд. теңгені құрады. Орналастырылған банкаралық теңгедегі депозиттердің
көлемі 279,6 млрд. теңгеге дейін (орналастырылған депозиттердің жалпы
көлемінің 7,1%-ы) 32,7%-ға төмендеді. Бұл ретте орналастырылған банкаралық
теңгедегі депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 2009 жылғы
қаңтарда 6,81%-дан 10,19%-ға дейін көтерілді. Ұлттық Банктің екінші
деңгейдегі банктерден тартқан депозиттерінің көлемі 2009 жылғы қаңтарда
2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 36,2% төмендеп, 94,2 млрд. теңгені
құрады. 2009 жылғы қаңтарда орналастырылған доллардағы депозиттердің көлемі
18,6 млрд. АҚШ долларына дейін 17,4% (орналастырылған депозиттердің жалпы
көлемінің 57,4%-ы) төмендеді.
Орналастырылған доллардағы депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы
ставкасы 2008 жылдың желтоқсанындағы 0,53%-дан 2009 жылғы қаңтарда 0,24%-ға
дейін төмендеді. Қаңтарда еуромен орналастырылған депозиттердің көлемі 7,0%-
ға 8,6 млрд. еуроға дейін (орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің
35,1%-ы) төмендеді. Еуромен орналастырылған депозиттер бойынша орташа
алынған сыйақы ставкасы 2,20%-дан 1,56%-ға дейін төмендеді. Рубльдегі
депозиттерге орналастыру көлемі шамалы болып қалуда – орналастырылған
депозиттердің жалпы көлемінің 1%-ынан аз. Тұтастай алғанда, шетел
валютасындағы банкаралық депозиттердің үлесі орналастырылған депозиттердің
жалпы көлемінің 92,9% құрады. Бұл ретте шетел валютасындағы депозиттердің
негізгі бөлігі (89,9%) резидент емес банктерде орналастырылған.
Резиденттердің банк жүйесіндегі депозиттерінің жалпы көлемі 2008 жылғы
желтоқсанмен салыстырғанда 2009 жылғы қаңтарда 5256,3 млрд. теңгеге дейін
2,8%-ға төмендеді. Заңды тұлғалардың депозиттері 3775,4 млрд. теңгеге дейін
4,1% төмендеді, жеке тұлғалардың депозиттері 1480,8 млрд. теңгеге дейін
0,5% ұлғайды.
Бұл ретте 2009 жылғы қаңтарда депозиттердің ұлттық валютадан шетел
валютасына көшуі орын алды. Ұлттық валютадағы депозиттер 13,1%-ға немесе
458,1 млрд. теңгеге (3,8 млрд. АҚШ долл.) 3033,7 млрд. теңгеге дейін
азайды. Шетел валютасындағы депозиттер 16,0%-ға немесе 305,8 млрд. теңгеге
(2,5 млрд. АҚШ долл.) 2222,6 млрд. теңгеге дейін өсті. Нəтижесінде
теңгедегі депозиттердің үлес салмағы 64,6%-дан 57,7%-ға дейін төмендеді.
Халықтың (резидент еместерді қоса алғанда) банктердегі салымдары бір айда
1506,1 млрд. теңгеге дейін 0,4% ұлғайды. 2009 жылғы қаңтарда халықтың
салымдары құрылымында теңгедегі депозиттер 19,7%-ға немесе 171,9 млрд.
теңгеге (1,4 млрд. АҚШ долл.) 700,0 млрд. теңгеге дейін төмендеді. Шетел
валютасындағы депозиттер 28,3%-ға немесе 178,0 млрд. теңгеге (1,5 млрд. АҚШ
долл.) 806,1 млрд. теңгеге дейін көтерілді. Нəтижесінде теңгедегі
депозиттердің үлес салмағы 58,1%-дан 46,5%-ға дейін төмендеді. 2009 жылғы
қаңтарда банктік емес заңды тұлғалардың теңгедегі мерзімді депозиттері
бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 6,2% (2008 жылғы желтоқсанда –
5,7%), ал жеке тұлғалардың депозиттері бойынша 11,4% (11,3%) болды.
Банктердің экономикаға кредиттері бойынша негізгі борышының жалпы көлемі
2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 2009 жылғы қаңтарда 0,9% төмендеп,
7385,7 млрд. теңгені құрады. Ұлттық валютадағы кредиттер бір айда 2,2%
төмендеп, 4071,8 млрд. теңгені құрады, ал шетел валютасындағы кредиттер
3313,9 млрд. теңгені құрай отырып, 0,7% ұлғайды. Нəтижесінде теңгедегі
кредиттердің үлес салмағы 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 55,8%-дан
55,1%-ға дейін төмендеді. Ұзақ мерзімді кредиттер 5921,9 млрд. теңгені
құрай отырып, 0,2% төмендеді, қысқа мерзімді кредиттер 1463,8 млрд. теңгені
құрай отырып, 3,7% төмендеді. Нəтижесінде ұзақ мерзімді кредиттердің үлес
салмағы 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 79,6%-дан 80,2%-ға дейін
ұлғайды. Заңды тұлғаларға кредиттер 2009 жылғы қаңтарда 0,9% төмендеп,
5072,2 млрд. теңгені құрады, жеке тұлғаларға кредиттер 2313,5 млрд. теңгені
құрай отырып, 1,0% төмендеді. Нəтижесінде жеке тұлғаларға берілген
кредиттердің үлес салмағы бір айда 31,4%- дан 31,3%-ға төмендеді.
Банктердің шағын кəсіпкерлік субъектілеріне кредиттері 2008 жылғы
желтоқсанмен салыстырғанда 2009 жылғы қаңтарда 1554,6 млрд. теңгеге дейін
1,0% төмендеді, бұл экономикаға кредиттердің жалпы көлемінің 21,0% құрайды.
Салалар бойынша алғанда экономиканың сауда (22,6%), құрылыс (20,0%),
өнеркəсіп (9,5%) жəне ауылшаруашылығы (3,5%) сияқты салалары неғұрлым
белсенді кредиттелуде. 2009 жылғы қаңтарда жеке тұлғаларға ұлттық валютамен
берілген кредиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 18,8%-дан 18,4%-
ға дейін төмендеді, ал заңды тұлғаларға кредиттер бойынша 16,1%-дан 16,5%-
ға дейін ұлғайды.
Төлем жүйесі клиенттерге кассалық есеп айырысу қызметін көрсету және
төлемдерді жетілдіру процесінде банктер өзара қатынастарға түседі, олар
корреспонденттік деп аталады. Корреспонденттік қатынастар көмегімен
банкаралық есеп айрысуларды ұйымдастырудың екі нұсқасы бар:
орталықтандырылмаған - коммерциялық банктердің бір-бірімен корреспонденттік
қатынастарына негізделген, және орталықтандырылған - мұнда банктер арасында
есеп айырысулар Ұлттық Банкте алынған корреспонденттік шоттар арқылы
жүргізіледі.
Банктер арасындағы төлемдерде делдал болу Ұлттық Банкке ақша айналымын
бақылау және реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Корреспонденттік шот – бұл Ұлттық Банкте ашылатын банктің есеп айырысу
шоты және оның мақсаты өз қаражаттарын сақтау, және де несиелік есеп
айырысу, кассалық операциялар бойынша және басқа да коммерциялық банктердің
клиенттеріне қызмет көрсетуді білдіреді.
Операциялардың бұл түрі операциялар тәртібін, екінші деңгейлі банктерге
және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүргізетін ұйымдардың
теңгеде және шетел валютасында корреспонденттік шоттарды жүргізу және жабу
тәртібін реттейтін Ережелер негізінде жүргізіледі. Ұлттық Банкте
корреспонденттік шоттар Ұлттық Банкпен банк арасында корреспонденттік шот
келісімі жасалғаннан кейін ашылады.
Корреспонденттік шот келісімі шарттарына сай Ұлттық Банк пайдасына
түскен ақшаларды қабылдауға, банкке немесе үшінші тұлғаға қолма-қол ақша
сомаларын беру туралы банктің өкімін орындауға және корреспонденттік шот
келісімінде көрсетілген басқа да қызметтер көрсетуге міндеттенеді.
Бұл Ереже Ұлттық Банктің баланстық шотына және онда ашылатын шоттар
бойынша, Ұлттық банктің бухгалтерлік есеп позициясын білдіретін және
банктерге Ұлттық Банктің минималды резервтер талабы шоттарына қатысты емес.
Ұлттық банк бақылауында Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының
(ҚБЕО) есеп айырысуларды жүргізу тәртібіне сәйкес ірі төлемдер жүйесі
бойынша есеп айырысулар жүзеге асырылады.
Тәртіптер ҚБЕО-мен анықталады. Ірі төлемдер аудару бойынша
қолданушыларға қызмет көрсетуді Ұлттық Банктің ҚБЕО жүргізеді.
Ірі төлемдер жүйесін тағайындау ұлттық валютадағы шартсыз және
қайтарылмайтын төлемдерді, бір операциондық күн ішінде есеп айырысу
кепілімен, ірі төлемдер жүйесін қолданудың Ұлттық Банк шотындағы ақша
қаражаттарды қолдану және сомалар шегінде жүзеге асырылады.
Ірі төлемдер жүйесі банкаралық есеп айырысулар механизмі, ол арқылы
қолданушылардың жоғары басымдылықты төлемдер аударымдары жүзеге асырылады.
Ірі төлемдер жүйесі арқылы жүргізілетін төлемдердің төмен сапасы
белгіленбейді.
Жоғары басымдылықты төлем оның қолдану мерзімінің үлкені мәні бар төлем,
нақтырақ айтсақ, банкаралық несие ресурстары нарығымен, капитал және шетел
валютасы нарықтарымен байланысты операциялар. Бұндай төлемдер ірі сомаларды
аударумен байланысты болғандықтан, олардың кідіруі қолданушылар үшін үлкен
субъектілерге әкелуі мүмкін.
Ірі төлем жүйесінің қолданушысы болып ҚБЕО мен қолданушыға ірі төлемдер
жүйесі қызметін көрсету туралы келісімге отырған банк немесе банктік емес
қаржы ұйымы есептелінеді.
Ірі төлемдер жүйесінде операциялар тәртібін және есеп айырысуларды
жүргізу Ұлттық Банктің нормативті актілерімен анықталады.
Банкаралық клиринг жүйесі (БКЖ) – ұсақ төлемдерге арналған клиринг
жүйесі. Көрсетілген жүйеде барлық төлемдер нетто (таза) негізде жүзеге
асырылады. БКЖ-ның негізгі бағыты шағын сомаға көптеген бөлшек төлемдер
жүргізуден тұрады. БКЖ қаражат пайдаланушының шотында алдын ала
депоненттелмей, көпжақты негізде жүзеге асырылады. Бұл ретте жүйеде бір
төлем үшін 5 млн. теңгеге тең барынша жоғары сомаға шектеу белгіленді.
Жүйеде валюталау күнін пайдалануға, яғни жүйеге төлем құжаттарын үш
күнге дейінгі болашақ төлем күнімен жіберуге болады. Болашақ валюталау
күнімен түскен құжаттар көрсетілген күн басталғанға дейін жүйеде сақталады,
осыдан кейін клирингте өңделеді. Бұл қатысушыларға өз өтімділігін күні
бұрын жоспарлауға мүмкіндік береді. Клиринг нәтижелері бойынша ақша
аударымдары БААЖ-да жүзеге асырылады. Жүйенің әрбір қатысушысы өзінің
жүйедегі барлық төлемдері туралы ақпаратқа қол жеткізе алады.
БКЖ-ның жаңа операциялық күні сағат 16:00-де басталады. Құжаттарды
жүйеге қабылдау тәулік бойы жүзеге асырылады. БКЖ ерекшелігі төлем
құжаттарының жеке өңделмей, сондай-ақ есеп айырысу сәтіне дейін FIFO
қағидаты бойынша кезекке қойылатындығында. Клирингке қатысушылардың
операциялық күн жабылғанға дейін жүйеге жіберілген төлем құжатын қайтарып
алуға мүмкіндігі бар.
Жүйеге қатысушылардың қарсы талаптары бойынша есеп айырысу ағымдағы
төлем күнімен күніне бір рет 15:00-ден 16:00-ге дейін жүзеге асырылады. Бұл
ретте төлем құжаттарын есепке алу басымдық кодтарына сәйкес жүргізіледі,
ал бір басымдық коды шегінде төлем құжаттары олардың кезекке түсу
тәртібімен өңделеді.
Есепке алу қорытындысы бойынша әрбір қатысушының таза позициясы
анықталады. Клиринг қатысушысының таза дебеттік позициясы осы қатысушының
БААЖ-дағы ақша сомасынан аспауы тиіс. Түпкілікті есеп айырысу үшін БААЖ-
дағы ақша жеткіліксіз болған жағдайда, БКЖ-да төменірек басымдықпен кезекте
тұрған төлемдер жойылады. Клиринг нәтижелері бойынша түпкілікті ақша
аударымы БААЖ арқылы жүзеге асырылады. Ақша аударымы аяқталғаннан кейін
клиринг жүйесінің жаңа операциялық күні басталады.
Банкаралық клиринг Қазақстан Республикасындағы клирингтік операциялар
Ұлттық банк басқармасы бекіткен банкаралық клиринг туралы ережеге сай
жүргізіледі және ол республикадағы төлем жүйесін жетілдіру және дамыту
мақсаттарында және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі туралы, Қазақстан
Республикасындағы қолма-қолсыз есеп айырысу ережесі заңдарына сәйкес
әзірленген.
Клирингтік палата, заңды тұлға құқығымен, Ұлттық Банктің директораты
бекіткен кірістер мен шығыстар сметасы негізінде өзінің қаржылық қызметін
жүзеге асыратын Ұлттық Банктің арнайы құрылымдық бөлімшесі болып табылады.
Клирингтік палата клирингтік операцияларды банктер үшін электронды
поштаны және криптографикалық қорғау жүйесін қолдана отырып жүзеге асыруға
арналған.
Клирингке қатысу тікелей және тікелей емес болуы мүмкін. Тікелей
қатысушы болып банк табылады, ал қызмет көрсетушілерге төлем туралы келісім
жасасқан және клирингтік палатаның басқа да қатысушыларымен құжаттарды
алмасу процестеріне тартылады. Тікелей емес қатысушы болып оның атынан есеп
айрысулар бойынша соңғы қызметтерді орындау үшін тікелей қатысушы қызметін
қолданатын банк табылады.
Клирингтік палатаның негізгі қызметтері болып табылатындар:
а) клирингке қатысушы банктердің таза айқындамасын өзара есеп беру
талаптарын өткізу жолымен есептеу;
б) банк мекемелерінің корреспонденттік шоттары бойынша соңғы таза
айқындамаларын көрсету үшін Ұлттық Банкке клирингтің нәтижелері туралы
ақпаратты беру.
Бөлшек төлемдер жүйесінің негізінде қарама-қарсы төлемдердің өзара есеп
берулер қағидасы қолданылады, мұнда төлемді жүзеге асыру уақыты бір
операциялық күнге тең.
Қазақстанда бірыңғай төлем карточкаларының орталығы құрылған, ол төлем
карточкаларының әртүрлі жүйелерінің үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Банкаралық ақша аударымдары жүйесі (БААЖ) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ақша – несие саясатының теориялық негіздері
1.1. Ақша – несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу
құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5 – 10
1.2.Қазақстан Республикасының ақша – несие жүйесінің қазіргі жағдайы және
оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11 - 28
1.3. Шетел елдерінің ақша – несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 29 - 32
2 тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша – несие
саясатына талдау.
2.1 Ақша-несие жүйесіндегі реттеуді жүзеге асырудағы Ұлттық Банктің
негізгі қызметтері мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33 – 43
2.2.Ұлттық Банктің 2009 – 2010 жылдарға арналған ақша – несие саясатының
бағыттары мен болжамдары ... ... ... ... ... ... . ... ... 44 – 61
2.3 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша – несие саясатының қызмет ету
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62 – 70
3 тарау. Қазақстан Республикасында ақша – несие саясатының даму
келешегі.
3.1.Қазақстан Республикасы ақша – несиелік реттеудің 2010 жылға арналған
дамуының сценарийлік нұсқасы ... ... ... ... ... ... ... ..71 – 74
3.2 ҚР Үкіметінің, ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің 2009 жылға арналған экономикалық
саясаттың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... .75 – 77
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..78
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті
халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің
басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы
салаларының импорт жеткізілмдерінен едәуір тәуелділігі және
т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы
экономиканы қазынашылық және ақша-несие валютаның белгіленген
ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын
көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен
қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз
экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған
жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген
ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын
үйлесіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің
болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік
нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың
нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық
валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын
көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін
жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың
мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы
тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу
әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды
негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз
ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты
секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәслелері
Ұлттық Банк тарапынан тікелей реттеу аясынан
шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады,
банктерге үндік қарызбен овернайт несиелерін беру
сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық
валютаның құнсыздануымен күресуді маңыздырақ деп санап,
тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны
ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуге едәуір
нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе – теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық
валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін
тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық
Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша валюта
мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Еркін айырбас режиміне көшкен кезде ұлттық валюта
құнсызданғаннан кейін, шетелдік нарықтағы ұлттық
тауарлар арзандап, бұл өз кезегінде экспорт мөлшерінің
қалпына келуіне және импорттың кемуіне, елге еркін
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал етті.
Еркін өзгермелі ұлттық валюта бағамы жағдайында
Үкімет елдің экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық
қатынастарына, валюта резервтеріне, берешектерге, тауарлық
және қаржылық ағындардың серпініне тікелей ықпал етуге
мүмкіндік алды.
Сонымен бірге, Қазақстан экономикасында бірқатар
дағдарыстық жағдайлар соңына дейін әлі де жойылмай
келеді. Эконоканың кейбір салаларында өндірістің
құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттік кірісті
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттік ішкі
және сыртқы қарыздар мөлшері өсуі жалғасуда және
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік табалдырығынан
мағынасына жақындады, өндірістік салаға берілетін несиелер
бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық
етуші субьектілердің инвестициялық белсенділігі тиісті дейгейде
емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеуді реттеу жөніндегі шаралар
бюджеттік шығындар мен салық салуды басқару жөніндегі
мемлекеттік шаралармен тығыз байланысты болуы керектігін
дәлелдейді.
1 Ақша-несие саясатының теориялық негіздері.
1.1. Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары.
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында
мемлекеттік саясат рөлінің белсенділеуі ақша мөлшерінің баға
деңгейіне әсер етуін күшейтті, сұраныс пен ұсыныстың тепе-
теңдігі ақша теориясы мәселелеріне мүделіліктің артуына
ықпал етті. Баға деңгейін белгілеу мен өндіріс айналымдағы
ақшаның сандық теориясының негізгі мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсері американдық экономист И. Фишердің
ақша теориясының неоклассикалық бағытының бөлігі болып
табылатын айырбасты теңестіруде келтірілген:
MV= PQ
мұндағы:
M – айналымдағы ақша мөлшері немесе ақша ұсынысы
V – ақша айналымының жылдамдығы
P – тауарлық мәмілелер бағасының орташа деңгейі.
Q – тауарлық мәмілелердің мөлшері (Ұлттық өнім)
Іс-жүзінде бағалардың өзгеруі айналымдағы ақша мөлшерімен
ғана емес, сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруімен
байланысты (өндіріс шығындары) жылдамдығының тұрақты
шамасы (V) мен тауарлық мәмілелер саны (Q)үшін дұрыс
болып табылады, ол іс-жүзінде болуы мүмкін емес. Сандық доктринасының
басқа өкілі (кембридждік) ағылшын экономисі А. Пигу ақша
ұсынысының мына формуласын ұсынады:
M=K*P*T
мұнда:
M – ақша мөлшері
K – ақшалай нысанда иеленгісі келетін жылдық кіріс
үлесі
P – баға деңгейі
K - өнідірістің нақты мөлшері
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу
факторларына ықпал ететін ақша-несие саясатының
тұжырымдамаларына қатысты пікір таластыруда.
Нарықтық экономика іштей тұрақсыз өзгермелі жүйе болып
табылады, мемлекеттік реттеуге онда негізгі рөл берілген.
Реттеушілер қатарында мемлекеттің монетарлық саясаты
маңызды орын алады. Ақша ұсынысындағы өзгеріс
инвестициялық сұраныстың өзгеруіне әкеліп соқтырған
пайыздық мөлшерлеме деңгейінің өзгеруінің себепкері
болып табылады, ал мультикативтік әсер арқылы атаулы жалпы
ұлттық өнім өзгереді.
Кейнсиандық теориялық теңдеуі мынадай:
ЖҰӨ=C+1+G+NX
Мұнда:
С – халықтың тұтыну шығындары
1 – инвестициялар
G – тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттік шығындар
NX – таза экспорт
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жай
банкноталардың эмиссиялануының мынадай үш жолын көрсетуге болады:
- шаруашылықты несиелеу жолымен .
- Ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және
еліміздің сыртқы қарыздарды өтеу үшін мемлекеттің валюталық
резервтерін арттыру мақсатында айналысқа қосымша ақша
эмиссиялау жолымен.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендеді, жинақтаулардың нақты
сектордан алып-сатарлық сипаттағы қаржы операцияларына
өту процесі жеделдетілді.
Дүниежүзінің 83 елінде инфляция мен айналымдағы ақша
мөлшерінің байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшері
мен инфляция жылдамдығының арасындағы жоғары деңгейдегі
тәуелділікті айқындады.
Дүниежүзілік экономикалық тәжірибеде ақша-несие саясатын
реттейтін әртүрлі құралдар пайдаланады:
• Ашық нарықтағы яғни, құнды қғаздар нарығында
операциялар;
• Есептеу мөлшерлемесі саясаты, яғни, екінші деңгейлі
банктердің орталық банктен қарыздары бойынша
пайыздарын реттеу;
• Міндетті резервтер нормативінің өзгеруі.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта
қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемесі, қысқамерзімді ақша
эмиссиясын бақылау кезінде Ұлттық банктің монетарлық
процесі тетігінің негізін құрайды. Орталық банк осындай
құралдардың жәрдемімен тікелей және Қаржы министрлігімен
келісім бойынша осы кезеңдегі монетарлық саясатқа
сәйкес пайыздық жағдайларды, ақша нарығындағы ұсыныс
мөлшерін қалыптастырады. Осы үшін ол қайта қаржыландыру мен
ашық нарықтағы операцияларда өзінің пайыздық мөлшерлемелерін
өзгертеді, ақша нарығында басқыншылық сәті туралы шешім
қабылдайды. Экономиканы қаржы сілкіністеріне неғұрлым
шыдамды етуге тырысу, оның икемділігін және нарықтық
қатынастарға оның бейімделуін арттыру банк жүйесін дамытудың
негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Экономикалық саясат
теориясына сәйкес, өтпелі экономика кезеңінде монетарлық
саясат ақшаның тауарлық бағасына әсер ететін ақша,
несие және валюта саясатының өлшем жүйесінің тепе-теңдік
сипатын білдіреді. Ақша-несие және бағам саясаты қол
жетіскен құралдар тізбесінде көрсетілген барлық шешімдер
ақшаның тауарлық бағасына әсер етеді. Ақшаның тұрақтылығын
реттеу нарық жағдайларына макроэкономикалық құралы, екі
каналды ақша эмиссиясы (ақша жиыны) мен ақша айналымының
жылдамдығы арқылы ақшалай қаржылардың айналым саласын
бақылауды күшейту құралы болып табылуда.
Іс жүзінде ақша және несие саясатының қарама-қайшылығы,
ақшаның тұрақтылығын және экономиканы дамуын реттеуді
теңгеруге тиіс. Ақша-несие саясаты мемлекеттік жалпы
экономикалық саясат бөлігін, оның элементтерінің
(өнеркәсіптік, құрылымдық, сыртқы сауда, қазынашылық және басқа
да саясат түрлерімен қатар) бірін білдіреді және
үкіметтің басымдықтармен және мақсаттармен тікелей
белгіленеді. Әдетте, экономикалық өсу тұрақтылығы,
жұмыссыздықтың төмен деңгейі, бағалардың тұрақтылығы, тұрақты
төлем балансы осындай түпкілікті мақсат болып табылады.
Әртүрлі ақша түрлері ретінде белгілі ақша
агрегаттары М0, М1, М2 және т..б. түсініледі. Олардың
мазмұнын егжей-тегжейлі қарайық:
М0 - айналымдағы банкноттар (орталық банк шектерінен тыс)
және орталық банктегі екінші деңгейлі банктердің
шоттарындағы қаржылар. Бұл ақша базасы немесе орталық банктің
ақшалары.
М1 - халықтық қолындағы кез-келген ақша белгілерінің
мөлшері мен кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың
кассаларындағы қаржылар.
М2 - М1 - барлық құрамдастары және араласқан пайдалану
режимді заңды және жеке тұлғалардың депозиттері,
халықтың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жедел
салымдары, банк жинақтау сертификаттары, еркін айналымдағы
займдардың облигациялары, банк резервтері.
М4 - М1 – басқа халыққа, банктерге, кәсіпорындар мен
ұйымдарға тиесілі шетел валютасындағы қаржылар.
М1 және М2 – ақша жиынының бірдей көрсеткіштері болып
саналады. М4 соңғы көрсеткіші жеке де, сондай-ақұ өндірістік
тұтынудағы тауарлар мен қызметтерге барынша жоғары төлемге
қабілетті жиынтық сұранысын сипаттайды.
Осы ақша агрегаттарының, біз көріп отырғандай,
өтемпаздықтарының әртүрлігімен, яғни, олардың қолма-қол
ақшаға жеңіл айналып кетуімен ерекшеленеді. Тиісінше,
ақша қажеттілігі туралы айтқан кезде қазіргі заманғы
жағдайларда, олардың жалпы мөлшерін ғана емес, әртүрлі
ақша түрлерінің арасындағы ара қатынасты және трансакциондық
іс-қимылдарда оның мұқтаждығына сәйкес олардың осы
жерде болуы ескеріледі. Сондықтан орталық банктің
жоғарыда атап өтілген бас функциясы – айналымын реттеу
жалпы мөлшерді ғана емес, сонлай-ақ ақша түрлері
арасындағы ара-қатынасы қадағалауды көздейді. Іс жүзінде кез-
келген қазіргі заманғы мемлекет үшін ақша эмиссиясын және
ақша айналымын реттеу елдегі жиынтық ақша жиынының
бірнеше аса маңызды көрсеткіштерінің жобаланған және
нақтылы мөлшерін талдау, бақылау, салыстыру қажеттілігін
білдіреді. Осы ақша-несие құралдарына қысқаша сипаттама
берейік: Ресми есеп мөлшерлемесі – орталық банктің
мөлшерлемесі, ол бойынша банк вексельдерді санайды немесе
соңғы сатыдағы несиелер ретінде екінші деңгейлі банктер
мен несие мекемелеріне несие береді. Орталық банк ресми
есеп мөлшерлемесін жоғарылатып немесе төмендетіп, екінші
деңгейлі банктердің мүмкіндіктеріне несие алу үшін олардың
клиенттеріне ықпал етеді, бұл өз кезегінде экономикалық өсуге,
ақша жиынының артуына, нарық пайызының жоарылуына әсер
етеді. Орталық банктің ресми есеп мөлшерлеменің өзгеруі
нарықтық пайыздың тиісті өзгерістерін туындата отырып, төлем
балансы мен валюта бағамының жай-күйінде білінеді. Мөлшерлеменің
артуы елге қысқа мерзімді шетел капиталының тартылуына
ықпал етеді, осының нәтижесінде төлем балансы жанданады,
тиісінше, шетелдік валютаның бағамы төмендеп, ал ұлттық
валютаның бағамы көтеріледі. Мөлшерлеменің төмендеуі кері
нәтижелерге әкеліп соқтырады. Ашық нарықтағы құнды
қағаздармен жүргізілетін операциялар – орталық банктің қысқа
мерзімді операцияларды қоса алғанда, кейін кері мәміле
жасай отырып, коммерциялық және қазынашылық вексельдерді,
мемлекеттік облигациялар мен өзге де құнды қағаздарды сатып
алу-сату жөніндегі операцияларды. Орталық банктің мұндай
іс-қимылдары екінші деңгейлі банктердің қызметіне олардың
қолда бар ресурстар мөлшері арқылы әсер етеді. Егер
орталық банк ашық нарықта құнды қағаздарды сатса, ал екінші
деңгейлі банктер оларды сатып алады, онда соңғылардың
ресурстары мен тиісінше олардың клиенттерге несие беру
мүмкіндіктері сарқылады. Бұл айналымдағы ақша жиынының
қысқаруына және несие пайызының артуына әкеліп
соқтырады. Орталық банк ашық нарықта екінші деңгейлі
банктерден құнды қағаздар сатып ала отырып, оларға қосымша
ресурстар ұсынады. Несие беру жөніндегі олардың
мүмкіндіктерін кеңейтеді. Ашық нарықтағы операциялар банк
ресурстарын, пайыздық мөлшерлемелердің және мемлекеттік құнды
қағаздарды реттеуге және соңғы есепте ақша нарықтағы
сұраныс пен ұсыныстарды реттеуге ықпал етеді.
Міндетті резервтер – банктер мен несие мекемелерінде орталық
банктің талабы бойынша, әдетте, пайызсыз шотта ашылған
несие ресурстарының бөлігі. Екініші деңгейлі банктерге олар
өздерінде сақтайтын міндетті резервтер нормасын арттыра
немесе төмендете отырып, орталық банк банктер мен несие
мекемелерінің несиелеу мен депозиттік эмиссияны жүзеге
асыру мүмкіндіктерін шектейді немесе кеңейтеді. Міндетті резерв
нормасының өзгеруі екінші деңгейлі банктердің несие
ресурстарына, олардың несие беру мүмкіндіктеріне елеулі
әсер етеді. Норманы арттыру екінші деңгейлі банктердің
несие беруге арналған өздерінің ресурстарының бөлігімен
пайдалана алмауын білдіреді. Нәтижесінде банк несиесі мен
айналымдағы ақша жиыны да қысқарады, банк несиелері бойынша
пайыздар өседі. Банк резервтері нормаларының төмендеуі банк
несиелері мен ақша жиынының өсуіне және нарықтық
пайыздың төмендеуіне жетелейді. Міндетті резервтер едәуір
шамада әкімшілік тұтқаны білдіреді. Бірқатар елдерде
олар толықтай жойылған немесе олардың мөлшері елеулі
түрде төмендетілген. Кей бір елдерде қызмет бабын
теріс пайдалануға жол бермеу үшін осындай резервтердің ең
жоғарғы мөлшерде заңнамада белгіленеді. Осы негізгі
құралдардан басқа дүниежүзілік банк тәжірибесінде орталық
банктердің ақша-несие саясатының басқа құралдары кең
танымал, жақсы пысықталып және кеңінен пайдаланылады. Оларды
қайсыбір елдің нарықтық немесе өтпелі экономикалық нақты
жағдайында өтімдірек пайдалану туралы сөз қозғалады. Оларды
қысқаша сипаттап өтейік. Капиталдар нарығын бақылау – акциялар
мен облигациялар шығару тәртібі, сырттан қарыз алу
шектерін белгілеу және т.б. Нарықтарға қол жеткізу - жаңа
банктер мен несие мекемелерін, оның ішінде шетелдіктерді
ашуды реттеу. Валюта басқыншылығы – ақша бірлігіне сұраныс пен
ұсыныс мөлшеріне ықпал ету үшін едәуір мөлшердегі
валюта сатып алу-сату. Шектеу (таргеттеу) – ақша жиыны
көрсеткіштерінің өсуінің мақсатты болжалын белгілеу. Мемлекеттік
құнды қағаздарға инвестициялау нормалары-мемлекеттік
қарызды тұрақты орналастыру мен алып-сатарлық операцияларды
шектеу мақсатында банктер, несие мекемелері үшін
белгіленеді. Ұлыбританияның ақша-несие жүйесінде ерекше жағдайлар
қалыптасқан. Англияның банкі қарым-қатынастарды арнайы
мамандандырылған несие институттар топтары - дисконттық үйлер
арқылы ұйымдастыруды артық көреді. Соңғылар Англия Банкінің
ақша саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқаруына
байланысты, ағылшын банк жүйесінің елеулі институттық
ерекшелігін білдіреді. Оларға орталық банк пен өзге несие
институттары арасында аралық орын алатын сегіз институт
жатады. Мұндай ерекше жағдай ағылшын банк жүйесінде
тек қана осы несие институттары ғана орталық банкте қайта
қаржыландыру артықшылығына ие болуымен түсіндіріледі. Осы
үшін мөлшерде қабылдауға мәжбүр, Ұлыбританияда қазынашылық
құнды қағаздарды орналастыру орталық банкке жүктелгендіктен,
бұл соңғыға өте пайдалы. Басқа елдердегідей, басқа несие
институттары орталық банктің қайта қаржыландыруына тікелей
қол жеткізе алмағандықтан, дисконттық үйлер Анлия банкі
мен орталық банкі тікелей ықпал ете алмайтын банк жүйесі
арасында делдал ретінде болады. Нарықтық экономика
жағдайында экономикаға ықпал етудің атап өтілген және
басқа кейбір құралдарын пайдалану жолымен іскерлік
белсенділікті арттыруға немесе төмендетуге қол
жеткізеді. Олар кәсіпкерлерге арзан несиені көбірек ұсынса,
соңғылар соғұрлым өз ісін ашуға ынталанады, өндірісті
кеңейтіп немесе жетілдіреді, экономикалық өсуді
жеделдетеді.
Көрсетілген құралдардың әртүрлі қиыстырулары орталық
банкке мемлекеттің осы кезеңдегі экономикалық стратегиясына
байланысты қымбат немесе арзан саясат жүргізуге жол
ашады. Орталық банк аталған құралдардың көмегімен ақша-несие
саясатының мақсаттарын жүзее асырады: ақша жиынының деңгейін
(қатаң монетарлық саясат) немесе пайыздық мөлшерлемені
белгіленген деңгейде ұстайды. Ақша-несие саясатының
құралдарын пайдалану бюджеттік-салықтық саясатпен, заңнамамен
тығыз байланыстырған жағдайда ғана тиімді болуы мүмкін.
1.2.Қазақстан Республикасының ақша-несие жүйесінің қазіргі жағдайы және
оның ерекшеліктері
2008 жылдың аяғында – 2009 жылдың басында ішкі валюта нарығында теріс
девальвациялық күтулердің едәуір өсуі байқалды. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз
ету және нақты емес дәлізді бір АҚШ доллар үшін 120 теңге ±2% шегінде
сақтау жөнінде айтарлықтай күш салды.
2008 жылғы қазаннан бастап 2009 жылғы ақпан аралығындағы кезеңнің
өзінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің айырбастау бағамының
тұрақтылығын қамтамасыз етуге 9 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы жұмсады.
Алтынвалюта резервтерінің көлемі осы кезеңде 10,4%-ғ төмендеді. Алайда,
2009 жылдың басында әлемдік экономикада қалыптасқан ахуал, оның ішінде
Қазақстан Республикасының сауда-әріптес елдері валюталарының девальвациясы
және қазақстандық экспорттың негізі болып табылатын энергия ресурстары
бағаларының айтарлықтай төмендеуі төлем балансының 2009 жылғы
көрсеткіштерінің тұрақтылығын қамтамасыз етпеді және олардың күрт
нашарлауына әкеліп соқты. Ақша-кредит саясатын жүргізу кезіндегі
тәсілдердің міндетті түрде өзгеруі жағдайында Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі назарды баға тұрақтылығын қамтамасыз етуден және инфляциялық
таргеттеуге көшу саясатын жалғастырудан валюталық дәлізді белгілеуге қарай
ауыстыру жолдарын зерделеді. Әлемдік тәжірибеге жасалған талдау бағамды
жаңа деңгейде кейіннен ұстай отырып, ұлттық валютаны бір реттік
девальвациялау қалыптасқан жағдайдағы жалғыз дұрыс шешім болып табылатынын
көрсетті. Соған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2009
жылғы ақпанда теңгенің айырбастау бағамының бір АҚШ доллары үшін 150 теңге
+-3% деңгейіндегі жаңа дәлізін белгіледі. Бұл нарықтағы девальвациялық
күтулерді төмендетіп қана қоймай, отандық өндірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін қайта қалпына келтіруді және алтынвалюта резервтерін
сақтауды қамтамасыз етті. Осы шаралардың, сондай-ақ қазақстандық экспорттың
негізгі позияцияларының әлемдік бағаларының қалпына келуі нәтижесінде ішкі
валюта нарығындағы ахуал тұрақтанып, 2009 жылдың аяғында ұлттық валютаның
нығаю үрдісі байқалды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алтынвалюта
резервтерінің көлемін толықтыра алды. 2009 жылдың аяғында ол 23,2 млрд. АҚШ
долл. құрады, бұл 2008 жылмен салыстырғанда 16,8% артық. Экономикадағы ең
төменгі әлеует Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне ақша-кредит
саясатының негізгі бағыты ретінде халықтың ұлттық валютаға деген сенімін
қалпына келтіру жөнінде шаралар қабылдауды айқындауға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ол үшін банктерге қысқа мерзімді
теңге өтімділігін беру жөнінде шаралар қабылдады. Осы бағыт шеңберінде
банктерге қайта қаржыландыру заемдары берілді, осы операциялар бойынша
кепілдікті қамтамасыз ету ретінде қабылданатын құралдардың тізбесі
түзетілді. Ресми қайта қаржыландыру ставкасы 10,5%-дан бұрын-соңды
болмаған ең төменгі деңгей – 7,0% дейін біртіндеп төмендетілді. 2009 жылғы
наурызда банктерге қойылатын ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері
ішкі міндеттемелер бойынша 2%-дан 1,5%-ға дейін және өзге міндеттемелер
бойынша 3%-дан 2,5% дейін төмендетілді. Борышын қайта құрылымдау үстіндегі
банктердің ағымдағы өтімділігіне қолдау көрсету үшін 2009 жылғы қарашада
осы банктердің барлық міндеттемелері бойынша 0% мөлшерінде ЕРТ-нің
жекелеген нормативтері белгіленді. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің және Қазақстан
Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимылдарының жоспары
шеңберіндегі банк жүйесіне мемлекет тарапынан көрсетілген қолдау банктік
өтімділікпен байланысты ахуалды едәуір жақсартуға ықпал етті. Нәтижесінде
2009 жылдың 2-тоқсанынан бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
ресурстарына банктер тарапынан сұраныс қысқарды. Қазақстан Республикасының
экономикасындағы жоғары тәуекелдердің сақталуы және нақты сектор тарапынан
кредиттік ресурстарға деген сұраныстың шектелуі, сондай-ақ банктердің несие
портфелі сапасының төмен болуы кредиттік белсенділіктің өсуіне әсер етпеді.
Нәтижесінде сыйақы ставкаларының төмендеуіне және банктерден тартылатын
депозиттер және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі шығаратын қысқа
мерзімді ноталары бойынша мерзімдерінің ұлғаюына қарамастан банктер
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің құралдарындағы өтімділіктің едәуір
көлемін жинақтады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің уақытша лагты
ескере отырып қабылдаған шараларының тиімділгі 2010 жылы көрінетін болады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми деректері бойынша
инфляция 2009 жылғы ақпанда 0,8% құрады (2008 жылғы ақпанда – 0,8%, 2009
жылғы қаңтарда – 0,3%). Азық-түлік тауарларының бағасы 0,6% (1,2%), азық-
түлікке жатпайтын тауарлар –1,8% (0,5%) жəне ақылы қызмет көрсету 0,2%
(0,7%) өсті. Өткен айда азық-түлік тауарлары нарығында алкогольсіз сусындар
3,8%, алкогольді сусындар 3,0%, темекі өнімдері 1,7%, жеміс-жидек жəне
көкөніс 1,5%, балық жəне теңіз өнімдері 1,2%, қант 1,1% көп дəрежеде
қымбаттады. Майдың жəне тоң майдың бағасы 2,1%, оның ішінде күнбағыс майы –
4,6%, сондай-ақ жұмыртқа – 3,3%, ұн – 1,3% төмендеді. Азық-түлікке
жатпайтын тауарлар тобында жуу жəне тазалау құралдарының бағасы 8,0%, жеке
гигиена тауарлары - 5,8%, медициналық препараттар – 4,6%, тұрмысқа қажетті
аспаптар - 3,8%, кітаптар мен газеттер - 1,7% өсті. Бензин 1,2%, дизель
отыны 0,6% қымбаттады. Халыққа ақылы қызмет көрсету құрылымында тұрғын үй-
коммуналдық қызмет көрсету 0,1% арзандады. Бұл ретте тарату желілері
бойымен тасымалданатын газ 0,8%, электр энергиясы - 0,5%, кəріз - 0,2%
арзандады. Почта қызметі 2,1%, медициналық қызмет - 1,2% қымбаттады, ал
көлік қызметі 0,3%, оның ішінде теміржол көлігі – 0,6% арзандады. 2009
қаңтар-ақпанда инфляция 1,1% (2008 жылғы қаңтар-ақпанда - 1,9%) құрады.
2008 жылғы тиісті көрсеткішпен салыстырғанда 2009 жылғы 2 айда инфляцияның
бəсеңдеуіне осы кезең ішінде 0,8% өскен (2008 жылғы қаңтар-ақпанда – 2,8%)
азық-түлік тауарлары бағасы өсуінің бəсеңдеуі себепші болды. Азық-түлікке
жатпайтын тауарлар 1,4% (1,2%) жəне ақылы қызмет көрсету – 1,4% (1,3%)
қымбаттады. Бұл ретте, 2009 жылғы 4 ақпанда жүргізілген теңгенің
құнсыздануынан болған инфляциялық салдардың елеусіз болғандығын атап өткен
жөн. Баға 2009 жылғы қаңтардағы 0,3%-дан ақпанда 0,8%-ға дейін көтерілді,
бұл осы кезең үшін əдеттегі деңгей болып табылады (1999 жылғы сəуірде
деңгей айтарлықтай жоғары болды жəне инфляция 4,6% деңгейінде қалыптасты).
Бағаның жылдық көрсетудегі өсуінің баяулау үрдісі жалғасты. 2009 жылғы
ақпанның қорытындылары бойынша жылдық көрсетуде инфляция 8,7% (2008 жылғы
желтоқсанда – 9,5%) болды. Азық-түлік тауарларының бағасы - 8,7% (10,8%),
азық-түлікке жатпайтын тауарлар - 5,9% (5,7%), ақылы қызмет көрсету бағасы
- 11,5% (11,4%) өсті. 2008 жылдың екінші жартысында азық-түлік тауарлары
мен шикізат тауарлары сияқты биржалық тауарларына бағаның төмендеуі, сондай-
ақ экономикалық өсудің баяулауы басты инфляццяның тəуекелін əлсіретеді.
2008 жылғы бірінші жартыжылдықта экономикалық өсудің төмендеуі жəне əлемдік
нарықтарда минералдық ресурстарға жəне азық-түлік тауарларына бағаның
жоғары болуы салдарынан инфляцияның жоғары деңгейі аясында əлемдік
экономика стагфляциясының туындау қаупінің болғандығы анық. Сонымен қатар,
2008 жылғы үшінші тоқсанда қаржылық дағдарыстың тереңдеу салдарынан
экономикалық белсенділіктің төмендеуіне жəне бүкіл əлем бойынша сұраныстың
қысқаруына, сондай-ақ əлемдік тауар нарықтарында бағаның күрт бұрылуына
байланысты инфляциялық қысым əлемде жаппай төмендей бастады, бұл 2009 жылы
анық байқалуы тиіс. 2009 жылғы ақпанда Ұлттық Банктің таза халықаралық
резервтері ағымдағы бағамен 7,6% (немесе 1,4 млрд. АҚШ долл.) 19,6 млрд.
АҚШ долл. (жыл басынан бастап – өсуі 1,2%) дейін өсті. Ішкі валюта
нарығында валютаны сату жəне Үкіметтің сыртқы борышына қызмет көрсету
бойынша операциялар Үкіметтің Ұлттық Банктегі шоттарына валютаның түсуімен,
екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі шетел валютасындағы
корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарының ұлғаюымен жəне Ұлттық қордың
шетел валютасындағы активтерін Ұлттық Банктің валюта активтеріне қайта
айырбастауымен бейтараптандырылды. Нəтижесінде, таза валюта қорлары (ЕАВ)
7,6% (немесе 1,2 млрд. АҚШ долл.) (жыл басынан бастап – өсуі 0,2%) ұлғайды,
алтынмен активтер олардың əлемдік нарықтардағы бағасының 7,6% өсуі
нəтижесінде 7,6% (немесе 154,1 млн. АҚШ долл.) (жыл басынан бастап – өсуі
9,3%) өсті. 2009 жылғы ақпанда тұтастай алғанда елдің халықаралық
резервтері (ағымдағы бағамен), Ұлттық қордың шетел валютасындағы активтерін
қосқанда (алдын ала деректер бойынша 22,3 млрд. АҚШ долл.) айдың басынан
бастап 9,2%-ға 42,0 млрд. АҚШ долл. дейін (жыл басынан бері – төмендеуі
10,2%) қысқарды. Бұл ретте Ұлттық қордың ұлттық валютадағы активтері
Самұрық-Қазына ҰƏҚ жəне ҚазАгро ҰХ Ұлттық қордың портфеліне
облигацияларды сатып алуы есебінен 621,6 млрд. теңгені құрады.
2009 жылғы ақпанда Ұлттық Банктің таза халықаралық резервтерінің өсуі
ақша базасының 10,8%-ға 2 252,1 млрд. теңгеге дейін кеңеюіне себепші болды
(жыл басынан бері кеңеюі 53,1%). Ақша базасының құрылымында Самұрық-
Қазына ҰƏҚ-на берген ақшасы есебінен Ұлттық Банктегі коммерциялық
банктердің коршоттарындағы қалдықтар ұлғайды. Сонымен қатар Самұрық-
Қазына ҰƏҚ-ның Ұлттық Банктегі ағымдағы шоттарындағы қалдықтар ұлғайды.
2009 жылғы ақпанда тар ақша базасының кеңеюі (11,1%-ға 2 227,7 млрд.
теңгеге дейін) іс жүзінде ақша базасының өзгеруіне сəйкес келеді, себебі
екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі мерзімді депозиттері шамалы
өзгерді (3,0 млрд. теңгеге азаю).
Жыл басынан бері тар ақша базасы 54,9%-ға кеңейді. 2009 жылғы қаңтар
үшін ақша массасы банк жүйесіндегі таза сыртқы, сол сияқты ішкі активтердің
төмендеуі есебінен 4,7%-ға 5 970,4 млрд. теңгеге дейін қысқарды. 2009 жылғы
қаңтарда 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда банк жүйесінің таза сыртқы
активтерінің құрылымында Ұлттық Банктің таза халықаралық резервтері
ұлғайды, ал банктердің таза сыртқы активтері төмендеді. Банк жүйесінің ішкі
активтерінің құрылымында Үкіметке, сол сияқты экономиканың басқа да
секторларына талаптар қысқарды.
2009 жылғы қаңтар үшін айналыстағы қолма-қол ақша 16,8%-ға (143,7 млрд.
теңгеге) 714,1 млрд. теңгеге дейін қысқарды. Бұл төмендеу абсолюттік, сол
сияқты салыстырмалы түрде тарихи тұрғыдан алғанда ең жоғары айлық төмендеу
болып табылады. Желтоқсанмен салыстырғанда қаңтарда олардың көлемінің
дəстүрлі маусымдық төмендеуімен қатар, айналыстағы қолма-қол теңгенің
қысқаруына айтарлықтай себеп айырбастау пункттерінің қолма-қол шетел
валютасын сатуы болды. Ағымдағы жылдың қаңтарында айырбастау пункттерінің
қолма-қол шетел валютасын сатуынан банктердің кассаларына қолма-қол
теңгенің нетто-түсуі тарихи ең жоғары мəнге жетті - 193,4 млрд. теңге
немесе 1,6 млрд. АҚШ долл. 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда өсу 33,8%,
2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда – 2,9 есе болды.
Банк жүйесіндегі депозиттер 2,8%-ға 5 256,3 млрд. теңгеге дейін
төмендеді. Айналыстағы қолма-қол ақшаның қысқаруының басым қарқыны
депозиттердің төмендеу қарқынымен салыстырғанда ақша массасының
құрылымындағы депозиттер үлесінің 2008 жылғы желтоқсанда 86,3%-дан 2009
жылғы қаңтарда 88,0%-ға дейін өсуіне себепші болды.
Ақша мультипликаторы ақша массасының қысқаруы кезінде ақша базасының
едəуір кеңеюі салдарынан 2008 жылғы желтоқсанда 4,26-дан 2009 жылғы
қаңтарда 2,94-ке дейін төмендеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сəйкес Ұлттық Банктің негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Соған қарамастан, ұлттық валюта теңгенің айырбастау бағамына қысымның
өсуі жағдайларында соңғы жылдары Ұлттық Банк айырбастау бағамының
тұрақтылығын қамтамасыз ету жəне 1 АҚШ доллары үшін 117-123 теңге шегінде
(120 теңге±2%) айқын емес дəлізді сақтау бойынша айтарлықтай күш-жігер
жұмсады. Бұл экономикалық жəне қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге
жағдай жасады.
Алайда, алтынвалюта резервтерінің ағымдағы деңгейін сақтау жəне отандық
өндірушілердің бəсекеге қабілеттілігін сақтау қажеттілігі Ұлттық Банктің
тарапынан валюталық саясатқа арналған тəсілдерді қайта қарауды талап етеді.
2009 жылғы 4 ақпаннан бастпа Ұлттық банк теңгені бұрынғы айқын емес
дәлізде қолдауды тоқтатады және ұлттық валютаның айырбастау бағамының
дәлізі ±3% немесе 5 тенге ауытқумен бір доллар үшін 150 теңге деңгейіне
жуық болады деп болжанады.
дәлізді түзетудің негізгі себептері:
1. Мұнайға бағалардың төмендеуі. Мұнай Қазақстанның барлық экспортының
60%-на жуығын құрайды жəне қаржы нарығындағы валюталық түсімнің негізгі
қайнар көзі болып табылады. Соңғы жарты жылда мұнай құнының 3 еседен астам
төмендеуі бағамдық бағдарларды қайта қарауға мəжбүр етіп отыр. Дегенмен,
мұнайға бағалардың өсуі басталған немесе баға деңгейлері көтерілген
жағдайда ұлттық валютаның бағамын нығаю жағына қарай бара-бар өзгерту
болжанып отыр.
2. Қазақстанның сауда əріптестері-елдерінде жəне экономикасы шикізат
экспортына байланысты елдерде ұлттық валюталардың девальвациясы. Мысал үшін
2008 жылдың басы – 2009 жылғы қаңтар аралығында АҚШ долларына қатысты
ұлттық валюталардың девальвациясы Ресейде 44%, Беларусьте - 28%, Украинада
- 53%, Ұлыбританияда - 38%, Еуроаймақта - 13%, Норвегияда - 28%, Бразилияда
– 31%,
2009 жылғы 4 ақпанда Ұлттық Банк теңгенің құнсыздануын жүргізді. Айырбас
бағамының мынадай жаңа дəлізі белгіленді: АҚШ доллары үшін 150 теңге, ±3%
немесе ±5 теңге ауытқуларымен. Биржалық сауда-саттық нəтижесінде теңгенің
бағамы 2009 жылғы 4 ақпанда АҚШ доллары үшін 122,32 теңгеден 143,98 теңгеге
дейін өзгерді. Кейінгі күндері бағамның ауытқуы нығаю жағына, сол сияқты
теңгенің əлсіреуі жағына қарай өзгерді. Бір ай ішінде теңгенің АҚШ
долларына қатысты бағамы 1 АҚШ доллары үшін 121,87–150,43 теңге
диапазонында болды. 2009 жылғы ақпанда теңге 23,8% (жылдың басынан бастап -
24,5%-ға) құнсызданды жəне айдың соңында теңгенің биржалық бағамы бір АҚШ
доллары үшін 150,43 теңге болды. 2009 жылғы ақпанда Қазақстан Қор
биржасындағы биржалық операциялар көлемі қосымша сауда-саттықтағы
мəмілелерді ескере отырып 2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда 36,0% ұлғайып,
9,1 млрд. АҚШ долл. құрады (жылдың басынан бастап – 15,7 млрд. АҚШ долл.).
Биржадан тыс валюта нарығында операциялардың көлемі 1,9 есе азайды жəне 6,0
млрд. АҚШ долл. құрады (жылдың басынан бастап – 17,1 млрд. АҚШ долл.).
Қолма-қол шетел валютасы нарығындағы ахуал туралы.2009 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша екінші деңгейдегі банктердің айырбастау
пункттерінің үлесі айырбастау пункттерінің жалпы санының 60%-дан астам
құрады. Бұл ретте 2008 жылдан бастап екінші деңгейдегі банктердің
айырбастау пункттерінің саны 58%-ға ұлғайды, ал банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын уəкілетті ұйымдардың айырбастау
пункттерінің саны 7%-ға қысқарды.
Сонымен бірге екінші деңгейдегі банктердің айырбастау пункттері
операцияларының көлемі банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын уəкілетті ұйымдардың айырбастау пункттері операцияларының
көлемінен едəуір асады. Мəселен, егер 2008 жылы екінші деңгейдегі
банктердің айырбастау пункттерінің АҚШ долларын сату көлемі 11,8 млрд. АҚШ
долл. құраса, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
уəкілетті ұйымдардың айырбастау пункттері сатқан АҚШ долл. көлемі 3,4 млрд.
АҚШ долл. құрады. Екінші деңгейдегі банктердің айырбастау пункттерінің АҚШ
долларын сатып алу көлемін банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын уəкілетті ұйымдардың айырбастау пункттері сатып алған көлеммен
салыстыруға болады – тиісінше 2,5 млрд. АҚШ долл. жəне 3,4 млрд. АҚШ долл.
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын уəкілетті
ұйымдардың айырбастау пункттерінде шетел валютасын сатып алу көлемі шетел
валютасын сату көлеміне іс жүзінде сəйкес келеді. Ал екінші деңгейдегі
банктердің айырбастау пункттеріндегі шетел валютасын сату көлемі шетел
валютасын сатып алу көлемінен орташа алғанда 3-4 есе асып түседі. Бұл
екінші деңгейдегі банктердің айырбастау пункттерінің ғана қолма-қол шетел
валютасын шетелден əкелуі арқылы оны нығайтуды қамтамасыз етуіне
байланысты.
2009 жылғы ақпанда Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын
орналастыру бойынша 3 аукцион жүргізілген болатын. Оларда 12-айлық МЕККАМ
(7,1 млрд.теңге), 5-жылдық МЕОКАМ (4,2 млрд. теңге) жəне 15-жылдық МЕУЖКАМ
(15,6 млрд.теңге) орналастырылды. Орналастырылған бағалы қағаздар бойынша
тиімді кірістілік инфляция деңгейінен 12-айлық МЕККАМ бойынша – 7,64%, 5-
жылдық МЕОКАМ бойынша – 8,89%, 15-жылдық МЕУЖКАМ бойынша – 0,01% болды.
Қаржы министрлігінің айналыстағы бағалы қағаздарының көлемі алдыңғы аймен
салыстырғанда 3% ұлғайып, 2009 жылғы ақпанның аяғында 833,3 млрд. теңге
болды.
Ұлттық Банк ноталары эмиссиясының көлемі 2008 жылғы қаңтармен
салыстырғанда 2009 жылғы ақпанда 35,4% азайып, 82,4 млрд. теңге болды.
Қысқа мерзімді ноталардың кірістілігі 2009 жылғы қаңтарда 6,17% -дан
2009 жылғы ақпанда 5,92%-ға дейін төмендеді. Айналыстағы ноталардың көлемі
2009 жылғы ақпанның аяғында 179,5 млрд. теңгені құрап, 2009 жылғы қаңтармен
салыстырғанда 25,5%-ға төмендеді.
2009 жылы қаңтарда 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда орналастырылған
банкаралық депозиттердің жалпы көлемі 15,4% төмендеді жəне баламасы 3938,4
млрд. теңгені құрады. Орналастырылған банкаралық теңгедегі депозиттердің
көлемі 279,6 млрд. теңгеге дейін (орналастырылған депозиттердің жалпы
көлемінің 7,1%-ы) 32,7%-ға төмендеді. Бұл ретте орналастырылған банкаралық
теңгедегі депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 2009 жылғы
қаңтарда 6,81%-дан 10,19%-ға дейін көтерілді. Ұлттық Банктің екінші
деңгейдегі банктерден тартқан депозиттерінің көлемі 2009 жылғы қаңтарда
2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 36,2% төмендеп, 94,2 млрд. теңгені
құрады. 2009 жылғы қаңтарда орналастырылған доллардағы депозиттердің көлемі
18,6 млрд. АҚШ долларына дейін 17,4% (орналастырылған депозиттердің жалпы
көлемінің 57,4%-ы) төмендеді.
Орналастырылған доллардағы депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы
ставкасы 2008 жылдың желтоқсанындағы 0,53%-дан 2009 жылғы қаңтарда 0,24%-ға
дейін төмендеді. Қаңтарда еуромен орналастырылған депозиттердің көлемі 7,0%-
ға 8,6 млрд. еуроға дейін (орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің
35,1%-ы) төмендеді. Еуромен орналастырылған депозиттер бойынша орташа
алынған сыйақы ставкасы 2,20%-дан 1,56%-ға дейін төмендеді. Рубльдегі
депозиттерге орналастыру көлемі шамалы болып қалуда – орналастырылған
депозиттердің жалпы көлемінің 1%-ынан аз. Тұтастай алғанда, шетел
валютасындағы банкаралық депозиттердің үлесі орналастырылған депозиттердің
жалпы көлемінің 92,9% құрады. Бұл ретте шетел валютасындағы депозиттердің
негізгі бөлігі (89,9%) резидент емес банктерде орналастырылған.
Резиденттердің банк жүйесіндегі депозиттерінің жалпы көлемі 2008 жылғы
желтоқсанмен салыстырғанда 2009 жылғы қаңтарда 5256,3 млрд. теңгеге дейін
2,8%-ға төмендеді. Заңды тұлғалардың депозиттері 3775,4 млрд. теңгеге дейін
4,1% төмендеді, жеке тұлғалардың депозиттері 1480,8 млрд. теңгеге дейін
0,5% ұлғайды.
Бұл ретте 2009 жылғы қаңтарда депозиттердің ұлттық валютадан шетел
валютасына көшуі орын алды. Ұлттық валютадағы депозиттер 13,1%-ға немесе
458,1 млрд. теңгеге (3,8 млрд. АҚШ долл.) 3033,7 млрд. теңгеге дейін
азайды. Шетел валютасындағы депозиттер 16,0%-ға немесе 305,8 млрд. теңгеге
(2,5 млрд. АҚШ долл.) 2222,6 млрд. теңгеге дейін өсті. Нəтижесінде
теңгедегі депозиттердің үлес салмағы 64,6%-дан 57,7%-ға дейін төмендеді.
Халықтың (резидент еместерді қоса алғанда) банктердегі салымдары бір айда
1506,1 млрд. теңгеге дейін 0,4% ұлғайды. 2009 жылғы қаңтарда халықтың
салымдары құрылымында теңгедегі депозиттер 19,7%-ға немесе 171,9 млрд.
теңгеге (1,4 млрд. АҚШ долл.) 700,0 млрд. теңгеге дейін төмендеді. Шетел
валютасындағы депозиттер 28,3%-ға немесе 178,0 млрд. теңгеге (1,5 млрд. АҚШ
долл.) 806,1 млрд. теңгеге дейін көтерілді. Нəтижесінде теңгедегі
депозиттердің үлес салмағы 58,1%-дан 46,5%-ға дейін төмендеді. 2009 жылғы
қаңтарда банктік емес заңды тұлғалардың теңгедегі мерзімді депозиттері
бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 6,2% (2008 жылғы желтоқсанда –
5,7%), ал жеке тұлғалардың депозиттері бойынша 11,4% (11,3%) болды.
Банктердің экономикаға кредиттері бойынша негізгі борышының жалпы көлемі
2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 2009 жылғы қаңтарда 0,9% төмендеп,
7385,7 млрд. теңгені құрады. Ұлттық валютадағы кредиттер бір айда 2,2%
төмендеп, 4071,8 млрд. теңгені құрады, ал шетел валютасындағы кредиттер
3313,9 млрд. теңгені құрай отырып, 0,7% ұлғайды. Нəтижесінде теңгедегі
кредиттердің үлес салмағы 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 55,8%-дан
55,1%-ға дейін төмендеді. Ұзақ мерзімді кредиттер 5921,9 млрд. теңгені
құрай отырып, 0,2% төмендеді, қысқа мерзімді кредиттер 1463,8 млрд. теңгені
құрай отырып, 3,7% төмендеді. Нəтижесінде ұзақ мерзімді кредиттердің үлес
салмағы 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 79,6%-дан 80,2%-ға дейін
ұлғайды. Заңды тұлғаларға кредиттер 2009 жылғы қаңтарда 0,9% төмендеп,
5072,2 млрд. теңгені құрады, жеке тұлғаларға кредиттер 2313,5 млрд. теңгені
құрай отырып, 1,0% төмендеді. Нəтижесінде жеке тұлғаларға берілген
кредиттердің үлес салмағы бір айда 31,4%- дан 31,3%-ға төмендеді.
Банктердің шағын кəсіпкерлік субъектілеріне кредиттері 2008 жылғы
желтоқсанмен салыстырғанда 2009 жылғы қаңтарда 1554,6 млрд. теңгеге дейін
1,0% төмендеді, бұл экономикаға кредиттердің жалпы көлемінің 21,0% құрайды.
Салалар бойынша алғанда экономиканың сауда (22,6%), құрылыс (20,0%),
өнеркəсіп (9,5%) жəне ауылшаруашылығы (3,5%) сияқты салалары неғұрлым
белсенді кредиттелуде. 2009 жылғы қаңтарда жеке тұлғаларға ұлттық валютамен
берілген кредиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 18,8%-дан 18,4%-
ға дейін төмендеді, ал заңды тұлғаларға кредиттер бойынша 16,1%-дан 16,5%-
ға дейін ұлғайды.
Төлем жүйесі клиенттерге кассалық есеп айырысу қызметін көрсету және
төлемдерді жетілдіру процесінде банктер өзара қатынастарға түседі, олар
корреспонденттік деп аталады. Корреспонденттік қатынастар көмегімен
банкаралық есеп айрысуларды ұйымдастырудың екі нұсқасы бар:
орталықтандырылмаған - коммерциялық банктердің бір-бірімен корреспонденттік
қатынастарына негізделген, және орталықтандырылған - мұнда банктер арасында
есеп айырысулар Ұлттық Банкте алынған корреспонденттік шоттар арқылы
жүргізіледі.
Банктер арасындағы төлемдерде делдал болу Ұлттық Банкке ақша айналымын
бақылау және реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Корреспонденттік шот – бұл Ұлттық Банкте ашылатын банктің есеп айырысу
шоты және оның мақсаты өз қаражаттарын сақтау, және де несиелік есеп
айырысу, кассалық операциялар бойынша және басқа да коммерциялық банктердің
клиенттеріне қызмет көрсетуді білдіреді.
Операциялардың бұл түрі операциялар тәртібін, екінші деңгейлі банктерге
және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүргізетін ұйымдардың
теңгеде және шетел валютасында корреспонденттік шоттарды жүргізу және жабу
тәртібін реттейтін Ережелер негізінде жүргізіледі. Ұлттық Банкте
корреспонденттік шоттар Ұлттық Банкпен банк арасында корреспонденттік шот
келісімі жасалғаннан кейін ашылады.
Корреспонденттік шот келісімі шарттарына сай Ұлттық Банк пайдасына
түскен ақшаларды қабылдауға, банкке немесе үшінші тұлғаға қолма-қол ақша
сомаларын беру туралы банктің өкімін орындауға және корреспонденттік шот
келісімінде көрсетілген басқа да қызметтер көрсетуге міндеттенеді.
Бұл Ереже Ұлттық Банктің баланстық шотына және онда ашылатын шоттар
бойынша, Ұлттық банктің бухгалтерлік есеп позициясын білдіретін және
банктерге Ұлттық Банктің минималды резервтер талабы шоттарына қатысты емес.
Ұлттық банк бақылауында Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының
(ҚБЕО) есеп айырысуларды жүргізу тәртібіне сәйкес ірі төлемдер жүйесі
бойынша есеп айырысулар жүзеге асырылады.
Тәртіптер ҚБЕО-мен анықталады. Ірі төлемдер аудару бойынша
қолданушыларға қызмет көрсетуді Ұлттық Банктің ҚБЕО жүргізеді.
Ірі төлемдер жүйесін тағайындау ұлттық валютадағы шартсыз және
қайтарылмайтын төлемдерді, бір операциондық күн ішінде есеп айырысу
кепілімен, ірі төлемдер жүйесін қолданудың Ұлттық Банк шотындағы ақша
қаражаттарды қолдану және сомалар шегінде жүзеге асырылады.
Ірі төлемдер жүйесі банкаралық есеп айырысулар механизмі, ол арқылы
қолданушылардың жоғары басымдылықты төлемдер аударымдары жүзеге асырылады.
Ірі төлемдер жүйесі арқылы жүргізілетін төлемдердің төмен сапасы
белгіленбейді.
Жоғары басымдылықты төлем оның қолдану мерзімінің үлкені мәні бар төлем,
нақтырақ айтсақ, банкаралық несие ресурстары нарығымен, капитал және шетел
валютасы нарықтарымен байланысты операциялар. Бұндай төлемдер ірі сомаларды
аударумен байланысты болғандықтан, олардың кідіруі қолданушылар үшін үлкен
субъектілерге әкелуі мүмкін.
Ірі төлем жүйесінің қолданушысы болып ҚБЕО мен қолданушыға ірі төлемдер
жүйесі қызметін көрсету туралы келісімге отырған банк немесе банктік емес
қаржы ұйымы есептелінеді.
Ірі төлемдер жүйесінде операциялар тәртібін және есеп айырысуларды
жүргізу Ұлттық Банктің нормативті актілерімен анықталады.
Банкаралық клиринг жүйесі (БКЖ) – ұсақ төлемдерге арналған клиринг
жүйесі. Көрсетілген жүйеде барлық төлемдер нетто (таза) негізде жүзеге
асырылады. БКЖ-ның негізгі бағыты шағын сомаға көптеген бөлшек төлемдер
жүргізуден тұрады. БКЖ қаражат пайдаланушының шотында алдын ала
депоненттелмей, көпжақты негізде жүзеге асырылады. Бұл ретте жүйеде бір
төлем үшін 5 млн. теңгеге тең барынша жоғары сомаға шектеу белгіленді.
Жүйеде валюталау күнін пайдалануға, яғни жүйеге төлем құжаттарын үш
күнге дейінгі болашақ төлем күнімен жіберуге болады. Болашақ валюталау
күнімен түскен құжаттар көрсетілген күн басталғанға дейін жүйеде сақталады,
осыдан кейін клирингте өңделеді. Бұл қатысушыларға өз өтімділігін күні
бұрын жоспарлауға мүмкіндік береді. Клиринг нәтижелері бойынша ақша
аударымдары БААЖ-да жүзеге асырылады. Жүйенің әрбір қатысушысы өзінің
жүйедегі барлық төлемдері туралы ақпаратқа қол жеткізе алады.
БКЖ-ның жаңа операциялық күні сағат 16:00-де басталады. Құжаттарды
жүйеге қабылдау тәулік бойы жүзеге асырылады. БКЖ ерекшелігі төлем
құжаттарының жеке өңделмей, сондай-ақ есеп айырысу сәтіне дейін FIFO
қағидаты бойынша кезекке қойылатындығында. Клирингке қатысушылардың
операциялық күн жабылғанға дейін жүйеге жіберілген төлем құжатын қайтарып
алуға мүмкіндігі бар.
Жүйеге қатысушылардың қарсы талаптары бойынша есеп айырысу ағымдағы
төлем күнімен күніне бір рет 15:00-ден 16:00-ге дейін жүзеге асырылады. Бұл
ретте төлем құжаттарын есепке алу басымдық кодтарына сәйкес жүргізіледі,
ал бір басымдық коды шегінде төлем құжаттары олардың кезекке түсу
тәртібімен өңделеді.
Есепке алу қорытындысы бойынша әрбір қатысушының таза позициясы
анықталады. Клиринг қатысушысының таза дебеттік позициясы осы қатысушының
БААЖ-дағы ақша сомасынан аспауы тиіс. Түпкілікті есеп айырысу үшін БААЖ-
дағы ақша жеткіліксіз болған жағдайда, БКЖ-да төменірек басымдықпен кезекте
тұрған төлемдер жойылады. Клиринг нәтижелері бойынша түпкілікті ақша
аударымы БААЖ арқылы жүзеге асырылады. Ақша аударымы аяқталғаннан кейін
клиринг жүйесінің жаңа операциялық күні басталады.
Банкаралық клиринг Қазақстан Республикасындағы клирингтік операциялар
Ұлттық банк басқармасы бекіткен банкаралық клиринг туралы ережеге сай
жүргізіледі және ол республикадағы төлем жүйесін жетілдіру және дамыту
мақсаттарында және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі туралы, Қазақстан
Республикасындағы қолма-қолсыз есеп айырысу ережесі заңдарына сәйкес
әзірленген.
Клирингтік палата, заңды тұлға құқығымен, Ұлттық Банктің директораты
бекіткен кірістер мен шығыстар сметасы негізінде өзінің қаржылық қызметін
жүзеге асыратын Ұлттық Банктің арнайы құрылымдық бөлімшесі болып табылады.
Клирингтік палата клирингтік операцияларды банктер үшін электронды
поштаны және криптографикалық қорғау жүйесін қолдана отырып жүзеге асыруға
арналған.
Клирингке қатысу тікелей және тікелей емес болуы мүмкін. Тікелей
қатысушы болып банк табылады, ал қызмет көрсетушілерге төлем туралы келісім
жасасқан және клирингтік палатаның басқа да қатысушыларымен құжаттарды
алмасу процестеріне тартылады. Тікелей емес қатысушы болып оның атынан есеп
айрысулар бойынша соңғы қызметтерді орындау үшін тікелей қатысушы қызметін
қолданатын банк табылады.
Клирингтік палатаның негізгі қызметтері болып табылатындар:
а) клирингке қатысушы банктердің таза айқындамасын өзара есеп беру
талаптарын өткізу жолымен есептеу;
б) банк мекемелерінің корреспонденттік шоттары бойынша соңғы таза
айқындамаларын көрсету үшін Ұлттық Банкке клирингтің нәтижелері туралы
ақпаратты беру.
Бөлшек төлемдер жүйесінің негізінде қарама-қарсы төлемдердің өзара есеп
берулер қағидасы қолданылады, мұнда төлемді жүзеге асыру уақыты бір
операциялық күнге тең.
Қазақстанда бірыңғай төлем карточкаларының орталығы құрылған, ол төлем
карточкаларының әртүрлі жүйелерінің үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Банкаралық ақша аударымдары жүйесі (БААЖ) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz