«Ана тілі» - тіл жанашыры
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 . тарау. «Ана тіл» газеті тіл жанашы ... ... ... ... ... ... ... 9
2 .тарау. «Сөзтаным» қосымша бетінің тіл ғылымына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
3 . тарау. Тіл ұлттық мәдениеттің тірегі ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... 57
1 . тарау. «Ана тіл» газеті тіл жанашы ... ... ... ... ... ... ... 9
2 .тарау. «Сөзтаным» қосымша бетінің тіл ғылымына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
3 . тарау. Тіл ұлттық мәдениеттің тірегі ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Тіл – қоғамдық құбылыстардың қатарынан орын алатын қыр-сыры мол, күрделі, өзекті мәселенің бірі. Қазақ тілі дүниежүзілік тілдер ішінде ең әуезді, ең бай, көркем тілдер қатарына жатады. Тіл – қашанда қоғамдық құбылыс. Қоғамның қажеттілігі мен заман талабын қатар ескеріп дамыған тілдің қолданыс өрісі кеңейеді. Ұлттың әлеуметтік сұранысын өтеген кез-келген құбылыс сол кезеңнің өзіндік келбетін анық аңғартады. Кез-келген тіл ұлттың негізгі рухани айнасының бірі ретінде сол мәдениетке, өркениетке, әдебиетке, ұлтқа қызмет етеді. Сонымен қатар көпұлтты мемлекеттердегі мемлекеттік тілдің әр түрлі ұлт өкілдерін біріктіріп, топтастырушы күш ретінде де ролі зор. Елбасымыз Н. Назарбаев 2005 жылғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында: «Біз барша қазақстандықтарды біріктірудің басты факторларының бірі – еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан әрі дамытуға күш-жігер жұмсауымыз керек» деп атап көрсетті /1/.
Қазақстан – Қазақ халқын ұйытқы еткен 130 астам ұлт дияспоралары тұратын мемлекет. Жоғарыдағы Президент Жолдауын әрбір ұлт өкілдері аса ыждағаттылықпен, береке-бірлікте, белсенді түрде орындаса, мемлекетіміздің болашағы мен мемлекеттік тіліміздің мәртебесі де асқақтамақ. Тәуелсіздігіміздің тірегі, мемлекеттіктің ірі белгілерінің бірі – тіл.
Тіл мәселесі – тереңнен тартылған тарихи теперіштер тежегіш күш болып отырғандықтан да жалаң жанашырлықпен жақсара қояр жай емес. Бұл жайлы тілдің сан салалық өзекті мәселелерін көтерген көлемді ғылыми еңбектер, публицистикалық пәрменді мақалалар жазылып келеді және оның әлі де талай уақыт ұранды мәселе атынан айырылмайтыны анық. Қай халықтың да қастерлеген қадірлісі – ұлттық тілі. Оның ел өмірінде атқарар міндетінің аясы үнемі кеңейіп, дамып, мемлекеттің нығаюына қалтқысыз қызмет көрсетуін қамтамасыз етудің маңызы аса зор. Тіл – әрбір халықтың ұлттық өнерінің іргетасын қалаушы негізгі күш. Мемлекеттік тілді дамыту –
Қазақстанға ғана қатысты емес, бұл – халықаралық өзекті мәселенің бірі. Олай дейтінім, мемлекеттік тіл мәселесін дүниежүзіндегі көптеген мемлекеттер үнемі зерттеп отырады екен.
Қазақстан – Қазақ халқын ұйытқы еткен 130 астам ұлт дияспоралары тұратын мемлекет. Жоғарыдағы Президент Жолдауын әрбір ұлт өкілдері аса ыждағаттылықпен, береке-бірлікте, белсенді түрде орындаса, мемлекетіміздің болашағы мен мемлекеттік тіліміздің мәртебесі де асқақтамақ. Тәуелсіздігіміздің тірегі, мемлекеттіктің ірі белгілерінің бірі – тіл.
Тіл мәселесі – тереңнен тартылған тарихи теперіштер тежегіш күш болып отырғандықтан да жалаң жанашырлықпен жақсара қояр жай емес. Бұл жайлы тілдің сан салалық өзекті мәселелерін көтерген көлемді ғылыми еңбектер, публицистикалық пәрменді мақалалар жазылып келеді және оның әлі де талай уақыт ұранды мәселе атынан айырылмайтыны анық. Қай халықтың да қастерлеген қадірлісі – ұлттық тілі. Оның ел өмірінде атқарар міндетінің аясы үнемі кеңейіп, дамып, мемлекеттің нығаюына қалтқысыз қызмет көрсетуін қамтамасыз етудің маңызы аса зор. Тіл – әрбір халықтың ұлттық өнерінің іргетасын қалаушы негізгі күш. Мемлекеттік тілді дамыту –
Қазақстанға ғана қатысты емес, бұл – халықаралық өзекті мәселенің бірі. Олай дейтінім, мемлекеттік тіл мәселесін дүниежүзіндегі көптеген мемлекеттер үнемі зерттеп отырады екен.
1. Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы. Жинақ. Астана: Елорда, 1998.
2. Қазақ совет энциклопедиясы. 11 том. – Алматы. 1977.
3. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, “Ана тілі”. 1992.
4. Шүкірұлы С. Мемлекеттік тіл мұраттары. Көмекші құрал. – Алматы: “Ғылым”ғылыми баспа орталығы, 2002
5. Тұрысбек Р. Тарих. Тағдыр. Тіл. // Қазақ тілі мен әдебиеті. №3, 2004.
6. Аханов К. Тіл білімнің негіздері. – Алматы: “Санат”, 1993.
7. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы. – Алматы: Қаржы-қаражат. 1998.
8. Қайдар Ә., Айтбайұлы Ө. Тіл майданы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2000.
9. Ш. Шаңлақбаев. Мемлекеттік тіл және менеджмент мәселелері. // Ұлт тағылымы. 2003, №3.
10. Қ. Тасболатова. Тіл-халықтың қазығы. // Қазақ тарихы. 2000, №5.
11. Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасы. // Ана тілі. 1996.
12. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. Алматы: Ғылым, 1991.
13. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы; Жазушы, 1989.
14. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы; Мектеп, 1978.
15. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. – Алматы; Рауан, 1961.
16. Ғабитов Т. Х., Мүтәліпов Ж. М., Құлсариева А. Т. Мәдениеттану. – Алматы: “Раритет” баспасы, 2002 ж.
17. Сейітмұрат Ембергенов. Жаһандану және қазақи қалып немесе ұлтты ұлықтаудың үш тірегі. // Ислам өркениеті. 2004, наурыз
18. Қабдолов Зейнола: «Сөз өнері» «Қазақ университеті» баспасы. Алматы. 1992 ж.
19. Баялиева Дәмегүл: «Қазіргі қазақ баспа сөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәсүр және тіл мен стиль мәселелері». Қарағанды. 1999 ж.
20. Омашұлы Намазалы: «Ақпарат әлемі». 2 том. «Қазығұрт» баспасы 2006 жыл.
2. Қазақ совет энциклопедиясы. 11 том. – Алматы. 1977.
3. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, “Ана тілі”. 1992.
4. Шүкірұлы С. Мемлекеттік тіл мұраттары. Көмекші құрал. – Алматы: “Ғылым”ғылыми баспа орталығы, 2002
5. Тұрысбек Р. Тарих. Тағдыр. Тіл. // Қазақ тілі мен әдебиеті. №3, 2004.
6. Аханов К. Тіл білімнің негіздері. – Алматы: “Санат”, 1993.
7. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы. – Алматы: Қаржы-қаражат. 1998.
8. Қайдар Ә., Айтбайұлы Ө. Тіл майданы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2000.
9. Ш. Шаңлақбаев. Мемлекеттік тіл және менеджмент мәселелері. // Ұлт тағылымы. 2003, №3.
10. Қ. Тасболатова. Тіл-халықтың қазығы. // Қазақ тарихы. 2000, №5.
11. Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасы. // Ана тілі. 1996.
12. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. Алматы: Ғылым, 1991.
13. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы; Жазушы, 1989.
14. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы; Мектеп, 1978.
15. Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. – Алматы; Рауан, 1961.
16. Ғабитов Т. Х., Мүтәліпов Ж. М., Құлсариева А. Т. Мәдениеттану. – Алматы: “Раритет” баспасы, 2002 ж.
17. Сейітмұрат Ембергенов. Жаһандану және қазақи қалып немесе ұлтты ұлықтаудың үш тірегі. // Ислам өркениеті. 2004, наурыз
18. Қабдолов Зейнола: «Сөз өнері» «Қазақ университеті» баспасы. Алматы. 1992 ж.
19. Баялиева Дәмегүл: «Қазіргі қазақ баспа сөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәсүр және тіл мен стиль мәселелері». Қарағанды. 1999 ж.
20. Омашұлы Намазалы: «Ақпарат әлемі». 2 том. «Қазығұрт» баспасы 2006 жыл.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Журналистика факультеті
Мерзімді баспасөз кафедрасы
СҰЛТАН Бейсен
Ана тілі - тіл жанашыры
Жоғары оқу орнын бітіру үшін
қорғалатын бакалавриаттық
Бітіру жұмысы
Шифр 521030
Ғылыми жетекшісі – Байдәулетов А.
Ресми сарапшы – Айқын газетінің қызметкері, журналист Қайыржан Төрежанов.
Мерзімді баспасөз кафедрасының
2007 жылғы 24. 05 мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ф.ғ.к., доцент
Бекниязов Т.
Мемлекеттік емтихан комиссисының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні : 2007 жыл, 15 маусым.
Комиссия хатшысы ... ... ... ... ... ... ... ... .ф. ғ.к., доцент Шыңғысова
Н.
Алматы, 2007.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 – тарау. Ана тіл газеті тіл жанашы ... ... ... ... ... ... ... 9
2 -тарау. Сөзтаным қосымша бетінің тіл ғылымына қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
3 – тарау. Тіл ұлттық мәдениеттің тірегі ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ...57
КІРІСПЕ
Тіл – қоғамдық құбылыстардың қатарынан орын алатын қыр-сыры мол,
күрделі, өзекті мәселенің бірі. Қазақ тілі дүниежүзілік тілдер ішінде ең
әуезді, ең бай, көркем тілдер қатарына жатады. Тіл – қашанда қоғамдық
құбылыс. Қоғамның қажеттілігі мен заман талабын қатар ескеріп дамыған
тілдің қолданыс өрісі кеңейеді. Ұлттың әлеуметтік сұранысын өтеген кез-
келген құбылыс сол кезеңнің өзіндік келбетін анық аңғартады. Кез-келген тіл
ұлттың негізгі рухани айнасының бірі ретінде сол мәдениетке, өркениетке,
әдебиетке, ұлтқа қызмет етеді. Сонымен қатар көпұлтты мемлекеттердегі
мемлекеттік тілдің әр түрлі ұлт өкілдерін біріктіріп, топтастырушы күш
ретінде де ролі зор. Елбасымыз Н. Назарбаев 2005 жылғы Қазақстан халқына
арнаған жолдауында: Біз барша қазақстандықтарды біріктірудің басты
факторларының бірі – еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана
тілін одан әрі дамытуға күш-жігер жұмсауымыз керек деп атап көрсетті 1.
Қазақстан – Қазақ халқын ұйытқы еткен 130 астам ұлт дияспоралары
тұратын мемлекет. Жоғарыдағы Президент Жолдауын әрбір ұлт өкілдері аса
ыждағаттылықпен, береке-бірлікте, белсенді түрде орындаса, мемлекетіміздің
болашағы мен мемлекеттік тіліміздің мәртебесі де асқақтамақ.
Тәуелсіздігіміздің тірегі, мемлекеттіктің ірі белгілерінің бірі – тіл.
Тіл мәселесі – тереңнен тартылған тарихи теперіштер тежегіш күш болып
отырғандықтан да жалаң жанашырлықпен жақсара қояр жай емес. Бұл жайлы
тілдің сан салалық өзекті мәселелерін көтерген көлемді ғылыми еңбектер,
публицистикалық пәрменді мақалалар жазылып келеді және оның әлі де талай
уақыт ұранды мәселе атынан айырылмайтыны анық. Қай халықтың да қастерлеген
қадірлісі – ұлттық тілі. Оның ел өмірінде атқарар міндетінің аясы үнемі
кеңейіп, дамып, мемлекеттің нығаюына қалтқысыз қызмет көрсетуін қамтамасыз
етудің маңызы аса зор. Тіл – әрбір халықтың ұлттық өнерінің іргетасын
қалаушы негізгі күш. Мемлекеттік тілді дамыту –
Қазақстанға ғана қатысты емес, бұл – халықаралық өзекті мәселенің бірі.
Олай дейтінім, мемлекеттік тіл мәселесін дүниежүзіндегі көптеген
мемлекеттер үнемі зерттеп отырады екен.
Сол себепті мен өзімнің дипломдық жұмысымды Ана тілі тіл жанашыры
деген тақырыппен жазып шықтым. Егер, кімде-кім өз елінің тілі, ділі, діні,
мәдениеті, әдебиеті, тіпті, кез-келген ұлт үшін қажеті бар мәселені сөз
етіп, оның жарқын болашағына аз да болса үлес қосса, нұр үстіне нұр болар
еді. Қалай болғанда да, мемлекеттік тілдің дамуына, оның үлкен күшке
айналуына Ана тілі газетінің қосып жатқан үлесін бағалап, жемістері мен
жетістіктерін талдап, қуанышына қол соғып отырсақ лазым. Тіл – ұлттың
төлқұжаты, болмысымыздың айнасы, халқымыздың қазынасы, сан ғасырлық жүріп
өткен жолымыздың шежіресі. Тәуелсіздігімізді баянды етуге ұлттық рухымыздың
өрісті, ұрпағымыздың азат болуын көксесек, тіліміздің тамырының тереңдеуін
ойластыруымыз қажет деп тілді ұлттық құжатпен салыстырамыз 2.
Әлемдік тәжірибеде тілге мемлекеттік мәртебе екі жағдайда беріледі.
Біріншіден, тілдің қоғамдық қызметі шектеулі болғанда, оның мәселесін
шешіп, дамыту үшін мемлекеттік қамқорлыққа алу мақсатында болса, екіншіден,
басым тілдің артықшылығын сақтау үшін беріледі.
Ал, ана тілімізге келетін болсақ, оған мемлекеттік мәртебе дағдарыстан шығу
үшін берілді. Әлемдік мәдениетте ерекше маңызды орны бар тілдің қоғамға,
адамдар арасына ықпалы жоғары болуға тиісті. Кеңестік кезеңде ұлттық
тіліміз сан соқпаққа ұрынып, халқымыз ана тілінен ажырап қалуға аз қалып,
сол тотаритарлық түзім одан ары өмір сүргенде құрдымға кете жаздады. Еліміз
егемендік алғалы бері қазақ тілі мемлекеттік мәртебесіне ие болып,
қоғамның түрлі саласына ықпалы күн санап артып келе жатыр. Дегенмен де,
Қазақ ССР-індегі тілдер туралы заңы (1989) мен 1997 жылы Қазақстан
Республикасындағы Тіл туралы заңы қабылданғалы біраз жыл болсада, ғылымның
көптеген салаларында, басқару органдарында, жалпы халық ортасында қазақ
тілі, түрлі кедергілерге ұшырап, еркін қанат жайып кете алмай, кедергілерге
тап болып жүр. Сондықтан қазір тіл тағдырына алаңдаушылық аса маңызды
қоғамдық-саяси құбылысқа айналып отыр. Тілдің бүкіл халықтық қолданысқа
еркін айналып кетуі үшін оның кедергілерінің алдын алып, тіл саясатын
ұтымды
жүргізе білу керек. Дәл қазір тілге қатысты өзекті мәселелер шынын айтсақ
аяқ алып жүргісіз. Заңның орындалмауы, ғылымның көптеген саласында қазақи
баламаның болмауы, басқару орындарының тіл мәселесіне сүле-сапа қарауы –
мемлекеттік тілдің керегесін кең жаюына кері әсерін тигізіп отыр. Ұлттық
апталық Ана тілі газеті осындай күрмеуі қиын күрделі мәселелермен аянбай
күресіп отырғанын айтуымыз керек. Ал, мемлекеттік тілдің өз биігінде,
мәртебесінде болуы үшін қоғамның әрбір мүшесі, мейлі ол қазақ болсын басқа
болсын әрдайым аянбай күреске шығу керек. Мемлекеттік тіл ұғымы
жаңадан пайда болған түсінік емес. Ол – күллі әлемдегі елдерде ғасырлар
бойында қолданылып келе жатқан бұрыннан бар ұғым. Мемлекеттік тіл – кез-
келген көпұлтты мемлекет үшін қажетті құбылыс. Демек, қандай да бір
мемлекеттің өзіне қызмет ететін негізгі тілі болатындығы даусыз. Ал, біздің
елдің, қазақстанның мемлекеттік тілі қазақ тілі.
Жалпы осы жұмыста Ана тілі газетінде мемлекеттік тіл тақырыбының
жазылуын зерттей отырып, оның тіл төңірегінде қалыптасқан өзекті мәселені
шешуге қосып жатқан үлесін анықтауды мақсат тұттық. Сонымен қатар қазақ
тілінің мәртебесін көтеру үшін атқарылып жатқан шараларға тоқталу, көпұлтты
мемлекеттегі тіл мәселесін қарастырып, саралап ой қорытуды да ұмытқан
жоқпыз.
Сондай-ақ, тек Ана тілі апталығы ғана емес, Қазақстандағы мемлекеттік
тілге қатысты қазақ мерзімді басылымдары бетінде жарық көрген материалдар
негізінде талдау, зерттеу жасалынбақ. Мемлекеттік тілге қатысты жазылған
еңбектер, ой-пікірлер мерзімді баспасөз бетінде тарыдай шашылып жатыр. Өз
кезегінде мұны жинақтап, ой қорытып, ғылыми айналымға енгізу – мемлекеттік
тіліміздің мәртебесін нығайтуға ықпал етері рас, һәм кезек күттірмес
мәселе.
Әрі Ана тілі газетінде мемлекеттік тіл тақырыбының жазылуы мен тілдің
дамуына басылымның қосқан үлесін анықтау тұңғыш рет зерттеу нысаны болып
отыр.
Қазақ тілін зерттеген қазақ ғалымдары. Олардың қатарында шет елдік ғалымдар
мен тарихшылар да бар. Қазақ тілінің ең бай, ең әуезді, керемет тіл
екендігі жөнінде тамсана жазғандар қатарына: Абай Құнанбайұлы, Ыбырай
Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханов,
Міржақып Дулатұлы, Ғұмар Қараш, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мұхтар Әуезов, Смағұл
Сәдуақасұлы, Телжан Шонаұлы, Мағжан Жұмабаев, Нәзипа Құлжанқызы, Сәкен
Сейфуллин, Ғабит Мүсіреповті т.б. атауға болады. Егер бұл тізімнің қатарын
толтыра берсек, күні бүгінге дейінгі мемлекеттік тілге қатысты ой айтып
жүрген ғалым, зерттеуші, журналистер қаншама. Ұлт бар жерде, халық бар
жерде тілге қатысты мәселелер таусылмақ емес. Қоғам дамып, ғылым мен
техниканың жаңа үрдісі өмірге келген сайын тілдің де құрасы жаңарып,
толысып, отырады. Әр дәуірде, әр қоғамда тілге қатысты мәселелер өз
деңгейіне көтеріліп, шешімін тауып жатады. Бұл – қоғамдық құбылыс. Қазір
Қазақстан мемлекетінде әр түрлі этнос өкілдері тұратындықтан, әрі
Қазақстанның байырғы халқы қазақ тілінен көп алшақтап қалғандықтан,
мемлекеттік тілдің бүгінгі күнде жырланар жыры тіпті, мол.
Қазақстандағы мемлекеттік тілдің идеялық мазмұнын және оның
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан қарастыру оның қазақ мәдениетіндегі орнын
анықтау үшін қажет. Себебі, әрбір мемлекеттің мемлекеттік тілі – сол елдің
бүкіл халқының қолданатын ортақ, топтастырушы тілі.
Қазақ тіліне қатысты зерттеулерді, ғылыми мақалаларды,
жарияланымдарды пайдалана отырып, зертеу жұмысымның бұған дейінгі
еңбектерден айырмашылығын – Ана тілі газетінде 2000-2007 жылдар
аралығында мемлекеттік тілге қатысты жарық көрген мақалаларды сараптау деп
білемін.
Дипломның тақырыбы. Ана тілі – тіл жанашыры (2000-2007жж).
Дипломдық жұмыстың көлемі: 59 бет.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім үш тараудан,
қорытындыдан, сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты.
Еліміз егемендік алғалы бері қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие
болып, қоғамның түрлі саласында ықпалы күн өткен сайын күшейіп келеді.
Дейтұрғанмен, тіліміздің шын мәнісінде мемлекеттікттік тіл деген мәртебеге
ие етуде, алда алуға тиіс талай асудың жатқаны бесенеден белгілі жай екені
анық. Бұл жолда ең бастысы тіл саясатын ұтымды жүргізу басты міндет.
Қазір елімізде мемлекеттік тілге қатысты өзекті мәселелер бастан асады.
Атап айтсақ, жаратылыстық, техникалық ғылымның көптеген саласында атауларда
қазақы баламаның болмауы, яғни ғылымның ұлттанбауы, басқару орындарының
тіл мәселесіне селқос қарауы, мемлекеттік тіл туралы заңның аяқасты
етілуі, мемлекеттік тілдің атына заты сай болуына кері әсерін тигізіп отыр.
Ана тіліміздің бүгінгідей, жетімектің күйін кешпей өз биігінде,
мәртебесінде болуы үшін еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін, барлық
ұлт өкілдері, әрбір қазақстандық жұдырықтай жұмылуымыз керек. Менің бұл
еңбекті қолға алудағы мақсатым – Ана тілі газеті мемлекеттік тілдің
көсегесін көгерту жолында, мемлекеттік басылым ретінде сіңірген еңбегін
анықтап, ұлттық апталықтың қазақ тілінің шын жанашыры екенін айқындау.
Жалпы, дипломдық жұмыстың мақсаты – Ана тілі газетінің қазақ тілі
ғылымына қосқан үлесін зерттей отырып, оның тіл төңірегінде қалыптасқан
өзекті мәселелерді шешу жолындағы күресіне баға беру болып табылады.
Сонымен қатар қазақ тілінің мәртебесін көтеру үшін атқарылып жатқан
шараларға тоқталу, көпұлтты мемлекеттегі тіл мәселесін қарастырып, саралап,
ой қорытуды мақсат еттім.
Жұмыстың мазмұны. Кіріспеде Ана тілі тіліміздің шын жанашыры (2000-2007
жыл) тақырыбының өзектілігі, бітіру жұмысын жазудағы мақсат пен міндет
айқындалды. Сонымен қатар тіл туралы түсініктің мәні мен маңызы ашылды.
Негізгі бөлімнің І тарауы Ана тілі газеті тіл жанашыры. Ал, ІІ
тарауы Сөзтаным қосымшасының тіл ғылымына қосқан үлесі, ІІІ тарауы Тіл
ұлттық мәдениеттің тірегі деп аталады. Сонымен қатар қортынды бөлімі бар.
Дипломдық жұмыстың соңғы бетінде сілтемелер мен пайдаланған
әдебиеттер тізімі көрсетілген.
І тарау. Ана тіл газеті тіл жанашыры
Мен бұл тарауда алдымен тілдердің шығу тарихы мен тіл біліміне де
тоқтала кеткенді жөн көріп отырмын. Себебі, біз оны білмей тұрып, жүйелі
ой, ұтымды пікір айта аламыз деп ойламаймын.
Тіл туралы, оның өмір сүруімен тарихи дамуының жалпы заңдарын – тіл
білімі, яғни лингвистика ғылымы зерттейді. Тіл білімі біздің заманымыздан
бірнеше ғасыр бұрын пайда болған. Тіл білімі туралы Қазақ совет
энциклопедиясында жақсы жазылған: “Үш түрлі ғылми дәстүр – ежелгі үнді тіл
білімі мен грек-рим және араб тіл білімдері – бұл ғылымның алғашқы арнасын
құрайтын бұлақтар болып саналады. Тіл туралы толық мағынасында ғылымның
пайда болу дәуірі деп әдетте 19-ғасырдың 1-ширегі аталады. Бұл дәуірде
ғылымда, әсіресе, қоғамдық ғылымдарда, соның ішінде тіл білімінде әр түрлі
құбылыстар шығуы, өзгеруі және тарихи дамуы тұрғысынан қаралып, ғылыми
ізденістерде историзм принципі қолданылып қалыптаса бастады” 2. Тіл туралы
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев былай дейді: “Тіл – адам
мен адамды, ұлт пен ұлтты жақындастырып, табыстыратын өзгеше құрал.
Сондықтан да біз оны халықтар арасындағы достықтың бастауы, олардың
ынтымақтастығы мен береке-бірлігінің тірегі ретінде қастер тұтамыз.
Қазақстанды мекендейтін әр түрлі ұлт өкілдерінің тіліне құрмет көрсету,
олардың ана тілінде білім алып, төл мәдениетін дамытуына жағдай жасау –
мемлекетіміздің маңызды стратегиялық міндеттерінің бірі” 3. Иә, тілдің
маңызы мен ролінің орны айрықша.
Кезінде В. И. Ленин “Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы” деген
еді. Ал, қазақ ғалымдары тілдің құдыретін мұнан да жоғары бағалайды.
Мәселен, Қ. А. Иассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
оқытушысы, филология ғылымының докторы – Есенгелді Керімбаев былай дейді:
“Кез келген қоғам, ұлт, ұлыс өмірінде тілдің маңызы орасан зор, себебі,
“тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы” ғана емес, тіл – күллі халықтың
баға жетпес қастерлі қазынасы, рухани-имандылық, табиғи игіліктердің
негізі, асыл мұрасы” 4. Олай болса, жер бетіндегі адамдар, ұлт тілінен
айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді. Сонымен қатар тіл
– адам ойының жарыққа шығуының құралы. Кез-келген адамзат баласының ойы тіл
арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы айтылып, белгілі бола алады.
Тіл арқылы біз біреудің ойын жете түсінеміз. Егер адам өз ойын тіл арқылы
сыртқа шығара алмаса, оның не ойлап тұрғанын түсіну мүмкін емес.
Тілдің және ондағы құбылыстардың даму заңдарын ашу үшін, қарастырылып,
зерттеліп отырған тілді тарихи тұрғыдан және өзімен туыстас басқа тілдермен
салыстыра зерттеу өте маңызды. Ғылыми зерттеулерде салыстырмалы-тарихи әдіс
қолданылады. Осылардың нәтижесінде тіл білімінің ғылыми талдаулар мен
қорытындылар жасауына, дербес ғылым ретінде қалыптасуына жағдайлар жасалды.
Қазақ совет энциклопедиясында тіл білімін екіге бөліп қарастырады. “Тіл
білімі жеке және жалпы тіл білімі болып бөлінеді. Жеке тіл білімі (мыс.,
орыс тілін, қазақ тілін), оның жүйесі мен құрылысын, даму заңдарын
зерттейді. Ал жалпы тіл білімі тіл туралы ғылымның теориялық саласы болып
саналады да, жеке бір тілге емес, тіл атаулыға тән жалпы заңдарды
қарастырып, жалпы теориялық топшылаулар қорытындылар жасайды. Жеке тілдер
және олар жайындағы деректер мен зерттеулер неғұрлым көп болса, жалпы тіл
білімінің теориялық топшылаулар мен қорытындылар жасауына мүмкіндіктер
соғұрлым мол болады. Тіл білімінің тарихи немесе диахроникалық тіл білімі
деп аталатын саласы тілді, ондағы құбылыстарды шығуы мен тарих бойында
дамуы тұрғысынан; сипаттама немесе синхрониялық тілі білімі тілдің белгілі
бір дәуірдегі қалпын; салыстырмалы тіл білімі туыстас тілдерді салыстыра
зерттейді” 3. Ал тіл білімі бүгінгі таңда ғылымның басқа да салалары
секілді күннен-күнге дамып отыр. Сонымен қатар тіл білімі туралы
зерретулерде баршылық.
Ғалым, ағартушы Ахмет Байтұрсынов тілдерді негізінен үш топқа бөледі.
Атап айтсақ олар: “1) түбіршек тіл, 2) жалғамалы тіл, 3) қопармалы тіл.
Түбіршек тіл түпкі қалпынан өзгерілмей жұмсалады, мәселен, қытай һәм жапон
тілдері. Жалғамалы тіл – сөздің аяғына жалғау қосылып өзгертілген тіл,
мәселен, түрік, фин тілдері. Қопармалы тіл –сөз түбірімен қопарылып
өзгерілетін тіл, мәселен, орыс тілі, араб тілі. Біздің қазақ тілі түркі
тілдің бір тарауы болғандықтан, жалғамалы. Қазақ сөзінің түбірі өзгерілмей
аяғына жалғау қосылып өзгеріледі” 4.
Әрбір халықтың, ұлттың мәдениетінің алтын бастауларының бірі – тіл
болуға тиіс. Қандай да бір халықтың тарихы, өнері, рухани-мәдени мол мұрасы
тек тіл арқылы ғана сомдалып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырады. Тарихтың
қай кезеңіне қарасаңыз да тілдің атқаратын міндеті ерекше. Әрбір ұлттың
әдебиеті, сахна өнері ұлттық тілінің байлығына қарап, оның мәдениетін
бағалауға болады. “Мәдениет – тіл. Тіл – сөз. Сөз – барша өнердің бастауы.
Сөз әдебиет жасайды. Әдебиеттен бүкіл сахна өнері туындайды. Спектакль,
опера, кино – барша театр негізі сөзде. Осы және осыларға сабақтас жатқан
басқа да өнер салалары қаншама өнерпаздың таланттарын ашып, көпке танытады.
Өнер саңлақтары сол сөзден бастау алған өнерлерден гүл ашып, мәдениет
қайраткерлеріне айналады” 5.
Халықтың жазу-сызуы өмірге келмей тұрған кездің өзінде тіл арқылы ауыз
әдебиеті еш өзгерместен дамып, жетіліп ұрпаққа мирас болып отырған. Біздің
халық “Өнер алды –қызыл тіл” деп бекерге айтпаса керек. Қазақтың жыршылық
өнері, айтыс ақындарының мұрасы, ән-жыр барлығы да ұлттық тілдің негізінде
жасалып, жалғасып келе жатыр. Егер тіл қатынас құралы болмаған болса, ата-
бабамыздың бай мұрасының бүгінге жетуін елестетудің өзі қиын. Қазақ тілінің
бүгіні мен болашағы жайлы ой толғап жүрген журналист, зерттеуші Сабыржан
Шүкірұлы тіл туралы былай: “Тарихтың да тегі – сөз. Қандай керемет оқиға
болсын, сөзбен шежіреленеді. Одан туындайтын кино, сурет, фото, ескерткіш
т.б. кескіндеме өнер туындылары да сөзбен түсіндіріледі. Бұлар да
мәдениеттің бір саласы, бірегей саласы.
Ғылымның барша тарауы сөзден шығады. Ата ғылым – пәлсападан бастап,
есепке дейін – сөз. Ал бүкіл дүние ағысының, қоғамдық-саяси-әлеуметтік
құбылыстардың қозғаушы күші пәлсапа мен есепте жатыр. Сөз өнерін игермеген
көсем де бола алмайды. Тіпті саясат додасына кіруінің өзі мүмкін емес” деп
ой өрбітеді 6.
Қазақтың ойшыл ғұламалары тіл тағдырына ерекше мән беріп, өзіндік ой-
пікірлерін білдіріп, ұрпағына тіл туралы қанатты сөздер қалдырып кетті.
Қазақтың ұлы ақыны Абай:
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі.
Өрнегін сендей сала алмас.
Толғауы тоқсан қызыл тіл,
Сөйлеймін десең өзің біл, - деп тілдің қоғамдық өмірдегі маңызын
ерекше жоғары бағалап кеткен. Тілді дұрыс пайдалана білу, мәнерлі сөйлеу,
ұтымды жауап қайтару қазақтың қанына сіңген қасиет десе де болады. Ал,
алаштың біртуар азамат ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров:
Сүйемін туған тілім – анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім,–деп тілді жырға қосты. Заманының
заңғар жазушысы Ғабит Мүсірепов “Бір сөз бір сөзге жарығын түсіріп тұрады”
деп бекер айтпаған болар.
Қазақ тілі туралы өз ойларын білдірген шетел ғалымдарының пікірінен де
Қазақ халқының бай дәстүрі, терең тарихы байқалады. Мәселен, В.В. Радлов:
“Қазақтардың тілі жатық те шешен, әрі өткір, көбіне іліп-қағып, сұрақ пен
жауап беруге келгенде таң қалдырарлықтай оралымды сөйлейді. Кез-келгені,
тіптен сауатсыздарының өзі ана тілінде біздің Еуропада байқап жүргенімізден
тек француздар мен орыстардың дәрежесінде сөйлей біледі” десе, М.П.
Мелиоранский: “Қазақ тілін зерттеушілердің бәрі бірауыздан қазақ тілі түрік
тілдерінің ішіндегі ең таза әрі бай тіл деп куәландырып отыр”,-дейді 7.
Ал, өткен ғасырдың 30-жылдары М. Горький орыс тілінің тазалығы үшін
күресті. Оны идеологияның бөлінбес бөлшегі санады. “Тіл - әдебиеттің
бірінші элементі” деп жазды.
Академик В. Виноградов: “Король жоқ болса, ойын да жүрмейді. Тіл жоқ
болса, жазушы да жоқ” деп анық айтты, талап та етті 8.
Тіл мен мәдениеттің сабақтастығы жөнінде тіл білімін зерттеуші К.
Аханов былай деп ой қорытады: Тіл мәдениетпен байланысты, бірақ онымен
тепе-тең емес. Тілді қондырмамен теңестіру, бірдей деп есептеу қаншалықты
қате болса, тілді мәдениетпен теңестіру, бірдей деп есептеу де соншалықты
қате болмақ. Мәдениет идеологиялық, яғни қондырмалы құбылыстың қатарына
енеді, осыған орай, ол (мәдениет) буржуазиялық та, социалистік те болуы
мүмкін. Ал тіл қатынас құралы ретінде әрқашанда жалпыхалықтық сипатта
болып, буржуазиялық мәдениетке де, социалистік мәдениетке де, ескі
мәдениетке де, жаңа мәдениетке де бірдей қызмет ете алады 9. Бұл пікірге
сүйенер болсақ, қоғам, заман өзгеріп, жаңарғанымен, жалпыхалықтық тіл қай
қашанда өз мәнісін жоймақ емес. Егер тіл өзіндік атқаруға тиісті қызметінен
айрылса, онда мәдениеттің, тарихтың, тіпті, ұлттың да құрып кеткені деп
есептеуге болады.
Тілдің пайда болуы туралы ғалымдар пікір әрқилы. Кейде ол пікірлермен
келісе де бермейсің. “Тіл де бірден пайда болған жоқ. Оның алдында алғашқы
адамдар бірімен-бірі түрлі дыбыс, қимыл-әрекеттер арқылы ұғысқан. Оның
кейбір түрлері әлі күнге дейін ұшырасады. Қазір де кейбір сөздер құс,
хайуандардың дыбысына, қимылына ұқсас болып келеді” 10. Осы пікірге
орайлас сана мен тіл бірлігін де ғалымдар естен әсте шығармаған десек те
болар. “Еңбек әсерімен мидың дамуына сәйкес адамның сезім мүшелері: көзі,
сезімі, қолы еңбек етуге бейімделіп дамиды. Тілге байланысты сана қоғамдық
құбылыс ретінде дамып, қоғамдық рухани жеміске айналады. Тіл – сананың
(ойдың), материяның көрінісі, негізі. Тілсіз сана жоқ, ал санасыз (ойсыз)
адам да болмайды. Тіл мен ой ажырамас бірлікте 11.
Сананың өмір сүру де тілге байланысты. Өйткені сананың толық түрде
дамуы тілсіз іске аспайды. “Сана әрдайым белгілі тілдік негізде өмір
сүреді, ол тілмен бірге дамиды. Әрине тіл дыбыс түрінде де, үнсіз жазба
түрінде де, нышан (символ) түрінде де (түрлі белгілер, қимылдармен)
берілетін хабар. Кейбір нышандар бүгінгі дамыған тілдерде де сақталған.
Мәселен, көше қиылысындағы бағдаршам, көк, жасыл, қызыл тулар, аспанға
атылған түрлі-түсті ракета, т.б. Сондай-ақ, саусақпен, ыммен өз ойын
түсіндіру әлі кездеседі. “Ымға түсінбейтін, дымға түсінбейді”, дейді халық.
Бір кезде осындай түрлі әрекеттерден тіл қалыптаса бастады. Сананың толық
дамуы тек ана тілі негізінде болады. Тіл – тек коммуникативтік құрал емес,
сонымен бірге ол әр халықтың тарихы, оның өмірі, тіршілігі, шаруашылығы мен
мәдениеті” 12.
Ал, қазақ мәдениетінің сан қилы “тар жол тайғақ кешу” жылдарында да
сақталып қалуына қазақ тілінің маңызы зор болған. Қазақ мәдениетін тағдыр
қысымынан сақтап қалған, құдіретті күштің бірі – ана тілі екендігі белгілі.
Қазақ болашағы оның тілінің тұрмыстық-отбасылық деңгейден халықаралық қарым-
қатынас, өнер мен ғылымның жоғары бітімдерінің құралы дәрежесіне көтеріле
алуымен қатысты екендігі жөнінде да аз жазылып жүрген жоқ. Тіл мәдениетін
көтерудің маңызды бір мәселесі – кириллицаны латын алфавитімен ауыстыру.
Бұл туысқан халықтардағы және әлемдегі тенденциямен үндес 13. Қазақтың
бүкіл болмысы қанатты сөздер арқылы бейнеленіп, ұлттық психологиясы
көрсетіліп отырған. Тілді ерекше құрмет тұтып, бір ауыз сөзге тоқтай
білген. Аталы сөзге арсыз жауап береді деп сөз құдіретін ерекше
мойындаған. Қазақ қиын қыстау, жаугершілік заманда да бір ауыз сөзден
ерекше рух алып, серпіліп, ұлт болып ұйыған. Кең сахараның бір шетінен
Аттан деген ұран шықса, күллі халық еш бұйрықсыз, ақ тудың астына жиылды.
Екі жақтың шешілмес, күрделі, түйінді дау-шары да бір ауыз сөзден бітімге
келген. Бір ауыз сөзден рух алып, бір ауыз сөзге илануы – сол халықтың
тілге деген қаншалықты құрметпен қарайтындығының айқын куәсі. Ғалым Хамит
Маданов та қазақтың сөз қадірін білгендігін былайша сөз етеді: Қазақ – сөз
қадірін білген халық. Шешендікті жоғары бағалап өз ойын, өз пікірін шебер
түйіндеп, ұтқыр, әсерлі етіп айта алатын, естігені, көргені көп, соның
бәрін халық мүддесіне, парасаттылық пен әділдікке пайдалана білген
адамдарды қатты қастерлеген, жастарға үлгі еткен. Әсіресе, ХҮ-ХҮІІІ
ғасырларда Тәуке хан тұсында халықтың шешендік өнеріне қатты мән берілген.
Хан Тәуке қазақтың жырауларының, шешендер мен шежірешілерінің басын қосып
халықтың мақал-мәтел, аңыз, жырларын жинақтаған. Оның төңірегінде ердің
құнын екі ауыз сөзбен бітіретін Төле би, Қазыбек би, Әтеке би сияқты аты
аңызға айналған адамдардың болуы да Тәукенің сөз құдіретін, шешендікті
жоғары бағалағанын байқатады 14.
Тіл әрбір халықтың ерте кездерден бергі өсіп-өнуінің, дамуының,
бүкіл болмысының құдіретті көрінісі. Тілдегі әрбір сөздің ар жағында сол
халықтың тіршілік-тынысы, салт-санасы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі басынан
өткен қилы-қилы заманның белгісі, тарихы тұрады. Демек, оны халық
болмысының айнасы деуге әбден болады. Тіл кез-келген халықтың бүгінгі
болмысын, арманын, алдағысын, кешегісін, келешегін бейнелейді. Сондықтан
оның қалыптасуы ұзақ уақыт, бірнеше ғасырларды, тіпті, мыңжылдықтарды алып
жатады. Қазақ тілі де солай дамыды 15
Жоғарыда біз тілдің қалыптасып, дамуы үшін көп жылдар, яғни ұзақ
уақыт қажет екендігін атап өттік. Ал, қазақ тілі Еуразия құрлығының
керіліп жатқан кең даласын мекендеген қыпшақ, найман, қаңлы, үйсін, арғын,
алшын, керей, дулат, қоңырат сияқты тегі бір, тілі туыс ру-тайпалардың
тілдері арқылы қалыптасып, уақыт сынына төтеп берді. Оның електен өтіп,
алтынша сұрыпталып, сындарлы сапаға ие болуында қыпшақ тілінің айрықша ролі
зор. Осы тілде жазылған ежелгі қазақ жерін жайлаған халыққа, тайпаларға
түсінікті жазба мәдениеттің бір нұсқасы ХІҮ ғасырда жарық көрген Кодекс
Куманикус атты еңбек болды. Бұл кітапқа қыпшақ тілінің әлемдік латын,
парсы тілдерімен баламалы сөздігінің берілуі. Қыпшақ тілінің дүниежүзілік
сипатқа ие болып әлемге танылуының бір белгісі еді 16. Сонымен қатар бұл
тілде қазақтың жазба мәдениетінің кең өріс алып дамығанын көруге болады.
Оның айқын бір мысалы – көне қыпшақ тілінде жазылған Жамих ат-Тауарих деп
аталатын шығарма. Бұл шығармада қазақ халқының негізін құраған қазақстан
мен Орта Азияда өмір сүрген қарахандар әулеті мен оғыз-қыпшақ тайпаларының
ХІ-ХҮІ ғасырлардағы баяндайтын кесек туынды. Онда қаңлы, жалайыр,қыпшақ,
найман, керей, қоңырат, алшын тағы басқа тайпалардың шежірелері жүйелі
түрде айтылады. Ал, егер тіл болмаған болса, бұл туынды, еңбектер бізге
жетер ме еді? Ұрпақ оны мақтаныш тұтар ма еді? Қазақ тілі – бүгінде сөз
байлығы молайған, сөйлеу мен жазу мәдениеті қалыптасқан, грамматикалық
құрлысы жүйеленген, стильдік тармақтары сараланып жетілген тіл. Бұл тіл
ұлттық жазба әдеби тіл ретінде ауызша және жазбаша түрде де жалпы халыққа
бірдей қызмет етеді 17. Сондықтан тіл – халық өмірінің айнасы, әр
халықтың әдебиеті арқылы жүйелі қалыпқа түскен әлеуметтік қызмет әр алуан
қатынас құралы. Ол белгілі халықтың тарихи дамуын философиялық көзқарасын
танытатын бірден-бір құралы деуге болады. Уақыт алдыға жылжыған сайын
дамып, жетіліп отыратын құбылыс. Сондықтан да, тіл – қай елде болса да
қастерлі, құдіретті. Өйткені, ол әрбір адамға өз анасының сүтімен
қалыптасары анық. Ана тілі әрбір ұлттың мақтанышы деп айтуға болады.
Қоғамсыз тіл болмайды, тілсіз қоғам болмайды. Тіл қоғамда билеушілік, бағыт
сілтеушілік роль атқарары анық. Адамдардың өздері де өз тілінің құзырында
болады. Тілдің құдіретіне келер болсақ, ол адамдардың сыртқы өмірімен
байланысқа келтіретін үшінші әлем зор күш.
Қазақ тілінің үлкен жанашыры, заманында тіл мәселесіне қатысты
көптеген ой қалдырып, еңбек жазған Ахмет Байтұрсынұлы: Тіл адамның адамдық
белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниедегі адамдар тілінен
айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді,-деп атап өтуі
тегіннен-тегін емес 17. Жалпы қорыта айтқанда, тіл – қатынас құралы
екені анық.
Аталмыш апталықта әр түрлі айдарлармен алуан тақырыпта проблемалық
материялдар жарық көріп тұрады. Олардың әрқайсысы ана тіліміздің мұңын
мұңдап жырын жырлап келеді. Соның ішінде алдымен ауызға алауға татитыны
Саясаттар тоғысында айдары. Бұл айдарда ұдайы қалам тартып келе жатқан
белгілі журналист Мырзан Кенжебай екенін оқырман қауым жақсы білуге тиіс.
Бұл айдарда алдымен ауызға алуға татитыны басқа басылымдардағыдай емес
саясатта болып жатқан ойындарға, құбылыстарға үнемі ұлттық тұрғыдан,
қазақы мінезбен сараптап, баға беріп отырады деуге болады. Мырзан ағамыздың
өткір тілі мен жүйрік қаламы қандайда бір келеңсіз, тілге қарсы,
ұлттығымызға оғаш жайларды аяаусыз сын тезіне салады. Сол арқылы оқырман
қауымды саяси оянуға шақырады. Алайда, бұған қарап ол тек қана саясат
тақырыбында ғана жазады десек қателескен боламыз. Қарымды журналист
мақалаларының дені тіл саясатының төңірегінде ой қозғайды. Мәселен, оның
Өткен жыл несімен есте қалды деген 2006 жылдың қортынды мақаласында,
үкіметке, билікткгілерге ашық түрде мәселе қойып, батыл ұсыныстармен
көрінеді.
Егер үкімет басындағылар шынымен мына мемлекеттің, мына жердің қазақ
халқынікі екенін мойындайтыны рас болса, олардың бүгіннен бастап қолға
алатын басты шаруасының бірі-Хабар, КТК, Евразия НТВ сияқты
телеарналарда қазақ тілінде берілетін хабарлар мен өзгеде көрсетілімдердің
үлесін шұғыл көбейту, сондай ақ ...Ал, үкімет басына, министрліктер
басшылығына қазақша таза, көркем сөйлей алатын ұлтжанды азаматтарды ғана
тағайындауды ешкім, өзге ешкім араласа алмайтын ішкі саясатымыз деп
білуіміз керек, (Ана тілі, 2006.01.02№1) деп мәселені қабырғасынан
қояды. Әрине бұндай батыл һәм орынды пікірлерді тізе берсек толып жатыр.
Жалпы ол ағамыздың бұл сияқты пікірлері біреулерге ұнамауы бек мүмкін.
Алайда жылымаған балаға емшек қайда, талап ете білмесек, тілімізге
өзімізден басқа ешкім жаны аши қоймайды. Ол, үшін табанды күрескерлік рух,
бетыл да сындарлы ой керек екені даусыз. Ол, үшін айқай да, шуда, кіммен
болсада, қарсы келуге, керек болса жан пида қылуға дейін баруымыз керек
деген пікірдеміз.
Тіл шыныда қоғамдық құбылыс ол күресті, дамуды, өркендеуді қажет етеді. Ана
тілі әрбір ақпарат кезкелген мәтериялыннан негізінен тіл төңірегіндегі,
ұлттық рух айналасындағы мәселелерге қалам тартуға ұмтылады. Ана тілінің
ақпарат беті Ана тілінің ақпарттар айнасы деп аталады. Бұл бетте жоғарда
айтқанаымыздай, ұлттық иеологиямызға қатысы жоқ мәтериялды шам алып
қарасаңда таппайсың.
Мемлекеттік тілге қамқорси тұрып, орыс тілінің орыс тілінің қамын
ойлайтындар көбейді деген етпен аталған осы газеттің журналисі Салтанат
Өтеуғалиевның 2006 жылы 16 наурыз 11№ інде жарияланған ақпараты осы
оймыздың дәлелі дерлік. Бұған қоса басқада ақпараттарды мысал етіп
келтіруге болады.
2 -тарау. Сөзтаным қосымша бетінің тіл ғылымына
қосқан үлесі
Өткен ғасырдың 80 жылдарының орта шеніннен бастап қазақ халқы азаттық
үшін ашық күреске шықты. Ол күрес тілден басталды десе де болғандай.
Орталыққа ана тілін дамыту мәселесі қойылды. 1987 жылы Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті мен ҚазақССР Министрлер Советінің “Қазақ тілін
оқып-үйренуді жақсарту туралы” қаулысы қабылданды. 1989 жылы қазақтың атқа
мінер азамматтары мемлекеттік тіл мәртебесін алған қазақ тілінің қоғамдық
өмірдің барлық саласында қолданысқа енуі үшін бірігіп, бас қосып, Қазақ
тілі қоғамын құрған еді. Қазақ халқы үшін Қазақ тілі қоғамының құрылуы
тарихи мәні зор оқиға болғаны анық. Қоғам құрыла салысымен мемлекеттік
тілдің мерейін асқақтатуға барынша күш салып бақты. Қазақ азаматтары тілдің
қолданысқа енуі үшін қандай шаралар атқарулары керек екенін ақылдасып,
өздерінің жұмыс бағдарламасын жасады. Сол бағдарламада тілдің жоғын жоқтап,
мұңын мұңдайтын арнайы газеті болуы керектігі сөз болған еді. Сөзімнің
дәлелі ретінде Ана тілі қоғамының ролі мен міндеттері деген тіл
жанашырлары ұсынған бағдарламадан үзінді келтірсем: Қоғам қабылдайтын
программаны ойдағыдай орындау үшін, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығара
отырып нысанаға жету үшін екі жағы да ауадай қажет. Оның бірі – Қоғамның
ғылыми-практикалық мінбері болып саналатын Сөз өнері атты халық
Университетін ашу болса, екіншісі – өзінің дербес баспа органы – Қазақ
тілі атты газетін шығару.
Қағаз және басқа да жағдайларға байланысты жаңа газет шығару қиын
екенін біз жақсы білеміз. Бірақ қалың қауымның бұл талабы қайткен күнде де
дәл бүгін болмаса да ертең республикамыз суверендік статус алып, өзін-өзі
қаржыландырып, өз билігі өзіне тигенде шешілуге тиіс деймін 18.
Шыныменде, сол кезде арнайы газет шығарудың көп қиындықтары бар еді.
Алайда, қоғам құрылғаннан кейін үш-төрт ай өткен соң, 1990 жылы 22-наурызда
Ана тілі газеті жарық көрді. Қоғамның үнін халыққа жеткізіп отыратын
басылымның орны бөлек еді. Газеттің бас редакторы – журналист Жарылқап
Бейсенбайұлы болды. Газет халық қолдауына ие болып, таралым саны күннен-
күнге өсе түсті. Мәселен, алғашқы екі жылдың өзінде газет таралымы 130
мыңға жеткен екен.
Тіл ғылымын дамытуда Ана тілі газетінің журналистері үнемі игі
ізденістерге, тың талпыныстарға жол аша білді. Соның бір айғағы – 2000
жылдан бастап жарық көрген Сөзтаным атты қосымша бет. Бетті тіл ғылымының
маманы, белгілі журналист Сабыржан Шүкірұлы жүргізіп тұрды. Қосымша бет
арқылы қазақтың күнделікті қолданыстан түсіп, ұмыт бола бастаған талай сөзі
қайта жаңғырып, өз орынын тауып отырды..
Ана тілі газетінде ұлт тіліне қатысты мәселелер жан-жақты
көтеріліп, талқыланады. Тіл ғылымының мамандарына ой тастап, бір сөздің
бірнеше баламасын ұсынып, шынай дәлдікті табу үшін мамандар әділетті, әрі
әсерлі пікірлерін білдіреді. Тілге қатысты барлық тақырыпты талқылайтын
газетте қазақтың көнерген сөздерін, әрі айналымға дұрыс түспей қалған
атауларды қалың көпшілікке түсіндіруден бұл ұжым жалыққан емес. Сабыржан
Шүкірұлы дайындап үнемі жарық көріп келген Сөзтаным деп аталатын арнайы
бет тіліміздің талай көнерген баламалары мен атауларын әрі қазіргі тілдік
қорымыздағы кейбір дүдәмал, даулы тіркестердің сырын ашып берудегі ролі
зор. Алайда менің зерттеу көлемім болған соңғы екі жылда, бұл қосымша түрлі
себептермен жарық көруі сиреп кетті, сондықтан аталмыш газеттің өткен
жылдардағы санына молырақ тоқталғанды жөн санадым.
Сөзтанымның Ұмытыла бастаған атаулар деген тақырыппен берілетін
қазақтың көнерген сөздерінің топтама тізбегі бар. Бұл тақырыпты Ана тілі
газетінің журналисті Мырзан Кенжебай даярлайды. Күн санап алға жылжыған
уақытта қазақтың небір сөздері көне тарих қойнауында қалып қойып жатқаны
жасырын емес. Сондай бағалы асыл қазыналарымызды ел есіне қайта салып,
жаңғыртып отырған журналистер ұлттың алғысына бөленетіні сөзсіз. Бұл
топтамадан қазір қолданыстан шыға бастаған талай дүниелердің атауын, көне
дәуір сөз тіркестерін табуға болады. Бұл сөздердің барлығына тоқталып отыру
мүмкін емес. Дегенмен, кейбір қызықты, таңсық сөздерге тоқтала кеткеннің
артықтығы болмас. Мысалы, Қышыр – құстың, аңның табаны, азына – қайықтың
адам отыратын керме ағашы, кенауыз – шығыс әйелдері көйлек, көрпе тігетін
ала түсті шайының, жібектің бір түрі, шәркей – үйге киетін аяқкиім, мәуріт
– заң, жарғы, омпа – асықтың тұрысы, тақсы – тарелка, салма – ұлттық ыстық
тағам деген секілді көптеген көнерген сөздердің мән-маңызын ашып берген
19.
2006 жылғы 21-тамыздағы Сөзтаным қосымша бетінің №23 санында
Ұмытыла бастаған атаулар деген тақырыппен Мырзан Кенжебайдың
құрастыруымен бүгінгі таңда қолданыста көп кездесе бермейтін, бізге
белгісіздеу болып кеткен сөздер жарияланған. Мұнда елті – дін адамының,
молданың әйелі, мақсұм – дін адамының, молданың баласы, шора – басшы, бек,
шотаяқ – қолғап, шұлық тоқитын ілмек, қоңылтаяқ – аяқ киімді шұлықсыз,
шұлғаусыз кию, ысқаяқ – жұқалтаң, сіңірлі, арық қара адам секілді біраз
сөздердің мән-мағынасын ашып берген 20. Көнерген сөздерді мұндай
топтамамен беріп тұру, аяғынан тік тұрып кете алмай жатқан қазақ тіліне
үлкен септігін тигізер еді. Себебі, мұндай көне сөздер көркем әдебиеттерде,
тарихи шығармаларда ғана кездеседі. Кітап оқымайтын бүгінгінің жастары тым
болмаса, аракідік газет бетінен кездестірмесе, ысқаяқтың не екенін қайдан
білсін. Мырзан Кенжебай мысалға алып отырған сөздер соңғы уақытта, әсіресе,
жастар арасында қолданысқа енбей қалғаны болмаса, көнекөз қарияларымыз бұл
сөздердің мән-мағынасын жақсы біледі. Тіпті, кейде сол қарияларымыз өз
ұрпағына бұл сөздердің сырын ұқтыра алмай, өзге тілде сөйлеп тұрғандай күн
кешетіні анық. Сөзтанымның дәл осы №23 санында Шымкент қаласының
тұрғындары Сара Нұрымбетова, Түзелбай Байжановтардың ұрыс сөзіне қатысты
дәлелді пікірлері жарық көрген. Бұл шағын мақалада ұрыс сөзінің қазақ
халқының көне тілдік қорында бар екендігі жан-жақты дәлелденіп, тарихи
шығармалар, жыраулардың жырларынан үзінді келтіре отырып, анықтап берген.
Мақаланың соңында орыс тіліндегі ура сөзі қазақтың ұр, ұрыс деген
сөздерінен шыққандығын айтады. Мұның неміс тілінен алынды дейтін уәжі еш
қисынсыз екенін алға тартқан. Көне түркі халқымен көршілес, аралас болған
орыстар орыс тілінде ұ, ү әріптері жоқ болғандықтан, ура болып өзгеріп
кеткенін, яғни біздің байырғы халқымыздың сөзі екенін алға тартады. Шын
мәнінде, Евразия құрлығының өте көп жерін алып жатқан түрік ұлыстарының
дүниетаным, мәдениеті, тілі басқаларға әсер еткендігін тарихта талай
ғалымдар дәлелдеп, тұщымды пікірлер білдірген. Қазақтың ойлы ақыны Олжас
Сүлейменовтың Азия кітабында бұл жөніндегі құнды-құнды пікірлер кезінде
әлемді дүр сілкіндіргені белгілі. Бұл Сөзтаным қосымша беті қазіргі ала-
құла болып тұрған қазақ тілінің қанат жайып, өркендеуіне ерекше үлес
қосқан. Ескімізді жаңартып, көнемізді көркемдеп, қазақтың тіл байлығының
шексіз болғандығын барынша дәлелдеуге ат салысты. Сөзтанымның тағы да осы
санында Жылқының сырт мүшелері деген 84 сөздің тізімі берілген. Ата
–бабамыз ат құлағында ойнаса да қазіргі қазақ ер қанаты аталған жылқы
малынан алыстап қалды. Сол тізімдегі сырғалық, шұралық, құндыздық, барлау,
үлпершек, жаңбырлық, аламай, қатарлы атауларды бұл күнде екінің бірі біле
бермейтіні анық. Тіпті, жеті қазынаның бірі - жылқыны бабаларымыздың
қалай қестерлегенін де бүгінгі ұрпақ ұмыта бастаған еді. Тәуелсіздік таңы
атып, өшкеніміз жаңғырып жатқанда ұрпақ есіне бабалар қастерлеген қасеитті
мұрасызды қайта жаңғыртып салудың бүгінгі таңда қажеттігі туып отыр. Осы
жолда Сөзтаным қосымша бетінің атқарар жүгінің ауыр екенін бағамдау керек
секілді. Ата-баба мирас еткен мұраларымызды насихаттауды тек қана БАҚ-қа
артып қоймай кез-келген жүрегінде қазақ деген рухы бар жанның атсалысуы
керек секілді. Мәселен, осы Сөзтаным қосымшасында жарық көрген сөздерді
журналистер, ұстаздар, ата-аналар өз сөз қолданыстарына енгізіп, қолдана
білсе ұтпасақ, ұтылмас едік. Қосымша бетте жарияланған сөздер сол күйінде
жазылып қалып қоюына жол бермей, қайтадан сөздік қорымызда қолданысқа
енуіне барша қазақ атсалысып жатса, қандай ғанибет болар еді.
Сөзтаным қосымша бетінің №20 санында (10-көкектің, 2003 жыл)
Ұлттық жағалы киімдер деген тақырыппен Сабыржан Шүкірұлының топтамасы
жарық көрді. Мұнда ішік, тон, тұлып, күпі, шапан қатарлы жағалы киімдердің
әрқайсысын өзіндік ерекшелігімен талдап, түсіндіріп жазып шыққан. Бұл
түсіндірмені жазуға телеарнаның бір жүргізушісінің ұлттық жағалы киімнің
атын білмей, тұлыпты сеңсең ішік деп жаңсақ айтқаны себеп болған екен.
Автор қазақтардың тұлып деп – қой терісінен тігілген, жүні мол, жұмысқа
емес, шанада киіп отыруға арналған, жағасы үлкен, адам суықта тоңбайтын,
кең, мол етіп тігілген киімді атағандығын жеткізген. Газет ұжымы көнерген
сөздерді дұрыс қолдана білмеген мамандарға түсіністікпен қарап, өздерінің
білетін дұрыс нұсқаларын үнемі оқырман назарына ұсынып отыруын ұлтқа деген
жанашырлықтың белгісі деп білуге болады. Себебі, БАҚ-ы қоғамдық пікір
қалыптастырушы үлкен күш болып табылады. Ал, телеарнаға телміріп отыратын
бүгінгі жастың тележүргізушіден естіген сөз бойынша кете бермесіне кім
кепіл? Өйткені ол сеңсең ішіктің де, тұлыптың да не екенін біле бермейді
ғой. Өзі білмегендіктен, телеарна жүргізушісі салған сара жолда кететіні
айдан анық. Сөзтанымның осы санында кигізқазық деген сөзге Сабыржан
Шүкірұлы мынадай анықтама берген: Мұндай нәрсе өмірде жоқ. Бейнелі сөз.
Тоқпағы мықты болса – кигізқазық жерге кіреді деген, яғни болмасты күшпен
болдыруды меңзеп айтқан сөзден шыққан 22. Біздің қазақ бабамыз әсерлеп,
бейнелеп, тұспалдап сөйлеуде алдына жан салмаған. Егер, мұндай көнерген
түсініктегі сөздерді Ана тілі сияқты ұлт жанашыры басылымдары дүркін-
дүркін оқырман есіне салып отырмаса, бүгінгінің кигізді немесе қазықтың не
екенін білмейтін ұрпағына қиын болары анық. Тағы да Сөзтанымның осы
санында Жедел өкпе, бүйрек, жүректер деген тақырыппен жаңсақ аудармаға
байланысты Бейбіт Исханның мақаласы жарық көрген. Автор мақалада
жарнамалаушы ұйымдар қазақ тілі нормасын өрескел бұзып отырғандығын атайды.
Мәселен, құрғақ құрылыс қоспалары, Қазақстан Республикасының жинақтаушы
қоры деген жарнамалардың қазақ тілінде нақты баламасы құрлыстық
қоспалар, Қазақстан Республикасының жинақтау қоры болатындығын
жеткізген. Жедел аяқ киім жөндеу деген бар еді. Енді бүгін жедел өкпе
қабынуы, жедел бүйрек жетіспеушілігі, жедел жүрек кемістігі деп атйп
жазатын ауруға тап болдық деп автор қынжылысын білдіреді 23. Бұл
тіркестер – орыс тілінен сөзбе-сөз аударылып, қазақ тілінің грамматикалық
емлелерінің дұрыс сақталмағынан туындаған кемшіліктер. Шын мәнінде, жедел
аяқ киім жөндеу емес, дұрысы аяқ киімді жедел жөндеу болуы керек еді. Оны
көптеген жарнама беруші ұйымдар мен аудармашы мамандар қазақ тілінің сөйлеу
мәдениетін дұрыс меңгермей, орыс тілінен сөзбе-сөз аударған күйінде береді.
Мұндай кемшіліктер – қазіргі біз өмір сүріп отырған қоғамда ерекше көп орын
алған. Ал, бұл секлді кемшіліктер күнделікті өмірде көптеп кездеседі.
Тітпі, біздің оңтүстік астанамыз дәл қазір жартылай жарнамамен тұмшаланып,
тұншығып қалды десек артық айтқандық емес. Жарнама демекші, осы қоғам кілең
насихаттан тұрады. Артықтау болсада айтайық, біз бір кезек өзімізді қазақ
жерінде жүрміз деп те сезіне амай қалатын халге жетеміз. Әлгі қаптаған
жарнамаларда қазақы рух, ұлттық белгі түгілі исі де жоқ. Орынды, орынсыз,
үлкенді-кішілі реклама. Қаптаған қалың жарнаманың тілі адам түсінгісіз
жаңылтпаш немесе жұмбақ. Тіпті, әбестеулері де кездеседі. Мысалы, сән
салонының жарнамасы – ...Ыңғайсыз қылшықтарды жоямыз.
Айбынды Алатаумен сән таластырар сұлу ғимараттардың жартылай бір
қабырғасын алып тұрған, тентек судың (арақ), шылымның немесе батыс қызының
бейнесі бізге қаншалықты үйлесімді. Хабарландыру, жарнама насихаттық
парақшалар мен портреттер қайда болса сонда іліне бергені тіпті әбестік.
Жарнама парақшаларының ерекше бір қаптап кететін кезі сайлау уақыты.
Күлімдеген әдемі бейнелер көше бойларында қаз-қатар тізіліп, алдыңнан
шығады. Өзіңіз туратын ауланың қақпасына іліп кетсе де таңданбайсыз.
Болашақ ел бастайтын көсемдердің суреті кейде қоқыс салатын жәшіктерде де
жабысып тұрады. Өткен президент сайлауының алдында пәтер үйлердің
балкондарынан Алға, Тұяқбай деп іліп қойған ұрандарды көп көрдік. Кейбір
көшелерде жағалай үйлердің қабырғасына осылай жазып кеткен. Бұл қанша
бәсекелестік, демократия дегенмен мәдениетке сай келіп тұрған жоқ.
Бірде Шәмші Қалдаяқов ағамыздың арнайы жарнама тақтайшасына ілінген
көлемді портретінің бір жағын бастырып, Ақжол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Журналистика факультеті
Мерзімді баспасөз кафедрасы
СҰЛТАН Бейсен
Ана тілі - тіл жанашыры
Жоғары оқу орнын бітіру үшін
қорғалатын бакалавриаттық
Бітіру жұмысы
Шифр 521030
Ғылыми жетекшісі – Байдәулетов А.
Ресми сарапшы – Айқын газетінің қызметкері, журналист Қайыржан Төрежанов.
Мерзімді баспасөз кафедрасының
2007 жылғы 24. 05 мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ф.ғ.к., доцент
Бекниязов Т.
Мемлекеттік емтихан комиссисының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні : 2007 жыл, 15 маусым.
Комиссия хатшысы ... ... ... ... ... ... ... ... .ф. ғ.к., доцент Шыңғысова
Н.
Алматы, 2007.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 – тарау. Ана тіл газеті тіл жанашы ... ... ... ... ... ... ... 9
2 -тарау. Сөзтаным қосымша бетінің тіл ғылымына қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
3 – тарау. Тіл ұлттық мәдениеттің тірегі ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ...57
КІРІСПЕ
Тіл – қоғамдық құбылыстардың қатарынан орын алатын қыр-сыры мол,
күрделі, өзекті мәселенің бірі. Қазақ тілі дүниежүзілік тілдер ішінде ең
әуезді, ең бай, көркем тілдер қатарына жатады. Тіл – қашанда қоғамдық
құбылыс. Қоғамның қажеттілігі мен заман талабын қатар ескеріп дамыған
тілдің қолданыс өрісі кеңейеді. Ұлттың әлеуметтік сұранысын өтеген кез-
келген құбылыс сол кезеңнің өзіндік келбетін анық аңғартады. Кез-келген тіл
ұлттың негізгі рухани айнасының бірі ретінде сол мәдениетке, өркениетке,
әдебиетке, ұлтқа қызмет етеді. Сонымен қатар көпұлтты мемлекеттердегі
мемлекеттік тілдің әр түрлі ұлт өкілдерін біріктіріп, топтастырушы күш
ретінде де ролі зор. Елбасымыз Н. Назарбаев 2005 жылғы Қазақстан халқына
арнаған жолдауында: Біз барша қазақстандықтарды біріктірудің басты
факторларының бірі – еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана
тілін одан әрі дамытуға күш-жігер жұмсауымыз керек деп атап көрсетті 1.
Қазақстан – Қазақ халқын ұйытқы еткен 130 астам ұлт дияспоралары
тұратын мемлекет. Жоғарыдағы Президент Жолдауын әрбір ұлт өкілдері аса
ыждағаттылықпен, береке-бірлікте, белсенді түрде орындаса, мемлекетіміздің
болашағы мен мемлекеттік тіліміздің мәртебесі де асқақтамақ.
Тәуелсіздігіміздің тірегі, мемлекеттіктің ірі белгілерінің бірі – тіл.
Тіл мәселесі – тереңнен тартылған тарихи теперіштер тежегіш күш болып
отырғандықтан да жалаң жанашырлықпен жақсара қояр жай емес. Бұл жайлы
тілдің сан салалық өзекті мәселелерін көтерген көлемді ғылыми еңбектер,
публицистикалық пәрменді мақалалар жазылып келеді және оның әлі де талай
уақыт ұранды мәселе атынан айырылмайтыны анық. Қай халықтың да қастерлеген
қадірлісі – ұлттық тілі. Оның ел өмірінде атқарар міндетінің аясы үнемі
кеңейіп, дамып, мемлекеттің нығаюына қалтқысыз қызмет көрсетуін қамтамасыз
етудің маңызы аса зор. Тіл – әрбір халықтың ұлттық өнерінің іргетасын
қалаушы негізгі күш. Мемлекеттік тілді дамыту –
Қазақстанға ғана қатысты емес, бұл – халықаралық өзекті мәселенің бірі.
Олай дейтінім, мемлекеттік тіл мәселесін дүниежүзіндегі көптеген
мемлекеттер үнемі зерттеп отырады екен.
Сол себепті мен өзімнің дипломдық жұмысымды Ана тілі тіл жанашыры
деген тақырыппен жазып шықтым. Егер, кімде-кім өз елінің тілі, ділі, діні,
мәдениеті, әдебиеті, тіпті, кез-келген ұлт үшін қажеті бар мәселені сөз
етіп, оның жарқын болашағына аз да болса үлес қосса, нұр үстіне нұр болар
еді. Қалай болғанда да, мемлекеттік тілдің дамуына, оның үлкен күшке
айналуына Ана тілі газетінің қосып жатқан үлесін бағалап, жемістері мен
жетістіктерін талдап, қуанышына қол соғып отырсақ лазым. Тіл – ұлттың
төлқұжаты, болмысымыздың айнасы, халқымыздың қазынасы, сан ғасырлық жүріп
өткен жолымыздың шежіресі. Тәуелсіздігімізді баянды етуге ұлттық рухымыздың
өрісті, ұрпағымыздың азат болуын көксесек, тіліміздің тамырының тереңдеуін
ойластыруымыз қажет деп тілді ұлттық құжатпен салыстырамыз 2.
Әлемдік тәжірибеде тілге мемлекеттік мәртебе екі жағдайда беріледі.
Біріншіден, тілдің қоғамдық қызметі шектеулі болғанда, оның мәселесін
шешіп, дамыту үшін мемлекеттік қамқорлыққа алу мақсатында болса, екіншіден,
басым тілдің артықшылығын сақтау үшін беріледі.
Ал, ана тілімізге келетін болсақ, оған мемлекеттік мәртебе дағдарыстан шығу
үшін берілді. Әлемдік мәдениетте ерекше маңызды орны бар тілдің қоғамға,
адамдар арасына ықпалы жоғары болуға тиісті. Кеңестік кезеңде ұлттық
тіліміз сан соқпаққа ұрынып, халқымыз ана тілінен ажырап қалуға аз қалып,
сол тотаритарлық түзім одан ары өмір сүргенде құрдымға кете жаздады. Еліміз
егемендік алғалы бері қазақ тілі мемлекеттік мәртебесіне ие болып,
қоғамның түрлі саласына ықпалы күн санап артып келе жатыр. Дегенмен де,
Қазақ ССР-індегі тілдер туралы заңы (1989) мен 1997 жылы Қазақстан
Республикасындағы Тіл туралы заңы қабылданғалы біраз жыл болсада, ғылымның
көптеген салаларында, басқару органдарында, жалпы халық ортасында қазақ
тілі, түрлі кедергілерге ұшырап, еркін қанат жайып кете алмай, кедергілерге
тап болып жүр. Сондықтан қазір тіл тағдырына алаңдаушылық аса маңызды
қоғамдық-саяси құбылысқа айналып отыр. Тілдің бүкіл халықтық қолданысқа
еркін айналып кетуі үшін оның кедергілерінің алдын алып, тіл саясатын
ұтымды
жүргізе білу керек. Дәл қазір тілге қатысты өзекті мәселелер шынын айтсақ
аяқ алып жүргісіз. Заңның орындалмауы, ғылымның көптеген саласында қазақи
баламаның болмауы, басқару орындарының тіл мәселесіне сүле-сапа қарауы –
мемлекеттік тілдің керегесін кең жаюына кері әсерін тигізіп отыр. Ұлттық
апталық Ана тілі газеті осындай күрмеуі қиын күрделі мәселелермен аянбай
күресіп отырғанын айтуымыз керек. Ал, мемлекеттік тілдің өз биігінде,
мәртебесінде болуы үшін қоғамның әрбір мүшесі, мейлі ол қазақ болсын басқа
болсын әрдайым аянбай күреске шығу керек. Мемлекеттік тіл ұғымы
жаңадан пайда болған түсінік емес. Ол – күллі әлемдегі елдерде ғасырлар
бойында қолданылып келе жатқан бұрыннан бар ұғым. Мемлекеттік тіл – кез-
келген көпұлтты мемлекет үшін қажетті құбылыс. Демек, қандай да бір
мемлекеттің өзіне қызмет ететін негізгі тілі болатындығы даусыз. Ал, біздің
елдің, қазақстанның мемлекеттік тілі қазақ тілі.
Жалпы осы жұмыста Ана тілі газетінде мемлекеттік тіл тақырыбының
жазылуын зерттей отырып, оның тіл төңірегінде қалыптасқан өзекті мәселені
шешуге қосып жатқан үлесін анықтауды мақсат тұттық. Сонымен қатар қазақ
тілінің мәртебесін көтеру үшін атқарылып жатқан шараларға тоқталу, көпұлтты
мемлекеттегі тіл мәселесін қарастырып, саралап ой қорытуды да ұмытқан
жоқпыз.
Сондай-ақ, тек Ана тілі апталығы ғана емес, Қазақстандағы мемлекеттік
тілге қатысты қазақ мерзімді басылымдары бетінде жарық көрген материалдар
негізінде талдау, зерттеу жасалынбақ. Мемлекеттік тілге қатысты жазылған
еңбектер, ой-пікірлер мерзімді баспасөз бетінде тарыдай шашылып жатыр. Өз
кезегінде мұны жинақтап, ой қорытып, ғылыми айналымға енгізу – мемлекеттік
тіліміздің мәртебесін нығайтуға ықпал етері рас, һәм кезек күттірмес
мәселе.
Әрі Ана тілі газетінде мемлекеттік тіл тақырыбының жазылуы мен тілдің
дамуына басылымның қосқан үлесін анықтау тұңғыш рет зерттеу нысаны болып
отыр.
Қазақ тілін зерттеген қазақ ғалымдары. Олардың қатарында шет елдік ғалымдар
мен тарихшылар да бар. Қазақ тілінің ең бай, ең әуезді, керемет тіл
екендігі жөнінде тамсана жазғандар қатарына: Абай Құнанбайұлы, Ыбырай
Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханов,
Міржақып Дулатұлы, Ғұмар Қараш, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мұхтар Әуезов, Смағұл
Сәдуақасұлы, Телжан Шонаұлы, Мағжан Жұмабаев, Нәзипа Құлжанқызы, Сәкен
Сейфуллин, Ғабит Мүсіреповті т.б. атауға болады. Егер бұл тізімнің қатарын
толтыра берсек, күні бүгінге дейінгі мемлекеттік тілге қатысты ой айтып
жүрген ғалым, зерттеуші, журналистер қаншама. Ұлт бар жерде, халық бар
жерде тілге қатысты мәселелер таусылмақ емес. Қоғам дамып, ғылым мен
техниканың жаңа үрдісі өмірге келген сайын тілдің де құрасы жаңарып,
толысып, отырады. Әр дәуірде, әр қоғамда тілге қатысты мәселелер өз
деңгейіне көтеріліп, шешімін тауып жатады. Бұл – қоғамдық құбылыс. Қазір
Қазақстан мемлекетінде әр түрлі этнос өкілдері тұратындықтан, әрі
Қазақстанның байырғы халқы қазақ тілінен көп алшақтап қалғандықтан,
мемлекеттік тілдің бүгінгі күнде жырланар жыры тіпті, мол.
Қазақстандағы мемлекеттік тілдің идеялық мазмұнын және оның
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан қарастыру оның қазақ мәдениетіндегі орнын
анықтау үшін қажет. Себебі, әрбір мемлекеттің мемлекеттік тілі – сол елдің
бүкіл халқының қолданатын ортақ, топтастырушы тілі.
Қазақ тіліне қатысты зерттеулерді, ғылыми мақалаларды,
жарияланымдарды пайдалана отырып, зертеу жұмысымның бұған дейінгі
еңбектерден айырмашылығын – Ана тілі газетінде 2000-2007 жылдар
аралығында мемлекеттік тілге қатысты жарық көрген мақалаларды сараптау деп
білемін.
Дипломның тақырыбы. Ана тілі – тіл жанашыры (2000-2007жж).
Дипломдық жұмыстың көлемі: 59 бет.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім үш тараудан,
қорытындыдан, сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты.
Еліміз егемендік алғалы бері қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие
болып, қоғамның түрлі саласында ықпалы күн өткен сайын күшейіп келеді.
Дейтұрғанмен, тіліміздің шын мәнісінде мемлекеттікттік тіл деген мәртебеге
ие етуде, алда алуға тиіс талай асудың жатқаны бесенеден белгілі жай екені
анық. Бұл жолда ең бастысы тіл саясатын ұтымды жүргізу басты міндет.
Қазір елімізде мемлекеттік тілге қатысты өзекті мәселелер бастан асады.
Атап айтсақ, жаратылыстық, техникалық ғылымның көптеген саласында атауларда
қазақы баламаның болмауы, яғни ғылымның ұлттанбауы, басқару орындарының
тіл мәселесіне селқос қарауы, мемлекеттік тіл туралы заңның аяқасты
етілуі, мемлекеттік тілдің атына заты сай болуына кері әсерін тигізіп отыр.
Ана тіліміздің бүгінгідей, жетімектің күйін кешпей өз биігінде,
мәртебесінде болуы үшін еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін, барлық
ұлт өкілдері, әрбір қазақстандық жұдырықтай жұмылуымыз керек. Менің бұл
еңбекті қолға алудағы мақсатым – Ана тілі газеті мемлекеттік тілдің
көсегесін көгерту жолында, мемлекеттік басылым ретінде сіңірген еңбегін
анықтап, ұлттық апталықтың қазақ тілінің шын жанашыры екенін айқындау.
Жалпы, дипломдық жұмыстың мақсаты – Ана тілі газетінің қазақ тілі
ғылымына қосқан үлесін зерттей отырып, оның тіл төңірегінде қалыптасқан
өзекті мәселелерді шешу жолындағы күресіне баға беру болып табылады.
Сонымен қатар қазақ тілінің мәртебесін көтеру үшін атқарылып жатқан
шараларға тоқталу, көпұлтты мемлекеттегі тіл мәселесін қарастырып, саралап,
ой қорытуды мақсат еттім.
Жұмыстың мазмұны. Кіріспеде Ана тілі тіліміздің шын жанашыры (2000-2007
жыл) тақырыбының өзектілігі, бітіру жұмысын жазудағы мақсат пен міндет
айқындалды. Сонымен қатар тіл туралы түсініктің мәні мен маңызы ашылды.
Негізгі бөлімнің І тарауы Ана тілі газеті тіл жанашыры. Ал, ІІ
тарауы Сөзтаным қосымшасының тіл ғылымына қосқан үлесі, ІІІ тарауы Тіл
ұлттық мәдениеттің тірегі деп аталады. Сонымен қатар қортынды бөлімі бар.
Дипломдық жұмыстың соңғы бетінде сілтемелер мен пайдаланған
әдебиеттер тізімі көрсетілген.
І тарау. Ана тіл газеті тіл жанашыры
Мен бұл тарауда алдымен тілдердің шығу тарихы мен тіл біліміне де
тоқтала кеткенді жөн көріп отырмын. Себебі, біз оны білмей тұрып, жүйелі
ой, ұтымды пікір айта аламыз деп ойламаймын.
Тіл туралы, оның өмір сүруімен тарихи дамуының жалпы заңдарын – тіл
білімі, яғни лингвистика ғылымы зерттейді. Тіл білімі біздің заманымыздан
бірнеше ғасыр бұрын пайда болған. Тіл білімі туралы Қазақ совет
энциклопедиясында жақсы жазылған: “Үш түрлі ғылми дәстүр – ежелгі үнді тіл
білімі мен грек-рим және араб тіл білімдері – бұл ғылымның алғашқы арнасын
құрайтын бұлақтар болып саналады. Тіл туралы толық мағынасында ғылымның
пайда болу дәуірі деп әдетте 19-ғасырдың 1-ширегі аталады. Бұл дәуірде
ғылымда, әсіресе, қоғамдық ғылымдарда, соның ішінде тіл білімінде әр түрлі
құбылыстар шығуы, өзгеруі және тарихи дамуы тұрғысынан қаралып, ғылыми
ізденістерде историзм принципі қолданылып қалыптаса бастады” 2. Тіл туралы
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев былай дейді: “Тіл – адам
мен адамды, ұлт пен ұлтты жақындастырып, табыстыратын өзгеше құрал.
Сондықтан да біз оны халықтар арасындағы достықтың бастауы, олардың
ынтымақтастығы мен береке-бірлігінің тірегі ретінде қастер тұтамыз.
Қазақстанды мекендейтін әр түрлі ұлт өкілдерінің тіліне құрмет көрсету,
олардың ана тілінде білім алып, төл мәдениетін дамытуына жағдай жасау –
мемлекетіміздің маңызды стратегиялық міндеттерінің бірі” 3. Иә, тілдің
маңызы мен ролінің орны айрықша.
Кезінде В. И. Ленин “Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы” деген
еді. Ал, қазақ ғалымдары тілдің құдыретін мұнан да жоғары бағалайды.
Мәселен, Қ. А. Иассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
оқытушысы, филология ғылымының докторы – Есенгелді Керімбаев былай дейді:
“Кез келген қоғам, ұлт, ұлыс өмірінде тілдің маңызы орасан зор, себебі,
“тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы” ғана емес, тіл – күллі халықтың
баға жетпес қастерлі қазынасы, рухани-имандылық, табиғи игіліктердің
негізі, асыл мұрасы” 4. Олай болса, жер бетіндегі адамдар, ұлт тілінен
айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді. Сонымен қатар тіл
– адам ойының жарыққа шығуының құралы. Кез-келген адамзат баласының ойы тіл
арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы айтылып, белгілі бола алады.
Тіл арқылы біз біреудің ойын жете түсінеміз. Егер адам өз ойын тіл арқылы
сыртқа шығара алмаса, оның не ойлап тұрғанын түсіну мүмкін емес.
Тілдің және ондағы құбылыстардың даму заңдарын ашу үшін, қарастырылып,
зерттеліп отырған тілді тарихи тұрғыдан және өзімен туыстас басқа тілдермен
салыстыра зерттеу өте маңызды. Ғылыми зерттеулерде салыстырмалы-тарихи әдіс
қолданылады. Осылардың нәтижесінде тіл білімінің ғылыми талдаулар мен
қорытындылар жасауына, дербес ғылым ретінде қалыптасуына жағдайлар жасалды.
Қазақ совет энциклопедиясында тіл білімін екіге бөліп қарастырады. “Тіл
білімі жеке және жалпы тіл білімі болып бөлінеді. Жеке тіл білімі (мыс.,
орыс тілін, қазақ тілін), оның жүйесі мен құрылысын, даму заңдарын
зерттейді. Ал жалпы тіл білімі тіл туралы ғылымның теориялық саласы болып
саналады да, жеке бір тілге емес, тіл атаулыға тән жалпы заңдарды
қарастырып, жалпы теориялық топшылаулар қорытындылар жасайды. Жеке тілдер
және олар жайындағы деректер мен зерттеулер неғұрлым көп болса, жалпы тіл
білімінің теориялық топшылаулар мен қорытындылар жасауына мүмкіндіктер
соғұрлым мол болады. Тіл білімінің тарихи немесе диахроникалық тіл білімі
деп аталатын саласы тілді, ондағы құбылыстарды шығуы мен тарих бойында
дамуы тұрғысынан; сипаттама немесе синхрониялық тілі білімі тілдің белгілі
бір дәуірдегі қалпын; салыстырмалы тіл білімі туыстас тілдерді салыстыра
зерттейді” 3. Ал тіл білімі бүгінгі таңда ғылымның басқа да салалары
секілді күннен-күнге дамып отыр. Сонымен қатар тіл білімі туралы
зерретулерде баршылық.
Ғалым, ағартушы Ахмет Байтұрсынов тілдерді негізінен үш топқа бөледі.
Атап айтсақ олар: “1) түбіршек тіл, 2) жалғамалы тіл, 3) қопармалы тіл.
Түбіршек тіл түпкі қалпынан өзгерілмей жұмсалады, мәселен, қытай һәм жапон
тілдері. Жалғамалы тіл – сөздің аяғына жалғау қосылып өзгертілген тіл,
мәселен, түрік, фин тілдері. Қопармалы тіл –сөз түбірімен қопарылып
өзгерілетін тіл, мәселен, орыс тілі, араб тілі. Біздің қазақ тілі түркі
тілдің бір тарауы болғандықтан, жалғамалы. Қазақ сөзінің түбірі өзгерілмей
аяғына жалғау қосылып өзгеріледі” 4.
Әрбір халықтың, ұлттың мәдениетінің алтын бастауларының бірі – тіл
болуға тиіс. Қандай да бір халықтың тарихы, өнері, рухани-мәдени мол мұрасы
тек тіл арқылы ғана сомдалып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырады. Тарихтың
қай кезеңіне қарасаңыз да тілдің атқаратын міндеті ерекше. Әрбір ұлттың
әдебиеті, сахна өнері ұлттық тілінің байлығына қарап, оның мәдениетін
бағалауға болады. “Мәдениет – тіл. Тіл – сөз. Сөз – барша өнердің бастауы.
Сөз әдебиет жасайды. Әдебиеттен бүкіл сахна өнері туындайды. Спектакль,
опера, кино – барша театр негізі сөзде. Осы және осыларға сабақтас жатқан
басқа да өнер салалары қаншама өнерпаздың таланттарын ашып, көпке танытады.
Өнер саңлақтары сол сөзден бастау алған өнерлерден гүл ашып, мәдениет
қайраткерлеріне айналады” 5.
Халықтың жазу-сызуы өмірге келмей тұрған кездің өзінде тіл арқылы ауыз
әдебиеті еш өзгерместен дамып, жетіліп ұрпаққа мирас болып отырған. Біздің
халық “Өнер алды –қызыл тіл” деп бекерге айтпаса керек. Қазақтың жыршылық
өнері, айтыс ақындарының мұрасы, ән-жыр барлығы да ұлттық тілдің негізінде
жасалып, жалғасып келе жатыр. Егер тіл қатынас құралы болмаған болса, ата-
бабамыздың бай мұрасының бүгінге жетуін елестетудің өзі қиын. Қазақ тілінің
бүгіні мен болашағы жайлы ой толғап жүрген журналист, зерттеуші Сабыржан
Шүкірұлы тіл туралы былай: “Тарихтың да тегі – сөз. Қандай керемет оқиға
болсын, сөзбен шежіреленеді. Одан туындайтын кино, сурет, фото, ескерткіш
т.б. кескіндеме өнер туындылары да сөзбен түсіндіріледі. Бұлар да
мәдениеттің бір саласы, бірегей саласы.
Ғылымның барша тарауы сөзден шығады. Ата ғылым – пәлсападан бастап,
есепке дейін – сөз. Ал бүкіл дүние ағысының, қоғамдық-саяси-әлеуметтік
құбылыстардың қозғаушы күші пәлсапа мен есепте жатыр. Сөз өнерін игермеген
көсем де бола алмайды. Тіпті саясат додасына кіруінің өзі мүмкін емес” деп
ой өрбітеді 6.
Қазақтың ойшыл ғұламалары тіл тағдырына ерекше мән беріп, өзіндік ой-
пікірлерін білдіріп, ұрпағына тіл туралы қанатты сөздер қалдырып кетті.
Қазақтың ұлы ақыны Абай:
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі.
Өрнегін сендей сала алмас.
Толғауы тоқсан қызыл тіл,
Сөйлеймін десең өзің біл, - деп тілдің қоғамдық өмірдегі маңызын
ерекше жоғары бағалап кеткен. Тілді дұрыс пайдалана білу, мәнерлі сөйлеу,
ұтымды жауап қайтару қазақтың қанына сіңген қасиет десе де болады. Ал,
алаштың біртуар азамат ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров:
Сүйемін туған тілім – анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім,–деп тілді жырға қосты. Заманының
заңғар жазушысы Ғабит Мүсірепов “Бір сөз бір сөзге жарығын түсіріп тұрады”
деп бекер айтпаған болар.
Қазақ тілі туралы өз ойларын білдірген шетел ғалымдарының пікірінен де
Қазақ халқының бай дәстүрі, терең тарихы байқалады. Мәселен, В.В. Радлов:
“Қазақтардың тілі жатық те шешен, әрі өткір, көбіне іліп-қағып, сұрақ пен
жауап беруге келгенде таң қалдырарлықтай оралымды сөйлейді. Кез-келгені,
тіптен сауатсыздарының өзі ана тілінде біздің Еуропада байқап жүргенімізден
тек француздар мен орыстардың дәрежесінде сөйлей біледі” десе, М.П.
Мелиоранский: “Қазақ тілін зерттеушілердің бәрі бірауыздан қазақ тілі түрік
тілдерінің ішіндегі ең таза әрі бай тіл деп куәландырып отыр”,-дейді 7.
Ал, өткен ғасырдың 30-жылдары М. Горький орыс тілінің тазалығы үшін
күресті. Оны идеологияның бөлінбес бөлшегі санады. “Тіл - әдебиеттің
бірінші элементі” деп жазды.
Академик В. Виноградов: “Король жоқ болса, ойын да жүрмейді. Тіл жоқ
болса, жазушы да жоқ” деп анық айтты, талап та етті 8.
Тіл мен мәдениеттің сабақтастығы жөнінде тіл білімін зерттеуші К.
Аханов былай деп ой қорытады: Тіл мәдениетпен байланысты, бірақ онымен
тепе-тең емес. Тілді қондырмамен теңестіру, бірдей деп есептеу қаншалықты
қате болса, тілді мәдениетпен теңестіру, бірдей деп есептеу де соншалықты
қате болмақ. Мәдениет идеологиялық, яғни қондырмалы құбылыстың қатарына
енеді, осыған орай, ол (мәдениет) буржуазиялық та, социалистік те болуы
мүмкін. Ал тіл қатынас құралы ретінде әрқашанда жалпыхалықтық сипатта
болып, буржуазиялық мәдениетке де, социалистік мәдениетке де, ескі
мәдениетке де, жаңа мәдениетке де бірдей қызмет ете алады 9. Бұл пікірге
сүйенер болсақ, қоғам, заман өзгеріп, жаңарғанымен, жалпыхалықтық тіл қай
қашанда өз мәнісін жоймақ емес. Егер тіл өзіндік атқаруға тиісті қызметінен
айрылса, онда мәдениеттің, тарихтың, тіпті, ұлттың да құрып кеткені деп
есептеуге болады.
Тілдің пайда болуы туралы ғалымдар пікір әрқилы. Кейде ол пікірлермен
келісе де бермейсің. “Тіл де бірден пайда болған жоқ. Оның алдында алғашқы
адамдар бірімен-бірі түрлі дыбыс, қимыл-әрекеттер арқылы ұғысқан. Оның
кейбір түрлері әлі күнге дейін ұшырасады. Қазір де кейбір сөздер құс,
хайуандардың дыбысына, қимылына ұқсас болып келеді” 10. Осы пікірге
орайлас сана мен тіл бірлігін де ғалымдар естен әсте шығармаған десек те
болар. “Еңбек әсерімен мидың дамуына сәйкес адамның сезім мүшелері: көзі,
сезімі, қолы еңбек етуге бейімделіп дамиды. Тілге байланысты сана қоғамдық
құбылыс ретінде дамып, қоғамдық рухани жеміске айналады. Тіл – сананың
(ойдың), материяның көрінісі, негізі. Тілсіз сана жоқ, ал санасыз (ойсыз)
адам да болмайды. Тіл мен ой ажырамас бірлікте 11.
Сананың өмір сүру де тілге байланысты. Өйткені сананың толық түрде
дамуы тілсіз іске аспайды. “Сана әрдайым белгілі тілдік негізде өмір
сүреді, ол тілмен бірге дамиды. Әрине тіл дыбыс түрінде де, үнсіз жазба
түрінде де, нышан (символ) түрінде де (түрлі белгілер, қимылдармен)
берілетін хабар. Кейбір нышандар бүгінгі дамыған тілдерде де сақталған.
Мәселен, көше қиылысындағы бағдаршам, көк, жасыл, қызыл тулар, аспанға
атылған түрлі-түсті ракета, т.б. Сондай-ақ, саусақпен, ыммен өз ойын
түсіндіру әлі кездеседі. “Ымға түсінбейтін, дымға түсінбейді”, дейді халық.
Бір кезде осындай түрлі әрекеттерден тіл қалыптаса бастады. Сананың толық
дамуы тек ана тілі негізінде болады. Тіл – тек коммуникативтік құрал емес,
сонымен бірге ол әр халықтың тарихы, оның өмірі, тіршілігі, шаруашылығы мен
мәдениеті” 12.
Ал, қазақ мәдениетінің сан қилы “тар жол тайғақ кешу” жылдарында да
сақталып қалуына қазақ тілінің маңызы зор болған. Қазақ мәдениетін тағдыр
қысымынан сақтап қалған, құдіретті күштің бірі – ана тілі екендігі белгілі.
Қазақ болашағы оның тілінің тұрмыстық-отбасылық деңгейден халықаралық қарым-
қатынас, өнер мен ғылымның жоғары бітімдерінің құралы дәрежесіне көтеріле
алуымен қатысты екендігі жөнінде да аз жазылып жүрген жоқ. Тіл мәдениетін
көтерудің маңызды бір мәселесі – кириллицаны латын алфавитімен ауыстыру.
Бұл туысқан халықтардағы және әлемдегі тенденциямен үндес 13. Қазақтың
бүкіл болмысы қанатты сөздер арқылы бейнеленіп, ұлттық психологиясы
көрсетіліп отырған. Тілді ерекше құрмет тұтып, бір ауыз сөзге тоқтай
білген. Аталы сөзге арсыз жауап береді деп сөз құдіретін ерекше
мойындаған. Қазақ қиын қыстау, жаугершілік заманда да бір ауыз сөзден
ерекше рух алып, серпіліп, ұлт болып ұйыған. Кең сахараның бір шетінен
Аттан деген ұран шықса, күллі халық еш бұйрықсыз, ақ тудың астына жиылды.
Екі жақтың шешілмес, күрделі, түйінді дау-шары да бір ауыз сөзден бітімге
келген. Бір ауыз сөзден рух алып, бір ауыз сөзге илануы – сол халықтың
тілге деген қаншалықты құрметпен қарайтындығының айқын куәсі. Ғалым Хамит
Маданов та қазақтың сөз қадірін білгендігін былайша сөз етеді: Қазақ – сөз
қадірін білген халық. Шешендікті жоғары бағалап өз ойын, өз пікірін шебер
түйіндеп, ұтқыр, әсерлі етіп айта алатын, естігені, көргені көп, соның
бәрін халық мүддесіне, парасаттылық пен әділдікке пайдалана білген
адамдарды қатты қастерлеген, жастарға үлгі еткен. Әсіресе, ХҮ-ХҮІІІ
ғасырларда Тәуке хан тұсында халықтың шешендік өнеріне қатты мән берілген.
Хан Тәуке қазақтың жырауларының, шешендер мен шежірешілерінің басын қосып
халықтың мақал-мәтел, аңыз, жырларын жинақтаған. Оның төңірегінде ердің
құнын екі ауыз сөзбен бітіретін Төле би, Қазыбек би, Әтеке би сияқты аты
аңызға айналған адамдардың болуы да Тәукенің сөз құдіретін, шешендікті
жоғары бағалағанын байқатады 14.
Тіл әрбір халықтың ерте кездерден бергі өсіп-өнуінің, дамуының,
бүкіл болмысының құдіретті көрінісі. Тілдегі әрбір сөздің ар жағында сол
халықтың тіршілік-тынысы, салт-санасы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі басынан
өткен қилы-қилы заманның белгісі, тарихы тұрады. Демек, оны халық
болмысының айнасы деуге әбден болады. Тіл кез-келген халықтың бүгінгі
болмысын, арманын, алдағысын, кешегісін, келешегін бейнелейді. Сондықтан
оның қалыптасуы ұзақ уақыт, бірнеше ғасырларды, тіпті, мыңжылдықтарды алып
жатады. Қазақ тілі де солай дамыды 15
Жоғарыда біз тілдің қалыптасып, дамуы үшін көп жылдар, яғни ұзақ
уақыт қажет екендігін атап өттік. Ал, қазақ тілі Еуразия құрлығының
керіліп жатқан кең даласын мекендеген қыпшақ, найман, қаңлы, үйсін, арғын,
алшын, керей, дулат, қоңырат сияқты тегі бір, тілі туыс ру-тайпалардың
тілдері арқылы қалыптасып, уақыт сынына төтеп берді. Оның електен өтіп,
алтынша сұрыпталып, сындарлы сапаға ие болуында қыпшақ тілінің айрықша ролі
зор. Осы тілде жазылған ежелгі қазақ жерін жайлаған халыққа, тайпаларға
түсінікті жазба мәдениеттің бір нұсқасы ХІҮ ғасырда жарық көрген Кодекс
Куманикус атты еңбек болды. Бұл кітапқа қыпшақ тілінің әлемдік латын,
парсы тілдерімен баламалы сөздігінің берілуі. Қыпшақ тілінің дүниежүзілік
сипатқа ие болып әлемге танылуының бір белгісі еді 16. Сонымен қатар бұл
тілде қазақтың жазба мәдениетінің кең өріс алып дамығанын көруге болады.
Оның айқын бір мысалы – көне қыпшақ тілінде жазылған Жамих ат-Тауарих деп
аталатын шығарма. Бұл шығармада қазақ халқының негізін құраған қазақстан
мен Орта Азияда өмір сүрген қарахандар әулеті мен оғыз-қыпшақ тайпаларының
ХІ-ХҮІ ғасырлардағы баяндайтын кесек туынды. Онда қаңлы, жалайыр,қыпшақ,
найман, керей, қоңырат, алшын тағы басқа тайпалардың шежірелері жүйелі
түрде айтылады. Ал, егер тіл болмаған болса, бұл туынды, еңбектер бізге
жетер ме еді? Ұрпақ оны мақтаныш тұтар ма еді? Қазақ тілі – бүгінде сөз
байлығы молайған, сөйлеу мен жазу мәдениеті қалыптасқан, грамматикалық
құрлысы жүйеленген, стильдік тармақтары сараланып жетілген тіл. Бұл тіл
ұлттық жазба әдеби тіл ретінде ауызша және жазбаша түрде де жалпы халыққа
бірдей қызмет етеді 17. Сондықтан тіл – халық өмірінің айнасы, әр
халықтың әдебиеті арқылы жүйелі қалыпқа түскен әлеуметтік қызмет әр алуан
қатынас құралы. Ол белгілі халықтың тарихи дамуын философиялық көзқарасын
танытатын бірден-бір құралы деуге болады. Уақыт алдыға жылжыған сайын
дамып, жетіліп отыратын құбылыс. Сондықтан да, тіл – қай елде болса да
қастерлі, құдіретті. Өйткені, ол әрбір адамға өз анасының сүтімен
қалыптасары анық. Ана тілі әрбір ұлттың мақтанышы деп айтуға болады.
Қоғамсыз тіл болмайды, тілсіз қоғам болмайды. Тіл қоғамда билеушілік, бағыт
сілтеушілік роль атқарары анық. Адамдардың өздері де өз тілінің құзырында
болады. Тілдің құдіретіне келер болсақ, ол адамдардың сыртқы өмірімен
байланысқа келтіретін үшінші әлем зор күш.
Қазақ тілінің үлкен жанашыры, заманында тіл мәселесіне қатысты
көптеген ой қалдырып, еңбек жазған Ахмет Байтұрсынұлы: Тіл адамның адамдық
белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниедегі адамдар тілінен
айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді,-деп атап өтуі
тегіннен-тегін емес 17. Жалпы қорыта айтқанда, тіл – қатынас құралы
екені анық.
Аталмыш апталықта әр түрлі айдарлармен алуан тақырыпта проблемалық
материялдар жарық көріп тұрады. Олардың әрқайсысы ана тіліміздің мұңын
мұңдап жырын жырлап келеді. Соның ішінде алдымен ауызға алауға татитыны
Саясаттар тоғысында айдары. Бұл айдарда ұдайы қалам тартып келе жатқан
белгілі журналист Мырзан Кенжебай екенін оқырман қауым жақсы білуге тиіс.
Бұл айдарда алдымен ауызға алуға татитыны басқа басылымдардағыдай емес
саясатта болып жатқан ойындарға, құбылыстарға үнемі ұлттық тұрғыдан,
қазақы мінезбен сараптап, баға беріп отырады деуге болады. Мырзан ағамыздың
өткір тілі мен жүйрік қаламы қандайда бір келеңсіз, тілге қарсы,
ұлттығымызға оғаш жайларды аяаусыз сын тезіне салады. Сол арқылы оқырман
қауымды саяси оянуға шақырады. Алайда, бұған қарап ол тек қана саясат
тақырыбында ғана жазады десек қателескен боламыз. Қарымды журналист
мақалаларының дені тіл саясатының төңірегінде ой қозғайды. Мәселен, оның
Өткен жыл несімен есте қалды деген 2006 жылдың қортынды мақаласында,
үкіметке, билікткгілерге ашық түрде мәселе қойып, батыл ұсыныстармен
көрінеді.
Егер үкімет басындағылар шынымен мына мемлекеттің, мына жердің қазақ
халқынікі екенін мойындайтыны рас болса, олардың бүгіннен бастап қолға
алатын басты шаруасының бірі-Хабар, КТК, Евразия НТВ сияқты
телеарналарда қазақ тілінде берілетін хабарлар мен өзгеде көрсетілімдердің
үлесін шұғыл көбейту, сондай ақ ...Ал, үкімет басына, министрліктер
басшылығына қазақша таза, көркем сөйлей алатын ұлтжанды азаматтарды ғана
тағайындауды ешкім, өзге ешкім араласа алмайтын ішкі саясатымыз деп
білуіміз керек, (Ана тілі, 2006.01.02№1) деп мәселені қабырғасынан
қояды. Әрине бұндай батыл һәм орынды пікірлерді тізе берсек толып жатыр.
Жалпы ол ағамыздың бұл сияқты пікірлері біреулерге ұнамауы бек мүмкін.
Алайда жылымаған балаға емшек қайда, талап ете білмесек, тілімізге
өзімізден басқа ешкім жаны аши қоймайды. Ол, үшін табанды күрескерлік рух,
бетыл да сындарлы ой керек екені даусыз. Ол, үшін айқай да, шуда, кіммен
болсада, қарсы келуге, керек болса жан пида қылуға дейін баруымыз керек
деген пікірдеміз.
Тіл шыныда қоғамдық құбылыс ол күресті, дамуды, өркендеуді қажет етеді. Ана
тілі әрбір ақпарат кезкелген мәтериялыннан негізінен тіл төңірегіндегі,
ұлттық рух айналасындағы мәселелерге қалам тартуға ұмтылады. Ана тілінің
ақпарат беті Ана тілінің ақпарттар айнасы деп аталады. Бұл бетте жоғарда
айтқанаымыздай, ұлттық иеологиямызға қатысы жоқ мәтериялды шам алып
қарасаңда таппайсың.
Мемлекеттік тілге қамқорси тұрып, орыс тілінің орыс тілінің қамын
ойлайтындар көбейді деген етпен аталған осы газеттің журналисі Салтанат
Өтеуғалиевның 2006 жылы 16 наурыз 11№ інде жарияланған ақпараты осы
оймыздың дәлелі дерлік. Бұған қоса басқада ақпараттарды мысал етіп
келтіруге болады.
2 -тарау. Сөзтаным қосымша бетінің тіл ғылымына
қосқан үлесі
Өткен ғасырдың 80 жылдарының орта шеніннен бастап қазақ халқы азаттық
үшін ашық күреске шықты. Ол күрес тілден басталды десе де болғандай.
Орталыққа ана тілін дамыту мәселесі қойылды. 1987 жылы Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті мен ҚазақССР Министрлер Советінің “Қазақ тілін
оқып-үйренуді жақсарту туралы” қаулысы қабылданды. 1989 жылы қазақтың атқа
мінер азамматтары мемлекеттік тіл мәртебесін алған қазақ тілінің қоғамдық
өмірдің барлық саласында қолданысқа енуі үшін бірігіп, бас қосып, Қазақ
тілі қоғамын құрған еді. Қазақ халқы үшін Қазақ тілі қоғамының құрылуы
тарихи мәні зор оқиға болғаны анық. Қоғам құрыла салысымен мемлекеттік
тілдің мерейін асқақтатуға барынша күш салып бақты. Қазақ азаматтары тілдің
қолданысқа енуі үшін қандай шаралар атқарулары керек екенін ақылдасып,
өздерінің жұмыс бағдарламасын жасады. Сол бағдарламада тілдің жоғын жоқтап,
мұңын мұңдайтын арнайы газеті болуы керектігі сөз болған еді. Сөзімнің
дәлелі ретінде Ана тілі қоғамының ролі мен міндеттері деген тіл
жанашырлары ұсынған бағдарламадан үзінді келтірсем: Қоғам қабылдайтын
программаны ойдағыдай орындау үшін, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығара
отырып нысанаға жету үшін екі жағы да ауадай қажет. Оның бірі – Қоғамның
ғылыми-практикалық мінбері болып саналатын Сөз өнері атты халық
Университетін ашу болса, екіншісі – өзінің дербес баспа органы – Қазақ
тілі атты газетін шығару.
Қағаз және басқа да жағдайларға байланысты жаңа газет шығару қиын
екенін біз жақсы білеміз. Бірақ қалың қауымның бұл талабы қайткен күнде де
дәл бүгін болмаса да ертең республикамыз суверендік статус алып, өзін-өзі
қаржыландырып, өз билігі өзіне тигенде шешілуге тиіс деймін 18.
Шыныменде, сол кезде арнайы газет шығарудың көп қиындықтары бар еді.
Алайда, қоғам құрылғаннан кейін үш-төрт ай өткен соң, 1990 жылы 22-наурызда
Ана тілі газеті жарық көрді. Қоғамның үнін халыққа жеткізіп отыратын
басылымның орны бөлек еді. Газеттің бас редакторы – журналист Жарылқап
Бейсенбайұлы болды. Газет халық қолдауына ие болып, таралым саны күннен-
күнге өсе түсті. Мәселен, алғашқы екі жылдың өзінде газет таралымы 130
мыңға жеткен екен.
Тіл ғылымын дамытуда Ана тілі газетінің журналистері үнемі игі
ізденістерге, тың талпыныстарға жол аша білді. Соның бір айғағы – 2000
жылдан бастап жарық көрген Сөзтаным атты қосымша бет. Бетті тіл ғылымының
маманы, белгілі журналист Сабыржан Шүкірұлы жүргізіп тұрды. Қосымша бет
арқылы қазақтың күнделікті қолданыстан түсіп, ұмыт бола бастаған талай сөзі
қайта жаңғырып, өз орынын тауып отырды..
Ана тілі газетінде ұлт тіліне қатысты мәселелер жан-жақты
көтеріліп, талқыланады. Тіл ғылымының мамандарына ой тастап, бір сөздің
бірнеше баламасын ұсынып, шынай дәлдікті табу үшін мамандар әділетті, әрі
әсерлі пікірлерін білдіреді. Тілге қатысты барлық тақырыпты талқылайтын
газетте қазақтың көнерген сөздерін, әрі айналымға дұрыс түспей қалған
атауларды қалың көпшілікке түсіндіруден бұл ұжым жалыққан емес. Сабыржан
Шүкірұлы дайындап үнемі жарық көріп келген Сөзтаным деп аталатын арнайы
бет тіліміздің талай көнерген баламалары мен атауларын әрі қазіргі тілдік
қорымыздағы кейбір дүдәмал, даулы тіркестердің сырын ашып берудегі ролі
зор. Алайда менің зерттеу көлемім болған соңғы екі жылда, бұл қосымша түрлі
себептермен жарық көруі сиреп кетті, сондықтан аталмыш газеттің өткен
жылдардағы санына молырақ тоқталғанды жөн санадым.
Сөзтанымның Ұмытыла бастаған атаулар деген тақырыппен берілетін
қазақтың көнерген сөздерінің топтама тізбегі бар. Бұл тақырыпты Ана тілі
газетінің журналисті Мырзан Кенжебай даярлайды. Күн санап алға жылжыған
уақытта қазақтың небір сөздері көне тарих қойнауында қалып қойып жатқаны
жасырын емес. Сондай бағалы асыл қазыналарымызды ел есіне қайта салып,
жаңғыртып отырған журналистер ұлттың алғысына бөленетіні сөзсіз. Бұл
топтамадан қазір қолданыстан шыға бастаған талай дүниелердің атауын, көне
дәуір сөз тіркестерін табуға болады. Бұл сөздердің барлығына тоқталып отыру
мүмкін емес. Дегенмен, кейбір қызықты, таңсық сөздерге тоқтала кеткеннің
артықтығы болмас. Мысалы, Қышыр – құстың, аңның табаны, азына – қайықтың
адам отыратын керме ағашы, кенауыз – шығыс әйелдері көйлек, көрпе тігетін
ала түсті шайының, жібектің бір түрі, шәркей – үйге киетін аяқкиім, мәуріт
– заң, жарғы, омпа – асықтың тұрысы, тақсы – тарелка, салма – ұлттық ыстық
тағам деген секілді көптеген көнерген сөздердің мән-маңызын ашып берген
19.
2006 жылғы 21-тамыздағы Сөзтаным қосымша бетінің №23 санында
Ұмытыла бастаған атаулар деген тақырыппен Мырзан Кенжебайдың
құрастыруымен бүгінгі таңда қолданыста көп кездесе бермейтін, бізге
белгісіздеу болып кеткен сөздер жарияланған. Мұнда елті – дін адамының,
молданың әйелі, мақсұм – дін адамының, молданың баласы, шора – басшы, бек,
шотаяқ – қолғап, шұлық тоқитын ілмек, қоңылтаяқ – аяқ киімді шұлықсыз,
шұлғаусыз кию, ысқаяқ – жұқалтаң, сіңірлі, арық қара адам секілді біраз
сөздердің мән-мағынасын ашып берген 20. Көнерген сөздерді мұндай
топтамамен беріп тұру, аяғынан тік тұрып кете алмай жатқан қазақ тіліне
үлкен септігін тигізер еді. Себебі, мұндай көне сөздер көркем әдебиеттерде,
тарихи шығармаларда ғана кездеседі. Кітап оқымайтын бүгінгінің жастары тым
болмаса, аракідік газет бетінен кездестірмесе, ысқаяқтың не екенін қайдан
білсін. Мырзан Кенжебай мысалға алып отырған сөздер соңғы уақытта, әсіресе,
жастар арасында қолданысқа енбей қалғаны болмаса, көнекөз қарияларымыз бұл
сөздердің мән-мағынасын жақсы біледі. Тіпті, кейде сол қарияларымыз өз
ұрпағына бұл сөздердің сырын ұқтыра алмай, өзге тілде сөйлеп тұрғандай күн
кешетіні анық. Сөзтанымның дәл осы №23 санында Шымкент қаласының
тұрғындары Сара Нұрымбетова, Түзелбай Байжановтардың ұрыс сөзіне қатысты
дәлелді пікірлері жарық көрген. Бұл шағын мақалада ұрыс сөзінің қазақ
халқының көне тілдік қорында бар екендігі жан-жақты дәлелденіп, тарихи
шығармалар, жыраулардың жырларынан үзінді келтіре отырып, анықтап берген.
Мақаланың соңында орыс тіліндегі ура сөзі қазақтың ұр, ұрыс деген
сөздерінен шыққандығын айтады. Мұның неміс тілінен алынды дейтін уәжі еш
қисынсыз екенін алға тартқан. Көне түркі халқымен көршілес, аралас болған
орыстар орыс тілінде ұ, ү әріптері жоқ болғандықтан, ура болып өзгеріп
кеткенін, яғни біздің байырғы халқымыздың сөзі екенін алға тартады. Шын
мәнінде, Евразия құрлығының өте көп жерін алып жатқан түрік ұлыстарының
дүниетаным, мәдениеті, тілі басқаларға әсер еткендігін тарихта талай
ғалымдар дәлелдеп, тұщымды пікірлер білдірген. Қазақтың ойлы ақыны Олжас
Сүлейменовтың Азия кітабында бұл жөніндегі құнды-құнды пікірлер кезінде
әлемді дүр сілкіндіргені белгілі. Бұл Сөзтаным қосымша беті қазіргі ала-
құла болып тұрған қазақ тілінің қанат жайып, өркендеуіне ерекше үлес
қосқан. Ескімізді жаңартып, көнемізді көркемдеп, қазақтың тіл байлығының
шексіз болғандығын барынша дәлелдеуге ат салысты. Сөзтанымның тағы да осы
санында Жылқының сырт мүшелері деген 84 сөздің тізімі берілген. Ата
–бабамыз ат құлағында ойнаса да қазіргі қазақ ер қанаты аталған жылқы
малынан алыстап қалды. Сол тізімдегі сырғалық, шұралық, құндыздық, барлау,
үлпершек, жаңбырлық, аламай, қатарлы атауларды бұл күнде екінің бірі біле
бермейтіні анық. Тіпті, жеті қазынаның бірі - жылқыны бабаларымыздың
қалай қестерлегенін де бүгінгі ұрпақ ұмыта бастаған еді. Тәуелсіздік таңы
атып, өшкеніміз жаңғырып жатқанда ұрпақ есіне бабалар қастерлеген қасеитті
мұрасызды қайта жаңғыртып салудың бүгінгі таңда қажеттігі туып отыр. Осы
жолда Сөзтаным қосымша бетінің атқарар жүгінің ауыр екенін бағамдау керек
секілді. Ата-баба мирас еткен мұраларымызды насихаттауды тек қана БАҚ-қа
артып қоймай кез-келген жүрегінде қазақ деген рухы бар жанның атсалысуы
керек секілді. Мәселен, осы Сөзтаным қосымшасында жарық көрген сөздерді
журналистер, ұстаздар, ата-аналар өз сөз қолданыстарына енгізіп, қолдана
білсе ұтпасақ, ұтылмас едік. Қосымша бетте жарияланған сөздер сол күйінде
жазылып қалып қоюына жол бермей, қайтадан сөздік қорымызда қолданысқа
енуіне барша қазақ атсалысып жатса, қандай ғанибет болар еді.
Сөзтаным қосымша бетінің №20 санында (10-көкектің, 2003 жыл)
Ұлттық жағалы киімдер деген тақырыппен Сабыржан Шүкірұлының топтамасы
жарық көрді. Мұнда ішік, тон, тұлып, күпі, шапан қатарлы жағалы киімдердің
әрқайсысын өзіндік ерекшелігімен талдап, түсіндіріп жазып шыққан. Бұл
түсіндірмені жазуға телеарнаның бір жүргізушісінің ұлттық жағалы киімнің
атын білмей, тұлыпты сеңсең ішік деп жаңсақ айтқаны себеп болған екен.
Автор қазақтардың тұлып деп – қой терісінен тігілген, жүні мол, жұмысқа
емес, шанада киіп отыруға арналған, жағасы үлкен, адам суықта тоңбайтын,
кең, мол етіп тігілген киімді атағандығын жеткізген. Газет ұжымы көнерген
сөздерді дұрыс қолдана білмеген мамандарға түсіністікпен қарап, өздерінің
білетін дұрыс нұсқаларын үнемі оқырман назарына ұсынып отыруын ұлтқа деген
жанашырлықтың белгісі деп білуге болады. Себебі, БАҚ-ы қоғамдық пікір
қалыптастырушы үлкен күш болып табылады. Ал, телеарнаға телміріп отыратын
бүгінгі жастың тележүргізушіден естіген сөз бойынша кете бермесіне кім
кепіл? Өйткені ол сеңсең ішіктің де, тұлыптың да не екенін біле бермейді
ғой. Өзі білмегендіктен, телеарна жүргізушісі салған сара жолда кететіні
айдан анық. Сөзтанымның осы санында кигізқазық деген сөзге Сабыржан
Шүкірұлы мынадай анықтама берген: Мұндай нәрсе өмірде жоқ. Бейнелі сөз.
Тоқпағы мықты болса – кигізқазық жерге кіреді деген, яғни болмасты күшпен
болдыруды меңзеп айтқан сөзден шыққан 22. Біздің қазақ бабамыз әсерлеп,
бейнелеп, тұспалдап сөйлеуде алдына жан салмаған. Егер, мұндай көнерген
түсініктегі сөздерді Ана тілі сияқты ұлт жанашыры басылымдары дүркін-
дүркін оқырман есіне салып отырмаса, бүгінгінің кигізді немесе қазықтың не
екенін білмейтін ұрпағына қиын болары анық. Тағы да Сөзтанымның осы
санында Жедел өкпе, бүйрек, жүректер деген тақырыппен жаңсақ аудармаға
байланысты Бейбіт Исханның мақаласы жарық көрген. Автор мақалада
жарнамалаушы ұйымдар қазақ тілі нормасын өрескел бұзып отырғандығын атайды.
Мәселен, құрғақ құрылыс қоспалары, Қазақстан Республикасының жинақтаушы
қоры деген жарнамалардың қазақ тілінде нақты баламасы құрлыстық
қоспалар, Қазақстан Республикасының жинақтау қоры болатындығын
жеткізген. Жедел аяқ киім жөндеу деген бар еді. Енді бүгін жедел өкпе
қабынуы, жедел бүйрек жетіспеушілігі, жедел жүрек кемістігі деп атйп
жазатын ауруға тап болдық деп автор қынжылысын білдіреді 23. Бұл
тіркестер – орыс тілінен сөзбе-сөз аударылып, қазақ тілінің грамматикалық
емлелерінің дұрыс сақталмағынан туындаған кемшіліктер. Шын мәнінде, жедел
аяқ киім жөндеу емес, дұрысы аяқ киімді жедел жөндеу болуы керек еді. Оны
көптеген жарнама беруші ұйымдар мен аудармашы мамандар қазақ тілінің сөйлеу
мәдениетін дұрыс меңгермей, орыс тілінен сөзбе-сөз аударған күйінде береді.
Мұндай кемшіліктер – қазіргі біз өмір сүріп отырған қоғамда ерекше көп орын
алған. Ал, бұл секлді кемшіліктер күнделікті өмірде көптеп кездеседі.
Тітпі, біздің оңтүстік астанамыз дәл қазір жартылай жарнамамен тұмшаланып,
тұншығып қалды десек артық айтқандық емес. Жарнама демекші, осы қоғам кілең
насихаттан тұрады. Артықтау болсада айтайық, біз бір кезек өзімізді қазақ
жерінде жүрміз деп те сезіне амай қалатын халге жетеміз. Әлгі қаптаған
жарнамаларда қазақы рух, ұлттық белгі түгілі исі де жоқ. Орынды, орынсыз,
үлкенді-кішілі реклама. Қаптаған қалың жарнаманың тілі адам түсінгісіз
жаңылтпаш немесе жұмбақ. Тіпті, әбестеулері де кездеседі. Мысалы, сән
салонының жарнамасы – ...Ыңғайсыз қылшықтарды жоямыз.
Айбынды Алатаумен сән таластырар сұлу ғимараттардың жартылай бір
қабырғасын алып тұрған, тентек судың (арақ), шылымның немесе батыс қызының
бейнесі бізге қаншалықты үйлесімді. Хабарландыру, жарнама насихаттық
парақшалар мен портреттер қайда болса сонда іліне бергені тіпті әбестік.
Жарнама парақшаларының ерекше бір қаптап кететін кезі сайлау уақыты.
Күлімдеген әдемі бейнелер көше бойларында қаз-қатар тізіліп, алдыңнан
шығады. Өзіңіз туратын ауланың қақпасына іліп кетсе де таңданбайсыз.
Болашақ ел бастайтын көсемдердің суреті кейде қоқыс салатын жәшіктерде де
жабысып тұрады. Өткен президент сайлауының алдында пәтер үйлердің
балкондарынан Алға, Тұяқбай деп іліп қойған ұрандарды көп көрдік. Кейбір
көшелерде жағалай үйлердің қабырғасына осылай жазып кеткен. Бұл қанша
бәсекелестік, демократия дегенмен мәдениетке сай келіп тұрған жоқ.
Бірде Шәмші Қалдаяқов ағамыздың арнайы жарнама тақтайшасына ілінген
көлемді портретінің бір жағын бастырып, Ақжол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz