Шыңғысхан империясы
1. Шыңғыс хан империясының заңдары, құрылымы мен ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. Шыңғыс ханның "Билік" заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Шыңғыс ханның "Билік" заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
Біртұтас монғол мемлекетін құрғаннан кейін Шыңғыс хан екі нәрсеге назар аударды: а) мемлекеттің ішкі құрылымын жетілдіру; ә) әскер құрылымы мен соғыс жүргізу тәсілдерін жетілдіру.
Шыңғыс хан мемлекетінде хандық, билік, жарлық шығару және әскерді басқару құқықтарына ие болды. Хан өзге мемлекеттермен соғыс жүргізумен қатар соғыс пен бейбітшілікті жариялап, бітімге келіп отырды. Ол негізінен төмендегідей бес функцияны атқарды:
Хан мемлекет басшысы және жоғарғы бас қолбасшы ретінде астындағыларға жеке билік жүргізді, оның негізгі қызметі мен міндеті елді сыртқы жаулардан қорғау болды.
Хан бас қолбасшы ретінде соғыс ашу және бейбіт бітімге келуге құқылы болды.
Мемлекеттің сыртқы саясатын жалғыз өзі белгіледі.
Жоғарғы сот қызметін де атқарып, бағыныштыларды өлтіруге не тірі қалдыруға құқылы болды.
Мемлекеттегі тәртіп пен өмір сүріп отырған қоғамдық салт-дәстүрлерді сақтау үшін қол астындағы барлық азаматтарға міндетті бұйрықтар мен заң шығаруға құқылы болды.
Хандық, билік негізінен мұрагерлік жолмен жүзеге асып, хан өлсе орнына баласы, ер жеткен баласы болмаса аға-інілерінің бірі отырды. Мүрагердің таққа отыруы басқа ханзадалар мен ру-тайпа көсемдерінің жиналысы құрылтайда сайланудан өтуге міндетті болды.
XII—ХШ ғасырлар, жалпы орта ғасырлар — қай жағынан жау келіп қалады деп отырған жаугершілік заманы болды. Үнемі шапқыншылықтарданкөз ашпағаннан кейін, түркі-монғолдар ертедегі сак-скиф, ғұн, түркілер заманындағы секілді "әскери-демократиялық қоғамда" өмір сүрді. Яғни ірі әскери мәселелерге және жорықтар еркек кіндік түгел қатыстырылды. Дала тұрғындары негізінен қарулы адамдар тобынан тұрды. Қару асынып жүру бейбіт өмірде де дәстүрге айналды. Аңға шықсын немесе көңіл көтеруге жиналсын ер азаматтар әрқашан садақ, жебе, қанжар асынып жүрді. Бірде-бір түркі-монғол халық жиналған жерге қарусыз келмеді. Қарусыз келген адамға орын берілмеді және ол сайлауға дауыс бере алмады. Шыңғыс хан империясы мен оның әскерлерінің құрылуы бір-бірінен ажырағысыз процестер, өйткені әскер мемлекет құру барысында қажеттілік үшін қалыптасса, мемлекет қалыптасқан әскердің арқасында нығайып отырды. Шыңғыс хан мемлекеті көшпелі және отырықшы қоғамның әрекеттестігі нәтижесінде ары қарай нығайды. Бұл жерде әңгіме олар мемлекеттікті отырықшы халықтардан алды деген сөз емес, керісінше түркі-монғолдар өздерінің өзіндік әскери саяси жүйесін құрды.
Шыңғыс хан мемлекетінде хандық, билік, жарлық шығару және әскерді басқару құқықтарына ие болды. Хан өзге мемлекеттермен соғыс жүргізумен қатар соғыс пен бейбітшілікті жариялап, бітімге келіп отырды. Ол негізінен төмендегідей бес функцияны атқарды:
Хан мемлекет басшысы және жоғарғы бас қолбасшы ретінде астындағыларға жеке билік жүргізді, оның негізгі қызметі мен міндеті елді сыртқы жаулардан қорғау болды.
Хан бас қолбасшы ретінде соғыс ашу және бейбіт бітімге келуге құқылы болды.
Мемлекеттің сыртқы саясатын жалғыз өзі белгіледі.
Жоғарғы сот қызметін де атқарып, бағыныштыларды өлтіруге не тірі қалдыруға құқылы болды.
Мемлекеттегі тәртіп пен өмір сүріп отырған қоғамдық салт-дәстүрлерді сақтау үшін қол астындағы барлық азаматтарға міндетті бұйрықтар мен заң шығаруға құқылы болды.
Хандық, билік негізінен мұрагерлік жолмен жүзеге асып, хан өлсе орнына баласы, ер жеткен баласы болмаса аға-інілерінің бірі отырды. Мүрагердің таққа отыруы басқа ханзадалар мен ру-тайпа көсемдерінің жиналысы құрылтайда сайланудан өтуге міндетті болды.
XII—ХШ ғасырлар, жалпы орта ғасырлар — қай жағынан жау келіп қалады деп отырған жаугершілік заманы болды. Үнемі шапқыншылықтарданкөз ашпағаннан кейін, түркі-монғолдар ертедегі сак-скиф, ғұн, түркілер заманындағы секілді "әскери-демократиялық қоғамда" өмір сүрді. Яғни ірі әскери мәселелерге және жорықтар еркек кіндік түгел қатыстырылды. Дала тұрғындары негізінен қарулы адамдар тобынан тұрды. Қару асынып жүру бейбіт өмірде де дәстүрге айналды. Аңға шықсын немесе көңіл көтеруге жиналсын ер азаматтар әрқашан садақ, жебе, қанжар асынып жүрді. Бірде-бір түркі-монғол халық жиналған жерге қарусыз келмеді. Қарусыз келген адамға орын берілмеді және ол сайлауға дауыс бере алмады. Шыңғыс хан империясы мен оның әскерлерінің құрылуы бір-бірінен ажырағысыз процестер, өйткені әскер мемлекет құру барысында қажеттілік үшін қалыптасса, мемлекет қалыптасқан әскердің арқасында нығайып отырды. Шыңғыс хан мемлекеті көшпелі және отырықшы қоғамның әрекеттестігі нәтижесінде ары қарай нығайды. Бұл жерде әңгіме олар мемлекеттікті отырықшы халықтардан алды деген сөз емес, керісінше түркі-монғолдар өздерінің өзіндік әскери саяси жүйесін құрды.
1. Аманжолов К.Р., Тасболатов А.Б. Қазақстанның әскери
тарихы. Алматы, 1999. - 320 б.
2. Алланиязов Т. К. Очерки военного дело кочевников
Казахстана. Алматы, 1997. - 94 с.
3. Бейсебайұлы Ж. Қазақ шежіресі. Алматы, 1994. - 160 б.
4. Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1972. Т.1-12.
5. Қазақстан тарихы. Алматы, 1996. T.I. - 544 б.
6. Левшин А. И. Описание киргиз-казацских или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, 1996. - 656 с.
7. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1995. - 208 б.
8. Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. - 244 б.
тарихы. Алматы, 1999. - 320 б.
2. Алланиязов Т. К. Очерки военного дело кочевников
Казахстана. Алматы, 1997. - 94 с.
3. Бейсебайұлы Ж. Қазақ шежіресі. Алматы, 1994. - 160 б.
4. Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1972. Т.1-12.
5. Қазақстан тарихы. Алматы, 1996. T.I. - 544 б.
6. Левшин А. И. Описание киргиз-казацских или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, 1996. - 656 с.
7. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1995. - 208 б.
8. Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. - 244 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Кафедрасы: Мемлекет және құқық теорияся мен тарихы кафедрасы
РЕФЕРАТ
ТАҚЫРЫБЫ: Шыңғысхан империясы
Орындаған: Сапарғали Ұ.М.
ЮСП (к)-101 тобы.
Қабылдаған: аға оқытушысы,
құқық магистрі Турабаев А.Р.
Астана 2013 ж.
Жоспар:
1. Шыңғыс хан империясының заңдары, құрылымы мен ұйымдастыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. Шыңғыс ханның "Билік"
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...11
Шыңғыс хан империясының заңдары, құрылымы мен ұйымдастыру принциптері
Біртұтас монғол мемлекетін құрғаннан кейін Шыңғыс хан екі нәрсеге
назар аударды: а) мемлекеттің ішкі құрылымын жетілдіру; ә) әскер құрылымы
мен соғыс жүргізу тәсілдерін жетілдіру.
Шыңғыс хан мемлекетінде хандық, билік, жарлық шығару және
әскерді басқару құқықтарына ие болды. Хан өзге мемлекеттермен соғыс
жүргізумен қатар соғыс пен бейбітшілікті жариялап, бітімге келіп отырды. Ол
негізінен төмендегідей бес функцияны атқарды:
Хан мемлекет басшысы және жоғарғы бас қолбасшы ретінде астындағыларға
жеке билік жүргізді, оның негізгі қызметі мен міндеті елді сыртқы жаулардан
қорғау болды.
Хан бас қолбасшы ретінде соғыс ашу және бейбіт бітімге келуге құқылы
болды.
Мемлекеттің сыртқы саясатын жалғыз өзі белгіледі.
Жоғарғы сот қызметін де атқарып, бағыныштыларды өлтіруге не тірі
қалдыруға құқылы болды.
Мемлекеттегі тәртіп пен өмір сүріп отырған қоғамдық салт-дәстүрлерді
сақтау үшін қол астындағы барлық азаматтарға міндетті бұйрықтар мен заң
шығаруға құқылы болды.
Хандық, билік негізінен мұрагерлік жолмен жүзеге асып, хан өлсе орнына
баласы, ер жеткен баласы болмаса аға-інілерінің бірі отырды. Мүрагердің
таққа отыруы басқа ханзадалар мен ру-тайпа көсемдерінің жиналысы құрылтайда
сайланудан өтуге міндетті болды.
XII—ХШ ғасырлар, жалпы орта ғасырлар — қай жағынан жау келіп
қалады деп отырған жаугершілік зама ны болды. Үнемі шапқыншылықтарданкө з ашпа
ғаннан кейін, түркі-монғолдар ертедегі сак-скиф, ғұн, түркілер заманындағы
секілді "әскери-демократиялық қоғамда" өмір сүрді. Яғни ірі әскери
мәселелерге және жорықтар еркек кіндік түгел қатыстырылды. Дала тұрғындары
негізінен қарулы адамдар тобынан тұрды. Қару асынып жүру бейбіт өмірде де
дәстүрге айналды. Аңға шықсын немесе көңіл көтеруге жиналсын ер азаматтар
әрқашан садақ, жебе, қанжар асынып жүрді. Бірде-бір түркі-монғол халық
жиналған жерге қарусыз келмеді. Қарусыз келген адамға орын берілмеді және
ол сайлауға дауыс бере алмады. Шыңғыс хан империясы мен оның әскерлерінің
құрылуы бір-бірінен ажырағысыз процестер, өйткені әскер мемлекет құру
барысында қажеттілік үшін қалыптасса, мемлекет қалыптасқан әскердің
арқасында нығайып отырды. Шыңғыс хан мемлекеті көшпелі және отырықшы
қоғамның әрекеттестігі нәтижесінде ары қарай нығайды. Бұл жерде әңгіме олар
мемлекеттікті отырықшы халықтардан алды деген сөз емес, керісінше түркі-
монғолдар өздерінің өзіндік әскери саяси жүйесін құрды.
Көптеген зерттеушілер орта ғасырлардағы қоғамдық қатынастарды талдай
келе көшпелі хандарда нақты билік, тұрақты салық жүйесі болған емес деп
көрсеткілері келеді. Ал іс жүзінде еуропалық мемлекеттермен салыстырғанда
көшпелі қоғамның көптеген өзіндік ерекшеліктері болды. Еркін жүрген дала
халқының территориясы жаугершілік заманда үнемі өзгерістерге ұшырап
отырды. Хан билігінің қуаты мен мықтылығы беделі, заман мүддесіне сай
болды.
Монғол ақсүйектерінің ішінен Шыңғыс ханның асыранды баласы Шигихутуг
оқу-білімге ерекше қабілеттілік көрсетті. Сондықтан хаған оны сот ісін
басқарушы етіп тағайындап, оған былайша кеңес берді: "Мен қазір барлық
халықтың үстінен қараған кезде, сен менің көзім мен құлағым бол. Саған
қарсы сөз айтуға ешкімнің құқы жоқ. Ұрылар мен өтірікшілерді соттап
жазалауды саған тапсырамын. Кінәсі барлардың барлығын халықтың атынан
жазала, кім өлім жазасына лайықты болса, өлімге кес. Шешіміңді басқалар
өзгертпеу үшін қара сиямен жазып отыр"30. Шыңғыс ханның бұл тағайындауы
дұрыс болып, Шигухутуг сот істерін дәл орындап, тіпті кейбір мәселелерде
үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Атап айтқанда, ол қорқып тұрып куә болған
адамдардың куәлігін қабылдамай тастап отырды.
Түркі-монғол тайпаларының ежелден келе жатқан заңдар жинағы, әдет-
ғұрыптары, салттары сұрыпталып, бір жүйеге келтіріліп, хатқа түсірілді. Ол
"Үлкен жасақ" деп аталып, екі бөлімнен тұрды:
1) Билік — Шыңғыс ханның ойлары мен берген бұйрықтары, қабылдаған
шешімдері т.б. нақты іс-әрекеті.
2) Жасақ — әскери және азаматтық заңдар мен оны орындамағандар үшін
қолданылатын жазалау түрлері.
Бұл заңдар Шыңғыс хан ұрпақтары үшін бұзылмайтын қағида болып табылды
және үнемі бұлжытпай орындалып отырды. Көптеген зерттеушілер бұл заңдар
1206 жылы өткен құрылтайда қабылданған деп есептейді әрі бұл жинақ түркі-
монғол тайпаларының болашақ даму процесінде үлкен тарихи рөл атқарған деп
көрсетеді. Атап айтқанда, И.Я.Коростовец: "Жинақта барлық дінге бірдей
көзқарас ұсталынды. Шіркеулерге, дін иелеріне, үлкендерге құрмет көрсету,
қайыршыларға қайырымдылық жасау жөнінде айтылады. Онда әр монғолдың
отбасылық және жеке өмірі тұтастай қамтылады. Жасақ заңы бойынша мынадай
қылмыс жасағандар өлім жазасына кесіледі: шайқас кезінде көре тұра көмек
бермеу, қолбасының келісімінсіз өз шебінен шегініп кету, қатардағы
жауынгерлердің өз қызметіне немқұрайды қарауы, қолға түскен құлдар мен
тұтқындарды иесіне қайтармау, кісі өлтіру, ұрлық істеу, жалған куәлік беру,
жала жабу, сатқындық жасау, кісіні жасырын аңду, дауласқан екі адамның
біріне әдейі көмек көрсету т.с.с", — деп баға береді.
Жасақ заңы билеушіден бастап қатардағы шаруаға дейін орындалуға
міндетті болып есептелінеді. Кейіннен көршілес отырықшы халықтар
бағындырылып, бірте-бірте жартылай отырықшы мемлекетке айналған кезде де
бұл заң сол күйі күшінде қалды.
Монғол билеушілері бағынған отырықшы елдердің ішкі істеріне
көп араласқан жоқ. Алдын ала сотталмай тұрып, бірде-бір адам өлім жазасына
кесілген емес. Салық жинау белгілі бір жүйе бойынша атқарылды. Мемлекеттік
қызметтерде, почта жүйесінде, әкімшілік істерде үнемі реформалар жасалынып,
жетілдіріліп отырды. Басып алынған кейбір аймақтарда сол жергілікті
халықтың өкілі басшылық қызметке тағайындалды. Мысалы, Солтүстік Қытай
бағындырылғаннан кейін монғолдар бұл өлкені жергілікті қытай чиновниктері
басқарған 10 провинцияға бөлді.
Шыңғыс хан әскери құрылымды жетілдіруге үнемі баса назар аударып
отырды. Ол өмір бойы үздіксіз жүргізген соғыстардан орасан зор әскери
тәжірибе жинақтаған талантты қолбасшы әрі ұйымдастырушы болды. Көршілес
дамыған елдердің соғыс өнерін, әсіресе ғылыми-техникалық жетістіктерін өз
әскери құрылымына тиімді түрде енгізді. Ең алдымен, өзінің жеке гвардиясын
құруға үлкен мән берді. Өзін қорғайтын жасақты кешіктер деп атады. Бұл
жөнінде Б.Я.Владимирцев мынадай мәліметтер келтіреді: "Шыңғыс хан, ең
алдымен, өте сенімді өз адамдарынан тұратын жеке гвардия кешік құруға үлкен
мән берді. Осыдан кейін осы тандамалы әскердің ішінен өзі тандап жүріп ең
тандаулыларына басшы қызметтер ұсынды. Қабілеттеріне қарай оларға әртүрлі
тапсырмалар беріп, қолбасшы ретінде өзі тәрбиелеп шығарды".
Барлық гвардияшылар кешіктер ақсүйектер әулетінен шығуы тиіс болды.
"Көк тәңірі мені барлық халықтардың билеушісі етіп қойған кезде менің
тікелей күзетімдегі кешіктерге жүздіктерден бір, мындықтардан он адам алуға
бұйрық берді. Бұлар менің ерекше назарымда болатын адамдар. Ақсүйектердің
балаларының ішіндегі ең алғыр, мықты, ептілері болуы тиіс. Егер мыңбасылар
немесе жүзбасылар мұндай адамдарды жіберуге бөгет жасаса, дереу
жазаланады".
Бұл аристократиялық жасақтың басқа әскери бөлімдерден көптеген
артықшылықтары болды. "Менің өз кешіктерім, — деген Шыңғыс хан, —
мыңбасылардан жоғары тұрады. Ал менің үй қызметіндегілер жүзбасылар мен
онбасылардан жоғары. Егер мыңбасы өзін күзеттегі кешікпен тең санап, оған
бағынбай, төбелесетін болса, дереу жазалануы тиіс". Кешіктердің барлығын
Шыңғыс хан өзі тікелей бақылап отырды. "Күзетті басқарушы менің рұқсатымсыз
өз бетімен ешкімді жазалауға құқы жоқ. Егер кешіктердің бірі тәртіп бұзған
жағдайда ол алдымен маған сол оқиға жөнінде алдын-ала ескертуі қажет, содан
соң кімнің басын алу, кімге дүре соғу сияқты жазалар белгіленеді".
Әскердің ішінен ерекше таңдап алынған Шыңғыс ханның өзін күзететін
"баһадүрлер мыңдығы" ерекше жағдайда болмаса, шайқасқа қатыстырылмады.
Үнемі бейбіт уақытта да тікелей хан күзетінде болды. Сөйтіп дала
ақсүйектерінен өзінің гвардиясын іріктеп алғаннан кейін Шыңғыс хан қалған
әскерге де тәртіп орнатты. Әскерге қызмет ету мен әскер басылардың
міндеттері заңдастырылды. Түркі-монғолдарда ерте заманнан келе жатқан әскер
басқарудың ондық жүйесі ондық, жүздік, мыңдық бар болатын.
Монғол армиясында қызметі жағынан қазіргі бас штабқа ұқсайтын "Юрт-
жи" деп аталатын мекеме болды. Оның негізгі міндеттері: соғыс және бейбіт
уақытта қарсылас жаққа барлау ұйымдастыру, жазғы жайлау мен қысқы қыстауды
анықтау, жорық кезінде әскердің жүріс-тұрысын қадағалап, жоғарғы қолбасылар
мен жауынгерлерге арналған арнайы лагерьлер ұйымдастыру, т.б. болды. Бұған
қосымша олар отырықшы халықтардың жерінен өткен кезде әскердің олардың
егінін таптамай, ауаша қоныстануын қамтамасыз етті.
Армияның тылындағы тәртіпті қамтамасыз ету үшін ерекше жасақ құрылып,
қазіргі ішкі істер әскерлерінің міндетін атқарды. Әскерде шаруашылық
мәселесімен айналысатын арнайы бөлімдер болды. Әскерді жасақтау кезінде
түріктердің аймақтық және рулық күрылымы басшылыққа алынды. Әрбір тайпа мен
рудың көшіп-қонатын жайлауы мен қыстауы белгіленді. Әрбір рудан ондық,
жүздік бөлімдер, ал ірі рулардан мындық бөлімдер жасақталды. Жорық кезінде
әрбір онбасы немесе жүзбасы өзінің қарауындағыларды жорыққа қажетті азық-
түлікпен, т.б. қажетті заттармен қамтамасыз етуге міндетті болды. Ал аймақ
билеушілері жорық алдында мыңбасылардың орынбасарларына айналып, тәртіптің
сақталуын қадағалады.
Әскер құру кезінде ұсақ рулар мен тайпалардың бірнешеулері
біріктіріліп отырды. Ал керісінше ірілері бірнеше топқа бөлінді. Ең ірі
әскери бөлім түмен — 10 мың адам өте сирек жағдайда ғана бір тайпадан
құралатын. Тайпаларды бөлу кей жағдайда олардың арасындағы ауызбіршілікті
жою үшін әдейі ұйымдастырылды. Шыңғыс хан соғыс даласында түскен олжаның
жауынгерлерге теңдей бөлінуін қатты қадағалады. Түрлі шайқастарда бірге
соғысқандықтан жауынгерлер қанды көйлек жолдасқа айналып, рулық ала ауыздық
ұмытылып отырды. Осылайша бір-бірімен шайқасып отыратын өзара ала ауыз
түркі-монғол тайпалары Шыңғыс хан тұсында үнемі сыртқы жаумен соғысу
нәтижесінде бір халық болып бірікті. Ал әскер бөлімдеріне басшы сайлау
кезінде осы бөлімдерді құрайтын негізгі рулардың ішінен ең ақылдылары мен
тәжірибелілері іріктелінді.
Сөйтіп әскер жасақтау кезінде түріктің рулық құрылыстың ерекшеліктері
сақталып, тек кейбір толықтырулар ғана енгізілді. Өзара туысқандар бірыңғай
болғандықтан, бұл бөлімдердің ішкі тәртібі тұрақты болды, әрі жауынгерлер
бір-бірінің отбасылық жағдайын жақсы білетін еді. Өз міндетін дұрыс атқара
алмаған қолбасшыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Кафедрасы: Мемлекет және құқық теорияся мен тарихы кафедрасы
РЕФЕРАТ
ТАҚЫРЫБЫ: Шыңғысхан империясы
Орындаған: Сапарғали Ұ.М.
ЮСП (к)-101 тобы.
Қабылдаған: аға оқытушысы,
құқық магистрі Турабаев А.Р.
Астана 2013 ж.
Жоспар:
1. Шыңғыс хан империясының заңдары, құрылымы мен ұйымдастыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. Шыңғыс ханның "Билік"
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...11
Шыңғыс хан империясының заңдары, құрылымы мен ұйымдастыру принциптері
Біртұтас монғол мемлекетін құрғаннан кейін Шыңғыс хан екі нәрсеге
назар аударды: а) мемлекеттің ішкі құрылымын жетілдіру; ә) әскер құрылымы
мен соғыс жүргізу тәсілдерін жетілдіру.
Шыңғыс хан мемлекетінде хандық, билік, жарлық шығару және
әскерді басқару құқықтарына ие болды. Хан өзге мемлекеттермен соғыс
жүргізумен қатар соғыс пен бейбітшілікті жариялап, бітімге келіп отырды. Ол
негізінен төмендегідей бес функцияны атқарды:
Хан мемлекет басшысы және жоғарғы бас қолбасшы ретінде астындағыларға
жеке билік жүргізді, оның негізгі қызметі мен міндеті елді сыртқы жаулардан
қорғау болды.
Хан бас қолбасшы ретінде соғыс ашу және бейбіт бітімге келуге құқылы
болды.
Мемлекеттің сыртқы саясатын жалғыз өзі белгіледі.
Жоғарғы сот қызметін де атқарып, бағыныштыларды өлтіруге не тірі
қалдыруға құқылы болды.
Мемлекеттегі тәртіп пен өмір сүріп отырған қоғамдық салт-дәстүрлерді
сақтау үшін қол астындағы барлық азаматтарға міндетті бұйрықтар мен заң
шығаруға құқылы болды.
Хандық, билік негізінен мұрагерлік жолмен жүзеге асып, хан өлсе орнына
баласы, ер жеткен баласы болмаса аға-інілерінің бірі отырды. Мүрагердің
таққа отыруы басқа ханзадалар мен ру-тайпа көсемдерінің жиналысы құрылтайда
сайланудан өтуге міндетті болды.
XII—ХШ ғасырлар, жалпы орта ғасырлар — қай жағынан жау келіп
қалады деп отырған жаугершілік зама ны болды. Үнемі шапқыншылықтарданкө з ашпа
ғаннан кейін, түркі-монғолдар ертедегі сак-скиф, ғұн, түркілер заманындағы
секілді "әскери-демократиялық қоғамда" өмір сүрді. Яғни ірі әскери
мәселелерге және жорықтар еркек кіндік түгел қатыстырылды. Дала тұрғындары
негізінен қарулы адамдар тобынан тұрды. Қару асынып жүру бейбіт өмірде де
дәстүрге айналды. Аңға шықсын немесе көңіл көтеруге жиналсын ер азаматтар
әрқашан садақ, жебе, қанжар асынып жүрді. Бірде-бір түркі-монғол халық
жиналған жерге қарусыз келмеді. Қарусыз келген адамға орын берілмеді және
ол сайлауға дауыс бере алмады. Шыңғыс хан империясы мен оның әскерлерінің
құрылуы бір-бірінен ажырағысыз процестер, өйткені әскер мемлекет құру
барысында қажеттілік үшін қалыптасса, мемлекет қалыптасқан әскердің
арқасында нығайып отырды. Шыңғыс хан мемлекеті көшпелі және отырықшы
қоғамның әрекеттестігі нәтижесінде ары қарай нығайды. Бұл жерде әңгіме олар
мемлекеттікті отырықшы халықтардан алды деген сөз емес, керісінше түркі-
монғолдар өздерінің өзіндік әскери саяси жүйесін құрды.
Көптеген зерттеушілер орта ғасырлардағы қоғамдық қатынастарды талдай
келе көшпелі хандарда нақты билік, тұрақты салық жүйесі болған емес деп
көрсеткілері келеді. Ал іс жүзінде еуропалық мемлекеттермен салыстырғанда
көшпелі қоғамның көптеген өзіндік ерекшеліктері болды. Еркін жүрген дала
халқының территориясы жаугершілік заманда үнемі өзгерістерге ұшырап
отырды. Хан билігінің қуаты мен мықтылығы беделі, заман мүддесіне сай
болды.
Монғол ақсүйектерінің ішінен Шыңғыс ханның асыранды баласы Шигихутуг
оқу-білімге ерекше қабілеттілік көрсетті. Сондықтан хаған оны сот ісін
басқарушы етіп тағайындап, оған былайша кеңес берді: "Мен қазір барлық
халықтың үстінен қараған кезде, сен менің көзім мен құлағым бол. Саған
қарсы сөз айтуға ешкімнің құқы жоқ. Ұрылар мен өтірікшілерді соттап
жазалауды саған тапсырамын. Кінәсі барлардың барлығын халықтың атынан
жазала, кім өлім жазасына лайықты болса, өлімге кес. Шешіміңді басқалар
өзгертпеу үшін қара сиямен жазып отыр"30. Шыңғыс ханның бұл тағайындауы
дұрыс болып, Шигухутуг сот істерін дәл орындап, тіпті кейбір мәселелерде
үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Атап айтқанда, ол қорқып тұрып куә болған
адамдардың куәлігін қабылдамай тастап отырды.
Түркі-монғол тайпаларының ежелден келе жатқан заңдар жинағы, әдет-
ғұрыптары, салттары сұрыпталып, бір жүйеге келтіріліп, хатқа түсірілді. Ол
"Үлкен жасақ" деп аталып, екі бөлімнен тұрды:
1) Билік — Шыңғыс ханның ойлары мен берген бұйрықтары, қабылдаған
шешімдері т.б. нақты іс-әрекеті.
2) Жасақ — әскери және азаматтық заңдар мен оны орындамағандар үшін
қолданылатын жазалау түрлері.
Бұл заңдар Шыңғыс хан ұрпақтары үшін бұзылмайтын қағида болып табылды
және үнемі бұлжытпай орындалып отырды. Көптеген зерттеушілер бұл заңдар
1206 жылы өткен құрылтайда қабылданған деп есептейді әрі бұл жинақ түркі-
монғол тайпаларының болашақ даму процесінде үлкен тарихи рөл атқарған деп
көрсетеді. Атап айтқанда, И.Я.Коростовец: "Жинақта барлық дінге бірдей
көзқарас ұсталынды. Шіркеулерге, дін иелеріне, үлкендерге құрмет көрсету,
қайыршыларға қайырымдылық жасау жөнінде айтылады. Онда әр монғолдың
отбасылық және жеке өмірі тұтастай қамтылады. Жасақ заңы бойынша мынадай
қылмыс жасағандар өлім жазасына кесіледі: шайқас кезінде көре тұра көмек
бермеу, қолбасының келісімінсіз өз шебінен шегініп кету, қатардағы
жауынгерлердің өз қызметіне немқұрайды қарауы, қолға түскен құлдар мен
тұтқындарды иесіне қайтармау, кісі өлтіру, ұрлық істеу, жалған куәлік беру,
жала жабу, сатқындық жасау, кісіні жасырын аңду, дауласқан екі адамның
біріне әдейі көмек көрсету т.с.с", — деп баға береді.
Жасақ заңы билеушіден бастап қатардағы шаруаға дейін орындалуға
міндетті болып есептелінеді. Кейіннен көршілес отырықшы халықтар
бағындырылып, бірте-бірте жартылай отырықшы мемлекетке айналған кезде де
бұл заң сол күйі күшінде қалды.
Монғол билеушілері бағынған отырықшы елдердің ішкі істеріне
көп араласқан жоқ. Алдын ала сотталмай тұрып, бірде-бір адам өлім жазасына
кесілген емес. Салық жинау белгілі бір жүйе бойынша атқарылды. Мемлекеттік
қызметтерде, почта жүйесінде, әкімшілік істерде үнемі реформалар жасалынып,
жетілдіріліп отырды. Басып алынған кейбір аймақтарда сол жергілікті
халықтың өкілі басшылық қызметке тағайындалды. Мысалы, Солтүстік Қытай
бағындырылғаннан кейін монғолдар бұл өлкені жергілікті қытай чиновниктері
басқарған 10 провинцияға бөлді.
Шыңғыс хан әскери құрылымды жетілдіруге үнемі баса назар аударып
отырды. Ол өмір бойы үздіксіз жүргізген соғыстардан орасан зор әскери
тәжірибе жинақтаған талантты қолбасшы әрі ұйымдастырушы болды. Көршілес
дамыған елдердің соғыс өнерін, әсіресе ғылыми-техникалық жетістіктерін өз
әскери құрылымына тиімді түрде енгізді. Ең алдымен, өзінің жеке гвардиясын
құруға үлкен мән берді. Өзін қорғайтын жасақты кешіктер деп атады. Бұл
жөнінде Б.Я.Владимирцев мынадай мәліметтер келтіреді: "Шыңғыс хан, ең
алдымен, өте сенімді өз адамдарынан тұратын жеке гвардия кешік құруға үлкен
мән берді. Осыдан кейін осы тандамалы әскердің ішінен өзі тандап жүріп ең
тандаулыларына басшы қызметтер ұсынды. Қабілеттеріне қарай оларға әртүрлі
тапсырмалар беріп, қолбасшы ретінде өзі тәрбиелеп шығарды".
Барлық гвардияшылар кешіктер ақсүйектер әулетінен шығуы тиіс болды.
"Көк тәңірі мені барлық халықтардың билеушісі етіп қойған кезде менің
тікелей күзетімдегі кешіктерге жүздіктерден бір, мындықтардан он адам алуға
бұйрық берді. Бұлар менің ерекше назарымда болатын адамдар. Ақсүйектердің
балаларының ішіндегі ең алғыр, мықты, ептілері болуы тиіс. Егер мыңбасылар
немесе жүзбасылар мұндай адамдарды жіберуге бөгет жасаса, дереу
жазаланады".
Бұл аристократиялық жасақтың басқа әскери бөлімдерден көптеген
артықшылықтары болды. "Менің өз кешіктерім, — деген Шыңғыс хан, —
мыңбасылардан жоғары тұрады. Ал менің үй қызметіндегілер жүзбасылар мен
онбасылардан жоғары. Егер мыңбасы өзін күзеттегі кешікпен тең санап, оған
бағынбай, төбелесетін болса, дереу жазалануы тиіс". Кешіктердің барлығын
Шыңғыс хан өзі тікелей бақылап отырды. "Күзетті басқарушы менің рұқсатымсыз
өз бетімен ешкімді жазалауға құқы жоқ. Егер кешіктердің бірі тәртіп бұзған
жағдайда ол алдымен маған сол оқиға жөнінде алдын-ала ескертуі қажет, содан
соң кімнің басын алу, кімге дүре соғу сияқты жазалар белгіленеді".
Әскердің ішінен ерекше таңдап алынған Шыңғыс ханның өзін күзететін
"баһадүрлер мыңдығы" ерекше жағдайда болмаса, шайқасқа қатыстырылмады.
Үнемі бейбіт уақытта да тікелей хан күзетінде болды. Сөйтіп дала
ақсүйектерінен өзінің гвардиясын іріктеп алғаннан кейін Шыңғыс хан қалған
әскерге де тәртіп орнатты. Әскерге қызмет ету мен әскер басылардың
міндеттері заңдастырылды. Түркі-монғолдарда ерте заманнан келе жатқан әскер
басқарудың ондық жүйесі ондық, жүздік, мыңдық бар болатын.
Монғол армиясында қызметі жағынан қазіргі бас штабқа ұқсайтын "Юрт-
жи" деп аталатын мекеме болды. Оның негізгі міндеттері: соғыс және бейбіт
уақытта қарсылас жаққа барлау ұйымдастыру, жазғы жайлау мен қысқы қыстауды
анықтау, жорық кезінде әскердің жүріс-тұрысын қадағалап, жоғарғы қолбасылар
мен жауынгерлерге арналған арнайы лагерьлер ұйымдастыру, т.б. болды. Бұған
қосымша олар отырықшы халықтардың жерінен өткен кезде әскердің олардың
егінін таптамай, ауаша қоныстануын қамтамасыз етті.
Армияның тылындағы тәртіпті қамтамасыз ету үшін ерекше жасақ құрылып,
қазіргі ішкі істер әскерлерінің міндетін атқарды. Әскерде шаруашылық
мәселесімен айналысатын арнайы бөлімдер болды. Әскерді жасақтау кезінде
түріктердің аймақтық және рулық күрылымы басшылыққа алынды. Әрбір тайпа мен
рудың көшіп-қонатын жайлауы мен қыстауы белгіленді. Әрбір рудан ондық,
жүздік бөлімдер, ал ірі рулардан мындық бөлімдер жасақталды. Жорық кезінде
әрбір онбасы немесе жүзбасы өзінің қарауындағыларды жорыққа қажетті азық-
түлікпен, т.б. қажетті заттармен қамтамасыз етуге міндетті болды. Ал аймақ
билеушілері жорық алдында мыңбасылардың орынбасарларына айналып, тәртіптің
сақталуын қадағалады.
Әскер құру кезінде ұсақ рулар мен тайпалардың бірнешеулері
біріктіріліп отырды. Ал керісінше ірілері бірнеше топқа бөлінді. Ең ірі
әскери бөлім түмен — 10 мың адам өте сирек жағдайда ғана бір тайпадан
құралатын. Тайпаларды бөлу кей жағдайда олардың арасындағы ауызбіршілікті
жою үшін әдейі ұйымдастырылды. Шыңғыс хан соғыс даласында түскен олжаның
жауынгерлерге теңдей бөлінуін қатты қадағалады. Түрлі шайқастарда бірге
соғысқандықтан жауынгерлер қанды көйлек жолдасқа айналып, рулық ала ауыздық
ұмытылып отырды. Осылайша бір-бірімен шайқасып отыратын өзара ала ауыз
түркі-монғол тайпалары Шыңғыс хан тұсында үнемі сыртқы жаумен соғысу
нәтижесінде бір халық болып бірікті. Ал әскер бөлімдеріне басшы сайлау
кезінде осы бөлімдерді құрайтын негізгі рулардың ішінен ең ақылдылары мен
тәжірибелілері іріктелінді.
Сөйтіп әскер жасақтау кезінде түріктің рулық құрылыстың ерекшеліктері
сақталып, тек кейбір толықтырулар ғана енгізілді. Өзара туысқандар бірыңғай
болғандықтан, бұл бөлімдердің ішкі тәртібі тұрақты болды, әрі жауынгерлер
бір-бірінің отбасылық жағдайын жақсы білетін еді. Өз міндетін дұрыс атқара
алмаған қолбасшыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz