Барсакелмес қорығы

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І . тарау.
1.1. Барсакелмес қорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Жер бедері мен ауа . райы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7

ІІ тарау.
2.1. Өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2. Жауарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. ғылыми және басқа жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Қоыртынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28

Кіріспе
Біз ең алдымен жұмысымызға кіріспес үшін тақырыпқа байланысты терминдік сөздер мен анықтамаларды жазып кеткеніміз дұырс шығар. Сонымен бірге Қазақстан трриториясындағы қорықтарға тоқталып соның ішіндегі Барса келмес қорығына тоқталып біріншіден Барсакелмес қорығының жерберіне және де жануарлар дүиесіне тоқталамыз. Барсакелмес қорығының климаты және жер бедеріне байланысты бөлінеді және топырағының түсінің әр түрлілігінің тарлуы жайында айтылған. Барсакелмес қорығының жануарларының түрлері және жердің аумағы қорықтардың мақсаты жайлы айтамыз және Барсакелмес қорығының зерттеген ғылыми жұмыстарға тоқталамыз.

Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан қорықтары Жұмаділов Ә. , Бекенов А.
2. Гиография және табиғат журналы Алматы 2004 ж.
3. Қазақстан ұлттық энцклопедиясы А.Б. 2005 ж.
4. Атамекен газеті 2007 ж. шілде айы.

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І - тарау.
1.1. Барсакелмес
қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
1.2. Жер бедері мен ауа –
райы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

ІІ тарау.
2.1.
Өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2. Жауарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...13
2.3. ғылыми және басқа
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

Қоыртынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 27
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...28

Кіріспе
Біз ең алдымен жұмысымызға кіріспес үшін тақырыпқа байланысты
терминдік сөздер мен анықтамаларды жазып кеткеніміз дұырс
шығар. Сонымен бірге Қазақстан трриториясындағы қорықтарға тоқталып
соның ішіндегі Барса келмес қорығына тоқталып біріншіден
Барсакелмес қорығының жерберіне және де жануарлар дүиесіне
тоқталамыз. Барсакелмес қорығының климаты және жер бедеріне
байланысты бөлінеді және топырағының түсінің әр түрлілігінің
тарлуы жайында айтылған. Барсакелмес қорығының жануарларының түрлері
және жердің аумағы қорықтардың мақсаты жайлы айтамыз және
Барсакелмес қорығының зерттеген ғылыми жұмыстарға тоқталамыз.

Барсакелмес мемлекеттік қорығы.
Барса келмес мемлекеттік қорығы 1939 ж. ұйымдастырылған. Ал
Арал теңізінің Солтүстік батысында белгіленген. Барсакелем с
аралында орналасқан. Әкімшлілік терреториялық бөлінісі жағынан
қорық Қызылорда облысының Арал ауданына қарайды. Арал
станциясында қорықтың орталық базасы бар. Батыс аралынан
арал қаласына дейінгі қоымтық теңізбен жүзгенді 180 км
ол ең жақын жаға - кулонды тізбегі. Ал олардың
солтүстік батысындағы су молына қарағанда неғұрлым жақын,
яғни 22,5 км қашықтықта орналасқан.
Жылдың барлық маусымында қорық пен арал Арал қалысы
арнасында қатынас болып тұрады. Май айының ноябрьге
дейін Арал портының жүк тасиетін келесі қорыққа қажетті
таситын келесі қорыққа қажетті жүктерді жеткізеді. Сондай
- ақ ай сайын алты рет екі араға самалет қатынасады.
Барсакелмес оңтүстік батыс солтүстік шығысқа қарай
созылған арал, кеме жағасында шығанақ жоқ, кеме тоқтатуға
өте қолайсыз. Аралдың 73 жылдығы 28 батыс бөлігінің ені 11,5
ол шығысындағы ені 2,5 км, аралдың жалпы көлемі шамамен
185 шаршы км.
Қорықтың орталық усадбасы аралдың солтүстікінде
көтеріңкі жазықтау жерде, теңізден 2 км қашықтықта
орналасқан орталықтың Аралдың шығыс батыс жағасынан бірдей
қашықтықта орналасу қорықта бақылауға өте ыңғайлы, сонымен
қатар, қорықта екі сордан бар.
Аралдың шығыс шетіндегі кордының жанында Өзбекстанның
метирологиялық станциясы орналасқан. Бір – біріне ара
қашықтығы 13 – 15 км – дей.
Алғаш рет. Арал теңізінің көзқарасында Барсакелмес
аралы 18 31 ж. белгіленген бұл аралды тұңғыш рет зерттеуші
лейтенант А. И. Будков болып саналды. Ал мұнда экспенденцияны
1848 ж. басқарып келген. Зерттеуші аралды және оның жоғары
сипаттай келіп , оларды топографиялық картаға түсірген және
теңіздің қайуанаттары жайлы көптеген коллекция жинаған.
Одан кейін бұл аралға 1900 жылы академик ик Л.С.
Берг сопар шеккен. Осы атақты ғылымның ұсынысы , тұңғышы
рет Арал теңізі мен Барсакелмес аралын зерттеуші және
саяхатшыны есте қалдыру үшін теңіздің оңтүстік батысындағы
ең үлкен бмүйіс Бутаковтың есімімен аталған. Берг
экспедициясының құрамында ұлы ақын және зерттеуші Т.Г.
шевченко болған. Ол Арал теңізі жағаларының суретін
салған.
1929 жылы Барсакелем с аралында аң шаруашылық ұйымы
болатын. ол осы аралға терісі бағалы аңды - балықты немесе
орманды жерсіндірумен, өсірумен және оны аулау
жұмысымен шұғылданды. Сондай - ақ, мұнда сұр кекіліктер,
қырғауылдар, ро қоян қорқұйрықтар және ақбөкен сияқты бағалы
хайуанаттар жіберілген. Сол кезде бұл құстар мен аңдар
құрлықта өте сирек мәдениетін. Бұл бағалы жануарлар жаңа
жерге тез жерсінік көбйе бастады. 1935 ж. батпақты
жоспарлы түрде аулау басталды.
Бірақ кейінен аңшылық малшаруашылығына онша аңшылық
шаруашылығы онша табысты болмаған соң ол жабайы қалды.
1939 жлылы осы шаруашылықтың негізінде барсакелмес қорығы
құрылды.
Барсакелмес аралы қорық ұйымдарға өте ыңғайлы, тамаша
табиғи лабораториялық орын болып санады.
Әрине, құрылықтың басқа жерлерінен қарағанда мұнда
сирек кездесетін және бағалы жабайы жануарларды толық
қарауға мүмкіндік туатыны сөзсіз.
Барсакелмес қорғы алғашқысында соны азайып құрып бара
жатқан тұяқты аңдармен бірі - ақбөкенді қорғау
мақсатында құрылды. Сонымен қатар қорық ұйымдастырылған кезде
мұнда әдеби жайылып кету қауіпі төліп тұрған хайуан
ат - құлан еді, оны басқа жерден әкеліп өсіру
жоспарланған болатын. Бірақ бұл жұмыста жүзеге асыруға
Ұлы Отан соғысының баталып кетуі кедергі жасады. Сондан
қорыққа құланды әкелір жерсіндіру жұмысы тек 1953 ж.
басталды. Қазірде қорық қызметтері алдында ғылыми
жұмыстарымен қатер , осы шағын келген шөлді аралдың тамаша
жануарлары мен өсімдіктер дүниесінің бұрынғы қолында
сақтау міндеті тұр.
Барсакелмес қорығының ең басты ғылыми міндеті осы
орындау табиғат комплексін қорғай отырып, қазіргі кезде
тек Қазақстан көлемінде ғана емес, одақ бойынша сирек
кездесетін және халықаралық табиғатты қорғауға қызыл
кітабына жазылған құлан және қарақұйрық. сияқты
хайуанаттарды жан - жақты зерттеу болып табылады. Сондай - ақ
Барсакелмес аралының азық қорын жайылымды ұлғайту
мүмкіндігін терең зерттеп білу алда тұрған міндеттерінің
бірі.
Бұл қорық , негізінен құлап, қарақұйрық , ақбөкен сияқты
жануарларды қарауға оралған бірден - бір табиғат
лабораториясы боп табылады.

Жер бедерімен ауа райы.
Барсакелмес орналасқан ұзынша келген аралдың жағалауы
аз тілімденгендіктерін, қолтық, қойнау шығанағы көп емес.
Бұл арал - созды , жақырлы, жері құмды келеді. Биіктігі
100 етрдей үстіртті келген оңтүстігі теңізге тік жарқабақ
болып тіреледі.
Сол күнен бастап ойпаттау жер көбіне белестерді ,
сирегірек төбелерде кездеседі.
Аралдағы құм төбелерде көптеген өсімдіктердің көбі
хайуанаттарының сүйіп жейтін корегі болып саналады.
Төбелердің биіктігі
6 – 7 м жетеді. Қыс айларында мұндай төбелердің арасы
әртүрлі хайуанаттарының пайдалануына қолайлы келеді. Бұл
аралда тұщы суы көбінесе ащы су келеді. ауыз суды
құдықтан алады. Сонымен бірге, аралдың тұрғындардың таза
суымен қамтамасыз ету үшін қыс айында теңіздің жоғарғы
бетіндегі мұзды айдындар, оларды арнайы қызылған шұңқырларда
сақтайды. Ал жабайы тұяқты аңдар жаз айында суды
теңізден ішеді. Мұның өзі осы жердегі мекендеген жабайы
жануарлардың теңізінің ащы суын ішуге бейімделгенін
көрсетеді.
Аралдың жер бедері соңғы жылдары едәуір өзгерістерге
ұшырады. Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне байланысты
оның жағасынан су кейбір жерлерде 200 – 300 м дейін
қашықтап кетті. Осы себептен аралдағы ащы көлдер кеуіп
қалды. Олардың орнына үлкен көлемді сор пайда болды. Сондай -
ақ бірнеше жылдарынан жауын - шашын болмаған дықтан мұндағы
тұщы сулар бөгет кеуіп қалды. Әрине , сондай - ақ
өзгерістер қырықта мекендейтін жануарлардың тіршілік етуі
жағдайына әсерін тигізетін сөзсіз Аралдың ауа - райы
республикамыздың солтүстігіндегі қоңыржай шөлді аймақтар секілді
жазы өте ыстық , қысы суық болады. Мұндай қыс 2 – 2,5 айға
созылады. Жылдық жауын шашын 100 – 200 мм мөлшерінде
түседі.
Қыста ауаның жоғары температурасы - 30 С болса, ең ыстық
июль айында 38 С болады. Ноябрь айында бастап ауа райы
суыта түседі, де ол февральдің аяғында қар ери
батайды. Мартта орташа теспература 3,5 болады.
Қыс айында жауған қар жерде қар көп жатпайды,
көбінесе солтүстік - шығыстан соққан жел ұшырап алып кетеді.
Арал теңізінің аралының ауа - райына айтарлықтай өзгеріс
келтірмейді. Жазда ауаның ылғалдылығы өте төмен , ол жауынды
күндер аз болады. Қыс айында теңіз шала кетеді, сондқтанда
бұл мезгілде жүк тасиытын кемелер жүрмейді.
Қорыққа қажетті жүктерді көбіне жаз айларында
тасып алады. Қыста самолет апта сайын аралға газет -
журналдар мен жолаушыларды жеткізіп тұрады.
Әрине, осы маусымда дер кезінде белгілі кесте
бойынша сомолеттің қорық пен Арал қаласы арасында жасауы
ауа райына тығыз байланысты. Сөздің реті келгенде айта
кететін бір жағдай тек кейбір - қатты қыс болған жылдары
ғана теңіздің солтүстік жағы түгелдей қатады осындай
кезде мұз арқылы аралға құрылықтан түркі қсрсық сияқты
жыртқыш аңдар қоныс ауыстырады. Бірақ мұндай құралдар өте
сирек байқалады.
Қорыта айтқанда Барсакелмес аралы өзінің жер бедері
климаты топырағы жөнінен аймақтық ерекшелігі бар және
бүтіндей тұтас бағалы объектілерді қорғауға және терең
зерттеуге өте қолайлы орын.
Арал теңізі аралдың ауа райына айтарлықтай өзгеріс келтірмейді.
Жазда ауаның ылғалдылығы өте төмен, ал жауын-шашынды күндер аз болады. Қыс
айында теңіз шала қатады, сондықтан да бұл мезгілде жүк таситын кемелер
жүрмеуі. Қорыққа қажетті жүктерді көбіне жаз амларында тасып алады. Қыста
самолет апта сайын аралға газет-журналдар мен жолаушыларды жеткізіп тұрады.
Әрине, осы маусымда дер кезінде белгілі кесте бойынша самолеттің қорық пен
Арал қаласы ара-сына қатынас жасауы ауа райына тығыз байланысты. Сөздің
реті келгенде айта кететін бір жағдай—тек кейбір қатты қыс болған жылдары
ғана теніздің солтүстік жағы түгелдей қатады, осындай кезде мұз арқылы
аралға құрылықтан түлкі, қарасақ сияқты жыртқыш аңдар қоныс ауыстырады.
Бірақ, мұндай құбылыстар өте сирек байкалады. Қорыта айтқанда, Барсакелмес
аралы өзінің жер бедері, климаты, топырағы жөнінен аймақтық ерекшелігі бар
және бүтіндей, тұтас бағалы объек-тілерді қорғауға және терең зерттеуге өте
қолайлы орын.

Өсімдіктері
Өсімдіктері Аралдың өсімдіктері де көбіне шөл даланың өсімдіктері
типтес. Оларға негізінде көп жылдық бұталар мен раң тәрізді" шөптер жатады.
Қазіргі кезде бұл өңірдің флорасы толық анықталып отыр. Мұнда 256 түрлі
жоғары сатыдағы күрделі гүлді өсімдіктер өседі олардың ішінде алабота
тұқымдастар, күрделі гүлділер, дәнді шөптер, айқын гүлділер тұқымдасы,
бұршақ тұқымдас өсімдіктер көбірек кездеседі. Аралдың сазды, тақырлы
аймақтарына көбіне жусан, бұйрығын, кейде сексеуіл мен итеитек өседі.
Сондай-ақ, тек аралдың шөлді өңірінде ғана өсетін күйреуік (бір түрі),
қара жусан, қара және ақ сексеуілдер сияқты өсімдіктер де кездеседі.
Аралда қылша, рауғаш, итеигек, адыраспан, жанаргүл, иәр, сораңшөп сияқты
дәрілік өсімдіктер өседі. Мұңда кездесетін улы өсімдіктерге сидам құлап-
құйрық ұшырмауық укекіре, найзақара жатады. Қазірге тек кішігірім реликті
өсімдіктерден тікенек киеуілі, шөберт ақтікені, қоян жоңышқа, немесе бал
жапырақ кездеседі. Сөйтіп, қорық флорасының ішінде халық шаруашылығы үшін
маңызы бар көптеген пайдалы өсімдіктер кездесетіндіктен оларды жан-жақты
зерттеудің және қорғаудың маңызы өте зор.
Үстірттің шет жағасындағы кумды жерлерде бидайық, бетеге, арпабас,
қоңырбас, мортық сияқты көптеген жабайы жануарлар сүйсіне жейтін
өсімдіктер өседі.
Тарихи мәліметтерге қарағанда, бұдан 25—30 жыл бұрын аралда
сексеуілдер қалың өскен екен. Кейін ол есепсіз пайдаланудық салдарынан өте
азайып кеткен. Сондықтан да қыста жерге тускен , қарды қатты соққан жел тез
ұшырып кетеді. Сексеуіл тоғайының әсіресе қыс айларында, жабайы аңдардың
паналауына, жайылымға әсері өте зор. Сол себепті бұл өсімдікті қорық
қызметкерлерінің отынға шамадан тыс пайдаланбай, оның тез жетілуіне
қамқорлық жасап отыруы қажет. Сондай-ақ ең алдымен тоғайы шамадан тыс
сиректеп кеткен шөлді құмдарға сексеуіл егу жұмысын жүргізу қажет. Құмды
жерлерге сексеуілден басқа жыңғыл, қарағай, шеңгел, жүзген сияқты бұталы
өсімдіктер өседі. Мұндай жерлер аңдар мен құстардың мекендеуіне ыңғайлы.
Мұнда өсетін қылша, жүзген сияқты өсімдіктердің тұқымдары көптеген
жануарлардың сүйікті азығы болады. Мысалы, жүзгенмен қарақұйрық
ақбөкендердің көктемде туған лақтары қоректенеді.
Арал тенізі деңгейінің төмендеуі Барсакелмес аралында кездесетін
өсімдіктер дүниесіне де өз әсерін тигізуде. Мұндағы көптеген учаскелерде
бидайық, жусан сияқты өсімдіктер ассоциациясы тіпті сирек кездеседі. Жабайы
хайуанаттардың азық қоры жеткіліксіз. Сол себепті де қорық территориясының
қолда бар өсімдіктер дүниесіне ерекше камқорлық жасау керек.

Жануарлар дүниесі
Жануарлар дүниесі Барсакелмес қорығындағы хайуанаттардың тіршілік ету
жағдайы шөлді аймаққа-ұқсас, Аралда жан-жануарлар түрлері өте аз. Мұнда
ақдардың 12, кұстардың 200-ге жуық, жылапдардың 8, қос мекенділердін I түрі
кездеседі Хл Арал теңізі жағасындағы шөлді аймақтарды мекендейтін жануарлар
дүниесімен салыстырғанда Барсакелмес аралында бауырымен жорғалаушылардың
27, құстардың 95, сүт коректілердің 30 проценті ғана кездеседі.
Бұл қорыққа саяхат жасаған табиғат әуесқойларының көзіне бірден
түсетіні — тұяқты аңдар. Мұндағы шөлді өңірде кездесетін аңның бірі — қ ұ л
а н. Бұл — сымбатты жануар. Құлан есектен үлкендеу, жылкыдан аздап кішілеу
келеді, салмагы 320 килограмға дейін болады, Құланды қорыққа әкеліп
жерсіндіру жұмысы 1953 жылы басталды. 1953—1964 жылдары 19 кұлан
Түркменстанның оңтүстігіндегі Бадхыз мемлекеттік қорығынан осында әкелініп
жіберілген. 1956 жылдан бері көбие бастады. 1976 жылы бұл аралда
157 құлан мекендеді. Негізгі қоректері — дәнекті бидайық мортық, селеу,
қоңырбас және арпабас сияқты шөптер. Қыс айларында қуландарға устеме жем
ретінде сулы беріледі. Сондықтан да бұл жануарлар қысты жақсы, күйлі
өткізеді. Олардың арасында өлім-жітім қазір сирек кездеседі.
Құландардың баяу өсуі тек ауа райының қолайсыз жылдарында ғана байқалады.
Мысалы, 1964 жылдыц қысында 22, 1966—1967 жылдарда 16 кұлан көтеремдіктен
өліп қалды. Ең өкініштісі қорықта хайуанаттың қандай аурулардан өлгенін
анықтайтын және оларға дәрігерлік бақылау жүргізетін мал дәрігерінің
жоқтығы.
Кұланның биелері екі жасында үйірге түсіп, жылына бір құлын туады.
Құлан — біздін, елімізде кездесетін жабайы жылқының бір түрі. Қазіргі кезде
жоғарыда айтылған екі қорықта ғана кездеседі. Бадхыз қорығында оның бір
мыңдайы таралған. Құлаң өткен ғасырда көптеген шекаралас елдерде және
республиканың шөл, шөлейтті аймақтарында мол тараған аңның бірі болған.
Дәмді еті мен терісі үшін талантаражға салып, аулаудың салдарынан тұқымы
азайып, саны кеміп кеткен.
Сол себептен өткен ғасырлық орта шенінде жер жүзінде қуланның
таралған ауданы бірте-бірте азая бастаған. Қазіргі кезде құлан тек аздаған
мелшерде ғана Монғолияда, Қытайда, Үндістанда, Ауғанстанда, Иранда жәнс
Совет Одағында сақталуда. Сондықтан да 1956 жылы Шотландияда болған
халықаралық табиғатты қорғаудың V Бас ассамблеясының шешімі бойынша құлан
қорғауға жататын хайуанаттардың тізіміне енгізілген. Сондай-ақ, 1958 жылы
Тбилиенде болған Бүкіл-одақтық табиғатын қорғаукеңесінде де құлан сирек
кездесетін және аз зерттелген болғандықтан ол ұзақ жылдар бойы қорғауға
жататын хайуанаттардың қатарына жатқызылган. Сомымен, кұланды қорғаудың
және есірудің маңызы аса зор. Қазіргі уақытта өте сирек кездесетін кұлан
сияқты тамаша жануар қорғауға алынып отыр. Сондықтан да Барсакелмес қорығы
құланды қорғауға, есіруге үлкен көңіл бөліп келеді.
Құланды зерттеудің де ғылымы қажеттігі туып отыр. Қазірде қорықта
құлан саны едәуір. Енді осы тұяқты аңның біразын құрылыққа, бұрынғы
мекендеген жерлеріне жерсіндіру мәселесін ойластыру қажет. Себебі, Арал
теңізі денгейінің жылдан-жылға төмендеуіне байланысты Барсакелмес аралында
жабайы аңдардың азық қоры азая түсуде. Қорықтағы есімдіктер қоры бағылып
жатқан қарақұйрық, ақбөкен және құландарға қыс айларында жетпеуге айналды.
Сонымен қатар теңіз суының азаюына байланысты жылдан-жылға оның тұздылығы
артып келеді, бұл әсіресе құландар үшін өте қауіпті.
Қорықта құландар мекендейтін аймақтан қара құйрықты да кездестіруге
болады. 1930 жылы қорыққа тоғыз қарақұйрық жіберілген болатын. Олар
жерсініп, есіп-өніп көбейді. 1976 жылы оның қорықтағы саны 350—370-тей
болды. Сөйтіп, қазіргі уақытта өте сирек кездесетін қаракұйрық сияқты
тамаша шел хайуанаты адам қамкорлығына алынып отыр. Бұл хайуанат
көбінесе ашық далалы, шөлді жерлердің адыр-қырлы төбешіктерінде тіршілік
етеді. Қорықта ол, әсіресе құмды сексеуілдің арасында мекендейді.
Шөл-шөлейтті аймақта тіршілік етуге бейімделген қарақұйрық қырыққа жуық
өсімдік түрімен қоректенеді. Ол, әсіресе, жусан, күйреуін, бұйырғын
сияқты ащы шөптерді сүйсіне жейді. Әдетте, ашық далада қара құйрықтар
екіден-бестен топтасып жүреді. Жабайы тұяқты ақдардың (ақбекеннен)
басқаларына қарағанда қарақұйрық өте өсімтал келеді. Ешкілерінің басым
көпшілігі көбіне егіз туады. Кең-байтақ республикамыздың шөл және
шөлейт аймақтарында ертеде қарақұйрық сонша көп болғанымен, қазір өте
азайып кетті. Ендігі міндет — Қазақстанда кездесетін бұл хайуанаттын
бар қорын сақтап қалу және келешекте оны өсіру мәсслесін қарастыру болып
отыр. Сондықтан Барсакелмес қорығында құлан сияқты қара кұпрықты да
зерттеудің практикалық маңызы зор. Бұл аңдарды өсіріп, көбейтіп, келешекте
оларды бұрынғы таралған мекеніне жіберуді онластыру керек. Ол үшін жаңа
қорықтар, заказниктер және жартылай еркіне жіберіп өсірстін питомниктер
ұйымдастырып, оларды қаракұйрық мекендейтін жерлерге орналастырған
жөн. Осы орайда Барсакелмес мемлекеттік қорығында қаракұйрықты өсіретін
арнаулы питомиктер ұйымдастыру керек. Міне, сонда ғана бұл пайдалы
хайуанатты қорғап қалуға әбден мүмкіншілік туары сөзсіз. Оны біздін
елімізде жүргізілген тәжірибе жұмысы көрсетіп отыр. Мәселен, 1960 жылы
Азербайжан ССР-інде ондаған ғана қаракұйрық сақталса, қазір қорық
ұйымдастырып, қорғауға алу нәтижесінде қарақұйрықтың саны екі-үш мыңнан
асып кетті. Сонымен қатар, жергілікті тұрғындар арасында қаракұйрықтың
пайдасын түсіндіру жұмысын жүргізген жөн. Қарақұйрық еті мен терісі пайдалы
аң екені мәлім. Бұл хайуанатты сансыз және рұқсатсыз аулайтын
браконьерлерге қатаң шара қолдану керек. Қазіргі кезде бір қарақұйрықты
заңсыз атып алғаны үшін бракоиьерден 500 сом өндіріп алынады.
Қарақұйрық келешекте шөл-шөлейтті аймақтарды кеңінен игерген кезде
сол жерлерде құрылатын аңшылық шаруашылықтарында өсіруге қолайлы негізгі
аңның біріне жатады. Өйткені, олар өте өсімтал да, ауа райына
төзімділігімен тиімді де пайдалы хайуанат. Сондықтан шөл даланың сәні —
қарақұйрықты мәпелеп күтіп, жан-жақты қамқорлық жасау Барсакелмес қорығы
қызметкерлерінің абзал борышы. Қорықтың территормясында құлан,
қаракұнрықтан басқа дала аруы ақ бекен де таралған. Алғашқыда бұл қорық
ақбөкенді қорғау үшін кұрылған кезде ақбөкеннің саны өте аз болатын.
Сондықтан шөл хайуанатының осы бір ғажап түрін жоғалып кетуден сақтап қалу
керек болды. Акбөкен біздің дәуірімізге дейін сақталып келе жатқан өте
ертеде тіршілік еткен сүт қоректілердің бірі. Сонымсн қатар, оның маңызы
бар. Сол себепті ақбөкендер кезінде қорғауға алынып, аулауға толық тыйым
салды.
Қорыққа ақбөкенді әкеліп жерсіндіргенге деп мұнда оның небары төрт-
бес ешкісі бар болатын. Қорық қурылғаннан кейін бұл жерге акбөкеннің
алты текесі мен ешкісі жіберілді. Олар оңай жерсінің тез көбейді. Ақбөкен
өте өсімтал келеді. Көбінесе, егіз лақ туады, лақтар екі айлығында өз
бетімен жайылады. Ақбөкеннің тез көбеюі, өсімталдығының екінші себебі — жас
шыбыштары бір жасында-ақ алғашқы лағын туады. Олардың қысыр қалуы сирек
кездесетін құбылыс. Қорыққа жерсіндірудің ондағыдай болуы ақбөкеннің осы
биологиясынан басқа да өзгешеліктерін зерттеуге мүмкіндік берді.
Ақбөкенніқ тіршілік жағдайын толық зерттеу арқылы құрылықта таралған
осы аңның биолоғиясына жете білуге жағдай жасады.
Жоғарыдағы ақбөкемдер, әсіресе, 1951 жылдан бастап тез өсе
бастады. Егер 1951 жылы 350 ақбөкен болса, 1959 жылы 3400-ге жетті.
Содан кейін ақбөкендерді еліміздегі хайуанаттар парктерінде ұстау үшін
тірілей аулаудың және бұл тұяқты аңдардың біразын етіне бола әуесқойлық
жолмен атудың салдарынан олардың сады төмендеп кетті. Сондай-ақ қар қалың
түсіп, қатты қыс болған жылдарда ақбөкендердің біразы қырылып қалды.
Қорықта ақбөкендердің саны көбейген сайын және басқа аңдардың, үй
жануарларының бұл жерлерді жайылым ретінде пайдалануы салдарынан өсімдіктер
сиреп, азық қоры азая бастады. Сондықтан да ақбөкеннің санын сәл азайту
үшін оны 1959 жылдан бастап лицензия (руқсат қағаз) бойынша аулау
ұсынылды.— Төрт (1960—1964) жылда бір мықдай ақбөкен ауланып, дәмді
еттерісі, мүйізі дайындалды. 1965 жылы қорықта 700—800 ақбөкен мекендеді.
Содан сон, ол қайтадан көбейе бастады. 1976 жылы корықта 1500-ден ақбөкен
кездесті. Мұнда бұл хайуанат үйір-үйір болып, көбінесе сазды-шелді жерлерде
мекендейді. Бірынғай шөлге төзімді, өзі жүйрік, сағатына 60—70 километр
жылдамдыкпен ұзақ жүгіре алады. Акбөкен өсімдіктердің жүзден аса түрімен
көректенеді. Әсіресе, изен, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.