Қазақстан Республикасының антимонополиялық реттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
Қазақстан Республикасының антимонополиялық реттеу
1. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Монополиялық капитализм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
3. Қазақстан Республикасында антимонополияға қарсы заңдар ... ... ... 8
4. Монополияға қарсы заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Негізгі бөлім
Қазақстан Республикасының антимонополиялық реттеу
1. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Монополиялық капитализм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
3. Қазақстан Республикасында антимонополияға қарсы заңдар ... ... ... 8
4. Монополияға қарсы заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Жұмысымда мен мынадай тақырыпты қарастырдым : «Қазақстан Республикасының антимонополиялық реттеу».
Бұл тақырыпты мемлекет тарапынан монополияны реттеу, нақты монополияны реттеу және Қазақстан Республикасында антимонополияға қарсы заңдарды қарастырдым.
Енді осы монополияға сәл ғана түсініктеме беріп өтейін.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ҒТП-ның әсерінен өндірісті шоғырландыру жүріп жатыр , ол ірі және аса ірі кәсіпорындардың ,яғни монополияның құрылуына әкеп соқты.
Монополия (грек – moons – жалғыз , polio – сатамын ) жее өндіруші тауар рыногын бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда болады.
Монополия – басқа сатушылар мен өндірішулерді ығыстыру мақсатымен бір компания не компания тобының белгілі бір тауар рыногын немесе сол тауарды өндіруді басып алуы .
Монополияны талдауда « монополия» ұғымының бір мәнді еместігін есепке алудың маңызы зор .Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этималогиясынан ( «моно» - біреу, « полео –сатамын») шығару дұрыс емес. Нақты өмірде рынокта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе . Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін емес .
Сондықтан « таза» монополия ұғымы турлаы әр уақытта шарттылықтың белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы ұғымға балама іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, « жетілмеген бәсекелес» ( П. Самуэльсон ), «баға іздеуші» ( П. Хейне).
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай: егер монополист бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір қарағанда монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі пайымдау оғаш көрінуі мүмкін .
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу үшін белгілі заңдар қабылданып, олардың қызметтерін реттеуде әр түрлі механизмдерді пайдаланады. Мысалы , « жоғары деңгейдегі баға» белгілеу , салықтар және т.б.
Монополиялық фирмалар нарықта билік,үстемдік жүргізу арқылы тауарлардың бағасын неғұрлым жоғары қойып, ал өнім көлемін солғұрлым төмендететінін білеміз. Көпшілік елдерде жеке фирмалардың монополиялық билігін тежеу үшін арнайы заңдар қабылданады және оның іс-әрекетін жөндеу үшін түрлі реттеу механизмдері қолданылады. Осы тәсілдердің бірі бағаны шектеу , реттеу және салық салу. Енді осы айтылған тәсілдер монополиялық фирмаға қалай әсер ететінін көрейік.
Бұл тақырыпты мемлекет тарапынан монополияны реттеу, нақты монополияны реттеу және Қазақстан Республикасында антимонополияға қарсы заңдарды қарастырдым.
Енді осы монополияға сәл ғана түсініктеме беріп өтейін.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ҒТП-ның әсерінен өндірісті шоғырландыру жүріп жатыр , ол ірі және аса ірі кәсіпорындардың ,яғни монополияның құрылуына әкеп соқты.
Монополия (грек – moons – жалғыз , polio – сатамын ) жее өндіруші тауар рыногын бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда болады.
Монополия – басқа сатушылар мен өндірішулерді ығыстыру мақсатымен бір компания не компания тобының белгілі бір тауар рыногын немесе сол тауарды өндіруді басып алуы .
Монополияны талдауда « монополия» ұғымының бір мәнді еместігін есепке алудың маңызы зор .Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этималогиясынан ( «моно» - біреу, « полео –сатамын») шығару дұрыс емес. Нақты өмірде рынокта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе . Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін емес .
Сондықтан « таза» монополия ұғымы турлаы әр уақытта шарттылықтың белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы ұғымға балама іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, « жетілмеген бәсекелес» ( П. Самуэльсон ), «баға іздеуші» ( П. Хейне).
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай: егер монополист бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір қарағанда монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі пайымдау оғаш көрінуі мүмкін .
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу үшін белгілі заңдар қабылданып, олардың қызметтерін реттеуде әр түрлі механизмдерді пайдаланады. Мысалы , « жоғары деңгейдегі баға» белгілеу , салықтар және т.б.
Монополиялық фирмалар нарықта билік,үстемдік жүргізу арқылы тауарлардың бағасын неғұрлым жоғары қойып, ал өнім көлемін солғұрлым төмендететінін білеміз. Көпшілік елдерде жеке фирмалардың монополиялық билігін тежеу үшін арнайы заңдар қабылданады және оның іс-әрекетін жөндеу үшін түрлі реттеу механизмдері қолданылады. Осы тәсілдердің бірі бағаны шектеу , реттеу және салық салу. Енді осы айтылған тәсілдер монополиялық фирмаға қалай әсер ететінін көрейік.
1. Экономикалық теория негіздері.Оқулық.- А., «Санат», 1998. – 479 бет.
2. Б.Б.Байжұмаев, Т.П.Табеев, Ф.Н. Жақыпова, Я.Ә. Әубәкіров.- А : Қазақ университеті, 1999. – 280 бет.
3. Е.Қ. Құдайбергенов, С.Қ.Бекмолдин, С.С: Мәуленова. Экономикалық теория: Оқу құралы.-А: Экономика , 2003.-194 б.
4. Мамыров Н.Қ.,Есенғалиева Қ.С., Тілеужанова М.Ә. Микроэкономика : Оқу құралы.- А: Экономика ,2000.-420б.
2. Б.Б.Байжұмаев, Т.П.Табеев, Ф.Н. Жақыпова, Я.Ә. Әубәкіров.- А : Қазақ университеті, 1999. – 280 бет.
3. Е.Қ. Құдайбергенов, С.Қ.Бекмолдин, С.С: Мәуленова. Экономикалық теория: Оқу құралы.-А: Экономика , 2003.-194 б.
4. Мамыров Н.Қ.,Есенғалиева Қ.С., Тілеужанова М.Ә. Микроэкономика : Оқу құралы.- А: Экономика ,2000.-420б.
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
Қазақстан Республикасының антимонополиялық реттеу
1. Мемлекет тарапынан монополияны
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..4
2. Монополиялық капитализм
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
3. Қазақстан Республикасында антимонополияға қарсы заңдар ... ... ... 8
4. Монополияға қарсы
заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...14
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...15
Кіріспе
Жұмысымда мен мынадай тақырыпты қарастырдым : Қазақстан
Республикасының антимонополиялық реттеу.
Бұл тақырыпты мемлекет тарапынан монополияны реттеу, нақты
монополияны реттеу және Қазақстан Республикасында антимонополияға қарсы
заңдарды қарастырдым.
Енді осы монополияға сәл ғана түсініктеме беріп өтейін.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ҒТП-ның әсерінен өндірісті
шоғырландыру жүріп жатыр , ол ірі және аса ірі кәсіпорындардың ,яғни
монополияның құрылуына әкеп соқты.
Монополия (грек – moons – жалғыз , polio – сатамын ) жее өндіруші
тауар рыногын бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда
болады.
Монополия – басқа сатушылар мен өндірішулерді ығыстыру мақсатымен
бір компания не компания тобының белгілі бір тауар рыногын немесе сол
тауарды өндіруді басып алуы .
Монополияны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігін
есепке алудың маңызы зор .Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз
этималогиясынан ( моно - біреу, полео –сатамын) шығару дұрыс емес.
Нақты өмірде рынокта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай
болмайтын нәрсе . Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді
емес фирманы табу мүмкін емес .
Сондықтан таза монополия ұғымы турлаы әр уақытта шарттылықтың
белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы
ұғымға балама іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, жетілмеген бәсекелес ( П.
Самуэльсон ), баға іздеуші ( П. Хейне).
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып
алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай: егер монополист
бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір қарағанда
монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі пайымдау оғаш көрінуі мүмкін .
Қазақстан Республикасының антимонополиялық реттеу
1. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу .
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу
үшін белгілі заңдар қабылданып, олардың қызметтерін реттеуде әр түрлі
механизмдерді пайдаланады. Мысалы , жоғары деңгейдегі баға белгілеу ,
салықтар және т.б.
Монополиялық фирмалар нарықта билік,үстемдік жүргізу арқылы
тауарлардың бағасын неғұрлым жоғары қойып, ал өнім көлемін солғұрлым
төмендететінін білеміз. Көпшілік елдерде жеке фирмалардың монополиялық
билігін тежеу үшін арнайы заңдар қабылданады және оның іс-әрекетін жөндеу
үшін түрлі реттеу механизмдері қолданылады. Осы тәсілдердің бірі бағаны
шектеу , реттеу және салық салу. Енді осы айтылған тәсілдер монополиялық
фирмаға қалай әсер ететінін көрейік.
1. Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі
баға қою арқылы реттеуді көрелік . Бұл баға монополистің MR=MC тепе-теңдік
бағасынан төмен болу керек . Енді бұны график түрінде көрсетейік .P , Q
- монополистің тауарының бағасы мен өнім көлемі.
P MC
D
MR
Q Q Q Q
2-сурет. Бағаны реттеу.
Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, тауарға Р бағасы қойылды
делік. Соның нәтижесінде тауардың бағасы монополия бағасынан гөрі төмендеп,
ал оның көлемі Q -ге дейін көбейеді.Бағаны реттеу механизмі бұл жағдайда
нарыққа оң әсерін тигізіп тұр, бірақ бұл әдістің шектеуі болады. Бағаны
реттеудің ең төменгі деңгейі бәсеке нарығының бағасына келіп тіреледі, одан
әрі баға төмендесе , өнім көлеміне азаюына әкеліп соқтырады, яғни
монополистің іс-әрекетіне теріс әсерін тигізеді. Монополияға бағаны Р -нан
жоғары белгілесе,ондай жағдайда да баға монополиялық фирманың жұмысына әсер
етеді. Сондықтан бағаны реттегенде Р бәсеке бағасынан жоғары , ал
монополия бағасынан төмен болуы керек: P P P.
2. Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті
шығындары тұрақты деп ұйғарайық. Мемлекет тарапынан монополиялық өндірушіге
қосымша салық салынды дейік.
3-сурет. Монополиялық фирманың тауарына салық салу.
LRMC – шекті шығын;
Т - салық;
Р және Q - монополистің салық салынғанға дейінгі жағдайы , ал P
, Q - салық салынғаннан кейінгі баға мен өнім көлемі .
Шекті шығын қисығы LRMC салық көлеміне тең шамаға жоғары қарай
жылжиды , себебі салық мөлшерін өндіруші өз шығындарына қосады : LRMC +Т.
Сондықтан салық салынғаннан кейін тауардың бағасы да жоғарылайды , бірақ
баға түгел салық көлеміне көбеймейді ол салық шамасынан аз болады Р - Р
Т.
Жетілген бәсеке кезінде МС тұрақты болған уақытт қосымша салық
салынса , баға салық мөлшеріне өсетіні белгілі. Ал монополия кезінде баға
салық мөлшерінен аз шамаға көбейіп тұр, сондықтан монополистердің іс-
әрекеттерін салық механизмі арқылы реттеу оң нәтиже береді.
2 Монополиялық капитализм.
Капитализм ХII ғасырда пайда болды. ХVII ғасырдан бастап әрекет
еткен классикалық капитализм өз дамуында үш кезеңнен өтті :
Монополияға дейінгі капитализм ( ХVIII - ХIХ ғ. аяғы ): еркін
Монополиялық капитализм ( ХХ ғ . басы ) – бәсеке нәтижесінде
тауардың өндірісі мен сатылуын қадағалайтын капиталистердің
(монополияның ) ірі бірлестіктері пайда болды.
Өнеркәсіптік монополиялар дамуының үш сатысы бөліп көрсетіледі :
1 . ХIХ ғ . 60 – 70 жылдары . Бұл кезеңде монополиялар енді пайда
болып, бірен – саран құбылыс болып табылатын ( 1865 ж . Германия – 4
картель , 1870 ж. АҚШ – та 1 трест- мұнай тресті ).
2 . II кезең 1873 ж. әлемдік экономикалық дағдарыстан кейін басталып
, ХIХ ғ . соңыны дейін жалғасты . Бұл дағдарыс көптеген ұсақ
кәсіпорындардың банкротқа ұшырауына себепші болды және өндірістің
шоғырлануына ықпал етті. 1887 ж. Германияда 70 картель болды. Алайда , осы
кезеңде де монополиялар айырықша құбылыс болып табылмайды әрі экономикада
шешуші роль ойнамайды .
3 . III кезең ХIХ ғ. соңында басталды . 1900 – 1903 жылдары
дағдарыстан кейін экономикада шешуші мағынаға ие болған көптеген
монополиялық бірлестіктер пайда болды. 1911 жылы Германияда 600 картель бар
еді .
Монополиялар – бұл жеке меншікте ( жеке , топтық немесе акционерлік )
болатын әрі салаларға , нарықтарға және тұтас макроэкономикаға
монополистік жоғары баға қойып , монополистік пайда табу мақсатымен билік
жүргізетін ірі шаруашылық бірлестіктер .
Монополистік бірлестіктердің тарихи формалары:
1 ) Қарапайым бірлестіктер ( конвенциялар , пулдар , рингтер,
корнерлер ) – түрлі елдерде түрлі атаулары бар ) – бұл баға туралы уақытша
келісімдер . Олардың мүшелері өз мойындарына тауарларын бірыңғай бағамен
сатуға міндеттеме алатын .
2 ) Картель - өнеркәсіптің бір саласындағы бірқатар кісіпорындар
бірлестігі . Ол олардың өндірістік және коммерциялық дербестігін жоймайды
, бірақ олардың арасындағы бірқатар сұрақтар ( бірыңғай монополиялық
жоғары бағалар тағайындау ; өткізу нарығын межелеп бөлу ; өндіріс көлемін
шектеу ) бойынша келісімдер қарастырады.
3 ) Синдикат - бұл өнеркәсіптің бір саласының бірқатар
кәсіпорындарын олардың коммерциялық дербестігін жоққа шығара отырып
біріктіру ( өнім синдикатқа тапсырылады, ал ол өзінің өткізу ұйымдары
арқылы сатады.).
4) Трест - бұнда өнеркәсіптің бір немесе бірнеше саласының бірқатар
кәсіпорындарының меншігі мен басқаруы олардың коммерциялық та ,өндірістік
те дербестігі жоққа шығарыла отырып біріктіріледі .
5) Комбинат - макроэкономиканың түрлі , бірақ бір- бірімен
байланысты салалары кәсіпорындарының бірігуі.
6) Концерн - бұл мкароэкономиканың бірқатар түрлі салаларын
олардың акцияларын сатып алу арқылы қаржылық бақылау орнату жолымен
біріктіру .
Капитализмнің монополистік сатысы ( ол империализм деп те аталады
) мынадай белгілермен сипатталады:
- монополиялар түзілуіне әкеп соғатын өндірістің шоғырлануы;
- қаржылық капиталдың үстемдігі ;
- капиталдың сыртқа шығарылуы ;
- әлемнің экономикалық бөлінісі ;
- әлемнің аумақтық бөлінісі және оның шегі үшін күрес .
Мемлекеттік – монополистік капитализм ( ХХ ғасырдың екінші жартысы )
- өндіріс пен нарықты буржуазия істері жөніндегі айрықша комитет ретінде
көрінетін мемлекет реттейді . Буржуаздық мемлекет еңбек пен капитал
арасындағы қатынастарға араласады , субсидиялар бөледі , дотацияларды
анықтайды , кредиттер ашады , протекционистік саясат жүргізеді .
Мемлекеттік – монополистік капитализм - капитализмнің ең соңғы әрі
ең жоғары сатысы . Мемлекеттік монополистік экономика монополистік
капитализмнің қазіргі ең жоғарғы даму сатысы болып табылады .
Мемлекеттік – монополистік экономиканың айрықша табиғаты мынада:
1. Ол монополистік капиталдың мемлекетпен кірігуін білдіреді .
2 . Мемлекеттің ұдайы өндіру процесіне қаржылық олигархия мүдделеріне
сай тікелей араласуы.
• мемлекет өз меншігінде кәсіпорындар , жолдар, электростанциялар
иеленеді;
• мемлекет монополиялардан , ауыл шаруашылық фермелерінен
өнеркәсіп тауарларын сатып алады;
• ақша-несие операцияларына белсенді араласады ;
• мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың елеулі бөлігі қайта
бөлінеді.
Мемлекеттік – монополистік экономика шаруашылық әрекеттің ең маңызды
екі саласын қамтиды:
а ) өнеркәсіптік дамыған елдердің ішкі экономикасы саласын;
ә ) әлемдік экономика сферасын.
3. Экономиканы милитарландыру.
Ол монополияның мемлекетпен кірігуін күшейтеді,өйткені бірқатар
салалар өнімдерін негізінен мемлекетке арнап шығарады.
4. Мемлекеттік реттеу және бағдарламалау .
• мемлекеттік капитал салымдары және мемлекеттік сатып алулар;
• ақша-несие саясаты;
• бағалар мен еңбекақыны реттеу;
• экономикалық бағдарламалау.
5. Әлемдік шаруашылықта мемлекеттік – монополистік экономиканың
көрінуі:
• мемлекет өз монополияларының сыртқы-сауда саясатына
көмектеседі;
• мемлекеттік кепіл беру арқылы экспорттық несие бойынша
тауарларды сыртқа шығаруды ынталандырады;
• мемлекет өз есебінен капиталды сыртқа шығаруды іске асырады
және сол арқылы монополияның тауарлық экспортын тездетеді;
• мемлекеттің нашар дамыған елдерге көмек беруі;
• халықаралық мемлекеттік – монополистік одақтарды құру.
6. Ғылыми зерттеулерді мемлекеттік қаржыландыру.
Капитализмнің әр жаңа сатысы қоғамның қоғамның өндірістік күштерінің
сапалы секіруін және сонымен қатар капитализмнің ішкі антагонистік
қайшылықтарының күшеюін білдіреді.
3. Қазақстан Республикасындағы антимонополиялық заңдар.
Жетілмеген бәсекенің барлық даусыз жақсы жақтарымен қатар оның елеулі
кемшіліктері бар. Рыноктық процестердің дайындықсыз жүруі шаруашылық
өмірдің кейбір салаларының монополиялануына әкеліп соғады. Өзімен-өзі
болған жетілген бәсеке , жетілмеген бәсекеге айналады. Монополия, жоғарыда
атап өткендей , бағаға деген белгілі бір билікті білдіреді. Ал бұл билік
әр түрлі алғы шарттарға негізделуі мүмкін , салалық өндірістің басым
бөлігін басып алу ( капитал мен өндірістің шоғырлануы мен орталықтануы )
рынокты және баға деңгейін бөлу , жасанды тапшылықтар жасау т.б. құпия және
ашық келісімдер жасау. Трестерге қарсы заңдар зиянды іс тәжірибені
арттыруға бағытталған.
Антимонополиялық заңдар 1880 жылы АҚШ – та қабылданған. Қазіргі
антимонополиялық заңдар екі бағытта жұмыс істейді: бағаны бақылау және
компаниялардыңқосылуын бақылайды.
АҚШ – тың монополияға қарсы заңдары барынша жетілдірілген деп
есептелінеді, оның бұрыннан келе жатқан тарихы бар . Ол үшін үш китке ,
үш негізгі заңдар актілеріне бағындырылған:
1. Шерман заңы (1890 ж. ) .Бұл заң сауданы құпия монополияландыруға ,
бір салада жалғыз үстемдік етуге , баға жөнінде келісімге келуге тыйым
салады .
2. Клейтон заңы ( 1914 ж. ) - өткізу саласындағы шектеу іс
-әрекеттеріне , баға алалаушылығына ( барлық жағдайда емес , тек
күнделікті бәсекенің ерекшелігіне байланысты ) , бірігудің кейбір түрлеріне
тыйым салады.
3. Робинсон – Пэтман заңы ( 1936 ж. ) – баға алалаушылығы
баға қайшысы т.б. сауда саласындағы істерді шектеуге тыйым салады.
1950 жылы Клейтон заңына Селлер – Кефовер түзетуі қабылданды ,
заңсыз бірігу ұғымы пысықталды . Активтерді сатып алу арқылы бірігуге тыйым
салынды. Егер Клейтон заңымен ірі фирмалардың көлбеу бірігуіне кедергі
қойылса , Селлер – Кефовер түзетуі тікелей бірігуді шектейді .
Трестерге қарсы заңдарды жүзеге асыру мемлекеттік ұйымдардың алдында
тұрған аса қиын міндет мынаған саяды : монополиялану фактін қандай
экономикалық белгілердің негізінде анықтауға болады ? Бұл мәселені мемлекет
тұрақты шешіп отыруға тиісті сұрақпен түсіндірейік . Қандай баға деңгейін
төмен не жоғары деп есептеуге болады ? Салалық өндірістің қандай үлесі
монополистік басып алуды көрсетеді ? Өнім шығаруды шектеудің қандай
деңгейін жасанды тапшылық деп есептеуге ? Бұл оңай сұрақтар емес , оларға
барлық жағдайларда бірдей мағыналы жауап беруге болмайды. Ал ірі фирма сату
бағасының деңгейін , жоғарғы деңгейдегі технология мен шаруашылық
тиімділігінің арқасында шығындарды азайту арқылы жетсе ше ? Демпинг
бағаларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
Қазақстан Республикасының антимонополиялық реттеу
1. Мемлекет тарапынан монополияны
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..4
2. Монополиялық капитализм
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
3. Қазақстан Республикасында антимонополияға қарсы заңдар ... ... ... 8
4. Монополияға қарсы
заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...14
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...15
Кіріспе
Жұмысымда мен мынадай тақырыпты қарастырдым : Қазақстан
Республикасының антимонополиялық реттеу.
Бұл тақырыпты мемлекет тарапынан монополияны реттеу, нақты
монополияны реттеу және Қазақстан Республикасында антимонополияға қарсы
заңдарды қарастырдым.
Енді осы монополияға сәл ғана түсініктеме беріп өтейін.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ҒТП-ның әсерінен өндірісті
шоғырландыру жүріп жатыр , ол ірі және аса ірі кәсіпорындардың ,яғни
монополияның құрылуына әкеп соқты.
Монополия (грек – moons – жалғыз , polio – сатамын ) жее өндіруші
тауар рыногын бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда
болады.
Монополия – басқа сатушылар мен өндірішулерді ығыстыру мақсатымен
бір компания не компания тобының белгілі бір тауар рыногын немесе сол
тауарды өндіруді басып алуы .
Монополияны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігін
есепке алудың маңызы зор .Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз
этималогиясынан ( моно - біреу, полео –сатамын) шығару дұрыс емес.
Нақты өмірде рынокта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай
болмайтын нәрсе . Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді
емес фирманы табу мүмкін емес .
Сондықтан таза монополия ұғымы турлаы әр уақытта шарттылықтың
белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы
ұғымға балама іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, жетілмеген бәсекелес ( П.
Самуэльсон ), баға іздеуші ( П. Хейне).
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып
алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай: егер монополист
бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір қарағанда
монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі пайымдау оғаш көрінуі мүмкін .
Қазақстан Республикасының антимонополиялық реттеу
1. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу .
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу
үшін белгілі заңдар қабылданып, олардың қызметтерін реттеуде әр түрлі
механизмдерді пайдаланады. Мысалы , жоғары деңгейдегі баға белгілеу ,
салықтар және т.б.
Монополиялық фирмалар нарықта билік,үстемдік жүргізу арқылы
тауарлардың бағасын неғұрлым жоғары қойып, ал өнім көлемін солғұрлым
төмендететінін білеміз. Көпшілік елдерде жеке фирмалардың монополиялық
билігін тежеу үшін арнайы заңдар қабылданады және оның іс-әрекетін жөндеу
үшін түрлі реттеу механизмдері қолданылады. Осы тәсілдердің бірі бағаны
шектеу , реттеу және салық салу. Енді осы айтылған тәсілдер монополиялық
фирмаға қалай әсер ететінін көрейік.
1. Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі
баға қою арқылы реттеуді көрелік . Бұл баға монополистің MR=MC тепе-теңдік
бағасынан төмен болу керек . Енді бұны график түрінде көрсетейік .P , Q
- монополистің тауарының бағасы мен өнім көлемі.
P MC
D
MR
Q Q Q Q
2-сурет. Бағаны реттеу.
Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, тауарға Р бағасы қойылды
делік. Соның нәтижесінде тауардың бағасы монополия бағасынан гөрі төмендеп,
ал оның көлемі Q -ге дейін көбейеді.Бағаны реттеу механизмі бұл жағдайда
нарыққа оң әсерін тигізіп тұр, бірақ бұл әдістің шектеуі болады. Бағаны
реттеудің ең төменгі деңгейі бәсеке нарығының бағасына келіп тіреледі, одан
әрі баға төмендесе , өнім көлеміне азаюына әкеліп соқтырады, яғни
монополистің іс-әрекетіне теріс әсерін тигізеді. Монополияға бағаны Р -нан
жоғары белгілесе,ондай жағдайда да баға монополиялық фирманың жұмысына әсер
етеді. Сондықтан бағаны реттегенде Р бәсеке бағасынан жоғары , ал
монополия бағасынан төмен болуы керек: P P P.
2. Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті
шығындары тұрақты деп ұйғарайық. Мемлекет тарапынан монополиялық өндірушіге
қосымша салық салынды дейік.
3-сурет. Монополиялық фирманың тауарына салық салу.
LRMC – шекті шығын;
Т - салық;
Р және Q - монополистің салық салынғанға дейінгі жағдайы , ал P
, Q - салық салынғаннан кейінгі баға мен өнім көлемі .
Шекті шығын қисығы LRMC салық көлеміне тең шамаға жоғары қарай
жылжиды , себебі салық мөлшерін өндіруші өз шығындарына қосады : LRMC +Т.
Сондықтан салық салынғаннан кейін тауардың бағасы да жоғарылайды , бірақ
баға түгел салық көлеміне көбеймейді ол салық шамасынан аз болады Р - Р
Т.
Жетілген бәсеке кезінде МС тұрақты болған уақытт қосымша салық
салынса , баға салық мөлшеріне өсетіні белгілі. Ал монополия кезінде баға
салық мөлшерінен аз шамаға көбейіп тұр, сондықтан монополистердің іс-
әрекеттерін салық механизмі арқылы реттеу оң нәтиже береді.
2 Монополиялық капитализм.
Капитализм ХII ғасырда пайда болды. ХVII ғасырдан бастап әрекет
еткен классикалық капитализм өз дамуында үш кезеңнен өтті :
Монополияға дейінгі капитализм ( ХVIII - ХIХ ғ. аяғы ): еркін
Монополиялық капитализм ( ХХ ғ . басы ) – бәсеке нәтижесінде
тауардың өндірісі мен сатылуын қадағалайтын капиталистердің
(монополияның ) ірі бірлестіктері пайда болды.
Өнеркәсіптік монополиялар дамуының үш сатысы бөліп көрсетіледі :
1 . ХIХ ғ . 60 – 70 жылдары . Бұл кезеңде монополиялар енді пайда
болып, бірен – саран құбылыс болып табылатын ( 1865 ж . Германия – 4
картель , 1870 ж. АҚШ – та 1 трест- мұнай тресті ).
2 . II кезең 1873 ж. әлемдік экономикалық дағдарыстан кейін басталып
, ХIХ ғ . соңыны дейін жалғасты . Бұл дағдарыс көптеген ұсақ
кәсіпорындардың банкротқа ұшырауына себепші болды және өндірістің
шоғырлануына ықпал етті. 1887 ж. Германияда 70 картель болды. Алайда , осы
кезеңде де монополиялар айырықша құбылыс болып табылмайды әрі экономикада
шешуші роль ойнамайды .
3 . III кезең ХIХ ғ. соңында басталды . 1900 – 1903 жылдары
дағдарыстан кейін экономикада шешуші мағынаға ие болған көптеген
монополиялық бірлестіктер пайда болды. 1911 жылы Германияда 600 картель бар
еді .
Монополиялар – бұл жеке меншікте ( жеке , топтық немесе акционерлік )
болатын әрі салаларға , нарықтарға және тұтас макроэкономикаға
монополистік жоғары баға қойып , монополистік пайда табу мақсатымен билік
жүргізетін ірі шаруашылық бірлестіктер .
Монополистік бірлестіктердің тарихи формалары:
1 ) Қарапайым бірлестіктер ( конвенциялар , пулдар , рингтер,
корнерлер ) – түрлі елдерде түрлі атаулары бар ) – бұл баға туралы уақытша
келісімдер . Олардың мүшелері өз мойындарына тауарларын бірыңғай бағамен
сатуға міндеттеме алатын .
2 ) Картель - өнеркәсіптің бір саласындағы бірқатар кісіпорындар
бірлестігі . Ол олардың өндірістік және коммерциялық дербестігін жоймайды
, бірақ олардың арасындағы бірқатар сұрақтар ( бірыңғай монополиялық
жоғары бағалар тағайындау ; өткізу нарығын межелеп бөлу ; өндіріс көлемін
шектеу ) бойынша келісімдер қарастырады.
3 ) Синдикат - бұл өнеркәсіптің бір саласының бірқатар
кәсіпорындарын олардың коммерциялық дербестігін жоққа шығара отырып
біріктіру ( өнім синдикатқа тапсырылады, ал ол өзінің өткізу ұйымдары
арқылы сатады.).
4) Трест - бұнда өнеркәсіптің бір немесе бірнеше саласының бірқатар
кәсіпорындарының меншігі мен басқаруы олардың коммерциялық та ,өндірістік
те дербестігі жоққа шығарыла отырып біріктіріледі .
5) Комбинат - макроэкономиканың түрлі , бірақ бір- бірімен
байланысты салалары кәсіпорындарының бірігуі.
6) Концерн - бұл мкароэкономиканың бірқатар түрлі салаларын
олардың акцияларын сатып алу арқылы қаржылық бақылау орнату жолымен
біріктіру .
Капитализмнің монополистік сатысы ( ол империализм деп те аталады
) мынадай белгілермен сипатталады:
- монополиялар түзілуіне әкеп соғатын өндірістің шоғырлануы;
- қаржылық капиталдың үстемдігі ;
- капиталдың сыртқа шығарылуы ;
- әлемнің экономикалық бөлінісі ;
- әлемнің аумақтық бөлінісі және оның шегі үшін күрес .
Мемлекеттік – монополистік капитализм ( ХХ ғасырдың екінші жартысы )
- өндіріс пен нарықты буржуазия істері жөніндегі айрықша комитет ретінде
көрінетін мемлекет реттейді . Буржуаздық мемлекет еңбек пен капитал
арасындағы қатынастарға араласады , субсидиялар бөледі , дотацияларды
анықтайды , кредиттер ашады , протекционистік саясат жүргізеді .
Мемлекеттік – монополистік капитализм - капитализмнің ең соңғы әрі
ең жоғары сатысы . Мемлекеттік монополистік экономика монополистік
капитализмнің қазіргі ең жоғарғы даму сатысы болып табылады .
Мемлекеттік – монополистік экономиканың айрықша табиғаты мынада:
1. Ол монополистік капиталдың мемлекетпен кірігуін білдіреді .
2 . Мемлекеттің ұдайы өндіру процесіне қаржылық олигархия мүдделеріне
сай тікелей араласуы.
• мемлекет өз меншігінде кәсіпорындар , жолдар, электростанциялар
иеленеді;
• мемлекет монополиялардан , ауыл шаруашылық фермелерінен
өнеркәсіп тауарларын сатып алады;
• ақша-несие операцияларына белсенді араласады ;
• мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың елеулі бөлігі қайта
бөлінеді.
Мемлекеттік – монополистік экономика шаруашылық әрекеттің ең маңызды
екі саласын қамтиды:
а ) өнеркәсіптік дамыған елдердің ішкі экономикасы саласын;
ә ) әлемдік экономика сферасын.
3. Экономиканы милитарландыру.
Ол монополияның мемлекетпен кірігуін күшейтеді,өйткені бірқатар
салалар өнімдерін негізінен мемлекетке арнап шығарады.
4. Мемлекеттік реттеу және бағдарламалау .
• мемлекеттік капитал салымдары және мемлекеттік сатып алулар;
• ақша-несие саясаты;
• бағалар мен еңбекақыны реттеу;
• экономикалық бағдарламалау.
5. Әлемдік шаруашылықта мемлекеттік – монополистік экономиканың
көрінуі:
• мемлекет өз монополияларының сыртқы-сауда саясатына
көмектеседі;
• мемлекеттік кепіл беру арқылы экспорттық несие бойынша
тауарларды сыртқа шығаруды ынталандырады;
• мемлекет өз есебінен капиталды сыртқа шығаруды іске асырады
және сол арқылы монополияның тауарлық экспортын тездетеді;
• мемлекеттің нашар дамыған елдерге көмек беруі;
• халықаралық мемлекеттік – монополистік одақтарды құру.
6. Ғылыми зерттеулерді мемлекеттік қаржыландыру.
Капитализмнің әр жаңа сатысы қоғамның қоғамның өндірістік күштерінің
сапалы секіруін және сонымен қатар капитализмнің ішкі антагонистік
қайшылықтарының күшеюін білдіреді.
3. Қазақстан Республикасындағы антимонополиялық заңдар.
Жетілмеген бәсекенің барлық даусыз жақсы жақтарымен қатар оның елеулі
кемшіліктері бар. Рыноктық процестердің дайындықсыз жүруі шаруашылық
өмірдің кейбір салаларының монополиялануына әкеліп соғады. Өзімен-өзі
болған жетілген бәсеке , жетілмеген бәсекеге айналады. Монополия, жоғарыда
атап өткендей , бағаға деген белгілі бір билікті білдіреді. Ал бұл билік
әр түрлі алғы шарттарға негізделуі мүмкін , салалық өндірістің басым
бөлігін басып алу ( капитал мен өндірістің шоғырлануы мен орталықтануы )
рынокты және баға деңгейін бөлу , жасанды тапшылықтар жасау т.б. құпия және
ашық келісімдер жасау. Трестерге қарсы заңдар зиянды іс тәжірибені
арттыруға бағытталған.
Антимонополиялық заңдар 1880 жылы АҚШ – та қабылданған. Қазіргі
антимонополиялық заңдар екі бағытта жұмыс істейді: бағаны бақылау және
компаниялардыңқосылуын бақылайды.
АҚШ – тың монополияға қарсы заңдары барынша жетілдірілген деп
есептелінеді, оның бұрыннан келе жатқан тарихы бар . Ол үшін үш китке ,
үш негізгі заңдар актілеріне бағындырылған:
1. Шерман заңы (1890 ж. ) .Бұл заң сауданы құпия монополияландыруға ,
бір салада жалғыз үстемдік етуге , баға жөнінде келісімге келуге тыйым
салады .
2. Клейтон заңы ( 1914 ж. ) - өткізу саласындағы шектеу іс
-әрекеттеріне , баға алалаушылығына ( барлық жағдайда емес , тек
күнделікті бәсекенің ерекшелігіне байланысты ) , бірігудің кейбір түрлеріне
тыйым салады.
3. Робинсон – Пэтман заңы ( 1936 ж. ) – баға алалаушылығы
баға қайшысы т.б. сауда саласындағы істерді шектеуге тыйым салады.
1950 жылы Клейтон заңына Селлер – Кефовер түзетуі қабылданды ,
заңсыз бірігу ұғымы пысықталды . Активтерді сатып алу арқылы бірігуге тыйым
салынды. Егер Клейтон заңымен ірі фирмалардың көлбеу бірігуіне кедергі
қойылса , Селлер – Кефовер түзетуі тікелей бірігуді шектейді .
Трестерге қарсы заңдарды жүзеге асыру мемлекеттік ұйымдардың алдында
тұрған аса қиын міндет мынаған саяды : монополиялану фактін қандай
экономикалық белгілердің негізінде анықтауға болады ? Бұл мәселені мемлекет
тұрақты шешіп отыруға тиісті сұрақпен түсіндірейік . Қандай баға деңгейін
төмен не жоғары деп есептеуге болады ? Салалық өндірістің қандай үлесі
монополистік басып алуды көрсетеді ? Өнім шығаруды шектеудің қандай
деңгейін жасанды тапшылық деп есептеуге ? Бұл оңай сұрақтар емес , оларға
барлық жағдайларда бірдей мағыналы жауап беруге болмайды. Ал ірі фирма сату
бағасының деңгейін , жоғарғы деңгейдегі технология мен шаруашылық
тиімділігінің арқасында шығындарды азайту арқылы жетсе ше ? Демпинг
бағаларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz