Ақжан Әл – Машани және Геомеханика
Ақжан Әл.машани әлем идиалистерімен бірге немесе толғаныстар тоғысы
Ақжан Әл.Машани—Ұлы Ұстаз
Ақжан Әл.Машанидың «Табу» фантастикалық әңгімесінің сыры.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Ақжан Әл.Машани—Ұлы Ұстаз
Ақжан Әл.Машанидың «Табу» фантастикалық әңгімесінің сыры.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
ХХ ғасырдың қырқыншы жылдарынан бастап, яғни Ақжан Машанов Қазақ ҰҒА – ның бел ортасында жүргенде бой көтерген іргелі ғылымдардың бірден – бірі геомеханика. Ғылым өз кезегінде інжу – маржанға толы қазақ жеріндегі кеніштерді зерттеп, оны игілік ретінде жалпы жұртқа дастархан қылып жайып беруге атсалысты.
Геомеханикалық әдістердің Ақжан атамыз өзі бас боп қолданған бір – екеуіне қазір тоқталамыз.
Кен алаңдарындағы рудалардың түзелуіндегі назар аударарлық жайттардың бірі – жарықшақтар жүйесі болды. Бұл әдістеме Қаратау, Жезқазан , Орталық Қазақстан, Алтай кеніштерінде жасалынды. Әдістеменің негізі – қазу, барлау жұмыстары уақытысында жарықшақтарды анықтай отырып, кен орындарының таралуын анықтау еді.
Тіпті статистикалық заңдылықтарын анықтау үшін съемкалар жасалып, толық ақпараттар жинала бастады. Риддер, Ақбастау, Текелі, Ақшатау, Қоңырат кеніштеріндегі жарықшақтар өлшеніп, математикалық есептеулер жүргізілді.
Жарықшақтар жүйесін зерттеу айтарлықтай мәселелерді шешуде қолданылған болатын. Атап айтар болсақ жарықшақтар жүйесінің түзелу механизмінің теориясы мен тұжырымдамасын жасауда, қазу бағыттарын оңай анықтауда, геологиялық барлау мен ізденісті жеңілдетуде, тау жыныстары массивінің параметрлері байланысын анықтауда пайдаланылды.
Ақжан Әл – Машанидің келесі қолданған тәсілі – тектоникалық күш алаңы деп қарастырылатын кен алабын салу және құрылымдық қалпына келтіру үшін пайдаланылатын күш алабын салу әдісі еді. Мұнымен қатар ғалым бұған дейін жүзеге асырылып келген геофизикалық алапты тұрғызудың графигін қолданды.
Геомеханикалық әдістердің Ақжан атамыз өзі бас боп қолданған бір – екеуіне қазір тоқталамыз.
Кен алаңдарындағы рудалардың түзелуіндегі назар аударарлық жайттардың бірі – жарықшақтар жүйесі болды. Бұл әдістеме Қаратау, Жезқазан , Орталық Қазақстан, Алтай кеніштерінде жасалынды. Әдістеменің негізі – қазу, барлау жұмыстары уақытысында жарықшақтарды анықтай отырып, кен орындарының таралуын анықтау еді.
Тіпті статистикалық заңдылықтарын анықтау үшін съемкалар жасалып, толық ақпараттар жинала бастады. Риддер, Ақбастау, Текелі, Ақшатау, Қоңырат кеніштеріндегі жарықшақтар өлшеніп, математикалық есептеулер жүргізілді.
Жарықшақтар жүйесін зерттеу айтарлықтай мәселелерді шешуде қолданылған болатын. Атап айтар болсақ жарықшақтар жүйесінің түзелу механизмінің теориясы мен тұжырымдамасын жасауда, қазу бағыттарын оңай анықтауда, геологиялық барлау мен ізденісті жеңілдетуде, тау жыныстары массивінің параметрлері байланысын анықтауда пайдаланылды.
Ақжан Әл – Машанидің келесі қолданған тәсілі – тектоникалық күш алаңы деп қарастырылатын кен алабын салу және құрылымдық қалпына келтіру үшін пайдаланылатын күш алабын салу әдісі еді. Мұнымен қатар ғалым бұған дейін жүзеге асырылып келген геофизикалық алапты тұрғызудың графигін қолданды.
1. А.Әл-Машани «Табу». Алматы. «Қазақстан». 1982ж.
2. Г.Е. Едіресова. Ж.Ш. Машанова. Н.Т. Кәкімжанова. «XX ғасырдың Әл-Фарабиі Ақжан Әл-Машани». Қостанай қ., «Шапақ» 2004 ж.
3. А.Әл-Машани «Ай арысы» ғылым жаңалықтары. Алмты. 1996ж. Республикалық баспа кабинеті.
4. А.Әл-Машани. «Әл-Фараби». Алматы. «Жазушы» . 1970ж.
5. А.Әл-Машани. «Әл-Фараби және Абай». Алматы. «Қазақстан» 1994ж.
2. Г.Е. Едіресова. Ж.Ш. Машанова. Н.Т. Кәкімжанова. «XX ғасырдың Әл-Фарабиі Ақжан Әл-Машани». Қостанай қ., «Шапақ» 2004 ж.
3. А.Әл-Машани «Ай арысы» ғылым жаңалықтары. Алмты. 1996ж. Республикалық баспа кабинеті.
4. А.Әл-Машани. «Әл-Фараби». Алматы. «Жазушы» . 1970ж.
5. А.Әл-Машани. «Әл-Фараби және Абай». Алматы. «Қазақстан» 1994ж.
Ақжан Әл – Машани және Геомеханика
ХХ ғасырдың қырқыншы жылдарынан бастап, яғни Ақжан Машанов Қазақ ҰҒА –
ның бел ортасында жүргенде бой көтерген іргелі ғылымдардың бірден – бірі
геомеханика. Ғылым өз кезегінде інжу – маржанға толы қазақ жеріндегі
кеніштерді зерттеп, оны игілік ретінде жалпы жұртқа дастархан қылып жайып
беруге атсалысты.
Геомеханикалық әдістердің Ақжан атамыз өзі бас боп қолданған бір –
екеуіне қазір тоқталамыз.
Кен алаңдарындағы рудалардың түзелуіндегі назар аударарлық жайттардың
бірі – жарықшақтар жүйесі болды. Бұл әдістеме Қаратау, Жезқазан , Орталық
Қазақстан, Алтай кеніштерінде жасалынды. Әдістеменің негізі – қазу, барлау
жұмыстары уақытысында жарықшақтарды анықтай отырып, кен орындарының
таралуын анықтау еді.
Тіпті статистикалық заңдылықтарын анықтау үшін съемкалар жасалып,
толық ақпараттар жинала бастады. Риддер, Ақбастау, Текелі, Ақшатау, Қоңырат
кеніштеріндегі жарықшақтар өлшеніп, математикалық есептеулер жүргізілді.
Жарықшақтар жүйесін зерттеу айтарлықтай мәселелерді шешуде қолданылған
болатын. Атап айтар болсақ жарықшақтар жүйесінің түзелу механизмінің
теориясы мен тұжырымдамасын жасауда, қазу бағыттарын оңай анықтауда,
геологиялық барлау мен ізденісті жеңілдетуде, тау жыныстары массивінің
параметрлері байланысын анықтауда пайдаланылды.
Ақжан Әл – Машанидің келесі қолданған тәсілі – тектоникалық күш алаңы
деп қарастырылатын кен алабын салу және құрылымдық қалпына келтіру үшін
пайдаланылатын күш алабын салу әдісі еді. Мұнымен қатар ғалым бұған дейін
жүзеге асырылып келген геофизикалық алапты тұрғызудың графигін қолданды.
Осы жағдайларды пайдалана отырып бірдей мәні бар нүктелерді жазық
сызықтарымен қосты. Бұл изосызық изоқуаттық, изотереңдік компоненттерін
қамтыды. Ақжан Әл – Машани бұл әдістемені механикадағы – дене бетіне
жасалынатын қысым жиынтығының пәрмені сол дененің элементарлық бөлігіне де
эквивалентті ықпал етеді деген принципке сүйене отырып іске асырды.
Енді ғалым атамыздың геомеханикалық әдісті қолданудағы кейбір
қарапайым мысалдарына тоқталайық. Алғашқысы Торғай кен алабына жасалды.
Алап әртүрлі құрылымдық элементтерінің өзара байланысуы мен түйісуімен
қалыптасқан тектоникалық жүйе екендігі анықталды. Сонымен бірге
жарықшақтарды өлшеу нүктелері мен тағы басқа құрылымдық элементтер
алаңына бөлінетіні анықталып, олардың саны 30–ға жуық екендігіне көз
жеткізді және күш алабын салу әдісін пайдаланып Торғай кен алабының
интегралды келбетін жасап шығарды.
Ал, Ақбастау – Құсмұрын кен алабын Ақжан атамыз былай деп еске алады:
аталмыш кен алабын ашқан соң (1939 – 1941 жыл) 20 жылдан кейін жұмыстарды
қайта жалғастырдық.(1959 жыл).Бұл жолы кен алабы геомеханикалық әдіспен
зерттеліп, өте құнды нәтижелерге қол жеткіздік.
Онда Ақжан Әл–Машани бастаған ғылыми экспедиция 60-қа жуық
учаскелердің бар екендігін анықтап, әр қайсысында ондаған жарықшақ жүйелері
орын тепкеніне көздерін жеткізеді. Ұзын - сонар зертеуден кейін Құсмұрын –
Ақбастау кен алабында барлануға тиіс бес нүктені ҚР ҰҒА – ның геология
институты зерттеп тектоникалық тораптық жанартаудың ізі жатқандығын
растады.
Әл-Машани атамыздың Ақбастау-Құсмұрын кен алабына қолданған
тәсілдерінің негізгісі – кен алабын қамтитын деформация эллипсоидын салу
еді. Бұл әдістің мәні – иілген қатпар деформациясын салу және техникалық
жарықтардың (ыдырыту) деформация тектоникасының түйісу заңдылық нышандарын
білдіреді. Ақжан атамыздың басшылығымен осы тәсіл арқылы Ақбастау-Құсмұрын
кенді алабының деформация эллипсоиды жасалынады. Аталған кен орнына ғалым
жүргізген тәсіл дәл келеді. Құрылымдық блок деформациясының эллипсоидын
пайдалану арқылы ғалым Іле Алатауы жоталарының интегралды сұлбасын жасап
шығарды.
Сөз қылып отырған геомеханикалық әдіс Аққарғы алтын кенінің құрылымын
талдау үшін де қолданылды. Әдістік жалпы мәні сақталды. Кен алабының
негізгі массивтері жарықшақ жүйелеріне бөлінеді. Сол жүйелер бойынша
деформация эллипсоиды түрғызылып, аталған оолидттық табиғи жаратылыстың
формасымен салыстырылады және бұл екі форманы дерлік бірдей болатындығына
көз жеткізілді. Жүргізілген жұмыстар деформация эллипсоидын жасау әдісінің
дұрыстығын дәлелдеп берді.
Ғылым саласында әмбебап орны бар, Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының
құрушыларының бірі болған Ақжан Әл-Машани – қазақ сахарасының тау-тасы мен
ой-шұңқырын түгендеген, істеген ерлігінің тарихта ешкімге ұқсамайтын
айрықша орны бар тұлға. Бүгінгі күндегідей техника мен технологияның зор
жетістігі болмаған кездерде де әріптестерімен тізе қосып қазба байлықтар
мен шикізат көздерінің модельін жасады.
Өзінен мың жыл бүрын өмір сүрген Әл-Фарабиді ұстаз қылып ғылымның
дерлік барлық саласына үлесін қосты. Оның ішінде жаратылыстану ғылымдарына
ерекше ден қойды. Геометрия, астрономия, математика және т.б. ғылымдарды
одан әрі тереңдетті. Жоғарыда аталған ғылымдарды пайдалана отырып,
геомеханиканы жаңаша сипатта өрбітті. Өзге әріптестерінен ерекшелігі сол –
қай ғылымды болмасын оны руханиятпен сабақтастырып отырды. Дүниеден тыс
тылсым күштің бар екеніне сене отырып, материалдық дүние арқылы соған
жетуге үмтылды. Зерттеуге алған ғылымында Әл-Фараби бұған былай қарап еді
немесе Әл-Фараби мұны былай шешіп еді деген принцип үстанды. Кейінгі
ғылым жолын қуушылар үшін де осы ұстаным қажет. Олар өз ғылымының жұмбағын
Әл-Машани бұған былай қарап еді немесе Әл-Машани мұны былай шешіп еді
деп шешуі керек.
Ақжан Әл-машани әлем идиалистерімен бірге немесе толғаныстар тоғысы
Бүгінгі күнге дейін өмір сүрген ойшыл-философтардың барлығы да
Жаратушының әлемді қандай жоспар я мақсатпен құрғанын білуді мақсат еткен.
Дүниедегі барша ғұламалардың тынымсыз ойы, мазасыз рухы, қажымас жігері осы
сенімнен бастау алады.
Ал, қазақ баласы туғаннан идиалист болып туады. Ол ғаламдағы таң
қаларлық құбылыстарды, көріністерді және бейнелерді Жаратушының құдіретінен
деп о бастан сененді. Сондықтан да қазақ топырағынан шыққан данышпандар
кейбір батыс философтары сияқты дүниені тұрпайы, қытымыр түрде тануға емес,
құдайына еркелеп отырып тануға талпынады.
Ақжан атамыз өзінің Ай Арысы еңбегінің алғы сөзінде Әр нәрсені
адамға Тәңірі білдіреді. Сол білдірген шындықты халыққа айту, ұрпаққа
қалдыру маған бір міндет, - дейді. Дін ілімінде Уахи деп аталатын
қасиетті ұғымның бір ұшқыны Әл-Машани сынды тұлғаларда ғана болатындай.
Енді бұл мәселе туралы әлемнің басқа ойшылдары не дейді екен, соған
тоқталайық. Мәселен, бұл туралы И.Ньютон Ғылым дегеніміз – Тәңірдің ой –
толғанысының соңына ере қайталау ғана - десе, енді бір сөзінде: Күн,
планеталар мен кометалардың осындайлық нәзік сұлулықпен қосылуы әлде бір
құдіретті де данышпанның ойы мен билігінсіз пайда болуы мүмкін емес... Ол
құдірет дүниені әлемнің жаны ретінде емес, әлемнің билеушісі ретінде
басқарады және иесі ретінде Құдай Тағала деп атауға тисті. - деп ағынан
жарылады. Ал, нидерландық Бенедикт Спиноза былай дейді: Құдай заттардың
өмір сүруінің ғана емес, олардың мәнінің де жасаушы себебін құрайды.
Ағылшындық философ әрі қайраткер Фрэнсис Бэкон: Адам табиғаттың қызметшісі
және түсіндірушісі, оның реттілігін ісімен және пайымдауымен қаншама
ұғынса, соншама атқарады және әрі түсіндіреді, одан артық ол білмейді және
біле алмайды - деп адамзаттың Жаратушы алдындағы дәрменсіздігін
мойындайды. Осымен бірге Ф.Бекон қазіргі қолданыстағы ғылымның әлсіздігін
былайша сипаттайды: Жаңадан жаңалықтар ашу үшін қазіргі бар мағынасыз
ғылымдар сияқты, білімдер ашу үшін қазіргі бар логика да жарамсыз.
Әуелі ғылымның өзі сенімнен туады. Бұл ойды бұрынғылардың бәрі
айтқан, қазақта Дін – ғылымның атасы дейді. Неге десеңіз, ақиқатқа жетуге
ынтызар болмақтық , өлшеулі ақылмен өлшеусіз шындықтың түбіне жетпекке
құштарлық – бұлар сол шындықтың, ақиқаттың бар екендігіне сенім болмаған
жерде жүре ме? Адамның өмірге келгендегі мән-мақсұтын, барша жаратылыстың
мағынасын түсінуге талпынтып, тынымсыз ойға тиянақ іздеткен де сол
мағынаның барлығына сенім емей не? Қайтадан
Әл-Машани сөзіне оралсақ: Ақыл иесі адам баласының бкасқалардан бір
айырмашылығы оның табиғат тануында. Табиғат тануды адамға Тәңірі өзі
үйреткен, ол жөнінде де Құран Кәрімде айтылған. Содан Адамға Алла бар
нәрсенің аттарын үйретті (2-сүре. 31- аят. Аударма 6-бет).
А.Эйнштейн: Кеплер мен Ньютон әлемнің рационал жолмен құрылғандығына
қаншалықты терең сенген және сол рационалдықтың тіпті ең кішкентай
көрінісін танып білуге қаншалықты құштар болған! Олай болмаған жерде олар
аспан механикасының басты принциптерінің күрмеуін шешу үшін жылдар бойы
қажырлы еңбектің бейнетіне көнер ме еді! - деп ой түйеді. Ақырында ғалым:
Дүниенің рационалды табиғатына деген сенімді дін деп атағаннан басқа
бейнелі сөз таппадым - деп ойын жасырмайды.
Ғылым тарихына белгілі адам рухының білім, таным жолындағы табандылық,
қажырлылық ерліктерінің қайсысы болсын түсінудің кіліті, міне, осында!
Ғалам толы тылсым сыр, ал А.Эйнштейннің пікірінше Дүниенің мәңгі жұмбағы –
оны танып білуге болатындығы, яғни дүниеге ақыл жетпес ең ғажап нәрсе –
оған ақылмен жетуге болатындығы.
Осы орайда Абай атамыздың төмендегі шүмақтары еріксіз ауызға оралады:
Күні-түні ойымда бір-ақ Тәңірі,
Өзіне құмар қылған оның әмірі.
Халиққа мақұлық ақылы жете алмайды,
Оймен білген нәрсенің бәрі – дәһрі.
Өзгені ақыл ойға қондырады,
Біле алмай бір Тәңіріні болдырады.
Талып үйықтап, көзіңді ашысымен,
Талпынып, тағы да ойлап зар қылады.
Көңілге шәк, шүбәлі ой алмаймын,
Сонда да оны ойламай қоя алмаймын.
Ақылдың жетпегені арман емес,
Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын.
Ақжан Әл-Машани атамыз еңбегінде таным жөнінде былай деп өз ойымен
бөліседі: Ұлы құрылыс ғаламын бастар алдында оның жаратуы иесінің сөзін
еске алу қажет. Құран Кәрімде ол құрылысқа қатысты аяттар көп. Солардың
бірінен мысал келтірейік: Нұр шашатын Күнде жарығын жайғызып – айды
жаратты Аллаһ. Сонан соң сендердің жыл және ай мерзімдерін айыруларың үшін
олардың орындарын белгіледі Аллаһ оны жайдан-жай жасаған жоқ. Біле білгенге
Аллаһ аяттарын осылайша ақын түсіндіреді. (10-сүре. 5-аят аударма 172-
бет). Атамыздың Құран аяттарымен астасқан осы сөзі Спинозаның мына
теоремасымен ұштасады: Әлде бір әрекетке мұрсатталған зат Құдайдың қажетті
түрде осылай қылып мұрсаттағанынан сондай, ал Құдай мұрсатталған болса зат
өзін-өзі әрекетке мұрсаттай алмайды. Мінеки, Ақжан Әл-Машани атамыздың
бүкіл әлемдік философияда ойып алар орны осындай.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ай арысы ғылым жаңалықтары. Алматы қ,. 1996. Республикалық
баспа кабинеті.
2. Батыс философиясының анталогиясы. Алматы. 2002.
Ақжан Әл-Машани—Ұлы Ұстаз
Ақжан атамыз туралы сөз қозғағанда Ақжан Әл-Машани қандай ғылымдармен
айналысты дегеннен гөрі қандай ғылымдармен айналыпады деп сауал тастаған
орынды.Өзінің ғасырға жуық ғұмырында ғалым атамыздың қалам тербемеген
ғылымдары бірен-саран.Математика, астрономия, физика,геомеханика, дін,
тарих, әдебиет, геология, техника, астрология, мәдениет, химия,музыка,
логика және т.б.көптеген ғылымдардың сабын нықтап,жүзін қайраған іргелі
ілім қалыптастырудың айтулы ұстасы еді.Өзі бас боп дала сахнасына тұғырын
бекіткен жоғарыда аталған ғылымдардың келер ұрпақ үшін бастау Болатынына
шын сенгендей.Ақжан әл-Машанидің өмірбаян мен еткен еңбегіне көз жүгірте
отырып, қаламын шыққан Табу фантастикалық туындысында бейнеленген Маңғаз
ұстаздың кейінгі тарихта ғалымның өзі сомдағандай әсерде қаласың.Енді
баяндамамыздың алдағы бөліктерінде, сол шығармадан үзінділер келтіре
отырып, сіздердің көңілдеріңізге жол таппақпыз.
Маңғаз ұстаз бір жапырақ құйрықты көрік аузындағы оттық үстіне
қойды.Қызған қыштан еріп аққан май отқа тамып, лаулаған кезде оның көзі
жайнап кетті.Ол өзімен өзі сөйлескендей, күбірлеп, алаулаған жалынға
алақанын жайып, бетін сипап қояды.Әлден уақытта оттан бір қызған темірді
қышқашымен алып төске қойып, балғанын жалпақ табанымен таптап ала жөнелді.
Ұзындау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХХ ғасырдың қырқыншы жылдарынан бастап, яғни Ақжан Машанов Қазақ ҰҒА –
ның бел ортасында жүргенде бой көтерген іргелі ғылымдардың бірден – бірі
геомеханика. Ғылым өз кезегінде інжу – маржанға толы қазақ жеріндегі
кеніштерді зерттеп, оны игілік ретінде жалпы жұртқа дастархан қылып жайып
беруге атсалысты.
Геомеханикалық әдістердің Ақжан атамыз өзі бас боп қолданған бір –
екеуіне қазір тоқталамыз.
Кен алаңдарындағы рудалардың түзелуіндегі назар аударарлық жайттардың
бірі – жарықшақтар жүйесі болды. Бұл әдістеме Қаратау, Жезқазан , Орталық
Қазақстан, Алтай кеніштерінде жасалынды. Әдістеменің негізі – қазу, барлау
жұмыстары уақытысында жарықшақтарды анықтай отырып, кен орындарының
таралуын анықтау еді.
Тіпті статистикалық заңдылықтарын анықтау үшін съемкалар жасалып,
толық ақпараттар жинала бастады. Риддер, Ақбастау, Текелі, Ақшатау, Қоңырат
кеніштеріндегі жарықшақтар өлшеніп, математикалық есептеулер жүргізілді.
Жарықшақтар жүйесін зерттеу айтарлықтай мәселелерді шешуде қолданылған
болатын. Атап айтар болсақ жарықшақтар жүйесінің түзелу механизмінің
теориясы мен тұжырымдамасын жасауда, қазу бағыттарын оңай анықтауда,
геологиялық барлау мен ізденісті жеңілдетуде, тау жыныстары массивінің
параметрлері байланысын анықтауда пайдаланылды.
Ақжан Әл – Машанидің келесі қолданған тәсілі – тектоникалық күш алаңы
деп қарастырылатын кен алабын салу және құрылымдық қалпына келтіру үшін
пайдаланылатын күш алабын салу әдісі еді. Мұнымен қатар ғалым бұған дейін
жүзеге асырылып келген геофизикалық алапты тұрғызудың графигін қолданды.
Осы жағдайларды пайдалана отырып бірдей мәні бар нүктелерді жазық
сызықтарымен қосты. Бұл изосызық изоқуаттық, изотереңдік компоненттерін
қамтыды. Ақжан Әл – Машани бұл әдістемені механикадағы – дене бетіне
жасалынатын қысым жиынтығының пәрмені сол дененің элементарлық бөлігіне де
эквивалентті ықпал етеді деген принципке сүйене отырып іске асырды.
Енді ғалым атамыздың геомеханикалық әдісті қолданудағы кейбір
қарапайым мысалдарына тоқталайық. Алғашқысы Торғай кен алабына жасалды.
Алап әртүрлі құрылымдық элементтерінің өзара байланысуы мен түйісуімен
қалыптасқан тектоникалық жүйе екендігі анықталды. Сонымен бірге
жарықшақтарды өлшеу нүктелері мен тағы басқа құрылымдық элементтер
алаңына бөлінетіні анықталып, олардың саны 30–ға жуық екендігіне көз
жеткізді және күш алабын салу әдісін пайдаланып Торғай кен алабының
интегралды келбетін жасап шығарды.
Ал, Ақбастау – Құсмұрын кен алабын Ақжан атамыз былай деп еске алады:
аталмыш кен алабын ашқан соң (1939 – 1941 жыл) 20 жылдан кейін жұмыстарды
қайта жалғастырдық.(1959 жыл).Бұл жолы кен алабы геомеханикалық әдіспен
зерттеліп, өте құнды нәтижелерге қол жеткіздік.
Онда Ақжан Әл–Машани бастаған ғылыми экспедиция 60-қа жуық
учаскелердің бар екендігін анықтап, әр қайсысында ондаған жарықшақ жүйелері
орын тепкеніне көздерін жеткізеді. Ұзын - сонар зертеуден кейін Құсмұрын –
Ақбастау кен алабында барлануға тиіс бес нүктені ҚР ҰҒА – ның геология
институты зерттеп тектоникалық тораптық жанартаудың ізі жатқандығын
растады.
Әл-Машани атамыздың Ақбастау-Құсмұрын кен алабына қолданған
тәсілдерінің негізгісі – кен алабын қамтитын деформация эллипсоидын салу
еді. Бұл әдістің мәні – иілген қатпар деформациясын салу және техникалық
жарықтардың (ыдырыту) деформация тектоникасының түйісу заңдылық нышандарын
білдіреді. Ақжан атамыздың басшылығымен осы тәсіл арқылы Ақбастау-Құсмұрын
кенді алабының деформация эллипсоиды жасалынады. Аталған кен орнына ғалым
жүргізген тәсіл дәл келеді. Құрылымдық блок деформациясының эллипсоидын
пайдалану арқылы ғалым Іле Алатауы жоталарының интегралды сұлбасын жасап
шығарды.
Сөз қылып отырған геомеханикалық әдіс Аққарғы алтын кенінің құрылымын
талдау үшін де қолданылды. Әдістік жалпы мәні сақталды. Кен алабының
негізгі массивтері жарықшақ жүйелеріне бөлінеді. Сол жүйелер бойынша
деформация эллипсоиды түрғызылып, аталған оолидттық табиғи жаратылыстың
формасымен салыстырылады және бұл екі форманы дерлік бірдей болатындығына
көз жеткізілді. Жүргізілген жұмыстар деформация эллипсоидын жасау әдісінің
дұрыстығын дәлелдеп берді.
Ғылым саласында әмбебап орны бар, Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының
құрушыларының бірі болған Ақжан Әл-Машани – қазақ сахарасының тау-тасы мен
ой-шұңқырын түгендеген, істеген ерлігінің тарихта ешкімге ұқсамайтын
айрықша орны бар тұлға. Бүгінгі күндегідей техника мен технологияның зор
жетістігі болмаған кездерде де әріптестерімен тізе қосып қазба байлықтар
мен шикізат көздерінің модельін жасады.
Өзінен мың жыл бүрын өмір сүрген Әл-Фарабиді ұстаз қылып ғылымның
дерлік барлық саласына үлесін қосты. Оның ішінде жаратылыстану ғылымдарына
ерекше ден қойды. Геометрия, астрономия, математика және т.б. ғылымдарды
одан әрі тереңдетті. Жоғарыда аталған ғылымдарды пайдалана отырып,
геомеханиканы жаңаша сипатта өрбітті. Өзге әріптестерінен ерекшелігі сол –
қай ғылымды болмасын оны руханиятпен сабақтастырып отырды. Дүниеден тыс
тылсым күштің бар екеніне сене отырып, материалдық дүние арқылы соған
жетуге үмтылды. Зерттеуге алған ғылымында Әл-Фараби бұған былай қарап еді
немесе Әл-Фараби мұны былай шешіп еді деген принцип үстанды. Кейінгі
ғылым жолын қуушылар үшін де осы ұстаным қажет. Олар өз ғылымының жұмбағын
Әл-Машани бұған былай қарап еді немесе Әл-Машани мұны былай шешіп еді
деп шешуі керек.
Ақжан Әл-машани әлем идиалистерімен бірге немесе толғаныстар тоғысы
Бүгінгі күнге дейін өмір сүрген ойшыл-философтардың барлығы да
Жаратушының әлемді қандай жоспар я мақсатпен құрғанын білуді мақсат еткен.
Дүниедегі барша ғұламалардың тынымсыз ойы, мазасыз рухы, қажымас жігері осы
сенімнен бастау алады.
Ал, қазақ баласы туғаннан идиалист болып туады. Ол ғаламдағы таң
қаларлық құбылыстарды, көріністерді және бейнелерді Жаратушының құдіретінен
деп о бастан сененді. Сондықтан да қазақ топырағынан шыққан данышпандар
кейбір батыс философтары сияқты дүниені тұрпайы, қытымыр түрде тануға емес,
құдайына еркелеп отырып тануға талпынады.
Ақжан атамыз өзінің Ай Арысы еңбегінің алғы сөзінде Әр нәрсені
адамға Тәңірі білдіреді. Сол білдірген шындықты халыққа айту, ұрпаққа
қалдыру маған бір міндет, - дейді. Дін ілімінде Уахи деп аталатын
қасиетті ұғымның бір ұшқыны Әл-Машани сынды тұлғаларда ғана болатындай.
Енді бұл мәселе туралы әлемнің басқа ойшылдары не дейді екен, соған
тоқталайық. Мәселен, бұл туралы И.Ньютон Ғылым дегеніміз – Тәңірдің ой –
толғанысының соңына ере қайталау ғана - десе, енді бір сөзінде: Күн,
планеталар мен кометалардың осындайлық нәзік сұлулықпен қосылуы әлде бір
құдіретті де данышпанның ойы мен билігінсіз пайда болуы мүмкін емес... Ол
құдірет дүниені әлемнің жаны ретінде емес, әлемнің билеушісі ретінде
басқарады және иесі ретінде Құдай Тағала деп атауға тисті. - деп ағынан
жарылады. Ал, нидерландық Бенедикт Спиноза былай дейді: Құдай заттардың
өмір сүруінің ғана емес, олардың мәнінің де жасаушы себебін құрайды.
Ағылшындық философ әрі қайраткер Фрэнсис Бэкон: Адам табиғаттың қызметшісі
және түсіндірушісі, оның реттілігін ісімен және пайымдауымен қаншама
ұғынса, соншама атқарады және әрі түсіндіреді, одан артық ол білмейді және
біле алмайды - деп адамзаттың Жаратушы алдындағы дәрменсіздігін
мойындайды. Осымен бірге Ф.Бекон қазіргі қолданыстағы ғылымның әлсіздігін
былайша сипаттайды: Жаңадан жаңалықтар ашу үшін қазіргі бар мағынасыз
ғылымдар сияқты, білімдер ашу үшін қазіргі бар логика да жарамсыз.
Әуелі ғылымның өзі сенімнен туады. Бұл ойды бұрынғылардың бәрі
айтқан, қазақта Дін – ғылымның атасы дейді. Неге десеңіз, ақиқатқа жетуге
ынтызар болмақтық , өлшеулі ақылмен өлшеусіз шындықтың түбіне жетпекке
құштарлық – бұлар сол шындықтың, ақиқаттың бар екендігіне сенім болмаған
жерде жүре ме? Адамның өмірге келгендегі мән-мақсұтын, барша жаратылыстың
мағынасын түсінуге талпынтып, тынымсыз ойға тиянақ іздеткен де сол
мағынаның барлығына сенім емей не? Қайтадан
Әл-Машани сөзіне оралсақ: Ақыл иесі адам баласының бкасқалардан бір
айырмашылығы оның табиғат тануында. Табиғат тануды адамға Тәңірі өзі
үйреткен, ол жөнінде де Құран Кәрімде айтылған. Содан Адамға Алла бар
нәрсенің аттарын үйретті (2-сүре. 31- аят. Аударма 6-бет).
А.Эйнштейн: Кеплер мен Ньютон әлемнің рационал жолмен құрылғандығына
қаншалықты терең сенген және сол рационалдықтың тіпті ең кішкентай
көрінісін танып білуге қаншалықты құштар болған! Олай болмаған жерде олар
аспан механикасының басты принциптерінің күрмеуін шешу үшін жылдар бойы
қажырлы еңбектің бейнетіне көнер ме еді! - деп ой түйеді. Ақырында ғалым:
Дүниенің рационалды табиғатына деген сенімді дін деп атағаннан басқа
бейнелі сөз таппадым - деп ойын жасырмайды.
Ғылым тарихына белгілі адам рухының білім, таным жолындағы табандылық,
қажырлылық ерліктерінің қайсысы болсын түсінудің кіліті, міне, осында!
Ғалам толы тылсым сыр, ал А.Эйнштейннің пікірінше Дүниенің мәңгі жұмбағы –
оны танып білуге болатындығы, яғни дүниеге ақыл жетпес ең ғажап нәрсе –
оған ақылмен жетуге болатындығы.
Осы орайда Абай атамыздың төмендегі шүмақтары еріксіз ауызға оралады:
Күні-түні ойымда бір-ақ Тәңірі,
Өзіне құмар қылған оның әмірі.
Халиққа мақұлық ақылы жете алмайды,
Оймен білген нәрсенің бәрі – дәһрі.
Өзгені ақыл ойға қондырады,
Біле алмай бір Тәңіріні болдырады.
Талып үйықтап, көзіңді ашысымен,
Талпынып, тағы да ойлап зар қылады.
Көңілге шәк, шүбәлі ой алмаймын,
Сонда да оны ойламай қоя алмаймын.
Ақылдың жетпегені арман емес,
Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын.
Ақжан Әл-Машани атамыз еңбегінде таным жөнінде былай деп өз ойымен
бөліседі: Ұлы құрылыс ғаламын бастар алдында оның жаратуы иесінің сөзін
еске алу қажет. Құран Кәрімде ол құрылысқа қатысты аяттар көп. Солардың
бірінен мысал келтірейік: Нұр шашатын Күнде жарығын жайғызып – айды
жаратты Аллаһ. Сонан соң сендердің жыл және ай мерзімдерін айыруларың үшін
олардың орындарын белгіледі Аллаһ оны жайдан-жай жасаған жоқ. Біле білгенге
Аллаһ аяттарын осылайша ақын түсіндіреді. (10-сүре. 5-аят аударма 172-
бет). Атамыздың Құран аяттарымен астасқан осы сөзі Спинозаның мына
теоремасымен ұштасады: Әлде бір әрекетке мұрсатталған зат Құдайдың қажетті
түрде осылай қылып мұрсаттағанынан сондай, ал Құдай мұрсатталған болса зат
өзін-өзі әрекетке мұрсаттай алмайды. Мінеки, Ақжан Әл-Машани атамыздың
бүкіл әлемдік философияда ойып алар орны осындай.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ай арысы ғылым жаңалықтары. Алматы қ,. 1996. Республикалық
баспа кабинеті.
2. Батыс философиясының анталогиясы. Алматы. 2002.
Ақжан Әл-Машани—Ұлы Ұстаз
Ақжан атамыз туралы сөз қозғағанда Ақжан Әл-Машани қандай ғылымдармен
айналысты дегеннен гөрі қандай ғылымдармен айналыпады деп сауал тастаған
орынды.Өзінің ғасырға жуық ғұмырында ғалым атамыздың қалам тербемеген
ғылымдары бірен-саран.Математика, астрономия, физика,геомеханика, дін,
тарих, әдебиет, геология, техника, астрология, мәдениет, химия,музыка,
логика және т.б.көптеген ғылымдардың сабын нықтап,жүзін қайраған іргелі
ілім қалыптастырудың айтулы ұстасы еді.Өзі бас боп дала сахнасына тұғырын
бекіткен жоғарыда аталған ғылымдардың келер ұрпақ үшін бастау Болатынына
шын сенгендей.Ақжан әл-Машанидің өмірбаян мен еткен еңбегіне көз жүгірте
отырып, қаламын шыққан Табу фантастикалық туындысында бейнеленген Маңғаз
ұстаздың кейінгі тарихта ғалымның өзі сомдағандай әсерде қаласың.Енді
баяндамамыздың алдағы бөліктерінде, сол шығармадан үзінділер келтіре
отырып, сіздердің көңілдеріңізге жол таппақпыз.
Маңғаз ұстаз бір жапырақ құйрықты көрік аузындағы оттық үстіне
қойды.Қызған қыштан еріп аққан май отқа тамып, лаулаған кезде оның көзі
жайнап кетті.Ол өзімен өзі сөйлескендей, күбірлеп, алаулаған жалынға
алақанын жайып, бетін сипап қояды.Әлден уақытта оттан бір қызған темірді
қышқашымен алып төске қойып, балғанын жалпақ табанымен таптап ала жөнелді.
Ұзындау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz