Конституциялық құқықтың негіздері
1. Шет елдердің конституциялық құқығы ғылым және оқу пәні ретінде
2. Конституциялық құқықтың пәні. Конституциялық құқықтық қатынастар, олардың субъектілері
3. Шет елдердің конституциялық құқығының қайнар көздері, олардың түрлері мен ерекшеліктері
КОНСТИТУЦИЯЛЬІҚ ҚҰҚЬІҚ – ЗАҢНЫҢ НЕГІЗГІ САЛАСЫ
Әрқашан да конституциялық құкық заң салаларының негізгі бір тармағы ретінде ерекше мәртебеге ие. Өйткені, конституция-лық құқык негізгі заң нормаларының өте маңызды белгілерін, атап айтқанда, адам мен азаматтардың занды мәртебесін, мем-лекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен саяси құрылымдық жүйесін және өзін-өзі басқарушы органдарды, сондай-ақбелгілі бір еддің тұтас құрылысын аныктайды.
Конституциялық құқықты заң салаларының басқа тармақтарынан бөліп көрсететін әдіс — құқықтық реттеу әдісі. Ол саяси тәртіптердің мәні мен сипатын тереңірек түсінуге жол ашады.
Конституциялық құқықтың институтгары. Белгілі бір мемлекеттің негізгі қоғамдық карым - қатынасын құрайтын субъектілер сол елдің конституциясы арқылы айқындалады (мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес карым-қатынастың негізгі субъектілеріне: Қазақстан Республикасының азаматтары, Парламент, Үкімет, Президент, т.б. жатады).
Конституциялық құқық нормалары. Бұл ең алдымен мемлекеттің өзі үшін және қарым-қатынастың негізгі субъектілеріне арналып мемлекет тарапынан бекітілген (жалпыға міндетті) қағида-ережелері
Конституциялық құқық субъектілері. Конституциялық құкұқ субъектілері екі негізгі топқа белінеді:
— қогамның құқықты мүшесі;
- қоғамдық құрылымдар
Қоғамның құқықты мүшелеріне: азаматтар, шетелдіктер, сайлаушылар, лауазым иелері, депутаттар және т.б. жатады.
Қоғамдық құрылымды тұтасымен алғанда: мемлекет, мемлекеттік органдар мен өзін-өзі басқару органдары, ұйымдық-құқықтық сипаттағы әр түрлі азаматтық бірлестіктер, т.б. құрайды.
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Конституциялық құқықтың негіздеріне:
— құқықтық нормативтік актілер;
— соттық преценденттер;
— құқықтық дағдылар;
— халықаралық және мемлекетаралық келісімдер жатады.
Кұқықтық нормативтік актілер өз кезегінде: заңдарга, атқарушы өкіметтің нормативтік актілеріне, сот органдары мен конституциялық бақылау (қадағалау) органдарының нормативтік актілеріне, парламент регламенттеріне, жергілікті өзін-өзі басқарушы актілерге бөлінеді.
Заңдар өз аддына: негізгі (конституция), конституциялық, органикалық және әдеттегі болып бөлінеді.
Конституция, яғни, мемлекеттің негізгі заңы өз кезегінде:
— адамдар мен азаматтардың құқық мәртебесін;
— басқару нысаны мен мемлекеггің кұрылым түрін;
— саяси жүйесін;
— конституциялық органдарды ұйымдастыру мен қызметі принциптерін;
— қоғамдық қарым - қатынастардың ең маңыздыларын реттейді.
2. Конституциялық құқықтың пәні. Конституциялық құқықтық қатынастар, олардың субъектілері
3. Шет елдердің конституциялық құқығының қайнар көздері, олардың түрлері мен ерекшеліктері
КОНСТИТУЦИЯЛЬІҚ ҚҰҚЬІҚ – ЗАҢНЫҢ НЕГІЗГІ САЛАСЫ
Әрқашан да конституциялық құкық заң салаларының негізгі бір тармағы ретінде ерекше мәртебеге ие. Өйткені, конституция-лық құқык негізгі заң нормаларының өте маңызды белгілерін, атап айтқанда, адам мен азаматтардың занды мәртебесін, мем-лекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен саяси құрылымдық жүйесін және өзін-өзі басқарушы органдарды, сондай-ақбелгілі бір еддің тұтас құрылысын аныктайды.
Конституциялық құқықты заң салаларының басқа тармақтарынан бөліп көрсететін әдіс — құқықтық реттеу әдісі. Ол саяси тәртіптердің мәні мен сипатын тереңірек түсінуге жол ашады.
Конституциялық құқықтың институтгары. Белгілі бір мемлекеттің негізгі қоғамдық карым - қатынасын құрайтын субъектілер сол елдің конституциясы арқылы айқындалады (мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес карым-қатынастың негізгі субъектілеріне: Қазақстан Республикасының азаматтары, Парламент, Үкімет, Президент, т.б. жатады).
Конституциялық құқық нормалары. Бұл ең алдымен мемлекеттің өзі үшін және қарым-қатынастың негізгі субъектілеріне арналып мемлекет тарапынан бекітілген (жалпыға міндетті) қағида-ережелері
Конституциялық құқық субъектілері. Конституциялық құкұқ субъектілері екі негізгі топқа белінеді:
— қогамның құқықты мүшесі;
- қоғамдық құрылымдар
Қоғамның құқықты мүшелеріне: азаматтар, шетелдіктер, сайлаушылар, лауазым иелері, депутаттар және т.б. жатады.
Қоғамдық құрылымды тұтасымен алғанда: мемлекет, мемлекеттік органдар мен өзін-өзі басқару органдары, ұйымдық-құқықтық сипаттағы әр түрлі азаматтық бірлестіктер, т.б. құрайды.
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Конституциялық құқықтың негіздеріне:
— құқықтық нормативтік актілер;
— соттық преценденттер;
— құқықтық дағдылар;
— халықаралық және мемлекетаралық келісімдер жатады.
Кұқықтық нормативтік актілер өз кезегінде: заңдарга, атқарушы өкіметтің нормативтік актілеріне, сот органдары мен конституциялық бақылау (қадағалау) органдарының нормативтік актілеріне, парламент регламенттеріне, жергілікті өзін-өзі басқарушы актілерге бөлінеді.
Заңдар өз аддына: негізгі (конституция), конституциялық, органикалық және әдеттегі болып бөлінеді.
Конституция, яғни, мемлекеттің негізгі заңы өз кезегінде:
— адамдар мен азаматтардың құқық мәртебесін;
— басқару нысаны мен мемлекеггің кұрылым түрін;
— саяси жүйесін;
— конституциялық органдарды ұйымдастыру мен қызметі принциптерін;
— қоғамдық қарым - қатынастардың ең маңыздыларын реттейді.
1-тақырып: Шет елдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және
жүйесі
1. Шет елдердің конституциялық құқығы ғылым және оқу пәні ретінде
2. Конституциялық құқықтың пәні. Конституциялық құқықтық қатынастар,
олардың субъектілері
3. Шет елдердің конституциялық құқығының қайнар көздері, олардың түрлері
мен ерекшеліктері
КОНСТИТУЦИЯЛЬІҚ ҚҰҚЬІҚ – ЗАҢНЫҢ НЕГІЗГІ САЛАСЫ
Әрқашан да конституциялық құкық заң салаларының негізгі бір тармағы
ретінде ерекше мәртебеге ие. Өйткені, конституция-лық құқык негізгі заң
нормаларының өте маңызды белгілерін, атап айтқанда, адам мен азаматтардың
занды мәртебесін, мем-лекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен саяси
құрылымдық жүйесін және өзін-өзі басқарушы органдарды, сондай-ақбелгілі бір
еддің тұтас құрылысын аныктайды.
Конституциялық құқықты заң салаларының басқа тармақтарынан бөліп
көрсететін әдіс — құқықтық реттеу әдісі. Ол саяси тәртіптердің мәні мен
сипатын тереңірек түсінуге жол ашады.
Конституциялық құқықтың институтгары. Белгілі бір мемлекеттің негізгі
қоғамдық карым - қатынасын құрайтын субъектілер сол елдің конституциясы
арқылы айқындалады (мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
карым-қатынастың негізгі субъектілеріне: Қазақстан Республикасының
азаматтары, Парламент, Үкімет, Президент, т.б. жатады).
Конституциялық құқық нормалары. Бұл ең алдымен мемлекеттің өзі үшін
және қарым-қатынастың негізгі субъектілеріне арналып мемлекет тарапынан
бекітілген (жалпыға міндетті) қағида-ережелері
Конституциялық құқық субъектілері. Конституциялық құкұқ субъектілері екі
негізгі топқа белінеді:
— қогамның құқықты мүшесі;
- қоғамдық құрылымдар
Қоғамның құқықты мүшелеріне: азаматтар, шетелдіктер, сайлаушылар,
лауазым иелері, депутаттар және т.б. жатады.
Қоғамдық құрылымды тұтасымен алғанда: мемлекет, мемлекеттік органдар
мен өзін-өзі басқару органдары, ұйымдық-құқықтық сипаттағы әр түрлі
азаматтық бірлестіктер, т.б. құрайды.
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Конституциялық құқықтың негіздеріне:
1. құқықтық нормативтік актілер;
2. соттық преценденттер;
1. құқықтық дағдылар;
1. халықаралық және мемлекетаралық келісімдер жатады.
Кұқықтық нормативтік актілер өз кезегінде: заңдарга, атқарушы өкіметтің
нормативтік актілеріне, сот органдары мен конституциялық бақылау
(қадағалау) органдарының нормативтік актілеріне, парламент регламенттеріне,
жергілікті өзін-өзі басқарушы актілерге бөлінеді.
Заңдар өз аддына: негізгі (конституция), конституциялық, органикалық
және әдеттегі болып бөлінеді.
Конституция, яғни, мемлекеттің негізгі заңы өз кезегінде:
1. адамдар мен азаматтардың құқық мәртебесін;
2. басқару нысаны мен мемлекеггің кұрылым түрін;
3. саяси жүйесін;
4. конституциялық органдарды ұйымдастыру мен қызметі принциптерін;
5. қоғамдық қарым - қатынастардың ең маңыздыларын реттейді.
Конституциялық заңдар. Қазіргі дәуірдегі әр түрлі елдердің
конституциясына көз жүгірткенімізде олардың алуан түрлі сипатта әрі әр
түрлі мәнде екеніне көз жеткіземіз. Мысалы, Ресей Федерациясы
Конституциясының 108-бабы бойьшша бұл елдегі федеральдық конституциялық
зандар конституцияда белгілен тәртіп бойынша қабылданады. Бұл федеральдық
конституииялық зандар Федерация Кеңесі мүшелерінің жалпы санының төрттен үш
белігінен кем емес және Мемлекеттік Дума депутаттарының жалпы санының үштен
екі бөлігінен кем емес дауыс берілгеңде ғана қабылданады. Қабылданған
зандар, Конституцияның 4 - бабына сәйкес, бүкіл Ресей Федерациясы
территориясында ең жоғарғы (үстінен қараушылык) күшке ие болады. Ал, Қырғыз
республикасында Жоғарғы Кеңес (Парламент) депутаттарының жалпы санының
үштен екісінен кем емес дауыс бергенде конституциялық заңдар қабылданады.
Жай зандар, Қырғызстан Республикасы Конституциясының 66-бабына сәйкес,
депутаттардың басым көпшілігі дауыс берсе қабылдана береді. Біздің
республикамызда да осы түрде заң қабылдау рәсімі өткізіледі.
Конституциялық не органикалық зандар қолданбаған жағдайда қодданылады.
Мысалы, Өзбекстан Республикасының, Эстон Республикасының және т.б. елдердің
заң шығарушылық тәжірибесінде Конституция бойынша тек жай заңдар шығару
қалыптасқан.
Кейбір елдердің нормативтік құқықтық актілері парламент кызметін
уақытша атқарып, заң күшіне ие болады. Мысалы, Кубаның Мемлекеттік Кеңесі
декреттері, Въетнам Ұлттық жиналысы, Испания өкіметінін заң шығару
актілері, сол сияқты біздің елімізде де Президент, Конституцияда
қарастырылғандай, заң күшіне ие жарлықгар мен зандар жариялай алады.
Атқарушы өкіметтің иормативтік актілеріне мемлекет басшысының
Жарлықтары мен шешімдері және т.б. кұжаттары, өкімет пен оның
ведомстволарының бұйрықтары мен декреттері, т.б. жатады.
Парламент палаталары регламенті негізінен олардың қызмет тәртібін ішкі
құрылыс жүйелерін, депутатгардың ахлақтық(эта-калық) ережелерін, т.б.
анықтайды.
Өзін-өзі басқару органдарының актілері көпшілік аддынан билікті жүзеге
асыруға байланысты коғамдық қарым - қатынасты жиі реттеп отырады.
Көп елдерде конституциялық құқық негізі ретінде құқықтық дағдылар (әдет-
ғұрып) алынады. Бірақ, бұлардың бәрі мемлекет тарапынан санкцияланып,
жалпыға міңдетті ережелерге айналуы тиіс (мысалы, Англия мен Индияда
өкіметгік жүйені түзуде конститудиялық келісімдер, т.б. жасалады).
Ал, 1995 жылы күшіне енген Қазакстан Республикасының Ата Заңында (4-
бап, 4-тармақ): "Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика
заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша, оны қолдану үшін
зан шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданыдады" -
делінген. Сөйтіп, бекітілген халықаралық шарттар республика заңдарынан
басым келеді.
Франция Республикасының 1958 жылғы Конституциясы бойынша да: "Шарттар
мен келісімдер өзіне лайықты бекітілгеннен немесе қуатталғаннан кейін, екі
жақ ол шарт не келісімді колданатын жағдайда, жарияланған кезден бастап
ішкі заңдардан гөрі басымдық күшке ие болады" (55-бап).
ШЕТЕЛДЕРДІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ ОҚУ ПӘНІ РЕТІНДЕ
Оқу пәні ретінде шетелдердің конституциялық құқығы Қазақстандағы барлық
заң институтгарында оқытылады.
Бұрын, кеңес өкіметі тұсында, жоғары заң оқу орындарында жеке пән
ретінде "Буржуазиялық және өркендеп дамыған елдердің мемлекеттік кұқығы"
және "Шетелдік социалистік елдердің мемлекеттік құқығы" деп арнайы бөлек
оқытылды. Алайда, соңғы жылдардағы тарихи өзгерістер бұл пәндердің,
теориялық тұрғыдан да, тәжірибелік тұрғыдан да, мәнін жойды.
Біз бұл оқулықта таяу және алыс шетелдердін конституциялық құкықтарын
жаңа көзқараспен қарап, тұжырымдар жасаймыз. Өйткені, дамыған еркениетті
елдердің конституциялық құқықтарымен қатар, Қазақстан Республикасына ұқсас
елдердің мемлекеттік құрылымдарын білудің де пайдадан басқа зияны жоқ. Оның
үстіне, бұл еддермен қарым - қатынастарымыз күн санап арта түсуде, осыған
орай олардың конституциялық зандарын білу елдің зиялылығымызды білдіреді.
Біз бұл оқулықта шетелдердің конституциялық құқықтарын өз республикамыздың
конституциялық құкығымен салыстыра қараймыз. Ондағы мақсатымыз
Республикамызда құқықтық -демократиялық мемлекет орнықтыру барысына қажет
көптеген пайдалы мәселелердің басын ашу.
2-тақырып: Конституция ұғымы
1. Конституцияның түсінігі және мәні. Олардың түрлері: жазылған
және жазылмаған, тұрақты және уақытша
2.Шет елдердегі конституцияларды қабылдау тәртіптері
КОНСТИТУЦИЯ ҰҒЫМЫ
Қазіргі кездегі кептеген мемлекеттердің, Конституциясы сол елдердің
негізгі саяси-құқықтық құжаты әрі нормативтік құқықтық ережелерінің өзара
қабысқан жиынтығы саналып, ең жоғары заң күшіне ие болады. Соңдай-ақ, бұл
заңдар қоғамдық қарым-қатынастарды, саяси жүйелер мен саяси режимдерді
негізге ала отырып, мемлекеттік және өзін-өзі басқару органдарын
институттаңдыру принциптерін көздейді.
Мемлекеттік құкықтық әдебиеттерді зерттеу барысыңда мына елдердің: АҚШ
(1787 ж.), Франция (1791 ж.) негізгі заңдары — мемлекетгік конституциялары
алғаш қабылданғандар қатарьна, ал кейінгі қабылданғандарына: Норвегия (1814
ж.), Бельгия (1831 ж.), Аргентина (1853 ж.), Люксембург (1868 ж.),
Швейцария (І874ж.) елдерінің конституциялары жатады. Екінші дүние жүзілік
соғыс алдында қабылданып, қазірге дейін күшін сақтаған конституцияларды
атасак, олар: Австралия, Мексика, Ли-ван, Ирландия, т.б. елдерге тән. Ал
енді, Азия, Африка, Латын Америкасы елдеріне келсек, олардың басым
көпшілігі дүние-жузілік колониальдық жүйенің күйреуінен кейін қабылданған
конституциялар.
Мемлекеттану ғылымы ұғымында конституция екі негізгі мағынада қаралады:
Әуелгісі — заңдық конституция (мемлекеттің негізгі заңы ретінде
бекітілген тәртіппен түзіліп, қабылданады) — сол елдің мемлекеттік сипатын,
саяси жүйесін, меммлекеттік және өзін-өзі басқару органдарының ұйымдасуы
негізі мен қызметін анықгай отырып, адамдар мен азаматтардың құқықтық
жайларын тәртіптеп береді. Былайша айтқаңда, зандық конституция белгілі бір
мемлекетгегі қоғамдық қарым-қатынас жүйелерін кағидалап тұжырымдайды.
Конституция уақытша және тұрақты болады. Уақытша конституция әдетте
белгілі бір мерзімге қабылданады. Мысалы, Тайланд Конституциясы 1959 жылы
тұрақты конституцияны кабыддағанға дейін күшінде болды. Көп елдердің
конституциясы тұрақты конституция болып табылады. Алайда, бул тұрактылық ол
конституцияға өзгертулер, толықтырулар енгізуге, тіпті қайта қарауға бөгет
бола алмайды.
Конституциялар демократиялық және авторитарлық депте белінеді.
Демократиялық конституциялар еліңдегі азаматтардың әр түрлі бірлестіктеріне
еркіндік пен тең құкықтар беруімен көзге түседі. Ал, авторитарлық
конституциялар негізінен азаматтардың саяси құқығы мен еркіндігін шектеп,
тіпті тыйым да салуымен ерекшеленеді.
КОНСТИТУЦИЯЛАРДЫ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ІШКІ ҚҰРЫЛЫСЫ
КОНСТИТУЦИЯЛАРДЫ ЖІКТЕУ
Біз Конституцияны төмендегіше жіктейміз:
1. қабылданған негізгі заңнын мәтіңдерін заңгерлердің дайындау тәсіліне
қарай;
1. конституцияны өзгерту (қайта қарау) реті бойьшша.
Қабылданған негізгі заңның мәтіндерін заңгердердің дайындау тәсілі
бойынша Конституция екі топқа бөлінеді:
— жазылған;
~ жазылмаған.
Жазылған конституция бірыңғай құжат турінде құрылады. Оған мысалы,
Германияның Негізгі заңы, Испания Конститу-циясы, Мексиканың саяси
Конституциясы, Ресей Федерация-сының Конституциясы, Қырғызстан Республикасы
Конститу-циясы кіреді. Жазылған конституция (ерекшелік сипаты) бірне-ше
мемлекеттік-кұқыктықактілердентұрад ы (Канада, Израиль, Сауд Арабиясы,
Швеция). Литва Республикасының 1992 жылғы Конституциясының 150-бабына
сәйкес, бүл Конституция құра-мына 1991 жылдың 11 акданындағы "Литва
мемлекеті жайлы конституциялык заң" және 1992 жылдың 8 маусымындағы "Литва
Республикасының постсоветтік Шығыс одағына қосылмауы туралы" конституциялық
акті кіреді.
Жазылмаған конституция тек Англия мен Жаңа Зеландияда ғана бар.
Дегенмен, жазылмаған конституция нормалары накты көптеген елдердің
мемлекеттік - құқықтық актілерінде де кездеседі.
Өзгерту (қайта қарау) реті бойынша да конституцияларды екі топқа:
бейімді және қатаң деп бөлеміз.
Бейімді Конституция өзі қабылданған, өзгертілген, толықтырылған жай
парламент заңдары іштегі принциппен өзгертіле береді.
Қатаң Конституция болса негізгі заңның өзіңце қарастырылған ерекше
тәсілмен езгертіледі.
3-тақырып: Шет елдердегi тұлғаның құқықтық жағдайының негiздерi
1 1.Тұлғаның құқықтық жағдайының түсiнiгi және оның құрылымы. Тұлғаның
құқықтық жағдайының модельдерi.
2 2.Тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарының жiктелуi.
3. Азаматтықтың жалпы және ерекше қағидалары. Шетелдерде азаматтықты алу
және тоқтатудың тәсiлдерi.
ҚҰҚЫҚ, БОСТАНДЫҚ, МІНДЕТТЕР
Жоғарыда атап өткеніміздей, констигуцияның маңызды ерек-шеліктерінің
бірі—адам мен азаматтардың құкыктық мәртебесін жариялауы болып табылады.
Біз көптеген еддердің конституцияларының мазмұнын салыстырмалы құқықтық
талдау әдісімен зерттеу нәтижесінде (Ресей, Болгария, ҚХР, ФРГ,
Түрікменстан, Бельгия елдері, Украина, Қырғызстан Республикасы, т.б.) жазба
конституциялардың бәрінде де, әдеттегідей, адам мен азамат құқығы, оның
бостандығы мен міндетгері белгіленіп, бекітіліп берілетініне көзімізді
жеткіздік.
Мәселенің шындығын айтар болсақ, Өзбекстан Республикасы
Конституциясының 25-бабында (1992 ж.): "Әркімнің бостандыққа құқы бар және
дербес құқыққа ие" - делінсе, 43-бабында: "Өзбекстан халқының тарихи,
рухани және мәдени мұраларын әрбір азамат корғап, сактауға міндетті"-
делінген. Пакистан Ис-лам Республикасы Конституциясының II бөлімінің 9-
тармағында (1956 ж.): "Моральдық немесе көпшіліктік тәртіпті сақтау
мақсатында заңда қарастырылған әрбір ақылға қонымды шектеулерді сақтай
отырып, барлық азамат бейбіт, карусыз топ-тасуға құқығы бар" - делінген.
Испанияның 1978 жылы қабылданған Конституииясының 15-бабында: "Әркімнің
өмір сүруге, физикалық және моральдық тұрғыдан тұтасты болуына құқы бар
және еш уакьпта да қинап, қорлауға, адамдық қасиетін таптайтын жазалауға
жол берілмейді. Тек соғыс кезіндегі ерекше жағдайда болмаса, әскери-
қылмыстық зандарда қарастырылған, өлім жазасынатыйым салынады".
Ресей Федерациясы Конституциясыньщ (1993 ж.) 25-бабын-да: "Сотгың
шешімінсіз немесе федеральдык заңда қарастырыл-ған жағдайлардан өзге кезде
ешкім біреудің үйіне, еркіне қарсы, басып кіруге құқы жоқ" - деп жазылса,
ал СловакияКонститу-циясында (1992 ж.): "Міндеттерді тек құқық пен
бостандық негізін сақтай отырып тек заң негізінде, тек соның шеңберінде
бекітуге болады" - делінген.
Дегенмен де, мынандай жәйтті де ескерте кеткеніміз жөн.
Конституцияларда адам мен азамат мәртебесі қүқығы арасында айырмашылық
белгілері де болады. Мұны ажырату қиынға соқпайды. Өйткені әрбір заң
шығарушы бұл үшін мәтінде конституция баптарына сәйкес түжырымдарды
пайдаланады. Мысалы, адам құқы мәртебесіне катысты: "Әрбір адам", "бөрі".
"бірде-бір адам" "ешкім", т.с.с, ал азамат мертебесі кұкына қатысты:
"азаматтың құқы бар", "азамат міндеггі", "азаматтарға кепілдік береді"
сияқты т.б. тұжырым, түсініктер пайдаланылады. Осында тағы бір нәрсені айту
маңызды. Мысалы, ФРГ, Испания, Мексика елдерінің негізгі заңдарында:
"азамат", "азаматтар"түсінігі орнына ұлтқа қатыстылығы: "неміс", "испан",
"мексикалық" деп көрсетіледі. Әлбетте, ұлтына сілтеме жасау, оның белгілі
бір мемлекетке саяси және құқыктык тиістілігін көрсетеді, яғни, әңгіме оның
азаматтығы жайлы болып отыр. Енді накты мысалдарға жүгінейік. ФРГ-нің
негізгі заңының(1949 ж.) 16-бабында: "... неміс азаматтығына ие
болғандардың бәрі немесе 1937 жыл-дың 31 желтоқсанына дейінгі Германия
империясы аумағыңда тұрғандардың барлығының шетелдегі жұбайы не
ұрпақтарының әрқайсысы, неміс ұлты ретінде басқа жерге күштеп жер
аударылған әрі босқын болып баспана тапқан неміс ұлтындағылардың бәрі,
неміс болып табылады", - деп жазылған. Испания (1978 ж.) Конституциясынын
12-бабында: "18 жасқа жеткен испандықтар кәмелетке толады" - десе, Марокко
корольдігі Конституциясының 5-бабында (1972 ж.): "барлык марокколықтар заң
алдында тең", - деп жазылған.
Конституциялық құқык, бостандық, міндеттер әдетте төмендегі негізгі үш
топка бірігеді:
Жеке (азаматтық) құқык, бостандық, міңцеттер (мысалы, жеке адам құқына қол
сұкпаушылық, хат-хабар қүпиялылығы, өз еркімен кеңіл білдіру бостандығы,
заңдарды сақтау міндеті, т.б.).
Саяси (мысалы, пассивті және активті сайлау құкы, жиналыс еркіндігі, отанды
корғау міндеті, т.б.).
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени (мысалы, еңбек ету құқы, кәсіп тандау
еркіндігі, шығармашылык еркіндігі, салық төлеу міндеті, табиғатгы қорғау,
т.б.).
АЗАМАТТЫҚ
Әрине, белгілі бір мемлекет азаматтығына тиістілігіне қарай әрбір адам
құқык, бостандық және міндет шеңберінде бағынышты болады.
Сөйтіп, азаматгық – адамның белгілі бір мемлекетке саяси және құқықтық
тиістілігін біддіреді. Сондықтан да мемлекет өз азаматына құқық пен
бостандық беріп, елден тыс жерлерде де оны қорғап, қамқорлық жасайды.
Азамат та өз кезегінде мемлекеттің барлық ережелерін сақтап, ондағы
қаралған зандарды мултіксіз орындайды.
Мысалы, Қырғыз Республикасы Конституциясының 13-бабына сәйкес, Қырғыз
Республикасына адамдардың тиістілігі және оның мәртебесі азаматтығымен
анықталады. Қырғыз Республикасының азаматтары Конституцияны, республика
заңын және басқалардың құқығын, бостандығын, абыройы мен ожданын сақтауға
міндетгі.
Қырғыз Республикасы азаматы болып танылғандардың, басқа мемлекеттің
азаматтығына тиістілігі танылмайды. Қырғыз Республикасының бірде бір
азаматын өз азаматтығынан айыруға және өз азаматтығын өзгерту құқына тыйым
салынады. Қырғыз Республикасы шеттегі өз азаматтарын қорғап, оларға
қамқорлық жасайды. Осы іспетті ережелер, басқаша түрда берілгенімен
Эстония, Болгария, Өзбекстан, Түркия, Польша және тағы басқа көптеген
елдердің конституцияларында да бекітіліп берілген.
Шетелдіктер деп, басқа бір белгілі мемлекеттің аумағында тұрғанымен,
бірақ ол елдің азаматтығын алмағандарды айтады. Сөйтіп, шетелдіктерге басқа
елдің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жатады.
"Кім өзінің азаматы боларын әрбір мемлекет өздерінің заңдарына сәйкес
анықгайды" деп жазылған. Сондықтан да әр түрлі мемлекеттердің азаматтық
жайлы заңдарында әр түрлі қарама-қайшылықтар (коллизия) кездесіп қалады,
Оны олар мемлекетаралық дәрежеде екі тарапты немесе көп тарапты келісімдер
жасау арқылы шешіп отыруға тырысады. Мысалы, қос азаматтықты болдырмау және
азаматтығы жоқ жайлы келісімдерді айтуға болады. Осы тұрғыдағы келісім
ретінде 1995 жылғы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы
халықаралық актілерді: "Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келетін
Қазақстан Республикасы аза~ матгарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасына
түрақты түру үшін келетін Ресей Федерациясы азаматтарына азаматтық алуды
жеңілдету жайлы", сондай-ақ "Ресей федерациясы аумағында тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасы азаматгарынын және Кдзақстан Республикасы аумағында
тұрақты тұратын Ресей Федерациясы азаматтарының құкықтық мәртебесі жайлы"
келісім-шарттарды атауға болады. Мұндай халықаралық-құқықтық актілер қос
азаматтықгық пайда болмауын алдын алады, сөйтіп Ресей мен Қазақстан
азаматтарына осы аталған екі аумақта тұрақты тұру жайларын нақты анықтап,
құқықтық мәртебе береді, өрі тіркеу барысында азаматтық алу тәртібін
жеңілдетеді. Ресей Федерациясымен жасалған бұл келісім Ресейге, т.б.
елдерге орыс тілді тұрғындардың жаппай қоныс аударуын тежейді. Әлбетте, бұл
саяси-экономикалық тұрғыдан алғанда ТМД республикаларындағы әлеуметтік
шиеленісті бәсенде-түде қолайлы жағдай туғызады.
Мысалы, тек 1995 жылдың 9 ай мерзімі аралыгында Козақстаннан тысқары
жаққа 251809 адам кетті. Мұның көпшілігі Қазақстанның Ресей Федерациясына
эмиграция жасады1.
Азаматтық аяу. Болса да, азаматтық "қан құқы" немесе "тек құқы (негіз
құкы)" принциптері негізіңде алынады. Мұнын алғашқысында туылған жеріне
карамай (мысалы, Эстония Респуб-ликаеы Конституциясыньщ 8-бабына сәйкес
әрбір бала, ата-анасының бірі Эстония азаматы больш табылса, туылғаннан соң
Эстония азаматы құқығына ие бола алады) ата-анасының азаматтығын алады, ал
екіншісіңде — ата-анасының азаматтығына қарамай, нәресте қайсы мемлекет
аумағында дүниеге келсе (мысалы, Мексика), сол елдің азаматы бола алады.
Туылу жеріне орай азамаггық алуды шет елдерде—фшиацш, ал шетелдіктерді
азаматтық алуды—натурализация. Бірақ соңғы жағдайда бірнеше шарттар
сақталуы тиіс. Кейбір еддерде натурализация жасалынатын азаматтардың құқық
шеңбері шектелуі де мүмкін. Мысалы, АҚШ Конституциясына сәйкес, осы елдің
Президентгіне АҚШ-та туылған азамат сайланады, ал сенатор болу үшін 7 не 9
жыл АҚШ азаматы болу талап етіледі (яғни, Палата өкілдігіне мүшелікке
немесе сенатор болып сайлану үшін АҚШ азаматгығы танылуы осы көрсетілген
мерзімнен кем болмауы тиіс).
Көп азаматтылықтың жиі кездесетін түрі қос азаматық (патризм), Бұл
жағдайда адам екі мемлекетгің азаматы болып есептеледі. Қос азаматтык,
мысалы Австрия, Мексика, Польша, Канада, Испанияда орын алған. Мысалы,
Испания Конститу-циясының 11-бабында: "Мемлекет Йспаниямен ерекше байла-
ныста болған не болып отырған Латын Америкасы немесе тағы баскд да еддермен
кос азаматтық беру жайлы келісім-шарт түзе алады. Бұл еддерде испандықгарды
өздерінің алғашісы азамат-тығын жоғалтпай-ак, тіпті бұл елдер өз азаматтары
деп санама-ганнын &зінде де, екі тарап келісілген негізде қол астына алула-
рына болады".
Литва Республикасы Конституциясының 12-бабында қарастырылған заң
бойынша кейбір жағдайларда адамдарға бір мезетте Литва Республикасының және
баска да мемлекеттің азаматы болуға жол беріледі.
Қазіргі кезде көптеген елдер қөп азаматгыққа әлі де теріс қарайды.
Өйткені, бұл азаматтардың бұл жағдайда саяси құқықтары мен бостандығы
шектеледі деп санайды. Қос азаматтық туралы пікір 1993 жылғы Қазақстан
Республикасы Конституциясында қарастырылғаны белгілі. Алайда, 1995 жылғы
Қазақстан Республикасы Конституциясында қос азаматтық шығарылып тасталды.
4-тақырып: Шет елдердегi қоғамдық (конституциялық) құрылыстың
конституциялық негiздерi
1. Шетелдердегi қоғамдық (конституциялық) құрылыстың конституциялық
негiздерiнің түсiнiгi. Шетелдердегi қоғамдық (конституциялық) құрылыстың
конституциялық негiздерi құрылысы.
2. Әлеуметтiк-экономикалық қатынастардың конституциялық негiздерi.
3. Саяси қатынастардың конституциялық негiздерi.
4.Рухани-мәдени қатынастардың конституциялық негiздерi
САЯСИ ПАРТИЯЛАР ЖАЙЛЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
Қазіргі кезде әлемдегі барлық елдерде екі мыңнан астам саяси партиялар
бар. Мысалы, Францияда — 10, Қытайда — 9, Да-нияда — 8, Италия мен
Норвегидда—7, Литвада 30-дай, Ресейде — 60-тан астам саяси мақсат-мүддені
көздейтін партиялар мен басқа да азаматтық бірлестіктер бар.
Мемлекеттерді жеке-жеке алып қарағанымызда олардың қоғамдық өміріне
қатысты саяси партиялардың рөлі мен орны әрқашан да біркелкі әрі бір
мағыналы еместігіне көзіміз жетеді. Осыған қарамастан демократиялық
елдердегі саяси партиялар мсмлекеттік билікті жүзеге асырудың ажырамас
эленентгеріне айналып, айтарлықтай еңбек етуде.
Әрине, саяси партиялар мысалы, Еуропада буржуазиялық революциямен
тікелей байланыста пайда болып, жүзеге асты. Нәтижесінде өкіддіктерін
сайлаумен жүзеге асыратын халықтық өкілдік, яғни, халық билігі жүйесі
қүрылды.
Бірте-бірте қоғамдық топтардың жіктеле түсуі, әлеуметтік қарама-
қайшылыктың шиеленісі, қоғам өмірінің саяси жағдайына калың көпшілікгің
белсенді қатысулары себепті партиялардың рөлі күшейе түсті. Саяси
қозғалыстарда жетекшілік орын иеленген олар, енді өз мақсатгарын, басты
мүдделерін ашық қоя бастады, яғни, парламенг пен үкімет қатарына өз
өкілдіктерін өткізу жолында кеп орынға ие болуға тырысып, мемлекетгік
органдар қызметіне белгілі бір саяси қысым жасауға ұмтылды. Міне, сондықтан
да саяси партиялардың басты мақсаты кәсіп-одақтардан, басқа да қоғамдық
бірлестіктерден осындай тұрғыда өзгешеленеді. Ал, кәсіподактар саяси емірге
араласуды басты мақсат тұтпайды.
Сөйтіп, саяси партия — азаматтардың қоғамдық бірлестіктерінің ерекше
түрі саналады әрі өздерінін құрылуының және қызметінің басты мақсаты етіп
мемлекеттік билікті жүзеге асыруды көздейді
ШЕТЕЛДЕРДЕ САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫ ИНСТИТУТТАНДЫРУ
Әлемдік тәжірибені талдау барысында саяси партиялардын құқықтық
негіздері дәрежесі олардың қызметі сапасында өте маңызды орын алатынына көз
жеткіздік.
Былайша айтқанда, әнгіме олардың занды институттануы жайында.
Конституциялық құкық теориясына сәйкес, саяси партияларды бұлай
институттандыру бір-бірімен өзара байланысты екі тәсілмен жүзеге асырылады:
—конституцияландыру (яғни, Констигуцияда олардың негізгі принциптері
мен мәртебесін жариялау);
заң шығаруды институттандыру (яғни, арнайы заңда немесе басқа да заң
шығарушылық актілерде саяси партиялардың құқықтық жағдайларын көрсету);
— Қазіргі дәуірде көптеген мемлекетгер өз конституцияларында өз
шамалары келгенше саяси партиялардың мәртебесін институттандырады. Бұл
қатардан тек қана АҚШ шығарып тастауға болады. Өйткені, бұл елде саяси
партияларға қатысты ережелер тек штаттар конституциясыңда ғана бар. Ал, АҚШ
Конституциясының өзіңдегі ережелерден де, кейіннен қосылған 26 түзетулерден
де бұл жайлы арнайы сөз жоқ.
Енді шетелдердегі саяси партиялардың мәртебесін конституцияландыру
жайлы біраз нақты да айқын үлгілерді келтіре кетейік.
Болгария Республикасы Конституциясына сәйкес:
2. партия азаматтардың саяси еркін қалыптастырып, ашық көрсетуге
жәрдемдеседі;
3. бірде-бір жеке партая немесе идеология мемлекеттік тұрғыда жарияланып
немесе бекітілмейді;
—саяси партиялардың ұйымдасу тәртібі мен токгатылуы және олардың қызмет
шарттары заңмен реттеледі;
— нәсілдік, тектік немесе сенім-нанымдары негізінде, сондай-ақ
мемлекеттік билікті күшпен тартып алу мақсатын көздесек бірде-бір саяси
партия — партия болып кұрыла алмайлы.
ФРГ-ның Негізгі заңы партия халықтық саяси еркін қалыптастыруға
қатысады деп жазады. Елдегі демократиялық құрылыстың негізіне нұқсан
келтіретін немесе нұқсан келтіруі немесе оны жоюы мүмкін, яки болмаса, ФРГ-
ның өмір сүруіне кауіп туғызатын партиялардың кызмет етуіне тыйым салынады.
Италия Конституциясы азаматтарға ұлттық (мемлекеттік) саясатты
айқындауда демократиялық жолмен жәрдемдесетін партияға ерікті түрде
бірігулеріне кұқық береді.
Ал, Франция Конституциясы бойынша саяси партиялар дауыс беру арқылы
тұрғындардың өз еріктерімен көңіл білдірулеріне жәрдемдеседі, өз қызметін
ұлттық тәуелсіздік пен демократияның принциптерін құрметтей отырып ерікті
түрде құрады.
Испания Конституциясы партиялардың саяси плюрализм принциптерін сақтай
отырып, халыктық пікірдің қалыптасуы мен әрі оны білдіруде бәсекеге
түсулерін қарастырады.
Бұл партиялардын, ұйымдастырылуы мен қызметі конституция мен зандар
шегінде ерікті болып, ал ішкі қүрылысы мен қызметі демократиялык
принциптерге бағынуы тиіс.
Шетелдердің тәжірибесіне көз салғанымызда, оңдағы конституциялық
принииптер (ережелер) осы күнгі зандарда өз дамуын көрсетіп отыр. Олар:
саяси партиялар мен ұйымдар жөнінде саяси партиялардың ұйымдастырылуы мен
қызметі мәселелеріне арналған арнайы зандар мен тағы да басқа мемлекеттік-
құқықтық актілер.
Саяси партиялардын құқықтық жағдайларын заңды институттандыруда
төмендегі ең маңызды мемлекеттік мәселелер реттеуге жатады:
— саяси партияның атауын анықтау;
—партия кызметінің ұйымдастырылуы мен тоқтатылуы және оның өзін-өзі
таратуы шарттары мен тәртібі;
партияның идеологиялық және бағдарламаіык кұжаттарына, сондай-ақ оның
ұйымдастыру курылымы мен кызметінін тәсілдеріне койылатын талаптар;
қаржылану көздері (партия қызметінің материалдық қамтамасыз етілуі);
3. өкіметпен өзара қарым-катынасы;
—сайлауға, сондай-ақ өкілетті органдардың қызметіне катысуы міндеттеледі.
Әрине, бұл келтірілген мәселелер тізімі кейбір елдерде онан да кенірек
анықталып, дәйектелген болуы мүмкін. Сондықган да, олармен тереңірек
таныстыру үшін кейбір шетелдердің нақты зандық актілерімен таныстырып
әтейік.
Мысалы, ФРГ-ның (1967 ж.) партиялар жайлы заңында партиялар
азаматтардың бірлестігін көрсете отырып, бұл партиялар тұтас барлық ел
келеміндегі не болмаса бөлек бір аумақтағы халықтын саяси еркінің
қалыптасуына әсер етіп әрі Бундестаг немесе Ландтагтағы халық өкілдігіне
жәрдемдесу ниетінде болатыны айтылған.
Саяси партиялар мен ұйымдар жайлы басқа елдерде көптеген (мысалы,
Австрия, Италия, Грузия, Испания, Молдова Республикасы, Португалия,
Финляндия, т.б.) заңдар қабылдаған. Мәселен, Мексика Құрама Штаттары (1976
ж.) саяси ұйымдар мен сайлау жүйесі хақында федеральдық заң қабылдап, онда
азаматтарға саяси партиялар мен саяси ассоциацияларға бірігу еріктілігіне
кепілдік береді. Мұнда саяси партиялар саяси ұйымдардың негізгі түрі болып
табылады. Мексиканың саяси партияларының заңға лайықты принциптер
декларациясы, іс-әрекеттері бағдарламасы және жарғысы болуы міндетгі.
Декларацияда мынандай басты міндеттемелері: конституцияны және соған
сай қабылданған заңдар мен тағы да басқа қабылданған мемлекеттік-құқықтык
актілерді сақтау; халықаралық ұйымдар мен шетелдік мекемелердің немесе
саясн партиялардың тәуелділігіне түспеу; өз бағдарламасын бейбіт құралдар
арқылы және демократиялық жолдармен жүзеге асыру. Сондай-ақ, Декларацияда
партияның идеологиялық бағыты жан-жақты ашылып көрсетілуі тиіс.
5- тақырып: Шет елдердегі сайлау құқығы және сайлау жүйелері және
референдум
1. Сайлау құқығының түсінігі мен қағидалары.
2.Шетелдердегi сайлау жүйелерi.
3. Мажоритарлы және пропорционалды (бара-бар өкiлдiк) сайлау
жүйелерi,олардың түрлерi. Шетелдердегi сайлау процесi (түсiнiгi және
негiзгi сатылары).
4. Референдум және шетелдердегi заң шығару бастамашылдығы
САЙЛАУДЫҢ МӘНІ
Демократиялық мемлекеттін маңызды белгісі оның азаматтарының лауазымды
адамдар мен мемлекеттік билік органдарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын сайлауға еркін дауыс беру арқылы қатысуы болып табылады.
Мысалы, Ресей Федерацнясы Конституциясының 3-бабына сәйкес референдум мен
еркін сайлаулар халық билігінің жоғары көрінісі болып са-налады. Эстония
Республикасы Конституциясының 56-бабын-да бұл елдегі жоғарғы мемлекеттік
билікті халықтың өзі дауыс беруге құқылы азаматтары арқылы:
1) МемлекеттІк жиналысқа сайлау жолымен;
2) Рефереңцум жолымен (жалпыхалықгықдауыс беру) жүзеге
асыратыны жазылған.
Өзбекстан Республикасы Конституциясының 10-бабында: "Өзбекстан халқы
атынан тек Ұлы Мәжіліс пен Республика Президенті ғана сөйлей алады", — деп
жазылған.
Көп елдердің саяси өмірінде сайлау рөлі мен мағьшасы бірдей еместігі
тағы белгілі.
Мысалы, жалпыұлттық (жалпы федеральдық), аймактық, жергілікті сайлаулар
өткізіледі.
Сайлаудың төте және төте емес (жанамалы) түрлері болады.
Төте сайлауда сайлаушылар кандидаттар үшін тең кұқықта, тікелей дауыс
беруге қатысады.
Төте емес сайлауда (жанама сайлау деп те аталады) сайлаушылар белгілі
бір кандидатгарға дауыс бермейді, тек оны іріктеушілерге дауыс береді,
мысалы, АКШ президентіне, Финляндия президентіне, Эстония президентіне (бұл
жағдайда президентті іріктеушілер коллегиясы мемлекеттік жиналыс
мүшелерінен, яғни, Парламент және барлық жергілікті өзін-өзі басқару кеңе-
сінің өкілдерінен түрады. Бү-лардын бәрі де Эстония Республикасының
азаматгары болуы тиіс).
САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ
Қазіргі заманғы мемлекеттердің бәрінде де сайлау құқығы конституциялар
бойынша, негізінен, институтгандырылған. Сөйтіп, мысалы, Ресей
Федерациясының Конститувддсы бойынша Ресей Федерациясыньщ азаматтары
мемлекетгік басқару органдарына және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына сайлауға және сайлануға құқықты. Бұл елде мемлекет басшысы оның
өз азаматтарының жалпыға бірдей және тікелей сайлау құқығы негізінде дауыс
беруі арқылы сайланады.
ФРГ-ның да Негізгі заңында мемлекетгік биліктің халық тарапынан, сайлау
және оған дауыс беру арқылы жүзеге асырылатыны жазылған. Португалия
парламенті (Ассамблея) елдің конституциясына сай жалпыға бірдей, тең өрі
төте сайлауларда жасырын дауыс беру арқылы құралады.
Ал, Түркия Республикасының Конституциясына сәйкес сол елдің азаматтары
занда көрсетілген шарттарға лайықты сайлауға, сайлануға және жалпыхалықтық
референдумдарға катысуға құқылы. Сайлаулар мен жалпыхалықтық референдумдар
еркін, тең, жасырын, бірсатылы, жалпыға бірдей болады. Дауыстарды есептеу
мен есепке алу ашық түрде әрі басшылар мен сот бақылауындаөткізіледі. 21
жасқатолған әрбір түрі азаматы сайлауға және жалпыхалықтық референдумдарға
қатысуға құқылы.
Литва Республикасы Конституциясының 34-бабына орай, әрбір Литва
азаматтары сайлау болатын күні 18 жасқатолса, сайлау құқығына ие. Сайлану
құкығы Литва Республикасының Конституциясында және сайлау туралы жалпы
зандарда бекітіледі. Сайлауға сот қабілетсіз деп танылған азаматтар
қатыспайды.
Конституциялық ережелер өзі тән мемлекеттердің ағымдағы зандарымен
дамып отырады. Мысалы, соғыстан кейінгі Германияның тарихында жалпыға
бірдей тікелей жасырын сайлау жүргізу туралы заң әуелі (І867 жылғы 17
көкек) Солтүстік Германдык Одақгық сайлау заңында, кейін (1869 жылғы 31
мамыр.
Рейхстагқа сайлау туралы Занымен (1871 жылғы 16 көкек) Гер-мания
империясының сайлау туралы заңында қарастырылған. ФРГ-ның қазіргі күшіндегі
Негізгі заңында елдің сайлау жуйесін анықтайтын кдңдай да бір болмасын жеке
ережелер жоқ. Оны 1956 жылдың 7 мамырындағы сайлау туралы федеральдық заң-
дар реттейді. Германия Бундестагына депутаттар тікелей, тең, еркін және
жасырын сайлаулар арқылы сайланады.
Жоғарғы Кеңес депутаттары Кырғыз Республикасының парламенті депутатгары
— Жоғарғы Кенеске депутаттар сайлау туралы заңға сәйкес еркін, жалпыға
бірдей, тең сайлау құқығын пайдалана отырып, тікелей сайлаулар жүргізу
барысында, жасырын дауыс беру арқылы сайланады.
Жоғарыда айтылған тұжырымдарға сүйене отырып, сайлаулар, әдетте, тек
жалпыға бірдей, тең төте және еркін кұқықтар негізінде жасырын дауыс беру
аркылы жүргізілетінін көреміз.
Жалпыға бірдей сайлау құқығы деп, мемлекеттің сайлауға қатысуға құқығы
бар барлық азаматтарының сайлауға қатысуын айтады. Әлбетте, сайлауға соттар
кабілетсіз деп танығандар, сол секілді еркінен айырылып, түрмеде отырғандар
қатыспайды. Сондай-ақ, кейбір елдердің конституциялары мен зандары мұнан
басқа да шектеулер беруі ыктимал. Мысалы, Түркия Республикасының
Конституциясының 67-бабыңда "жалпыға бірдей сайлауларға дауыс беруге нағыз
әскери қызметтегі солдаттар мен унтерофицерлер, әскери курсанттар қатыса
алмайды" деп, көрсетілген.
Тең сайлау құкығы. Сайлаушылар сайлауларға тең құкықтар негізінде
қатысады.
Төте дауыс беру. Кандидаттарды азаматтар тікелей сайлайды.
Жасырын дауыс беру. Сайлаушылардың өз еркімен көңіл білдірулерін
бақылауға алуға тыйым салынады.
Сайлау еркіндігі. Сайлау азаматтардың сайлауға және сайлануға
байланысты өз құқықтарын еркін жүзеге асыруына негізделеді.
САЙЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ТӘРТІПТЕРІ
Қашан да, қай елде де сайлау заңмен белгіленіп көрсетілген мерзімде
өткізіледі. Мысалы, Президенттік республикаларда парламент сайлауы белгілі
бір уақыт кесімінде, катан белгіленген мерзімде өткізіледі. Мысалы, АҚШ-та
жұп жыддарының қараша айының бірінші дүйсенбісінен кейінгі бірінші сейсенбі-
сінде өкілдік палатасының тугел кұрамы және сенаггың үштен бір бөлігі қайта
сайлаудан өтеді.
Ал, парламенттік республикалар мен парламенттік монархияларда
сайлаулар, әдетте, жалпы ұлттық өкілетті органдардың өкілетгі мерзімі
аякталғаннан кейін ғана өткізіледі. Мұндай сайлаулар кезекті сайлаулар деп
аталады. Ал, кезектен тыс сайлаулар парламентті мерзімінен бұрын
таратқанда, лауазымнан айырғанда, ел басшысының және т.б. сайланушы
тұлғалардың отставкаға кетуіне не өлуіне байланысты өткізіледі.
Жайшылықта сайлау мемлекеттік-құқықтық актілерге сай жарияланады. Әрі
осы мемлекеттік-құқықтық актілерде қарастырылғандай мерзім ішінде сайлау
компаниялары басталып, дауыс беру басталардың алдында аяқталады.
Сайлаулар өткізуді баскару көптеген елдерде арнайы осы мақсатта
құрылатын органдар арқылы жүзеге асырылады (мы-салы, Ресейде, Пакистанда,
Түркияда, ФРГ-да, Испанияда, Қырғыз Республикасында, Модцова
Республикасында). Бірақ, мұндай баскару қызметгері елдегі мемлекеттік
органдар мен үйымдарға, яғни, сайлау өткізуге арнайы органдар құрмай-ақ,
жүктелуі мүмкін.
Дауыс беру мәселесін сөз ететін болсақ, әдетте оны әркім жеке өзі
жүзсге асырады. Соя секілді, кептеген елдердін зандары (мысалы,
Ұлыбритания, АҚШ, ФРГ) кейбір жағдайларда дауыс беруді почта, сенімхат
арқылы ұйымдастыруды, сондай-ақ өкілінің дауыс беруін (сауатсыздар, аурулар
үшін) камтама-сыз етеді. Ал, кептеген еЛДерде міндетті дауыс беру ережесі
қарастырылған. Осыған орай Италия Конституциясында дауыс беруге әркімнің
жеке қатысуы азаматгық борыш саналса, Люк-сембурп-е дауыс беруден бас
тартушыларға қаржылық айып жа~ засы (штраф) кесілетінін айта кеткеніміз
жөн. Дәл осындай жағдайда Австрия конституциясы төрт апталық түрмеге
отырғызу не 1000 шиллинге дейін айып салуды көрсеткен.
САЙЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
Сайлау жүйесі деп сайлауға қатысқан сайлаушылардың дауыс беруін
есептейгін заң тарапынан белгіленген есеітгеу тетігін айтады.
Дүние жүзінде сайлау жүйесінің негізгі үш түрі бар. Олар: мажоритарлық,
тепе-теңдік (пропорциалық) және аралас деп аталады.
Мажоритарлық (мажор — көтерідкі, көңілді деген француз сөзі) деп, дауыс
беру нәтижелерін берілген дауыстың көпшілікті принципімен анықтайтын сайлау
жүйесін айтады. Өз кезегінде, мажоритарлық жүйе төмендегі екі түрге:
берілген дауыстардың абсолютті басымдылығына және берілген дауыстардық
салыстырмалы (относительно) басымдылығына бөлінеді.
Абсолютті басымдылық жүйесінде сайлаушылардың 50 проценттен (50% + 1)
басымы дауыс бергенде кандидат сайланды деп есептеледі. 1958 жылдан бері
мұндай жүйе Францияда бар.
Ал, салыстырмалы басымдылық жүйесіңде басқа кандидаттардың бәріне
карағанда кем дауыс алу мүмкіндігіне орай жеңген кандидат сайланады. Мұңдай
жүйе өте көп таралған әрі көп колданылады. Мысал ретінде АҚШ, Ресей, Индия,
Үлыбрита-ния, Әзбекстан, т.б. көптеген елдерді атауға болады.
Тепе-теңдік (пропорциалық) сайлау жүйесінің мажоритарлық сайлау
жүйесінен айырмашылығы бар. Яғни, тепе-теңдік сай-лау жүйесі басымдылық
принципіне емес, қайта алынғандауыстар мен жеңіп алынған мандаттардың тепе-
тендік принципіне сүйене жасалады.
Тепе-тендік жүйе толық (яғни, сайлау округі болып бүкіл ел саналса)
және шектеулі (яғни, елдің аумағыңда бірнеше округтер құрылған болса) болуы
мүмкін. Тепе-тендік жүйе бойынша Жапония, Бельгия, Италия, Норвегия, ФРГ,
Швейцария және т.б. елдер сайлау өткізеді.
Аралас жүйе деп парламенттің бір белігін мажоритарлық жүйемен. бір
бөлігін партиялықтізіммен (тепе-теңдік жүйемен) жүзеге асыруды айтады.
Аралас жүйе, мысалы, Герман Бундестагына сайлауда ФРГ-де қолданылады. 1994
жылы 16 қазанда Бундестагтың кезекті сайлауында депутаггардың жартысы
(барлық депутаттар — 656) бірмандатты округтер бойынша көпшілікке бағынышты
мажоритарлық жүйемен, ал екінші жартысы —тепе-тендік жүйемен (саяси
партиялардыңтізімі бойын-ша) сайланды.
РЕФЕРЕНДУМ: ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Демократияның тікелей әрі маңызды түрі рефередум болып саналады. Осыған
орай Өзбекстан Республикасы Конституциясының 9-бабында; "Қоғамдық және
мемлекеттік түрғыш ең маңызды да көкейкесті мәселелер халықтың талқылауына
шығарылып, жалпы дауыс беруге ұсынылады (референдум) делінген.
Референдумды өткізу тәртібі заңмен белгіленеді. Қырғыз Республикасы
Конституциясыньщ 1-бабы бойынша: "Халықгың еркін анықтап алу үшін зандар
ыен соғші ұқсас мемліжетөміріне қатысты мәселелер референдумға қойылуы
мүмкін. Референдум өткізудің негіздері мен тәртібі конституциялык зандармен
белгіленеді".
Ресей Федерациясы Конституциясының 84 - бабына сәйкес референдумды бұл
елде Ресей Федерациясының Президенті тағайындайды.
Референдумда қойылатын мәселелерді ез мәніне қарай төмендегіше бөліп
көрсетуге болады:
конституциялық (өзгертулер мен толықтырулар енгізу үшін ұсынылатын жаңа
конституция жобасы);
заң шығарушы (жаңа заңның жобасы немесе күші бар заң);
консулшылдық (мысалы, накты бір елдің халыкаралық қатынасына тікелей
тиісті маңызды бір мәселе бойынша жұртшылық пікірін білуді ұйымдастыру.
Осындай референдум Швейцарияда оның БҰҰ-ға мүше болып кіруі алдында
өткізілді);
міндетті (рефереңдум өткізуді конституция бекіткен. Мысалы, Жапония
Конституциясының 96-бабында парламенттің екі палатасы қуаттаған елдің
Негізгі заңына жасалған өзгертулер жобасын референдумға қою міндеттелген;
сол секілді Өзбекстан Республикасы Конституциясының 74-бабына сәйкес
Қарақалпақстан Өзбекстан Республикасы құрамынан карақалпақ халқының жалпыға
бірдей референдумы негізінде шыға алады).
факультативтік (кейбір мәселелерді референдумда өткізу, әдетте
өкіметтің немесе сайлау корпусының еркіне беріледі. Кейде, мысалы, Литва
Республикасы Конституциясының 9-ба-бына сәйкес референдум сайлау құқығына
ие 300 мыңнан кем емес азаматтардың талабьшен де өткізіледі).
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ МЕН САЙЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабында:
"Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау
арқылы жүзеге асырады, сондай – ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді.
Қазақстан Республикасында билікті ешкім де ишденіп кете алмайды.
Билікті иемденіп кетушілік заң бойынша кудаланады.
Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің,
сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттін құқығы бар.
Республика Үкіметінен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне берілген
өкілеттіктер шегінде мемлекет атынан билік жүргізеді.
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен Зандар
негізінде заң шығарушы, атқарушы жане сот тармақтарына бөліну, олардын,
тежемелі әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады" — деп жазылған.
Президентті, Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын,
Республиканың жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау
жалпыға бірдей, тең әрі тікелей жасырын дауыс беріп сайлау құкығы негізде
өткізіледі.
Республика Парламенті Сенатына депутаттар жасырын дауыс беру арқылы
жанама сайлау құқығы негізінде сайланады.
Республика азамаггарынын сайлауға қатысуы өз еркінде, ерікті түрде
болады.
Президент, Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттары және
Республикадағы жергілікті өзін-өзі баскару органдарының мүшелері
азаматтардың тікелей дауыс беруімен сайланады.
Ал, Парламенттің Сенатына депутаттар сайлағанда, оған дауыс беруге
мәслихат депутаттары болып табылатын Республика азаматтары қатысады.
Дауыс берушілер, Сенат депутаттарын сайлағанда, Сенат депутаты үшін бір
дауысқа әрқайсысы ие болады әрі тең негізде еткізіледі.
Сенат депутаттарын сайлағанда белсенді емес сайлау құкығы Конституцияда
қарастырылғандай шектеулермен жүзеге асырылады.
Бұл жайлы Қазақстан Республикасы Конституциясының 51 – бабында:
"Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тен және төте сайлау құқығы
негізІнде жасырын дауыс беру арқы-лы жүзеге асырылады... Сенат депутаттары
жанама сайлау күкығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады"
делінген.
Презвдентті жөне Парламент депутаттарьш сайлау кезіңде темендегідей дауыс
есебін есептеу жүйесі қолданылады:
1) Егер сайлаушылардың елу процентінен астамы дауыс бе-руге кдтысқан
болса (сол секілді Парламенггің Сенатына депу-татгар сайлауға дауыс
берушілер де), онда сайлау өткізідді деп есептеледі.
Мәслихат депутаттарьш сайлауда дауыстарды есеитеудің төмевдегідей жүйесі
қодданылады:
1) егер сайлауға сайлау шылардың елу проценттея көбі дау ыс
беруге қатысса, онда сайлау өткізілді деп есептеледі;
2) Қайсы кандидаттың кандидатурасына, баска кандидат-
тарға қарағанда, сайлауда дауыс беруге *;атысқан сайлаушылар-
дың көбі дауыс берсе, онда сол кандидат сайланды деп саналады;
3) Егер, сайлауға бір-ақ кандидат депутатгъвда дауысқа
түскенде оған сайлауда жақтап дауыс беруге кдтынасқан сай-
лаушылардын, даусы қарсыларынан көп болса, ондіі сол канди-
дат сайланды деп есептеледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару оргаядары мүшелерін сайлауда дауыстарды
есептеудің төмендегідей жүйесі қолдашллады:
1) Егер, сайлауға сайлаушылардың елу проценттен көбі дауыс
беруге қатысса, онда сайлау өткізілді деп есептеледі;
2) Қайсы кандидаттың кандидатурасына басқз кандидат-
тарға карағанда сайлауда дауыс беруге қатысқан сайлаушылар-
дың кебі дауыс бсрсе, оіада сол кандидат сайлаңды дш саналады.
Республикада сайлау үйымдастырып, оны өткһетін сайлау комиссиялары
мемлекетгік сайлау органдары болып табылады. Біртүтас сайлау комиссиясы
жүйесін:
1) Республиканың Орталык сайлау комиссиясы;
2) Аумакгық сайлау комиссиясы;
3) Округгік сайлау комиссиясы;
4. Учаскелік сайлау комиссиясы құрайды
6- тақырып: Шет елдердегi мемлекет нысандары
1. Шетелдердегi мемлекет нысандарының түсiнiгi. Шетелдердегi мемлекет
нысандарының алуан түрлiлiгiнiң себептерi
2. Басқару түрi түсiнiгi. Монократиялық, сегментарлық және поликратиялық
мемлекет формалары.Республикалық басқару нысаны. Республикалардың түсiнiгi
және түрлерi. Монархия және оның түрлерi. Монархияның негiзгi белгiлерi.
3.Мемлекеттiк (аумақтық-саяси) құрылым нысаны түсiнiгi.
БАСҚАРУ НЫСАНДАРЫ
Басқару нысандарына анықтама берудің маңызы өте зор. Өйткені, ол
мемлекеттің мәнін айқындайды. Сөйтіп, мемлекеттік биліктің жоғары
органдарының құқықтық жағдайлары мен құрылысын ашып береді, сондай-ақ
кейінгілердің мемлекет басшысынан қаншалықты занды және нақгы тәуелділігін
көрсетеді.
Дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар. Олар: монархия жэне
республика.
Монархия — елді мемлекеттік занды басқаруды тек бір адамның жүзеге
асыратынын, оның мемлекеттік жоғары лауазымына тек мұрагерлік тәртіппен
иеленгендігін білдіреді.
Монархия абсолютті және конституциялық болып екіге бөлінеді. Абсолютті
монархияға барлық мемлекеттік биліктің монарх қолына топтасуы тән. Қазіргі
кезде абсолютті монархия, мысалы, Сауд Арабиясы корольдігінде (мемлекет
басшысы және рухани көсем — король), Оман сұлтаңдығында (мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жүйесі
1. Шет елдердің конституциялық құқығы ғылым және оқу пәні ретінде
2. Конституциялық құқықтың пәні. Конституциялық құқықтық қатынастар,
олардың субъектілері
3. Шет елдердің конституциялық құқығының қайнар көздері, олардың түрлері
мен ерекшеліктері
КОНСТИТУЦИЯЛЬІҚ ҚҰҚЬІҚ – ЗАҢНЫҢ НЕГІЗГІ САЛАСЫ
Әрқашан да конституциялық құкық заң салаларының негізгі бір тармағы
ретінде ерекше мәртебеге ие. Өйткені, конституция-лық құқык негізгі заң
нормаларының өте маңызды белгілерін, атап айтқанда, адам мен азаматтардың
занды мәртебесін, мем-лекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен саяси
құрылымдық жүйесін және өзін-өзі басқарушы органдарды, сондай-ақбелгілі бір
еддің тұтас құрылысын аныктайды.
Конституциялық құқықты заң салаларының басқа тармақтарынан бөліп
көрсететін әдіс — құқықтық реттеу әдісі. Ол саяси тәртіптердің мәні мен
сипатын тереңірек түсінуге жол ашады.
Конституциялық құқықтың институтгары. Белгілі бір мемлекеттің негізгі
қоғамдық карым - қатынасын құрайтын субъектілер сол елдің конституциясы
арқылы айқындалады (мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
карым-қатынастың негізгі субъектілеріне: Қазақстан Республикасының
азаматтары, Парламент, Үкімет, Президент, т.б. жатады).
Конституциялық құқық нормалары. Бұл ең алдымен мемлекеттің өзі үшін
және қарым-қатынастың негізгі субъектілеріне арналып мемлекет тарапынан
бекітілген (жалпыға міндетті) қағида-ережелері
Конституциялық құқық субъектілері. Конституциялық құкұқ субъектілері екі
негізгі топқа белінеді:
— қогамның құқықты мүшесі;
- қоғамдық құрылымдар
Қоғамның құқықты мүшелеріне: азаматтар, шетелдіктер, сайлаушылар,
лауазым иелері, депутаттар және т.б. жатады.
Қоғамдық құрылымды тұтасымен алғанда: мемлекет, мемлекеттік органдар
мен өзін-өзі басқару органдары, ұйымдық-құқықтық сипаттағы әр түрлі
азаматтық бірлестіктер, т.б. құрайды.
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Конституциялық құқықтың негіздеріне:
1. құқықтық нормативтік актілер;
2. соттық преценденттер;
1. құқықтық дағдылар;
1. халықаралық және мемлекетаралық келісімдер жатады.
Кұқықтық нормативтік актілер өз кезегінде: заңдарга, атқарушы өкіметтің
нормативтік актілеріне, сот органдары мен конституциялық бақылау
(қадағалау) органдарының нормативтік актілеріне, парламент регламенттеріне,
жергілікті өзін-өзі басқарушы актілерге бөлінеді.
Заңдар өз аддына: негізгі (конституция), конституциялық, органикалық
және әдеттегі болып бөлінеді.
Конституция, яғни, мемлекеттің негізгі заңы өз кезегінде:
1. адамдар мен азаматтардың құқық мәртебесін;
2. басқару нысаны мен мемлекеггің кұрылым түрін;
3. саяси жүйесін;
4. конституциялық органдарды ұйымдастыру мен қызметі принциптерін;
5. қоғамдық қарым - қатынастардың ең маңыздыларын реттейді.
Конституциялық заңдар. Қазіргі дәуірдегі әр түрлі елдердің
конституциясына көз жүгірткенімізде олардың алуан түрлі сипатта әрі әр
түрлі мәнде екеніне көз жеткіземіз. Мысалы, Ресей Федерациясы
Конституциясының 108-бабы бойьшша бұл елдегі федеральдық конституциялық
зандар конституцияда белгілен тәртіп бойынша қабылданады. Бұл федеральдық
конституииялық зандар Федерация Кеңесі мүшелерінің жалпы санының төрттен үш
белігінен кем емес және Мемлекеттік Дума депутаттарының жалпы санының үштен
екі бөлігінен кем емес дауыс берілгеңде ғана қабылданады. Қабылданған
зандар, Конституцияның 4 - бабына сәйкес, бүкіл Ресей Федерациясы
территориясында ең жоғарғы (үстінен қараушылык) күшке ие болады. Ал, Қырғыз
республикасында Жоғарғы Кеңес (Парламент) депутаттарының жалпы санының
үштен екісінен кем емес дауыс бергенде конституциялық заңдар қабылданады.
Жай зандар, Қырғызстан Республикасы Конституциясының 66-бабына сәйкес,
депутаттардың басым көпшілігі дауыс берсе қабылдана береді. Біздің
республикамызда да осы түрде заң қабылдау рәсімі өткізіледі.
Конституциялық не органикалық зандар қолданбаған жағдайда қодданылады.
Мысалы, Өзбекстан Республикасының, Эстон Республикасының және т.б. елдердің
заң шығарушылық тәжірибесінде Конституция бойынша тек жай заңдар шығару
қалыптасқан.
Кейбір елдердің нормативтік құқықтық актілері парламент кызметін
уақытша атқарып, заң күшіне ие болады. Мысалы, Кубаның Мемлекеттік Кеңесі
декреттері, Въетнам Ұлттық жиналысы, Испания өкіметінін заң шығару
актілері, сол сияқты біздің елімізде де Президент, Конституцияда
қарастырылғандай, заң күшіне ие жарлықгар мен зандар жариялай алады.
Атқарушы өкіметтің иормативтік актілеріне мемлекет басшысының
Жарлықтары мен шешімдері және т.б. кұжаттары, өкімет пен оның
ведомстволарының бұйрықтары мен декреттері, т.б. жатады.
Парламент палаталары регламенті негізінен олардың қызмет тәртібін ішкі
құрылыс жүйелерін, депутатгардың ахлақтық(эта-калық) ережелерін, т.б.
анықтайды.
Өзін-өзі басқару органдарының актілері көпшілік аддынан билікті жүзеге
асыруға байланысты коғамдық қарым - қатынасты жиі реттеп отырады.
Көп елдерде конституциялық құқық негізі ретінде құқықтық дағдылар (әдет-
ғұрып) алынады. Бірақ, бұлардың бәрі мемлекет тарапынан санкцияланып,
жалпыға міңдетті ережелерге айналуы тиіс (мысалы, Англия мен Индияда
өкіметгік жүйені түзуде конститудиялық келісімдер, т.б. жасалады).
Ал, 1995 жылы күшіне енген Қазакстан Республикасының Ата Заңында (4-
бап, 4-тармақ): "Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика
заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша, оны қолдану үшін
зан шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданыдады" -
делінген. Сөйтіп, бекітілген халықаралық шарттар республика заңдарынан
басым келеді.
Франция Республикасының 1958 жылғы Конституциясы бойынша да: "Шарттар
мен келісімдер өзіне лайықты бекітілгеннен немесе қуатталғаннан кейін, екі
жақ ол шарт не келісімді колданатын жағдайда, жарияланған кезден бастап
ішкі заңдардан гөрі басымдық күшке ие болады" (55-бап).
ШЕТЕЛДЕРДІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ ОҚУ ПӘНІ РЕТІНДЕ
Оқу пәні ретінде шетелдердің конституциялық құқығы Қазақстандағы барлық
заң институтгарында оқытылады.
Бұрын, кеңес өкіметі тұсында, жоғары заң оқу орындарында жеке пән
ретінде "Буржуазиялық және өркендеп дамыған елдердің мемлекеттік кұқығы"
және "Шетелдік социалистік елдердің мемлекеттік құқығы" деп арнайы бөлек
оқытылды. Алайда, соңғы жылдардағы тарихи өзгерістер бұл пәндердің,
теориялық тұрғыдан да, тәжірибелік тұрғыдан да, мәнін жойды.
Біз бұл оқулықта таяу және алыс шетелдердін конституциялық құкықтарын
жаңа көзқараспен қарап, тұжырымдар жасаймыз. Өйткені, дамыған еркениетті
елдердің конституциялық құқықтарымен қатар, Қазақстан Республикасына ұқсас
елдердің мемлекеттік құрылымдарын білудің де пайдадан басқа зияны жоқ. Оның
үстіне, бұл еддермен қарым - қатынастарымыз күн санап арта түсуде, осыған
орай олардың конституциялық зандарын білу елдің зиялылығымызды білдіреді.
Біз бұл оқулықта шетелдердің конституциялық құқықтарын өз республикамыздың
конституциялық құкығымен салыстыра қараймыз. Ондағы мақсатымыз
Республикамызда құқықтық -демократиялық мемлекет орнықтыру барысына қажет
көптеген пайдалы мәселелердің басын ашу.
2-тақырып: Конституция ұғымы
1. Конституцияның түсінігі және мәні. Олардың түрлері: жазылған
және жазылмаған, тұрақты және уақытша
2.Шет елдердегі конституцияларды қабылдау тәртіптері
КОНСТИТУЦИЯ ҰҒЫМЫ
Қазіргі кездегі кептеген мемлекеттердің, Конституциясы сол елдердің
негізгі саяси-құқықтық құжаты әрі нормативтік құқықтық ережелерінің өзара
қабысқан жиынтығы саналып, ең жоғары заң күшіне ие болады. Соңдай-ақ, бұл
заңдар қоғамдық қарым-қатынастарды, саяси жүйелер мен саяси режимдерді
негізге ала отырып, мемлекеттік және өзін-өзі басқару органдарын
институттаңдыру принциптерін көздейді.
Мемлекеттік құкықтық әдебиеттерді зерттеу барысыңда мына елдердің: АҚШ
(1787 ж.), Франция (1791 ж.) негізгі заңдары — мемлекетгік конституциялары
алғаш қабылданғандар қатарьна, ал кейінгі қабылданғандарына: Норвегия (1814
ж.), Бельгия (1831 ж.), Аргентина (1853 ж.), Люксембург (1868 ж.),
Швейцария (І874ж.) елдерінің конституциялары жатады. Екінші дүние жүзілік
соғыс алдында қабылданып, қазірге дейін күшін сақтаған конституцияларды
атасак, олар: Австралия, Мексика, Ли-ван, Ирландия, т.б. елдерге тән. Ал
енді, Азия, Африка, Латын Америкасы елдеріне келсек, олардың басым
көпшілігі дүние-жузілік колониальдық жүйенің күйреуінен кейін қабылданған
конституциялар.
Мемлекеттану ғылымы ұғымында конституция екі негізгі мағынада қаралады:
Әуелгісі — заңдық конституция (мемлекеттің негізгі заңы ретінде
бекітілген тәртіппен түзіліп, қабылданады) — сол елдің мемлекеттік сипатын,
саяси жүйесін, меммлекеттік және өзін-өзі басқару органдарының ұйымдасуы
негізі мен қызметін анықгай отырып, адамдар мен азаматтардың құқықтық
жайларын тәртіптеп береді. Былайша айтқаңда, зандық конституция белгілі бір
мемлекетгегі қоғамдық қарым-қатынас жүйелерін кағидалап тұжырымдайды.
Конституция уақытша және тұрақты болады. Уақытша конституция әдетте
белгілі бір мерзімге қабылданады. Мысалы, Тайланд Конституциясы 1959 жылы
тұрақты конституцияны кабыддағанға дейін күшінде болды. Көп елдердің
конституциясы тұрақты конституция болып табылады. Алайда, бул тұрактылық ол
конституцияға өзгертулер, толықтырулар енгізуге, тіпті қайта қарауға бөгет
бола алмайды.
Конституциялар демократиялық және авторитарлық депте белінеді.
Демократиялық конституциялар еліңдегі азаматтардың әр түрлі бірлестіктеріне
еркіндік пен тең құкықтар беруімен көзге түседі. Ал, авторитарлық
конституциялар негізінен азаматтардың саяси құқығы мен еркіндігін шектеп,
тіпті тыйым да салуымен ерекшеленеді.
КОНСТИТУЦИЯЛАРДЫ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ІШКІ ҚҰРЫЛЫСЫ
КОНСТИТУЦИЯЛАРДЫ ЖІКТЕУ
Біз Конституцияны төмендегіше жіктейміз:
1. қабылданған негізгі заңнын мәтіңдерін заңгерлердің дайындау тәсіліне
қарай;
1. конституцияны өзгерту (қайта қарау) реті бойьшша.
Қабылданған негізгі заңның мәтіндерін заңгердердің дайындау тәсілі
бойынша Конституция екі топқа бөлінеді:
— жазылған;
~ жазылмаған.
Жазылған конституция бірыңғай құжат турінде құрылады. Оған мысалы,
Германияның Негізгі заңы, Испания Конститу-циясы, Мексиканың саяси
Конституциясы, Ресей Федерация-сының Конституциясы, Қырғызстан Республикасы
Конститу-циясы кіреді. Жазылған конституция (ерекшелік сипаты) бірне-ше
мемлекеттік-кұқыктықактілердентұрад ы (Канада, Израиль, Сауд Арабиясы,
Швеция). Литва Республикасының 1992 жылғы Конституциясының 150-бабына
сәйкес, бүл Конституция құра-мына 1991 жылдың 11 акданындағы "Литва
мемлекеті жайлы конституциялык заң" және 1992 жылдың 8 маусымындағы "Литва
Республикасының постсоветтік Шығыс одағына қосылмауы туралы" конституциялық
акті кіреді.
Жазылмаған конституция тек Англия мен Жаңа Зеландияда ғана бар.
Дегенмен, жазылмаған конституция нормалары накты көптеген елдердің
мемлекеттік - құқықтық актілерінде де кездеседі.
Өзгерту (қайта қарау) реті бойынша да конституцияларды екі топқа:
бейімді және қатаң деп бөлеміз.
Бейімді Конституция өзі қабылданған, өзгертілген, толықтырылған жай
парламент заңдары іштегі принциппен өзгертіле береді.
Қатаң Конституция болса негізгі заңның өзіңце қарастырылған ерекше
тәсілмен езгертіледі.
3-тақырып: Шет елдердегi тұлғаның құқықтық жағдайының негiздерi
1 1.Тұлғаның құқықтық жағдайының түсiнiгi және оның құрылымы. Тұлғаның
құқықтық жағдайының модельдерi.
2 2.Тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарының жiктелуi.
3. Азаматтықтың жалпы және ерекше қағидалары. Шетелдерде азаматтықты алу
және тоқтатудың тәсiлдерi.
ҚҰҚЫҚ, БОСТАНДЫҚ, МІНДЕТТЕР
Жоғарыда атап өткеніміздей, констигуцияның маңызды ерек-шеліктерінің
бірі—адам мен азаматтардың құкыктық мәртебесін жариялауы болып табылады.
Біз көптеген еддердің конституцияларының мазмұнын салыстырмалы құқықтық
талдау әдісімен зерттеу нәтижесінде (Ресей, Болгария, ҚХР, ФРГ,
Түрікменстан, Бельгия елдері, Украина, Қырғызстан Республикасы, т.б.) жазба
конституциялардың бәрінде де, әдеттегідей, адам мен азамат құқығы, оның
бостандығы мен міндетгері белгіленіп, бекітіліп берілетініне көзімізді
жеткіздік.
Мәселенің шындығын айтар болсақ, Өзбекстан Республикасы
Конституциясының 25-бабында (1992 ж.): "Әркімнің бостандыққа құқы бар және
дербес құқыққа ие" - делінсе, 43-бабында: "Өзбекстан халқының тарихи,
рухани және мәдени мұраларын әрбір азамат корғап, сактауға міндетті"-
делінген. Пакистан Ис-лам Республикасы Конституциясының II бөлімінің 9-
тармағында (1956 ж.): "Моральдық немесе көпшіліктік тәртіпті сақтау
мақсатында заңда қарастырылған әрбір ақылға қонымды шектеулерді сақтай
отырып, барлық азамат бейбіт, карусыз топ-тасуға құқығы бар" - делінген.
Испанияның 1978 жылы қабылданған Конституииясының 15-бабында: "Әркімнің
өмір сүруге, физикалық және моральдық тұрғыдан тұтасты болуына құқы бар
және еш уакьпта да қинап, қорлауға, адамдық қасиетін таптайтын жазалауға
жол берілмейді. Тек соғыс кезіндегі ерекше жағдайда болмаса, әскери-
қылмыстық зандарда қарастырылған, өлім жазасынатыйым салынады".
Ресей Федерациясы Конституциясыньщ (1993 ж.) 25-бабын-да: "Сотгың
шешімінсіз немесе федеральдык заңда қарастырыл-ған жағдайлардан өзге кезде
ешкім біреудің үйіне, еркіне қарсы, басып кіруге құқы жоқ" - деп жазылса,
ал СловакияКонститу-циясында (1992 ж.): "Міндеттерді тек құқық пен
бостандық негізін сақтай отырып тек заң негізінде, тек соның шеңберінде
бекітуге болады" - делінген.
Дегенмен де, мынандай жәйтті де ескерте кеткеніміз жөн.
Конституцияларда адам мен азамат мәртебесі қүқығы арасында айырмашылық
белгілері де болады. Мұны ажырату қиынға соқпайды. Өйткені әрбір заң
шығарушы бұл үшін мәтінде конституция баптарына сәйкес түжырымдарды
пайдаланады. Мысалы, адам құқы мәртебесіне катысты: "Әрбір адам", "бөрі".
"бірде-бір адам" "ешкім", т.с.с, ал азамат мертебесі кұкына қатысты:
"азаматтың құқы бар", "азамат міндеггі", "азаматтарға кепілдік береді"
сияқты т.б. тұжырым, түсініктер пайдаланылады. Осында тағы бір нәрсені айту
маңызды. Мысалы, ФРГ, Испания, Мексика елдерінің негізгі заңдарында:
"азамат", "азаматтар"түсінігі орнына ұлтқа қатыстылығы: "неміс", "испан",
"мексикалық" деп көрсетіледі. Әлбетте, ұлтына сілтеме жасау, оның белгілі
бір мемлекетке саяси және құқыктык тиістілігін көрсетеді, яғни, әңгіме оның
азаматтығы жайлы болып отыр. Енді накты мысалдарға жүгінейік. ФРГ-нің
негізгі заңының(1949 ж.) 16-бабында: "... неміс азаматтығына ие
болғандардың бәрі немесе 1937 жыл-дың 31 желтоқсанына дейінгі Германия
империясы аумағыңда тұрғандардың барлығының шетелдегі жұбайы не
ұрпақтарының әрқайсысы, неміс ұлты ретінде басқа жерге күштеп жер
аударылған әрі босқын болып баспана тапқан неміс ұлтындағылардың бәрі,
неміс болып табылады", - деп жазылған. Испания (1978 ж.) Конституциясынын
12-бабында: "18 жасқа жеткен испандықтар кәмелетке толады" - десе, Марокко
корольдігі Конституциясының 5-бабында (1972 ж.): "барлык марокколықтар заң
алдында тең", - деп жазылған.
Конституциялық құқык, бостандық, міндеттер әдетте төмендегі негізгі үш
топка бірігеді:
Жеке (азаматтық) құқык, бостандық, міңцеттер (мысалы, жеке адам құқына қол
сұкпаушылық, хат-хабар қүпиялылығы, өз еркімен кеңіл білдіру бостандығы,
заңдарды сақтау міндеті, т.б.).
Саяси (мысалы, пассивті және активті сайлау құкы, жиналыс еркіндігі, отанды
корғау міндеті, т.б.).
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени (мысалы, еңбек ету құқы, кәсіп тандау
еркіндігі, шығармашылык еркіндігі, салық төлеу міндеті, табиғатгы қорғау,
т.б.).
АЗАМАТТЫҚ
Әрине, белгілі бір мемлекет азаматтығына тиістілігіне қарай әрбір адам
құқык, бостандық және міндет шеңберінде бағынышты болады.
Сөйтіп, азаматгық – адамның белгілі бір мемлекетке саяси және құқықтық
тиістілігін біддіреді. Сондықтан да мемлекет өз азаматына құқық пен
бостандық беріп, елден тыс жерлерде де оны қорғап, қамқорлық жасайды.
Азамат та өз кезегінде мемлекеттің барлық ережелерін сақтап, ондағы
қаралған зандарды мултіксіз орындайды.
Мысалы, Қырғыз Республикасы Конституциясының 13-бабына сәйкес, Қырғыз
Республикасына адамдардың тиістілігі және оның мәртебесі азаматтығымен
анықталады. Қырғыз Республикасының азаматтары Конституцияны, республика
заңын және басқалардың құқығын, бостандығын, абыройы мен ожданын сақтауға
міндетгі.
Қырғыз Республикасы азаматы болып танылғандардың, басқа мемлекеттің
азаматтығына тиістілігі танылмайды. Қырғыз Республикасының бірде бір
азаматын өз азаматтығынан айыруға және өз азаматтығын өзгерту құқына тыйым
салынады. Қырғыз Республикасы шеттегі өз азаматтарын қорғап, оларға
қамқорлық жасайды. Осы іспетті ережелер, басқаша түрда берілгенімен
Эстония, Болгария, Өзбекстан, Түркия, Польша және тағы басқа көптеген
елдердің конституцияларында да бекітіліп берілген.
Шетелдіктер деп, басқа бір белгілі мемлекеттің аумағында тұрғанымен,
бірақ ол елдің азаматтығын алмағандарды айтады. Сөйтіп, шетелдіктерге басқа
елдің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жатады.
"Кім өзінің азаматы боларын әрбір мемлекет өздерінің заңдарына сәйкес
анықгайды" деп жазылған. Сондықтан да әр түрлі мемлекеттердің азаматтық
жайлы заңдарында әр түрлі қарама-қайшылықтар (коллизия) кездесіп қалады,
Оны олар мемлекетаралық дәрежеде екі тарапты немесе көп тарапты келісімдер
жасау арқылы шешіп отыруға тырысады. Мысалы, қос азаматтықты болдырмау және
азаматтығы жоқ жайлы келісімдерді айтуға болады. Осы тұрғыдағы келісім
ретінде 1995 жылғы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы
халықаралық актілерді: "Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келетін
Қазақстан Республикасы аза~ матгарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасына
түрақты түру үшін келетін Ресей Федерациясы азаматтарына азаматтық алуды
жеңілдету жайлы", сондай-ақ "Ресей федерациясы аумағында тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасы азаматгарынын және Кдзақстан Республикасы аумағында
тұрақты тұратын Ресей Федерациясы азаматтарының құкықтық мәртебесі жайлы"
келісім-шарттарды атауға болады. Мұндай халықаралық-құқықтық актілер қос
азаматтықгық пайда болмауын алдын алады, сөйтіп Ресей мен Қазақстан
азаматтарына осы аталған екі аумақта тұрақты тұру жайларын нақты анықтап,
құқықтық мәртебе береді, өрі тіркеу барысында азаматтық алу тәртібін
жеңілдетеді. Ресей Федерациясымен жасалған бұл келісім Ресейге, т.б.
елдерге орыс тілді тұрғындардың жаппай қоныс аударуын тежейді. Әлбетте, бұл
саяси-экономикалық тұрғыдан алғанда ТМД республикаларындағы әлеуметтік
шиеленісті бәсенде-түде қолайлы жағдай туғызады.
Мысалы, тек 1995 жылдың 9 ай мерзімі аралыгында Козақстаннан тысқары
жаққа 251809 адам кетті. Мұның көпшілігі Қазақстанның Ресей Федерациясына
эмиграция жасады1.
Азаматтық аяу. Болса да, азаматтық "қан құқы" немесе "тек құқы (негіз
құкы)" принциптері негізіңде алынады. Мұнын алғашқысында туылған жеріне
карамай (мысалы, Эстония Респуб-ликаеы Конституциясыньщ 8-бабына сәйкес
әрбір бала, ата-анасының бірі Эстония азаматы больш табылса, туылғаннан соң
Эстония азаматы құқығына ие бола алады) ата-анасының азаматтығын алады, ал
екіншісіңде — ата-анасының азаматтығына қарамай, нәресте қайсы мемлекет
аумағында дүниеге келсе (мысалы, Мексика), сол елдің азаматы бола алады.
Туылу жеріне орай азамаггық алуды шет елдерде—фшиацш, ал шетелдіктерді
азаматтық алуды—натурализация. Бірақ соңғы жағдайда бірнеше шарттар
сақталуы тиіс. Кейбір еддерде натурализация жасалынатын азаматтардың құқық
шеңбері шектелуі де мүмкін. Мысалы, АҚШ Конституциясына сәйкес, осы елдің
Президентгіне АҚШ-та туылған азамат сайланады, ал сенатор болу үшін 7 не 9
жыл АҚШ азаматы болу талап етіледі (яғни, Палата өкілдігіне мүшелікке
немесе сенатор болып сайлану үшін АҚШ азаматгығы танылуы осы көрсетілген
мерзімнен кем болмауы тиіс).
Көп азаматтылықтың жиі кездесетін түрі қос азаматық (патризм), Бұл
жағдайда адам екі мемлекетгің азаматы болып есептеледі. Қос азаматтык,
мысалы Австрия, Мексика, Польша, Канада, Испанияда орын алған. Мысалы,
Испания Конститу-циясының 11-бабында: "Мемлекет Йспаниямен ерекше байла-
ныста болған не болып отырған Латын Америкасы немесе тағы баскд да еддермен
кос азаматтық беру жайлы келісім-шарт түзе алады. Бұл еддерде испандықгарды
өздерінің алғашісы азамат-тығын жоғалтпай-ак, тіпті бұл елдер өз азаматтары
деп санама-ганнын &зінде де, екі тарап келісілген негізде қол астына алула-
рына болады".
Литва Республикасы Конституциясының 12-бабында қарастырылған заң
бойынша кейбір жағдайларда адамдарға бір мезетте Литва Республикасының және
баска да мемлекеттің азаматы болуға жол беріледі.
Қазіргі кезде көптеген елдер қөп азаматгыққа әлі де теріс қарайды.
Өйткені, бұл азаматтардың бұл жағдайда саяси құқықтары мен бостандығы
шектеледі деп санайды. Қос азаматтық туралы пікір 1993 жылғы Қазақстан
Республикасы Конституциясында қарастырылғаны белгілі. Алайда, 1995 жылғы
Қазақстан Республикасы Конституциясында қос азаматтық шығарылып тасталды.
4-тақырып: Шет елдердегi қоғамдық (конституциялық) құрылыстың
конституциялық негiздерi
1. Шетелдердегi қоғамдық (конституциялық) құрылыстың конституциялық
негiздерiнің түсiнiгi. Шетелдердегi қоғамдық (конституциялық) құрылыстың
конституциялық негiздерi құрылысы.
2. Әлеуметтiк-экономикалық қатынастардың конституциялық негiздерi.
3. Саяси қатынастардың конституциялық негiздерi.
4.Рухани-мәдени қатынастардың конституциялық негiздерi
САЯСИ ПАРТИЯЛАР ЖАЙЛЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
Қазіргі кезде әлемдегі барлық елдерде екі мыңнан астам саяси партиялар
бар. Мысалы, Францияда — 10, Қытайда — 9, Да-нияда — 8, Италия мен
Норвегидда—7, Литвада 30-дай, Ресейде — 60-тан астам саяси мақсат-мүддені
көздейтін партиялар мен басқа да азаматтық бірлестіктер бар.
Мемлекеттерді жеке-жеке алып қарағанымызда олардың қоғамдық өміріне
қатысты саяси партиялардың рөлі мен орны әрқашан да біркелкі әрі бір
мағыналы еместігіне көзіміз жетеді. Осыған қарамастан демократиялық
елдердегі саяси партиялар мсмлекеттік билікті жүзеге асырудың ажырамас
эленентгеріне айналып, айтарлықтай еңбек етуде.
Әрине, саяси партиялар мысалы, Еуропада буржуазиялық революциямен
тікелей байланыста пайда болып, жүзеге асты. Нәтижесінде өкіддіктерін
сайлаумен жүзеге асыратын халықтық өкілдік, яғни, халық билігі жүйесі
қүрылды.
Бірте-бірте қоғамдық топтардың жіктеле түсуі, әлеуметтік қарама-
қайшылыктың шиеленісі, қоғам өмірінің саяси жағдайына калың көпшілікгің
белсенді қатысулары себепті партиялардың рөлі күшейе түсті. Саяси
қозғалыстарда жетекшілік орын иеленген олар, енді өз мақсатгарын, басты
мүдделерін ашық қоя бастады, яғни, парламенг пен үкімет қатарына өз
өкілдіктерін өткізу жолында кеп орынға ие болуға тырысып, мемлекетгік
органдар қызметіне белгілі бір саяси қысым жасауға ұмтылды. Міне, сондықтан
да саяси партиялардың басты мақсаты кәсіп-одақтардан, басқа да қоғамдық
бірлестіктерден осындай тұрғыда өзгешеленеді. Ал, кәсіподактар саяси емірге
араласуды басты мақсат тұтпайды.
Сөйтіп, саяси партия — азаматтардың қоғамдық бірлестіктерінің ерекше
түрі саналады әрі өздерінін құрылуының және қызметінің басты мақсаты етіп
мемлекеттік билікті жүзеге асыруды көздейді
ШЕТЕЛДЕРДЕ САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫ ИНСТИТУТТАНДЫРУ
Әлемдік тәжірибені талдау барысында саяси партиялардын құқықтық
негіздері дәрежесі олардың қызметі сапасында өте маңызды орын алатынына көз
жеткіздік.
Былайша айтқанда, әнгіме олардың занды институттануы жайында.
Конституциялық құкық теориясына сәйкес, саяси партияларды бұлай
институттандыру бір-бірімен өзара байланысты екі тәсілмен жүзеге асырылады:
—конституцияландыру (яғни, Констигуцияда олардың негізгі принциптері
мен мәртебесін жариялау);
заң шығаруды институттандыру (яғни, арнайы заңда немесе басқа да заң
шығарушылық актілерде саяси партиялардың құқықтық жағдайларын көрсету);
— Қазіргі дәуірде көптеген мемлекетгер өз конституцияларында өз
шамалары келгенше саяси партиялардың мәртебесін институттандырады. Бұл
қатардан тек қана АҚШ шығарып тастауға болады. Өйткені, бұл елде саяси
партияларға қатысты ережелер тек штаттар конституциясыңда ғана бар. Ал, АҚШ
Конституциясының өзіңдегі ережелерден де, кейіннен қосылған 26 түзетулерден
де бұл жайлы арнайы сөз жоқ.
Енді шетелдердегі саяси партиялардың мәртебесін конституцияландыру
жайлы біраз нақты да айқын үлгілерді келтіре кетейік.
Болгария Республикасы Конституциясына сәйкес:
2. партия азаматтардың саяси еркін қалыптастырып, ашық көрсетуге
жәрдемдеседі;
3. бірде-бір жеке партая немесе идеология мемлекеттік тұрғыда жарияланып
немесе бекітілмейді;
—саяси партиялардың ұйымдасу тәртібі мен токгатылуы және олардың қызмет
шарттары заңмен реттеледі;
— нәсілдік, тектік немесе сенім-нанымдары негізінде, сондай-ақ
мемлекеттік билікті күшпен тартып алу мақсатын көздесек бірде-бір саяси
партия — партия болып кұрыла алмайлы.
ФРГ-ның Негізгі заңы партия халықтық саяси еркін қалыптастыруға
қатысады деп жазады. Елдегі демократиялық құрылыстың негізіне нұқсан
келтіретін немесе нұқсан келтіруі немесе оны жоюы мүмкін, яки болмаса, ФРГ-
ның өмір сүруіне кауіп туғызатын партиялардың кызмет етуіне тыйым салынады.
Италия Конституциясы азаматтарға ұлттық (мемлекеттік) саясатты
айқындауда демократиялық жолмен жәрдемдесетін партияға ерікті түрде
бірігулеріне кұқық береді.
Ал, Франция Конституциясы бойынша саяси партиялар дауыс беру арқылы
тұрғындардың өз еріктерімен көңіл білдірулеріне жәрдемдеседі, өз қызметін
ұлттық тәуелсіздік пен демократияның принциптерін құрметтей отырып ерікті
түрде құрады.
Испания Конституциясы партиялардың саяси плюрализм принциптерін сақтай
отырып, халыктық пікірдің қалыптасуы мен әрі оны білдіруде бәсекеге
түсулерін қарастырады.
Бұл партиялардын, ұйымдастырылуы мен қызметі конституция мен зандар
шегінде ерікті болып, ал ішкі қүрылысы мен қызметі демократиялык
принциптерге бағынуы тиіс.
Шетелдердің тәжірибесіне көз салғанымызда, оңдағы конституциялық
принииптер (ережелер) осы күнгі зандарда өз дамуын көрсетіп отыр. Олар:
саяси партиялар мен ұйымдар жөнінде саяси партиялардың ұйымдастырылуы мен
қызметі мәселелеріне арналған арнайы зандар мен тағы да басқа мемлекеттік-
құқықтық актілер.
Саяси партиялардын құқықтық жағдайларын заңды институттандыруда
төмендегі ең маңызды мемлекеттік мәселелер реттеуге жатады:
— саяси партияның атауын анықтау;
—партия кызметінің ұйымдастырылуы мен тоқтатылуы және оның өзін-өзі
таратуы шарттары мен тәртібі;
партияның идеологиялық және бағдарламаіык кұжаттарына, сондай-ақ оның
ұйымдастыру курылымы мен кызметінін тәсілдеріне койылатын талаптар;
қаржылану көздері (партия қызметінің материалдық қамтамасыз етілуі);
3. өкіметпен өзара қарым-катынасы;
—сайлауға, сондай-ақ өкілетті органдардың қызметіне катысуы міндеттеледі.
Әрине, бұл келтірілген мәселелер тізімі кейбір елдерде онан да кенірек
анықталып, дәйектелген болуы мүмкін. Сондықган да, олармен тереңірек
таныстыру үшін кейбір шетелдердің нақты зандық актілерімен таныстырып
әтейік.
Мысалы, ФРГ-ның (1967 ж.) партиялар жайлы заңында партиялар
азаматтардың бірлестігін көрсете отырып, бұл партиялар тұтас барлық ел
келеміндегі не болмаса бөлек бір аумақтағы халықтын саяси еркінің
қалыптасуына әсер етіп әрі Бундестаг немесе Ландтагтағы халық өкілдігіне
жәрдемдесу ниетінде болатыны айтылған.
Саяси партиялар мен ұйымдар жайлы басқа елдерде көптеген (мысалы,
Австрия, Италия, Грузия, Испания, Молдова Республикасы, Португалия,
Финляндия, т.б.) заңдар қабылдаған. Мәселен, Мексика Құрама Штаттары (1976
ж.) саяси ұйымдар мен сайлау жүйесі хақында федеральдық заң қабылдап, онда
азаматтарға саяси партиялар мен саяси ассоциацияларға бірігу еріктілігіне
кепілдік береді. Мұнда саяси партиялар саяси ұйымдардың негізгі түрі болып
табылады. Мексиканың саяси партияларының заңға лайықты принциптер
декларациясы, іс-әрекеттері бағдарламасы және жарғысы болуы міндетгі.
Декларацияда мынандай басты міндеттемелері: конституцияны және соған
сай қабылданған заңдар мен тағы да басқа қабылданған мемлекеттік-құқықтык
актілерді сақтау; халықаралық ұйымдар мен шетелдік мекемелердің немесе
саясн партиялардың тәуелділігіне түспеу; өз бағдарламасын бейбіт құралдар
арқылы және демократиялық жолдармен жүзеге асыру. Сондай-ақ, Декларацияда
партияның идеологиялық бағыты жан-жақты ашылып көрсетілуі тиіс.
5- тақырып: Шет елдердегі сайлау құқығы және сайлау жүйелері және
референдум
1. Сайлау құқығының түсінігі мен қағидалары.
2.Шетелдердегi сайлау жүйелерi.
3. Мажоритарлы және пропорционалды (бара-бар өкiлдiк) сайлау
жүйелерi,олардың түрлерi. Шетелдердегi сайлау процесi (түсiнiгi және
негiзгi сатылары).
4. Референдум және шетелдердегi заң шығару бастамашылдығы
САЙЛАУДЫҢ МӘНІ
Демократиялық мемлекеттін маңызды белгісі оның азаматтарының лауазымды
адамдар мен мемлекеттік билік органдарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын сайлауға еркін дауыс беру арқылы қатысуы болып табылады.
Мысалы, Ресей Федерацнясы Конституциясының 3-бабына сәйкес референдум мен
еркін сайлаулар халық билігінің жоғары көрінісі болып са-налады. Эстония
Республикасы Конституциясының 56-бабын-да бұл елдегі жоғарғы мемлекеттік
билікті халықтың өзі дауыс беруге құқылы азаматтары арқылы:
1) МемлекеттІк жиналысқа сайлау жолымен;
2) Рефереңцум жолымен (жалпыхалықгықдауыс беру) жүзеге
асыратыны жазылған.
Өзбекстан Республикасы Конституциясының 10-бабында: "Өзбекстан халқы
атынан тек Ұлы Мәжіліс пен Республика Президенті ғана сөйлей алады", — деп
жазылған.
Көп елдердің саяси өмірінде сайлау рөлі мен мағьшасы бірдей еместігі
тағы белгілі.
Мысалы, жалпыұлттық (жалпы федеральдық), аймактық, жергілікті сайлаулар
өткізіледі.
Сайлаудың төте және төте емес (жанамалы) түрлері болады.
Төте сайлауда сайлаушылар кандидаттар үшін тең кұқықта, тікелей дауыс
беруге қатысады.
Төте емес сайлауда (жанама сайлау деп те аталады) сайлаушылар белгілі
бір кандидатгарға дауыс бермейді, тек оны іріктеушілерге дауыс береді,
мысалы, АКШ президентіне, Финляндия президентіне, Эстония президентіне (бұл
жағдайда президентті іріктеушілер коллегиясы мемлекеттік жиналыс
мүшелерінен, яғни, Парламент және барлық жергілікті өзін-өзі басқару кеңе-
сінің өкілдерінен түрады. Бү-лардын бәрі де Эстония Республикасының
азаматгары болуы тиіс).
САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ
Қазіргі заманғы мемлекеттердің бәрінде де сайлау құқығы конституциялар
бойынша, негізінен, институтгандырылған. Сөйтіп, мысалы, Ресей
Федерациясының Конститувддсы бойынша Ресей Федерациясыньщ азаматтары
мемлекетгік басқару органдарына және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына сайлауға және сайлануға құқықты. Бұл елде мемлекет басшысы оның
өз азаматтарының жалпыға бірдей және тікелей сайлау құқығы негізінде дауыс
беруі арқылы сайланады.
ФРГ-ның да Негізгі заңында мемлекетгік биліктің халық тарапынан, сайлау
және оған дауыс беру арқылы жүзеге асырылатыны жазылған. Португалия
парламенті (Ассамблея) елдің конституциясына сай жалпыға бірдей, тең өрі
төте сайлауларда жасырын дауыс беру арқылы құралады.
Ал, Түркия Республикасының Конституциясына сәйкес сол елдің азаматтары
занда көрсетілген шарттарға лайықты сайлауға, сайлануға және жалпыхалықтық
референдумдарға катысуға құқылы. Сайлаулар мен жалпыхалықтық референдумдар
еркін, тең, жасырын, бірсатылы, жалпыға бірдей болады. Дауыстарды есептеу
мен есепке алу ашық түрде әрі басшылар мен сот бақылауындаөткізіледі. 21
жасқатолған әрбір түрі азаматы сайлауға және жалпыхалықтық референдумдарға
қатысуға құқылы.
Литва Республикасы Конституциясының 34-бабына орай, әрбір Литва
азаматтары сайлау болатын күні 18 жасқатолса, сайлау құқығына ие. Сайлану
құкығы Литва Республикасының Конституциясында және сайлау туралы жалпы
зандарда бекітіледі. Сайлауға сот қабілетсіз деп танылған азаматтар
қатыспайды.
Конституциялық ережелер өзі тән мемлекеттердің ағымдағы зандарымен
дамып отырады. Мысалы, соғыстан кейінгі Германияның тарихында жалпыға
бірдей тікелей жасырын сайлау жүргізу туралы заң әуелі (І867 жылғы 17
көкек) Солтүстік Германдык Одақгық сайлау заңында, кейін (1869 жылғы 31
мамыр.
Рейхстагқа сайлау туралы Занымен (1871 жылғы 16 көкек) Гер-мания
империясының сайлау туралы заңында қарастырылған. ФРГ-ның қазіргі күшіндегі
Негізгі заңында елдің сайлау жуйесін анықтайтын кдңдай да бір болмасын жеке
ережелер жоқ. Оны 1956 жылдың 7 мамырындағы сайлау туралы федеральдық заң-
дар реттейді. Германия Бундестагына депутаттар тікелей, тең, еркін және
жасырын сайлаулар арқылы сайланады.
Жоғарғы Кеңес депутаттары Кырғыз Республикасының парламенті депутатгары
— Жоғарғы Кенеске депутаттар сайлау туралы заңға сәйкес еркін, жалпыға
бірдей, тең сайлау құқығын пайдалана отырып, тікелей сайлаулар жүргізу
барысында, жасырын дауыс беру арқылы сайланады.
Жоғарыда айтылған тұжырымдарға сүйене отырып, сайлаулар, әдетте, тек
жалпыға бірдей, тең төте және еркін кұқықтар негізінде жасырын дауыс беру
аркылы жүргізілетінін көреміз.
Жалпыға бірдей сайлау құқығы деп, мемлекеттің сайлауға қатысуға құқығы
бар барлық азаматтарының сайлауға қатысуын айтады. Әлбетте, сайлауға соттар
кабілетсіз деп танығандар, сол секілді еркінен айырылып, түрмеде отырғандар
қатыспайды. Сондай-ақ, кейбір елдердің конституциялары мен зандары мұнан
басқа да шектеулер беруі ыктимал. Мысалы, Түркия Республикасының
Конституциясының 67-бабыңда "жалпыға бірдей сайлауларға дауыс беруге нағыз
әскери қызметтегі солдаттар мен унтерофицерлер, әскери курсанттар қатыса
алмайды" деп, көрсетілген.
Тең сайлау құкығы. Сайлаушылар сайлауларға тең құкықтар негізінде
қатысады.
Төте дауыс беру. Кандидаттарды азаматтар тікелей сайлайды.
Жасырын дауыс беру. Сайлаушылардың өз еркімен көңіл білдірулерін
бақылауға алуға тыйым салынады.
Сайлау еркіндігі. Сайлау азаматтардың сайлауға және сайлануға
байланысты өз құқықтарын еркін жүзеге асыруына негізделеді.
САЙЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ТӘРТІПТЕРІ
Қашан да, қай елде де сайлау заңмен белгіленіп көрсетілген мерзімде
өткізіледі. Мысалы, Президенттік республикаларда парламент сайлауы белгілі
бір уақыт кесімінде, катан белгіленген мерзімде өткізіледі. Мысалы, АҚШ-та
жұп жыддарының қараша айының бірінші дүйсенбісінен кейінгі бірінші сейсенбі-
сінде өкілдік палатасының тугел кұрамы және сенаггың үштен бір бөлігі қайта
сайлаудан өтеді.
Ал, парламенттік республикалар мен парламенттік монархияларда
сайлаулар, әдетте, жалпы ұлттық өкілетті органдардың өкілетгі мерзімі
аякталғаннан кейін ғана өткізіледі. Мұндай сайлаулар кезекті сайлаулар деп
аталады. Ал, кезектен тыс сайлаулар парламентті мерзімінен бұрын
таратқанда, лауазымнан айырғанда, ел басшысының және т.б. сайланушы
тұлғалардың отставкаға кетуіне не өлуіне байланысты өткізіледі.
Жайшылықта сайлау мемлекеттік-құқықтық актілерге сай жарияланады. Әрі
осы мемлекеттік-құқықтық актілерде қарастырылғандай мерзім ішінде сайлау
компаниялары басталып, дауыс беру басталардың алдында аяқталады.
Сайлаулар өткізуді баскару көптеген елдерде арнайы осы мақсатта
құрылатын органдар арқылы жүзеге асырылады (мы-салы, Ресейде, Пакистанда,
Түркияда, ФРГ-да, Испанияда, Қырғыз Республикасында, Модцова
Республикасында). Бірақ, мұндай баскару қызметгері елдегі мемлекеттік
органдар мен үйымдарға, яғни, сайлау өткізуге арнайы органдар құрмай-ақ,
жүктелуі мүмкін.
Дауыс беру мәселесін сөз ететін болсақ, әдетте оны әркім жеке өзі
жүзсге асырады. Соя секілді, кептеген елдердін зандары (мысалы,
Ұлыбритания, АҚШ, ФРГ) кейбір жағдайларда дауыс беруді почта, сенімхат
арқылы ұйымдастыруды, сондай-ақ өкілінің дауыс беруін (сауатсыздар, аурулар
үшін) камтама-сыз етеді. Ал, кептеген еЛДерде міндетті дауыс беру ережесі
қарастырылған. Осыған орай Италия Конституциясында дауыс беруге әркімнің
жеке қатысуы азаматгық борыш саналса, Люк-сембурп-е дауыс беруден бас
тартушыларға қаржылық айып жа~ засы (штраф) кесілетінін айта кеткеніміз
жөн. Дәл осындай жағдайда Австрия конституциясы төрт апталық түрмеге
отырғызу не 1000 шиллинге дейін айып салуды көрсеткен.
САЙЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
Сайлау жүйесі деп сайлауға қатысқан сайлаушылардың дауыс беруін
есептейгін заң тарапынан белгіленген есеітгеу тетігін айтады.
Дүние жүзінде сайлау жүйесінің негізгі үш түрі бар. Олар: мажоритарлық,
тепе-теңдік (пропорциалық) және аралас деп аталады.
Мажоритарлық (мажор — көтерідкі, көңілді деген француз сөзі) деп, дауыс
беру нәтижелерін берілген дауыстың көпшілікті принципімен анықтайтын сайлау
жүйесін айтады. Өз кезегінде, мажоритарлық жүйе төмендегі екі түрге:
берілген дауыстардың абсолютті басымдылығына және берілген дауыстардық
салыстырмалы (относительно) басымдылығына бөлінеді.
Абсолютті басымдылық жүйесінде сайлаушылардың 50 проценттен (50% + 1)
басымы дауыс бергенде кандидат сайланды деп есептеледі. 1958 жылдан бері
мұндай жүйе Францияда бар.
Ал, салыстырмалы басымдылық жүйесіңде басқа кандидаттардың бәріне
карағанда кем дауыс алу мүмкіндігіне орай жеңген кандидат сайланады. Мұңдай
жүйе өте көп таралған әрі көп колданылады. Мысал ретінде АҚШ, Ресей, Индия,
Үлыбрита-ния, Әзбекстан, т.б. көптеген елдерді атауға болады.
Тепе-теңдік (пропорциалық) сайлау жүйесінің мажоритарлық сайлау
жүйесінен айырмашылығы бар. Яғни, тепе-теңдік сай-лау жүйесі басымдылық
принципіне емес, қайта алынғандауыстар мен жеңіп алынған мандаттардың тепе-
тендік принципіне сүйене жасалады.
Тепе-тендік жүйе толық (яғни, сайлау округі болып бүкіл ел саналса)
және шектеулі (яғни, елдің аумағыңда бірнеше округтер құрылған болса) болуы
мүмкін. Тепе-тендік жүйе бойынша Жапония, Бельгия, Италия, Норвегия, ФРГ,
Швейцария және т.б. елдер сайлау өткізеді.
Аралас жүйе деп парламенттің бір белігін мажоритарлық жүйемен. бір
бөлігін партиялықтізіммен (тепе-теңдік жүйемен) жүзеге асыруды айтады.
Аралас жүйе, мысалы, Герман Бундестагына сайлауда ФРГ-де қолданылады. 1994
жылы 16 қазанда Бундестагтың кезекті сайлауында депутаггардың жартысы
(барлық депутаттар — 656) бірмандатты округтер бойынша көпшілікке бағынышты
мажоритарлық жүйемен, ал екінші жартысы —тепе-тендік жүйемен (саяси
партиялардыңтізімі бойын-ша) сайланды.
РЕФЕРЕНДУМ: ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Демократияның тікелей әрі маңызды түрі рефередум болып саналады. Осыған
орай Өзбекстан Республикасы Конституциясының 9-бабында; "Қоғамдық және
мемлекеттік түрғыш ең маңызды да көкейкесті мәселелер халықтың талқылауына
шығарылып, жалпы дауыс беруге ұсынылады (референдум) делінген.
Референдумды өткізу тәртібі заңмен белгіленеді. Қырғыз Республикасы
Конституциясыньщ 1-бабы бойынша: "Халықгың еркін анықтап алу үшін зандар
ыен соғші ұқсас мемліжетөміріне қатысты мәселелер референдумға қойылуы
мүмкін. Референдум өткізудің негіздері мен тәртібі конституциялык зандармен
белгіленеді".
Ресей Федерациясы Конституциясының 84 - бабына сәйкес референдумды бұл
елде Ресей Федерациясының Президенті тағайындайды.
Референдумда қойылатын мәселелерді ез мәніне қарай төмендегіше бөліп
көрсетуге болады:
конституциялық (өзгертулер мен толықтырулар енгізу үшін ұсынылатын жаңа
конституция жобасы);
заң шығарушы (жаңа заңның жобасы немесе күші бар заң);
консулшылдық (мысалы, накты бір елдің халыкаралық қатынасына тікелей
тиісті маңызды бір мәселе бойынша жұртшылық пікірін білуді ұйымдастыру.
Осындай референдум Швейцарияда оның БҰҰ-ға мүше болып кіруі алдында
өткізілді);
міндетті (рефереңдум өткізуді конституция бекіткен. Мысалы, Жапония
Конституциясының 96-бабында парламенттің екі палатасы қуаттаған елдің
Негізгі заңына жасалған өзгертулер жобасын референдумға қою міндеттелген;
сол секілді Өзбекстан Республикасы Конституциясының 74-бабына сәйкес
Қарақалпақстан Өзбекстан Республикасы құрамынан карақалпақ халқының жалпыға
бірдей референдумы негізінде шыға алады).
факультативтік (кейбір мәселелерді референдумда өткізу, әдетте
өкіметтің немесе сайлау корпусының еркіне беріледі. Кейде, мысалы, Литва
Республикасы Конституциясының 9-ба-бына сәйкес референдум сайлау құқығына
ие 300 мыңнан кем емес азаматтардың талабьшен де өткізіледі).
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ МЕН САЙЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабында:
"Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау
арқылы жүзеге асырады, сондай – ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді.
Қазақстан Республикасында билікті ешкім де ишденіп кете алмайды.
Билікті иемденіп кетушілік заң бойынша кудаланады.
Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің,
сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттін құқығы бар.
Республика Үкіметінен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне берілген
өкілеттіктер шегінде мемлекет атынан билік жүргізеді.
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен Зандар
негізінде заң шығарушы, атқарушы жане сот тармақтарына бөліну, олардын,
тежемелі әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады" — деп жазылған.
Президентті, Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын,
Республиканың жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау
жалпыға бірдей, тең әрі тікелей жасырын дауыс беріп сайлау құкығы негізде
өткізіледі.
Республика Парламенті Сенатына депутаттар жасырын дауыс беру арқылы
жанама сайлау құқығы негізінде сайланады.
Республика азамаггарынын сайлауға қатысуы өз еркінде, ерікті түрде
болады.
Президент, Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттары және
Республикадағы жергілікті өзін-өзі баскару органдарының мүшелері
азаматтардың тікелей дауыс беруімен сайланады.
Ал, Парламенттің Сенатына депутаттар сайлағанда, оған дауыс беруге
мәслихат депутаттары болып табылатын Республика азаматтары қатысады.
Дауыс берушілер, Сенат депутаттарын сайлағанда, Сенат депутаты үшін бір
дауысқа әрқайсысы ие болады әрі тең негізде еткізіледі.
Сенат депутаттарын сайлағанда белсенді емес сайлау құкығы Конституцияда
қарастырылғандай шектеулермен жүзеге асырылады.
Бұл жайлы Қазақстан Республикасы Конституциясының 51 – бабында:
"Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тен және төте сайлау құқығы
негізІнде жасырын дауыс беру арқы-лы жүзеге асырылады... Сенат депутаттары
жанама сайлау күкығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады"
делінген.
Презвдентті жөне Парламент депутаттарьш сайлау кезіңде темендегідей дауыс
есебін есептеу жүйесі қолданылады:
1) Егер сайлаушылардың елу процентінен астамы дауыс бе-руге кдтысқан
болса (сол секілді Парламенггің Сенатына депу-татгар сайлауға дауыс
берушілер де), онда сайлау өткізідді деп есептеледі.
Мәслихат депутаттарьш сайлауда дауыстарды есеитеудің төмевдегідей жүйесі
қодданылады:
1) егер сайлауға сайлау шылардың елу проценттея көбі дау ыс
беруге қатысса, онда сайлау өткізілді деп есептеледі;
2) Қайсы кандидаттың кандидатурасына, баска кандидат-
тарға қарағанда, сайлауда дауыс беруге *;атысқан сайлаушылар-
дың көбі дауыс берсе, онда сол кандидат сайланды деп саналады;
3) Егер, сайлауға бір-ақ кандидат депутатгъвда дауысқа
түскенде оған сайлауда жақтап дауыс беруге кдтынасқан сай-
лаушылардын, даусы қарсыларынан көп болса, ондіі сол канди-
дат сайланды деп есептеледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару оргаядары мүшелерін сайлауда дауыстарды
есептеудің төмендегідей жүйесі қолдашллады:
1) Егер, сайлауға сайлаушылардың елу проценттен көбі дауыс
беруге қатысса, онда сайлау өткізілді деп есептеледі;
2) Қайсы кандидаттың кандидатурасына басқз кандидат-
тарға карағанда сайлауда дауыс беруге қатысқан сайлаушылар-
дың кебі дауыс бсрсе, оіада сол кандидат сайлаңды дш саналады.
Республикада сайлау үйымдастырып, оны өткһетін сайлау комиссиялары
мемлекетгік сайлау органдары болып табылады. Біртүтас сайлау комиссиясы
жүйесін:
1) Республиканың Орталык сайлау комиссиясы;
2) Аумакгық сайлау комиссиясы;
3) Округгік сайлау комиссиясы;
4. Учаскелік сайлау комиссиясы құрайды
6- тақырып: Шет елдердегi мемлекет нысандары
1. Шетелдердегi мемлекет нысандарының түсiнiгi. Шетелдердегi мемлекет
нысандарының алуан түрлiлiгiнiң себептерi
2. Басқару түрi түсiнiгi. Монократиялық, сегментарлық және поликратиялық
мемлекет формалары.Республикалық басқару нысаны. Республикалардың түсiнiгi
және түрлерi. Монархия және оның түрлерi. Монархияның негiзгi белгiлерi.
3.Мемлекеттiк (аумақтық-саяси) құрылым нысаны түсiнiгi.
БАСҚАРУ НЫСАНДАРЫ
Басқару нысандарына анықтама берудің маңызы өте зор. Өйткені, ол
мемлекеттің мәнін айқындайды. Сөйтіп, мемлекеттік биліктің жоғары
органдарының құқықтық жағдайлары мен құрылысын ашып береді, сондай-ақ
кейінгілердің мемлекет басшысынан қаншалықты занды және нақгы тәуелділігін
көрсетеді.
Дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар. Олар: монархия жэне
республика.
Монархия — елді мемлекеттік занды басқаруды тек бір адамның жүзеге
асыратынын, оның мемлекеттік жоғары лауазымына тек мұрагерлік тәртіппен
иеленгендігін білдіреді.
Монархия абсолютті және конституциялық болып екіге бөлінеді. Абсолютті
монархияға барлық мемлекеттік биліктің монарх қолына топтасуы тән. Қазіргі
кезде абсолютті монархия, мысалы, Сауд Арабиясы корольдігінде (мемлекет
басшысы және рухани көсем — король), Оман сұлтаңдығында (мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz