Қазақстан балаларының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси, адамгершілік сенімдері
КІРІСПЕ 3
1 БАЛАЛАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балалар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы ретінде 5
1.2 Балалардың рухани.адамгершілік құндылықтары классикалық және заманауи теориялық концепциялары контексінде 11
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАЛАЛАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық балалардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра бағалау процестеріндегі отбасының рөлі 18
2.2 Қазақстандық балалардың құндылықтық қалауларының қалыптасу ерекшеліктеріндегі отбасының рөлі 23
2.3 Қазақстан Республикасы балаларының әлеуметтік маңызды құндылықтарын салыстырмалы талдау 26
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
1 БАЛАЛАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балалар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы ретінде 5
1.2 Балалардың рухани.адамгершілік құндылықтары классикалық және заманауи теориялық концепциялары контексінде 11
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАЛАЛАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық балалардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра бағалау процестеріндегі отбасының рөлі 18
2.2 Қазақстандық балалардың құндылықтық қалауларының қалыптасу ерекшеліктеріндегі отбасының рөлі 23
2.3 Қазақстан Республикасы балаларының әлеуметтік маңызды құндылықтарын салыстырмалы талдау 26
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Курстық жұмыс қазіргі уақыттағы Қазақстан балаларының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси, адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктеріндегі отбасының рөліне талдау жасауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман балаларының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық, әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделген. Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас балалар едәуір сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады. Өзгерістер дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның құндылықтық моделіне айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады. Қазақстан балалары демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында балалардың жоғарыда аталған ресурсқа айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың генерациясы болып табылады. Балалардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр. Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде балалардың белсенділігіне, олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне байланысты болады.
Трансформациялық процестер балалар арасында, социомәдени өндірісте балалар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік, интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін балалармен байланыстырады. Қандай болғанда да, балаларды зерттеу болашақты түсіну жолдарын, оның мүмкіндіктерін және модельдеу формаларын іздестірумен байланысты. Балалар қоғамның біршама динамикалық бөлігі бола отырып, болашақ әлеуметтік шындықты қалыптастырушы әлеуметтік топты құрайды. Қазіргі заман балаларының социомәдени бағыт ұстау процесі векторын маңыздылау социологиялық талдау шеңберінде нәтижелі болмақ.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман балаларының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық, әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделген. Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас балалар едәуір сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады. Өзгерістер дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның құндылықтық моделіне айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады. Қазақстан балалары демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында балалардың жоғарыда аталған ресурсқа айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың генерациясы болып табылады. Балалардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр. Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде балалардың белсенділігіне, олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне байланысты болады.
Трансформациялық процестер балалар арасында, социомәдени өндірісте балалар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік, интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін балалармен байланыстырады. Қандай болғанда да, балаларды зерттеу болашақты түсіну жолдарын, оның мүмкіндіктерін және модельдеу формаларын іздестірумен байланысты. Балалар қоғамның біршама динамикалық бөлігі бола отырып, болашақ әлеуметтік шындықты қалыптастырушы әлеуметтік топты құрайды. Қазіргі заман балаларының социомәдени бағыт ұстау процесі векторын маңыздылау социологиялық талдау шеңберінде нәтижелі болмақ.
1 Бергер П., Луман Т. Социальное конструирование реальности. – М.: Медиум, 1995. – С.41-46.
2 Абельс Х. Интеракция, идентичность, презентация. Введение в интерпретативную социологию. – СПб, 2000. – С.10-11.
3 Гидденс Э. Устроение общества: очерк теории структурации. – М.: Академический проект, 2003. – С.32-33.
4 Мангейм В. Труд в системе жизненных ценностей // Человек и труд. –2000. – № 3. – С.15-17.
5 Социология в СССР. Учебное пособие / Под ред. Осипова Г.В. – М.: Мысль, 1966. – Т.1. – 470 с.
6 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. – М., 1980. – С.42-51.
7 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 246 с.
8 Сурина И.А. Ценностные ориентации как предмет социологического исследования. – М., 1996. – С. 52-57.
9 Выжлецов Г.П. Духовные ценности и судьба России // Социально-политический. – 1994. – № 3-6. – С. 8-12.
10 Когда наступает время выбора: устремления молодежи и первые шаги после окончания учебных заведений / Под ред. Г.А. Чередниченко. – СПб., 2001. – С.30-32.
11 Кон И.С. Психология ранней юности. – М.: Просвещение, 1989. – 274 с.
12 Иконникова С.Н. Молодежь: социологический и социально-психологический анализ. – Л., 1974. – 122 с.
13 Лисовский В.Т. Духовный мир и ориентации молодежи России. – СПб., 2000. – 124 с.
14 Лисовский А.В., Лисовский В.Т. В поисках идеала: диалог поколений. – Мурманск, 1994. – 298 с.
15 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 164 с.
16 Несмелова М.Ю. Политическое поведение студенческой молодежи в современной России: автореф. ... канд. полит. наук. – Казань: Казанский гос.
ун-т им. В.И. Ульянова-Ленина, 1995. – 30 с.
17 Земрах Т.В. Базовые ценности современной молодежной культуры: автореф. ... канд. философских наук. – Ростов-на-Дону, 2005. – 198 с.
18 Борисова Ю.В. Традиционалистские и модернистские ценности в структуре молодежного ценностного сознания: социологический анализ: дис. канд. социол. наук. – Д., 2001. – 183 с.
19 Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. –Алматы, 1997. – 112 с.
20 Биекенов К.У., Джаманабалаева Ш.Е. Динамика и механизм детерминации подростковой преступности в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. – Алматы, 2002. – № 1 (8). – С. 58-65.
21 Габдуллина К. Общество: прогресс и регресс. – Алматы, 2002. – 167 с.
22 Нүсқабаев О. Оскелен урпактын адамгершiлiк тәрбиесiнiң теориялык-методологиялық негiздерi // К.А. Яссауи ат. ХКТУ Хабаршысы. – 2001. – № 4-5. – С. 55-63.
23 Пузиков М.Ф. «Проблемы занятости молодежи в условиях перехода к рынку: социологический анализ // Вестник КазНУ. Серия философская. – 1998. – № 6. – С. 72-76.
24 Касымова Л.Н. Проблемы социализации казахской студенческой молодежи – выходцев из аулов в условиях переходного периода: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1997. – 26 с.
25 Нысамбаева Н.М. Ценностная ориентация казахской молодежи на индустриальный труд: автореф. канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 27с.
26 Калашникова Н. Молодежной политике в Республике Казахстан – новое законодательное наполнение // Саясат. – 2002. – № 11. – С.33-35.
27 Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік балалар саясаты: Қазақстан әлемі тәжірбие тұрғысында. М.: Дайк-Пресс, 2009. – 284 б.
28 Зайниева Л., Омаров Ш., Сыдыкова У. Политические процессы в молодежной среде. – Астана, Елорда, 1998. – 241 с.
29 Джаманбалаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения на примере Респулики Казахстан: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1996. –
30 с.
30 Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. – Алматы: Казак университетi, 2002. – 278 с.
31 Кошербаева А.Б. Социальные причины преступности: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 26 с.
32 Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 27 с.
33 Ляднева Ж.М. Социологический анализ делинквентного поведения молодежи Казахстана: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 28 с.
34 Жаназарова З.Ж. Социальное значение изменений современной семьи в Казахстане // Саясат. – 2008. – №5. – С.129-132.
35 Абдирайымова Г.С. Ценностные орентации современной молодежи (социологический анализ): Монография. – Алматы: Баур, 2005. – 302 с.
36 Сарсенбаев А.С., Телебаев Г.Т. и др. Казахстанская молодежь на рубеже веков. – Астана: Елорда, 2000. – 220 с.
37 Зайниева.Л.Ю., Калетаев Д.А., Шойкин Г. Молодежь Казахстана в условиях демократизации общества и экономических отношений. – Астана: Елорда, 2004. – 272 с.
2 Абельс Х. Интеракция, идентичность, презентация. Введение в интерпретативную социологию. – СПб, 2000. – С.10-11.
3 Гидденс Э. Устроение общества: очерк теории структурации. – М.: Академический проект, 2003. – С.32-33.
4 Мангейм В. Труд в системе жизненных ценностей // Человек и труд. –2000. – № 3. – С.15-17.
5 Социология в СССР. Учебное пособие / Под ред. Осипова Г.В. – М.: Мысль, 1966. – Т.1. – 470 с.
6 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. – М., 1980. – С.42-51.
7 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 246 с.
8 Сурина И.А. Ценностные ориентации как предмет социологического исследования. – М., 1996. – С. 52-57.
9 Выжлецов Г.П. Духовные ценности и судьба России // Социально-политический. – 1994. – № 3-6. – С. 8-12.
10 Когда наступает время выбора: устремления молодежи и первые шаги после окончания учебных заведений / Под ред. Г.А. Чередниченко. – СПб., 2001. – С.30-32.
11 Кон И.С. Психология ранней юности. – М.: Просвещение, 1989. – 274 с.
12 Иконникова С.Н. Молодежь: социологический и социально-психологический анализ. – Л., 1974. – 122 с.
13 Лисовский В.Т. Духовный мир и ориентации молодежи России. – СПб., 2000. – 124 с.
14 Лисовский А.В., Лисовский В.Т. В поисках идеала: диалог поколений. – Мурманск, 1994. – 298 с.
15 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 164 с.
16 Несмелова М.Ю. Политическое поведение студенческой молодежи в современной России: автореф. ... канд. полит. наук. – Казань: Казанский гос.
ун-т им. В.И. Ульянова-Ленина, 1995. – 30 с.
17 Земрах Т.В. Базовые ценности современной молодежной культуры: автореф. ... канд. философских наук. – Ростов-на-Дону, 2005. – 198 с.
18 Борисова Ю.В. Традиционалистские и модернистские ценности в структуре молодежного ценностного сознания: социологический анализ: дис. канд. социол. наук. – Д., 2001. – 183 с.
19 Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. –Алматы, 1997. – 112 с.
20 Биекенов К.У., Джаманабалаева Ш.Е. Динамика и механизм детерминации подростковой преступности в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. – Алматы, 2002. – № 1 (8). – С. 58-65.
21 Габдуллина К. Общество: прогресс и регресс. – Алматы, 2002. – 167 с.
22 Нүсқабаев О. Оскелен урпактын адамгершiлiк тәрбиесiнiң теориялык-методологиялық негiздерi // К.А. Яссауи ат. ХКТУ Хабаршысы. – 2001. – № 4-5. – С. 55-63.
23 Пузиков М.Ф. «Проблемы занятости молодежи в условиях перехода к рынку: социологический анализ // Вестник КазНУ. Серия философская. – 1998. – № 6. – С. 72-76.
24 Касымова Л.Н. Проблемы социализации казахской студенческой молодежи – выходцев из аулов в условиях переходного периода: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1997. – 26 с.
25 Нысамбаева Н.М. Ценностная ориентация казахской молодежи на индустриальный труд: автореф. канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 27с.
26 Калашникова Н. Молодежной политике в Республике Казахстан – новое законодательное наполнение // Саясат. – 2002. – № 11. – С.33-35.
27 Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік балалар саясаты: Қазақстан әлемі тәжірбие тұрғысында. М.: Дайк-Пресс, 2009. – 284 б.
28 Зайниева Л., Омаров Ш., Сыдыкова У. Политические процессы в молодежной среде. – Астана, Елорда, 1998. – 241 с.
29 Джаманбалаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения на примере Респулики Казахстан: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1996. –
30 с.
30 Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. – Алматы: Казак университетi, 2002. – 278 с.
31 Кошербаева А.Б. Социальные причины преступности: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 26 с.
32 Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 27 с.
33 Ляднева Ж.М. Социологический анализ делинквентного поведения молодежи Казахстана: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 28 с.
34 Жаназарова З.Ж. Социальное значение изменений современной семьи в Казахстане // Саясат. – 2008. – №5. – С.129-132.
35 Абдирайымова Г.С. Ценностные орентации современной молодежи (социологический анализ): Монография. – Алматы: Баур, 2005. – 302 с.
36 Сарсенбаев А.С., Телебаев Г.Т. и др. Казахстанская молодежь на рубеже веков. – Астана: Елорда, 2000. – 220 с.
37 Зайниева.Л.Ю., Калетаев Д.А., Шойкин Г. Молодежь Казахстана в условиях демократизации общества и экономических отношений. – Астана: Елорда, 2004. – 272 с.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 БАЛАЛАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУ ХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК
ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балалар субмәдениеті қазіргі қо ғамның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде 5
1.2 Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтары классикалық және
заманауи теориялық концепциялары контексінде 11
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАЛАЛАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ
СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫ Ң БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық балалардың құнды лықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестеріндегі отбасының рөлі 18
2.2 Қазақстандық балалардың құнд ылықтық қалауларының қалыптасу
ерекшеліктеріндегі отбасының рөлі 23
2.3 Қазақстан Республикасы бала ларының әлеуметтік маңызды
құндылықтарын салыстырмалы талдау 26
ҚОРЫТЫНДЫ 45
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 47
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Курстық жұмыс қазіргі уақыттағы Қазақстан
балаларының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси,
адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктеріндегі отбасының рөліне
талдау жасауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және
рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман
балаларының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған
құндылықтық, әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне
негізделген. Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас
балалар едәуір сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады.
Өзгерістер дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның
құндылықтық моделіне айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады.
Қазақстан балалары демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап,
заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді
түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында балалардың жоғарыда аталған ресурсқа
айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан
қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына
белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың
реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда
болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған
процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың
генерациясы болып табылады. Балалардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және
модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ
өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын
таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр.
Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде балалардың белсенділігіне,
олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне
байланысты болады.
Трансформациялық процестер балалар арасында, социомәдени өндірісте
балалар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің Қазақстан 2030 стратегиялық
бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар
ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты
тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік,
интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық
саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман
мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының
пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы
жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін балалармен байланыстырады. Қандай
болғанда да, балаларды зерттеу болашақты түсіну жолдарын, оның
мүмкіндіктерін және модельдеу формаларын іздестірумен байланысты. Балалар
қоғамның біршама динамикалық бөлігі бола отырып, болашақ әлеуметтік
шындықты қалыптастырушы әлеуметтік топты құрайды. Қазіргі заман балаларының
социомәдени бағыт ұстау процесі векторын маңыздылау социологиялық талдау
шеңберінде нәтижелі болмақ.
Социомәдени балалар бағытының аумақтық процестерін мәндестіру қазақстан
балаларының етенелестігінің барлық сан алуандығында құндылықтық бағыты
туралы тұтастай ойды қалыптастырады.
Социологиялық зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасы балаларының
құндылықтық бағыт жүйесі.
Зерттеудің пәні. Балалардың құндылылықтық бағытының ерекшелігін,
дүниетанымдық, адамгершілік және мәдени идеалдарын өзгертетін аумақтық
контекстегі әлеуметтік институттардың жас ұрпаққа ықпал ету түрлері мен
әдістерін, социомәдени процестерді құрайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі заман балаларының рухани-
адамгершілік құндылық мәселесінің өзектілігі, олардың теориялық-практикалық
маңыздылығы және айтарлықтай жетілмегендігі авторға курстық зерттеу
тақырыбын таңдауға негіз болды. Қазіргі таңдағы теория мен практиканың
қажеттіліктерін ескере отырып, диссертант балалардың рухани-адамгершілік
құндылықтарының біршама маңызды теориялық-әдістемелік және практикалық
мәселелерін, олардың тұлғалық фактордың қалыптасуындағы рөлі мен маңызын
зерттеуді алдына мақсат етіп қояды. Алға қойған мақсатқа қол жеткізу келесі
зерттеушілік міндеттердің шешілуін қарастырады:
– қазіргі қазақстандық қоғамдағы рухани-адамгершілік құндылықтардың
өндірісі мен дамуы механизміндегі балалардың маңыздылығын жалпылау;
– әлеуметтік-философиялық ойлар тарихындағы рухани-адамгершілік
мәселесіне теориялық көзқарастар эволюциясына концептуалды талдау жасау;
– рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұнын ашу, әлеуметтік
шындықты меңгерудегі,тұлғаның қалыптасуындағы олардың орны мен рөлін
анықтау;
– оңтүстік қазақстан балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарының
орнын анықтау, рөлі мен маңызын көрсету;
– Қазақстан Республикасы балаларының рухани-адамгершілік
құндылықтарының орнын анықтау, рөлі мен маңызын көрсету;
– балалардың әлеуметтік шығармашылық мүмкіндігін біршама толық жүзеге
асырудың болжамдық технологиясын әзірлеу.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі балалардың құндылық бағдарының
құрылуына ықпал ететін институционалды процестердің, құрылымдар мен
тетіктерді зерттеуге мүмкіндік беретін жүйелік анализдің принциптері; бір
жағынан әлеуметтік ортаға құндылықтық бағыттың трансформациясы процестерін
қарастыруға бағытталған құрылымдық-функционалдық жол, екінші жағынан
олардың қоршаған ортаға әлеуметтік-түрлендіруші мүмкіндіктерін анықтау
болады.
1 БАЛАЛАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балалар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде
Қазіргі кездегі ғылыми әдебиетте балалардың дамуын зерттеуге келудің
көптеген жолдары бар, өз кезегінде балалар ұғымының маңыздылығының
анықтамасы да сан алуан. В.Т. Лисовский 1968 жылы алғашқылардың бірі болып
балалар ұғымына анықтама берді: Балалар-әлеуметтену сатысынан өтетін,
меңгеретін, ал біршама ересек жаста білім беру, кәсіби, мәдени және басқа
да әлеуметтік функцияларды меңгеріп қойған адамдардың ұрпағы; нақты тарихи
жағдайларға байланысты балалардың жастық критериі 16 жастан
30 жасқа дейін өзгеруі мүмкін [39]. Осы орайда автор балаларды ұрпақ
ретінде қарастыра отырып, осы ұрпақтың белгісі жасы ғана емес, сондай-ақ,
сенімі мен мақсаттарының бір болуы, уайымының және өмірге деген қарым-
қатынасының ортақтығы болып табылады деп санайды. Жасы келе ұрпақ дәуірде
тәрбиеленген әлеуметтік сипатын сарқылтпайды.
Балаларды әлеуметтік талдау бір жағынан, алдыңғы ұрпақтың сіңіретін
әлеуметтік тетігі арқылы, екінші жағынан дербес және өзінің құндылықтары
мен әрекет стандарттарын әкелетін жеке тәжірибесі негізінде қоғамның
әлеуметтік құрылымының табалдырығында тұрып, қоғамдық қатынастардың
қалыптасып қалаған әлеуметтік-стратификациялық тәртібіне әсер етуші
әлеуметтік топты зерттеуді білдіреді. Балалар өзінің жастық тобының
ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік ұстаным мен әрекеттердің инновациялық
типіне біршама икемді, дәстүрлі қалыптасып қалған тәртіптердің әсеріне аз
дәрежеде ұшыраған және бір мезгілде девиацияның әртүрлі түрін қабылдауға
икемді. Жас ұрпақтың органикалық маргиналдық топтың бірінен тұратындығы
маңызды болып табылады. Оның статусы уақытша және оның аға ұрпақтың берік
әлеуметтік күйін бойына сіңірудің алдына дейін уақытша болып табылады.
Осының барлығы балалардың құндылықтық ұстанымы мен әлеуметтік
әрекетінің ерекшелігі мен сипатын анықтайды. Өз кезегінде бұлар қоршаған
социумның әлеуметтік шындығына қалыптасады. Бұл жағдайда өмір ағысымен
жүріп жатқан провинциалды қаланың әлеуметтік өміріне. Осы әлемге қаншалықты
дәрежеде және қаншалықты шектеулі кіруіне оның болашағы ғана емес, қалалық
қоғамның даму болашағы да байланысты. Бұл әлеуметтік тетіктерді өңдеуді
қажет етеді және соның ішінде оның сол қоғамға ынтымақтасуының жетістігін
және оның ары қарай өмірінің жетістігін, балалар өмір сүріп жатқан қаланың
болашағын қамтамасыз ететін әлеуметтік саясат арқылы да. Әлеуметтік-
стратификациялық жүйенің бір бөлігі бола тұрып, ол әлеуметтік
дифференциацияға ұшыраған, яғни әлеуметтік біртекті массаны береді.
Сондықтан балаларды әлеуметтік топ ретінде зерттей отырып, олардың ішкі
әлеуметтік біртектіліксіздігіне назар аудару керек.
Қазіргі кезде әлеуметтік, әлеуметтік-демографиялық, педагогикалық және
психологиялық әдебиеттерде балалардың жасының төменгі және жоғарғы
жастық шекарасын анықтауда әртүрлі ағымдар бар. БДҰ Халықаралық балалар
жылын өткізгенге дейін жеткіншектік кезең деп 10 нан 19 жасқа дейінгі жасты
санап келген. Өйткені дәл осы жастық интервал статистикалық және
демографиялық есептерде қолданылады. 1985 жылы БҰҰ Халықаралық балалар
жылын өткізілуіне байланысты жастық шақ деп 15 жастан 24 жасқа дейінгі
кезеңді белгіледі [40]. Жастық шақ кезеңінің басы жеткіншектік кезеңнің
орта кезімен сәйкес келгендіктен, осы екі кезеңді біреуге біріктіріп, 10
жастан
24 жасқа дейінгі үлкен жастық кезең ретінде қарастыру шешілді.
Біршама толық анықтаманы И.С. Кон берді: Балалар – жастық сипаттардың
жиынтығы, әлеуметтік жағдайдың ерекшелігі негізінде бөлініп шығатын және
басқа да әлеуметтік-психологиялық қасиеттермен негізделген әлеуметтік-
демографиялық топ. Дәл осы анықтама балалар әлеуметтануындағы негізгі
анықтамаға айналып отыр. Жастық шақ белгілі-бір фаза, өмірлік кезеңнің
сатысы ретінде биологиялық тұрғысынан әмбебап, алайда, оның нақты жастық
шеңберлері, онымен байланысты әлеуметтік статус және әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктер әлеуметтік-тарихи табиғатқа ие және қоғамдық
құрылымға, мәдениетке және сол қоғамға тән әлеуметтенудің заңдылықтарына
тәуелді [41].
Батыс әлеуметтануында балалар белсенділігінің субмәдени, делинкветті
тұстарын зарттеудегі алғашқы қарлығаштары ретінде чикаго мектебінің
өкілдерін санауды ұсынған. Олар ХХ ғасырдың 20 жылдары қалалық балалардың
ерекше топтарын зерттеуде қалалық этнография әдісін пайдалануды ұсынған
болатын (В.Ф. Уайт, А. Коен, Г. Беккер т.б.). Балалар әлеуметтенуындағы
субдисциплинаның қалыптасуындағы маңызды рөлді Т.Парсонс иемденеді: ол
балалар мәдениеті терминін ендірді. Ересек қоғамның рөлдерін игеру үшін
Т. Парсонс әзірлеген балалар мәдениеті кеңістігінің функционалдық
маңыздылығы туралы идеясы балалық шақтан есеюге өтуді түсіндірудегі негізгі
орынды әлі де алып келе жатыр.
Батыс әлеуметтануында Т. Парсонс пен Ш. Айзенштадтың концепцияларымен
берілген құрылымдық-функционалдық тәсіл балалардың мәдениетін оның қоғамда
атқаратын қызметі – балалар мен қоғам арасындағы ауыртпалықты жою қызметі
тұрғысынан қарастырады. Диссертанттың айтуына қарағанда, құрылымдық-
функционалдық тәсіл балалар мәдениетін зерттеуге айтарлықтай ықпал етті,
қоғамдағы жастық дифференциацияның маңыздылығына назар аударды, және
балалар мәселесін жүйелік зерттеу мүмкіндіктерін кеңейтті. Алайда, мұндай
тәсілдің өз кемшіліктері бар. Құрылымдық функционализмнің сыналатын жері
сол, балаларды тұтыну агенті ретінде пайдалана отырып, біз балалардың
тұтынушылық тәжірибесінің стильдік ерекшелігін ескерместен тұтастай топ
ретінде сипаттай алмаймыз. Функционализмнің шектеулі тұсы, бұл тәсіл
әлеуметтік құбылысты оның генезисі тұрғысынан түсіндіруге мүмкіндік
бермейді, тек құбылыстардың әлеуметтік жүйе ішіндегі белгілі бір өзара
байланысын көрсетеді. Сөйтіп, балалардың тұтыну стильдерінің құрастыру
процесіне талдау жасауды зерттеуді шет қалдырады.
Бар ғылыми анықтамаларды жіктей келе келесі негізгі жолдарды бөліп
қарастыруға болады:
Стратификациялық жолда балалар жастың шеңберімен, өздерінің ерекше
әлеуметтік рөлдерімен, статусымен және әлеуметтік көзқарастарымен шектелген
ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде анықталады.
Психофизиологиялық жол адам тұлғасының жыныстық жетілуі мен толық
ересектігі арасындағы даму кезеңі ретіндегі жастық шақ ұғымына
негізделген.
Әлеуметтік философияда балаларды өздерінің биологиялық және
психологиялық қарым-қатынастағы белгілі-бір жастың (жастық интервал
14 жастан 29 жасқа дейінгі) адамдары ретінде анықтайтын әлеуметтік-
психологиялық жол бөлінген.
Рөлдік жол жастық шақты адамның сәби рөлінде ойнамайтын, сонымен қоса
ересек адамдардың рөлін толыққанды алып жүрмейтін әрбір адамның өміріндегі
ерекше іс-әрекеттік фаза ретінде талдайды.
Жанжалдық жол жастық шақты өміріндегі әрбір адам үшін маңызды
күйзелістерге, мәселелерге өз-өзімен және қоғаммен болатын жанжалдарға толы
кезеңі ретіндегі ұғымына сүйенеді.
Субмәдениеттік жол балаларды ерекше өмір сүру үлгісі, іс-әрекет стилі,
мәдени нормасы мен құндылықтары бар ерекше топ ретінде қарастырады.
Интеракционистік жол балаларды әрбір адамға тән көңіл күйдің бірі
ретінде қарастырады. Ол көңіл-күй күтпеген іс-әрекеттерде, реакциялардың
тікелей, стандартты емес кезінде көрініс береді [42].
Жоғарыда аталған жолдардың әрқайсысы балаларды зерттеудің ерекшеліктері
мен нақты ғылыми пәндердегі жастық шақ феноменін белгілейді.
Социологиялық талдау балаларға тән ұрпақтық жағдай, ұрпақтық өзара
байланыс және ұрпақтар бірлігі қасиеттері бар балалардың ұрпақтық
талдауды жүргізуді қарастыратын интегративті жолмен құрылады. Жоғарыда
айтылған идеяларға сүйене отырып, атап айтар болсақ, К. Мангеймнің,
Г. Шельскийдің, қазіргі кезде әлеуметтану жас ұрпақты олардың өзара
байланысы мүшелерінің сезінуіне негізделген объективті бірлік, тарихи уақыт
(өмір мен әрекеттің шежірелік кезеңі, оларда шешілетін міндеттің ортақтығы,
сол кезеңде өмір сүрудің әлеуметтік және экономикалық шарттарының
ортақтығы, өмірлік тәжірибенің ортақтығы) қатарында сол ұрпаққа жатуды
қарастырады. Г. Шельскийдің көзқарасы бойынша балалар біздің қоғам үшін
қажетті, қоғаммен арандатылатын және марапатталатын әлеуметтік типті
репрезенттейді [43].
Сонымен, негізгі бағыттардың бірі-бұл балаларды ұрпақтардың реттілігі
мен ауысуы процесінің объекті және субъектісі ретінде қарастыру. Балалардың
әлеуметтік қызметі алға шығады (марксистік бағыттың ізіне түсушілер,
К. Мангеймнің теориясын жақтаушылар). Зерттеушілердің бұл тобы
К. Маркстің сызығы және Мангеймнің сызығы деген атауға ие болған екі
бағытпен берілген.
К. Маркстің және Ф. Энгельстің еңбектері балаларды таптық жол
көзқарасы тұрғысынан анықтауға бастау қойды. Бұл жерде таптық бөліну
негізге алынады. Бұл жастықтың ерекше сипаттамалары арқылы көрінеді:
белсенділік, ымыраға келмеушілік.
Л.С. Выготскийдің теориясы процестердің таптық тәсілінің шеңберінен
шыға отырып, балалардың мәдени-тарихи концепциясын береді.
Л.С. Выготскийдің теориясының негізі ретінде есеюдің әртүрлі кезеңін талдау
кезіндегі дамудың (әлеуметтенудің) идеясы алға шығады. Бұл жерде жастық
кезең (14-18 жас) қоршаған ортамен қатынастың толық орнауы ретінде
бөлініп шығады Осы орайда автордың ойынша, әрбір жас шамасы революцияны
өндіреді, яғни сапалы жаңа жағдайға секіру. Жасөспірімдік кезең – бұл
жаңа дәуірге өту, алға қарай жүгінген жас [44].
ХХ ғасырдың 60-70 жылдары балалардың әлеуметтік концепциясының жүйесі
қалыптасты. Осы бағыттың көрнекті өкілі И.С. Кон болып табылады, ол өзінің
Юность как социальная проблема, Социология личности, Психология
юношеского возраста, НТР и проблемы социализации молодежи атты
еңбектерінде балаларды зерттеудің социологиялық және психологиялық
тәсілдерін біріктірді.
XX ғасырдың 70-80 жылдарына қарай балалар ұғымы өзіне топтардың
әлеуметтік-демографиялық сипаттамалардың қасиетін, жастық және әлеуметтік-
таптық белгілерді қосатын әлеуметтік мазмұнымен толығады.
В.И. Чупровтың ойынша, балалардың әлеуметтік дамуы балалардың
әлеуметтік прогрестің негізгі мақсаттарын көрсететін қоғамдық өндіріс пен
қоғамдық өмірдің субъектісі болып қалыптасуы дәрежесінде бастан кешіретін
сандық және сапалық өзгерістердің өзара әрекетінің объективті және
реттелуші процесі [45]. Жаңа ұрпақтың қалыптасу процесі мен балалардың
статустық сипаттарының қалыптасуы әлеуметтік құрылымның ерекшеліктері мен
ондағы таптардың жағдайына тікелей тәуелді және ерекше маңызға ие.
Балалардағы әлеуметтік тәжірибенің реттілігі, оның сапалы жаңаруы және
жаңарған тәжірибенің келесі ұрпақтарға берілуі балалардың негізгі
әлеуметтік қызметтері арқылы жүзеге асады: өндірістік, инновациялық,
трансляциялық.
М. Титма және Э. Саар өздерінің Молодое поколение атты еңбегінде
балалардың өмірлік өзін-өзі анықталу идеяларын дамытты. Авторлардың пікірі
бойынша, балалардың маңыздылығы балалардың өзін өзі анықтауы болып
табылатын жас ұрпақтың қоғамдық өмірге ынтымақтастығы арқылы анықталады.
Осы теорияға сәйкес, қоғам балаларға өз өмірлерін өздері анықтауға және
негізгі өмірлік мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Өмірлік жолын таңдау
еркіндігі қоғамдық дамудың қол жеткізген деңгейімен шектеледі [46].
М. Карват және В. Миляновскийдің концепциясының негізі балалардың
әлеуметтік субъектілігінің ниеті болды. Олар келесі факторлар арқылы
көрініс береді:
балалар мәдениет сипаттағы әлеуметтік топ болып табылады; балалардың
ерекшелігі бірмезгілде әлеуметтенудің объектісі және субъектісі болып
табылатын топ сипатында байқалады;
үлкен әлеуметтік топтардың барлық атрибуттарына ие болып, сонымен қоса
қоғамның негізгі әлеуметтік топтарына (таптарға) тән статусты иемденбей,
балалар ұрпақтық және мәдени топ болады;
балалардың әлеуметтік топ ретінде ерекшелігі әлеуметтік
біртектіліксіздікке негізделген, оны даярлау сатылары қоғамдық практикаға
толық дайын еместігін ерекшелеп көрсетеді;
балалардың әлеуметтік қажеттіліктерінің және оларды жүзеге асырудың
қоғамдық шарттары мәселесі салдарынан балалар қозғалысы ұйымдасады (балалар
қажеттілігін білдіруші және өкілі);
әлеуметтік қажеттіліктердің жүзеге асуының негізгі факторы балалардың
жеке белсенділігі-саналы, рационалды, дербес өзін-өзі іске асыруға
қабілеттілігі арқылы көрінетін балалардың субъектілігі болып табылады
[47].
Қоғамды марксистік түсінуді теріске шығарушы социологиялық
концепцияларға К. Мангеймнің сызығы деп аталатындар жатады. Оның негізін
К. Мангеймнің ұсынған балаларды тиісті тарихи-әлеуметтік кеңістіктегі
ұрпақтар ретінде түсіндіру концепциясы құрайды. Диагноз нашего времени
деп аталатын еңбегінде автор әр ұрпақтың өзінің кеңістіктік-уақыттық
өлшеуіші бар екендігі туралы идеяны дамытады. Оларға объективті талдау
жасау оның тарихи-мәдени кеңістігін қарастырған кезде ғана мүмкін болады.
Яғни, әрбір жаңа ұрпақтың өмірлік тәжірибесі басқа ұрпақтың тәжірибесінен
осы тәжірибе қолға алынған әлеуметтік жағдайдың өзгеруіне байланысты
ерекшеленеді.
К. Мангеймнің теориялық талдауының орталығында қоғамдағы балалардың
әлеуметтік функциясын анықтау тұрды. Автордың пікірінше, балалар-бұл әрбір
қоғамда бар болатын жасырын ресурстардың бірі, және олардың мобильденуіне
олардың өмір сүру қабілеттілігі тәуелді болады, сондықтан да оның
жағдайының тұрақтылығы әрбір ретте сол қоғамның сипаты мен әлеуметтік
құрылымына байланысты болады. Осыған орай, К. Мангейм балалардың қоғамдағы
функциясының келесі негізгілерін анық бөліп көрсетеді:
1. Балалардың негізгі қызметі жылдам өзгеретін немесе сапалы жаңа
жағдайларға икемделуге арналған қоғам резервтерін белсенділеу болып
табылады. Осы ретте автордың атап көрсеткеніндей, тек дамушы қоғамда ғана
осы ресурстардың мобильденуі мен ұйымдасуы мүмкін, ал оларға қысым
көрсетілетін дәстүрлі қоғамдарда мүмкін емес.
2. Балалар әлеуметтік өмірдің транслятор қызметін атқарады, ол
өмірдің негізі қоғам статусына уақыт өте келе қосылу процестері танылады.
балаларды түсінудің кілтін дамудан ғана емес, осы қоғамда балалар
қоғамдық өмірге енеді және заманауи қоғамда антогонистік бағалаулардың
ретсіздігімен алғаш рет ұшырасатынынан да іздестіру керек.
3. Балалар өз табиғаты бойынша прогрессивті де, консервативті де емес,
олар кез-келген бастамаға даяр тұратын потенция, бұл жағдай балалардың
белсенділігі мен жаңашылдықты қабылдауға даярлығының қайнар көзін анықтайды
[48].
Осылайша, К. Мангеймнің теориясы ұрпақтардың сәйкестігі, қоғамдық
жүйедегі балалардың қызметі, әлеуметтік ресурс ретіндегі балалар сапасы
туралы жағдайды және оның жүзеге асу мүмкіндіктері туралы концептуалды
мәселелерді масштабты түрде қарастырады.
Э. Эриксонның ойынша, 11-20 жас аралығы кезінде балалардың дамуының
қалыпты сызығыны өмірлік өзін өзі анықталу, болашақ жоспарлардың дамуы,
қалай болу керек?, кім болу керек? деген сияқты сұрақтарда анықталу,
мақсатқа бағытталу, өзін-өзі белсенді іздестіру сияқты тұлғаның әлеуметтік-
психологиялық ұстанымдарға қол жеткізуін қарастырады. Сонымен қатар
жасөспірім дамуының аномальды сызығы уақытша болашақтардың араласуына,
еңбектің белсенділіктің жоғалуына, моральдық және дүниетанымдық
ұстанымдардың шатасуына алып келеді [49].
Л. Розенмайер Восстание молодежи, Новые аспекты социологии молодежи
атты еңбектерінде жастық жас шамасының келесі статустық-демографиялық
шекараларын анықтады:
1. Балалар бір жағынан дербес өмірбаянның фазасын анықтайды, екінші
жағынан бөлінуі жастың бірнеше критериіне тәуелді болатын қоғамның бір
бөлігін білдіреді.
2. Жастық жас шамасының төменгі шегінің қабылданған анықтамасы жыныстық
жетілудің басталуымен байланысты және қазіргі таңдағы зертеулерде
жеткілікті сенімді емес, өйткені 11-12 жастағы, жыныстық жетілудің басталуы
алдында балалардың өзі тинейджерлерге тән қарым-қатынастарды көрсетеді.
Балаларға жатқызу бір жағынан жастағы шамамен сызылып көрсетілген
айырмашылықпен, екінші жағынан құқықтарды толық емес басқаруымен және
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдардың жеткіліксіздігімен анықталатын
маңызды дифференциялаушы өлшем ретінде шығатын эмпирикалық қордаланған,
гипотетикалық шығатын қарым-қатынастарға негізделеді.
3. Жас, жас ересек ұғымдарының бөлініп шығуы балалардың жоғарғы
жастық шегін жоюды қарастыратын, балалардың статусының дифференциясымен
байланысты. Осы орайда, жас ересек үшін де белгілі-бір статустар
толығымен қолжетімді емес немесе толыққанды жүзеге асуы мүмкін емес.
Балалар жас және жас ересектің бөлінуін ескере отырып, осы мағынадағы
статустың түсінігі болып табылады.
1.2 Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтары классикалық және
заманауи теориялық концепциялары контексінде
Субъектінің құндылықтық бағдарының қалыптасу алғышарты әлеуметтік
құндылықтар жүйесі болып табылады. Индивидтің құндылықтық санасы оған
қоғамдағы құндылықтар беріліп жатқан кезде әлеуметтену процесінде
анықталады және дамиды. Субъективті өмір сүретін белгілі-бір құндылықтарды
игеру процесінде индивидтің санасында сыртқы әлеуметтік шындық ретінде де
және де өзін субъект ретінде де белгілі-бір бағалау жүреді. Нәтижесінде
белгілі-бір құндылықтарды индивид бөлуі немесе бөлмеуі мүмкін, немесе
пайдалы немесе пайдасыз және қалаулы және қалаусыз деп тұжырымдауы мүмкін.
Индивид үшін маңызды, қажетті құндылықтар оның бағдарын негіздейтін
қажеттілік сипатына енеді және адамның өмірлік шешім қабылдауы кезінде
оның әрекетінің ниеттемесін анықтайтын фактор болады. Құндылықтық
бағдарлар – индивидтің құндылықтық санасының, сенімдерінің, ойлауының,
қажеттіліктерінің, уайымдарының, құндылықтарының ықпалымен қалыптасатын,
сондай ақ, ең бірінші кезекте қоғамдағы жалпы қабылданған, объективті өмір
сүретін құндылықтар жүйесінің ықпалымен қалыптасатын, индивид үшін
(әлеуметтік топ) маңызды құндылықтық ұстанымдар.
Балалардың әлеуметтік белсенділігінің әртүрлі үлгісін зерттеушілер
белгілеген үлкен эмпирикалық материалды жүйелей келе, диссертант
бейімделудің негізгі екі стратегиясын бөледі – әлеуметтік интеграция және
әлеуметтік дифференциация. Олар балалардың арасындағы топтық етенелестікті
қалыптастырып, әртүрлі балалар тобының әлеуметтік субъективтілігінің пайда
болуында негізгі орынды алады. Балалардың қоғамға бейімделуі бөлінген
модел бойынша бір-біріне орта сипаттарға ие:
1) жаттануды туындататын ынтымақтастыққа мәжбүрлік: индивидтің қоғамдық
құрылымдарға қосылуы көп жағдайда олармен өзінше етенелесумен бірге
жүрмейді; мысалы бұл ЖОО-ға түсуге ынтасыздығынан және кәсіби қалыптасу
немесе жеке секторда жұмыс жасап жүріп мемлекеттік мекемеге формальды түрде
жұмысқа кіру ұстанымының жоқтығынан байқалады,
2) ынтымақтасудың альтернативтік сипаты: немесе балалар субмәдениетінде
әлеуметтік мақұлданатын үлгілерде өзін-өзі бекіту немесе делинквентті
инновациялар;
3) етенелесу негіздерінің әлсіреуі: жеке немесе топтық мүдделер
әлеуметтік маңызды компоненттерді ығыстырады;
4) мәдениетті зерттеудегі сан алуан жолдарды бір-бірін өзара толықтырып
отыратын типологиялық топқа біріктіруге болады: ынтымақтысудың сипаты:
тұтастай қоғамға емес, балалардың жекелеген топтарына деңгейіне тұйықталу.
Балалардың әлеуметтік субъективтілігі қоғамға бейімделудің екі
моделінде де байқалады, алайда интеграциялық модельде балалар қалыптасқан
социомәдени құндылықтарды қолдайтын және өндіретін фактор қызметін
атқарады, ал дифференциялық модельде балалар өздерінің әлемін қоғаммен
қатар өмір сүретін ересек әлеммен құрастыруға немесе олармен жанжалдық
қарым-қатынасқа түсуге талпынады. Балалар бейімделуінің жоғарыда
қарастырылған моделін талдай келе, қарастырып отырған топтың аз ғана бөлігі
белсенді, көпшілігі маңызды өмірлік көзқарасты міндестіріу сыртқы күшті
қажет ететін аралық орында деп болжауға болады.
Мәдениетті зерттеудің сан алуан тәсілдерін бір-бірін өзара толықтырып
тұратын типтік топтарға топтастыруға болады:
1. Заттық тәсіл. Осы тәсілдің шеңберінде табиғиға қарсы келетін
жасандылық деп қарастырылады. Адамзат белсенділігінің кез-келген өнімі
адамның өмір сүру күшінің заттанған өлшемі, яғни мәдениет тұрғысынан
сипатталуы мүмкін. Бұл заттану екі жақты жүзеге асады, заттарда, олардың
көмегімен адамның іс-әрекеті жүзеге асады (материалдық мәдениет) және
құндылықтарда, мәтіндерде. Олардың көмегімен субъектілер коммуникациясының
өрісі (рухани мәдениет) жүзеге асады. Мәдениетте әлеуметтенген адам одан
алған дүниені өз мақсатына пайдалануға қабілетті. Қысқасы, мәдениет бұл –
әлеуметтену барысында меңгерілетін үлгілердің белгілі-бір түрде ұйымдасқан
лигитимделген жүйесі, және олардың негізінде жаңа нәтижелер әкеле отырып,
кез келген әлеуметтік белсенділік құрылады.
2. Іс-әрекеттік тәсіл. Мәдениет адамзат белсенділігінің кез келген түрі
мен нәтижелерінің сапалық сипаттамасы ретінде анықталады. Мәдениеттің
тетіктері әлеуметтік агенттерге қосылған әрекеттердің, коммуникациялардың,
және әлеуметтік байланыстардың бөтен мазмұнын іріктейді, сақтайды және
тасымалдайды. Оқу, білімдерді меңгеру – балалар іс-әрекетінің негізгі
түрінің бірі. Іс-әрекеттік тәсіл шеңберінде балалардың рухани мәдениетіне
талдау жасаудың соңғы мақсат оның әлеуметтік мүмкіндігін бағалау болып
табылады. Рухани мәдениетті зерттеуде іс-әрекеттік тәсіл әдістемелік негіз
ретінде әлеуметтік тұрғыда қарастырылатын диспозициялық білімдердің
иерархиясын алады. Бірінші деңгей субъектінің маңызды ахуалға білдірген
тікелей әсерін реттеуді білдіреді, екінші деңгей тұлғаның үйреншікті
жағдайларда жүзеге асыратын іс-әрекетін реттейді, үшінші деңгей іс-
әрекеттердің кейбір жүйесін немесе әрекет деп атауға болатынды реттейді,
төртінші деңгей іс-әрекеттің тұтастығын немесе әрекеттің өзін реттейді.
Мақсат қою бұл жоғарғы деңгейде қайсыбір өмірлік жоспарды білдіреді. Оның
маңызды элементі адам өмірінің маңызды әлеуметтік саласы – таным, еңбек,
қоғамдық өмір салаларымен байланысты өмірлік мақсаттар болады.
Іс-әрекеттік тәсіл балалардың саяси идеологияны ұстанушылар болса, онда
көп жағдайда саналы түрде емес. Жаңа ұрпақтың саяси мәдениетінің
қалыптасу процестерін аздаған балалар қозғалыстарының электоралды әрекеті
мен нақты саяси акцияларын талдай отырып анықтауға болады. Негізінен,
балалардың бір бөлігі студенттердің идеологиялық қағидалары қойылған, іс-
әрекеттерінің стереотиптері топтық сана мен социомәдени қауымдастықтың
жасырын құрылымын анық білдіреді.
3. Құндылықтық (аксиологиялық) тәсіл. Мәдениет социум қабылдайтын
белгілі-бір құрылымданған құндылықтар жүйесімен түсіндіріледі. Мәдениеттің
“заттылығында” бұл құндылықтардың белгілі-бір толығысуы ғана болады. Яғни
тұлға неге ұмтылса, неге бағыт алса, өзінің белсенділігін соған сәйкес
ұйымдастырады. Құндылықтардың ортақтылығы мен айырмашылығы адамдарды
бірлескен күрделі мақсаттары үшін біріктірудің және мақсаттары сәйкес
келмеген жағдайда, жанжал кезінде ажыратудың негізі болады. Осылайша,
әлеуметтену процесінде құндылықтарды меңгеру және нақты әрекет пен
коммуникацияда іске асыру – социум өмір сүруының негізі. Социум
құндылықтарының сипаты оның агенттерінің еркіндігінің және іс-әрекетінің
өлшемін береді.
Аксиологиялық тәсіл шеңберінде балалардың рухани мәдениетін зерттеудің
қиындығы сол, балаларды зерттеушілер, әсіресе балалар өздерін адамзат
табиғаты туралы өзінің түсінігін дұрыс деп санайтын әртүрлі жастық және
әлеуметтік топтарға жете отырып зерттеді. Соңғы жылдары орын алған жылдам
әлеуметтік өзгерістер нәтижесінде бір және сол индивидтер өз өмірінің
әртүрлі кезеңдерінде әлеуметтік жүйелердің әртүрлі типтерінде өмір сүріп
отыр.
Жоғары оқу орындарында оқитындар үшін әлеуметтік-экономикалық тәртіптің
тамырымен ауысуының тәжірибесі тек ата-аналарының, аға ұрпақтың тәжірибесі
арқылы болуы мүмкін еді. Қазіргі студенттердің әртүрлі топтырының
құндылығы мен құндылықтар жүйесін ата-анасы мен аға ұрпақтың құндылық
жүйесіне қарағанда едәуір мақсатты болуы мүмкін, алайда зерттеушінің зейіні
өз ізін ұрпақтардың мәдени құндылықтарының динамикалық өзгерістерін
бағалауға қалдырады. Кейде, балалардың белгілі-бір құндылықты жақын көруі
басқа ұрпаққа жататын зерттеушілерге үстірт көрінеді.
Балалар мәдениетіндегі зерттеушілер атап көрсеткен таңдаулылық және
ұрпақ алмасу кезіндегі мәдениеттің бөлінуі әрбір келесі ұрпақ өзінің
алдыңғы ұрпақтың мәдениетінен өзі өмір сүріп отырған уақытқа сәйкес
келетінін таңдағандығынан көреміз. Рухани мәдениетті зерттеуде құндылықтық
бағытпен іс-әрекеттік бағытты үйлестірудің қажеттілігі дәл осыған
негізделген, өйткені соңғы аталғанның көмегімен мәдени құндылықтардың пайда
болу шарты мен жүзеге асуын анықтауға болады.
4. Технологиялық тәсіл. Мәдениет өзінің табиғатында технологиялық
немесе іс-әрекеттің белгілі-бір ретін қарастырады. Іс-әрекеттік тәсілге
тән дами отырып, мәдениет теориясының мәліметтері соңғысының
функционалдылығын көрсетеді. Мәдениет тұрғысынан алғанда, шартты түрде
айтқанда, жасалынып жатқан емес, оның қалай және қай мақсатта жасалынып
жатқандығы маңызды.
Аталған тәсіл әлеуметтануда функционализмнің әртүрлі нұсқаларында
қалыптасады, әрекеттік-коммуникациялық және институтциялық-ұйымдық
жүйелердің анализі деңгейлерін біріктіруге мүмкіндік береді. Э. Дюркгейм
және Р. Мертонның ізімен әлеуметтанушылар студенттік шақ индивидтер
толтыратын орындар мен рөлдердің жүйесі дегенді басшылыққа алды.
Құрылымдық орындарды толтыру әлеуметтік статусты иемдену және әлеуметтік
рөлді орындауды білдіреді. Әрбір рөл адам іс-әрекетінің белгілі-бір
аспектісін реттейтін құрылымдық әрекеттің өзара негізгі бірлігі болып
табылады. Т. Парсонс, құрылымдық-функционалдық парадигма тұрғысыныан
алғанда студенттік кезеңнің негізгі мақсаты жасты құрдастарының
гипноздаушы ықпалынан арылту, оның санасында үстемдік ететін диффузиялық,
аффективті, дифференцияланбаған ынтымақтастықты жою деп атап көрсеткен
болатын.
Балалардың рухани мәдениетін зерттеу үшін сондай-ақ осы тәсілдің
институтционалдық аспекті маңызды. Өйткені, білім беру мекемелері ұйымдық
институт ретінде көпшілігінде нормаларды, іс-әрекетті, коммуникативті
байланыстарды анықтайды, оның үстіне жоғары оқу орындары айтарлықтай
дербестікке ие. Студенттердің рухани мәдениетін зерттеуде, алайда,
технологиялық тәсіл әмбебап орынға үміттене алмайды. Студенттердің
әлеуметтік белсенділігін ұйымдастырудың әртүрлі бағдарламаларының қарама-
қайшы келу мәселе жеткілікті дамытылмаған болып қалуда. Білім алу
әрекетінің жаңа механизмдерін құру тәсілдері мен оларды мәдениетке бекіту
тәсілдері қарастыру шеңберінен тыс қалып қоюда.
5. Символдық тәсіл. Мәдениет социумның өзін өзі өзектлеуінің белгілі-
бір символдық формаларының ұйымдасушылығының мәні. Мәдени өзара
әрекеттесудің негізінде – символдарды түсіну, олармен жұмыс жасай білу
жатыр. Бұл субъектілердің тікелей әлеуметтік белсенділігінен дербестеуді
және олардың санасы мен ойлауының шығармашылық жұмысын максималды
белсенделеуді қажет етеді. Мәдениетті белгілік-мәтіндік рәсімдеу бізге
мәдениеттің құндылықтық негіздерін талдауға, оларды символдық жүйелер
арқылы коммуникация мен іс-әрекет құрылымдарына тасымалдауға мүмкіндік
береді.
Балалардың рухани мәдениетін зерттеуде осы тәсілді іске асыру үшін
субмәдени компонентті бөліп алу керек. Балалардың өмірге деген көзқарасы
көбінде тек сезімдік әлеммен ғана емес, олардың символдың қоршаған
ортасымен де байланысты. Әлемнің бейнесі тікелей тәжірибеден гөрі
коммуникацияның өнімі болып табылады. Жалпы символдық ортаны жасай отырып,
субмәдениет немесе жекелеген топтың мәдениеті әлемнің бейнесін
ұйымдастырады. Осы символды меңгергендер әлемге деген ортақ көзқарасқа
келіп, ол көзқарасы келісілген әркеттердің негізі болады.
Әртүрлі балалардың субмәдениетіндегі дүниетанымдық негізіне символдар
мен олардың стандартты түсініктері, әрекеттегі және сыртқы бейнедегі
дәстүрлер, тіпті халық ауыз әдебиеті ерекше орын алады. Яғни, әртүрлі
балалар субмәдениеті – бұл өзіндік атауы, өзіндік санасы бар қауымдастық.
6. Ойындық тәсіл. Мәдениет – бұл ұйымдасатын өз мазмұны бар, жаңа
мәндерді коммуникация мен іс-әрекеттің мүмкін болатын схемаларын тудыратын,
өзін өзі бағалайтын ойын. Мәдениеттің өрісінде болу – демек, олардың
ішінде қабылданған ойынменен ойнау. Ережені өзгертуге болады, бірақ ол
қабылданған болса, оларды бұзу сол социомәдени кеңістіктің шеңберінен
шығып кетуге әкеліп соғады.
Балалар субмәдениетін зерттеудегі ойындық тәсілдің маңыздылығы ойы бұл
ең алдымен іс-әрекеттің жаңа түрлерін сынақтан өткізу ғана емес, сондай ақ
ересектер қатысатын кез келген ойынға қуыс пен екіжүздік тән екендігіне
негізделген
7. Мәтіндік тәсіл. Мәдениет мәтін ретінде зерттеудің негізгі әдісі
ретінде құрылымдық талдауды қарастырады. Тәжірибеде, әлеуметтанудағы
құрылымдық талдау – бұл мәдениет пен социумның барлық салаларында тілдің
құрылымымен ұқсастық іздеу. Әлеуметтанудағы құрылымдық талдау әдісі
құрылымдық лингвистиканың семиотиканың әдістерімен мазмұнды түрде
байланысты.
Балалар арасындағы тілдік феномендерге талдау жасау, барлық әлеуметтік
құбылыстардың тереңдігін мәдениеттің белгілік-символдық механизмдерімен
түсіну сол құбылысты тудырған әлеуметтік мәдени контексті сипаттауды талап
етуді қарастырады.
8. Коммуникативтік тәсіл. Балалар субмәдениетінің дамуы мен оның
қоғамда үстемдік ететін мәдениетпен өзара әрекетінің коммуникативті аспекті
балалар топтарының кең әлеуметтік кеңістікте пайда болған құрылымдық
кеңістіктегі қарама-қайшылықтарды шешуге талпынуын білдіреді. Алайда, назар
ұйымдық-институционалдық аспектіге салынады. Ол әртүрлі субмәдениеттердің
өмір циклын сипаттауға және талдауға мүмкіндік береді.
Балалардың рухани мәдениетін зерттеудегі коммуникативтік тәсіл
балалардың мамандық таңдауды жүзеге асыру тақырыбын әзірлегенде маңызды.
Кәсіптік таңдауға қандай коммуникативті арналар ықпал етеді, қоғамда
индивидке қандай мамандықтың ұтымды екенін қалай хабарлайды, осы
коммуникация тиімді ме. Бұл бағыттар ұтымды және әлеуметтік топ ретінде
балалар туралы маңызды ақпарат береді.
Рухани құндылықтар өнімдері адамдардың рухани азыққа қажеттілігін
қанағаттандыруға арналған рухани өндірістің объектісі болатын, әлеуметтік
шындықтың құбылыстарын білдіреді. Бұл адамзаттың бойына жинаған, соның
ішінде дүниетанымның ғылыми критерийлері, философиялық концепциялар, діни
идеялар, адамгершілік нормалар, эстетикалақ қағидалар және құқықтық
ұстанымдар; саяси оқулар, яғни әлемді рухани ұғынумен байланыстының бәрі.
Рухани құндылықтар – бұл түсініктерде қалыптасқан және тілде белгіленген
білімдер; адамдардың құндылықтарын қанағаттандырушы және олардың мүддесін
анықтайтын құндылықтар. Онымен қоса, рухани құндылықтар ұғымы оларға адам
және қоғам ұмтылатын өмірдің, іс-әрекеттің, нормалардың және идеалдардың
кейбір жоғары принциптерін білдіру үшін қолданылады.
Б.В. Орлов пен Н.К. Эйнгорн өздерінің Духовные ценности: проблема
отчуждения деп аталатын еңбектерінде жоғары деген құндылықтарға өмірді,
шығармашылықты, бостандықты жатқызады [57]. Е.В.Золотухина-Аболина да осы
тезисті қолдады және дамытты. Ол құндылықтық иерархияның жоғары сатыларына
мынадай бағдарларды қояды: қоғамдық құрылымның құндылықтары: (әлеуметтік
әділдік, еркіндік туралы түсініктер), тұлғааралық қатынастардың
құндылықтары (махаббат және достық) және өзін-өзі жүзеге асыру
құндылықтары (шығармашылық, өзін-өзі бекіту). 1кестеден көріп
отырғанымыздай, философиялық және психологиялық контексте құндылықтық
бағдарлар мәнтүзуші ұғымдар болса, әлеуметтану мен педагогикада олар ең
алдымен индивидтің әлеуметтік әрекеттеріне бағдарланған.
1-кесте – Социогуманитарлық пәндердің компоративті құндылықтық бағдарлары
Құндылықтық бағдарлар
Әлеумет Философияда Психологияда Педагогикада
тануда
Тұлғаның Индивидтің өмірлікАдамның әлемге, Адам үшін өмірлік
әлеуметтік тәжірибесімен, өзіне жалпы келуінәрекеттердің
құндылықтардыңоның уайымының сипаттайтын, маңызды тұлғалық
сол және басқабарлық жиынтығыментұлғалық құндылықтар мен
түрлеріне бекітілген, көзқарастар ға, мақсаттар болып
бағыттылығы тұлғаның ішкі іс-әрекеттерге мән саналатын
құрылымының мен бағыт беретін детерминделген
маңызды деген күрделі талпыныстар,
элементтері әлеуметтік-психологқалаулар,
иялық феномен қажеттіліктер
Дәстүрлі түрде руханилыққа жататын рухани-адамгершілік, эстетикалық,
діни, құқықтық және жалпы мәдени (білім беру) құндылықтар қоғамдық санада
рухани мәдениет деп аталатын ортақ тұтастықты құрайды. Рухани мәдениет үшін
адам және қоғам мәселелерін мәндестіріп, жарықтандыру кезіндегі бастапқы
және базалық алғышарт адам мен қоғамның үздіксіз байланысы, бірлігі туралы
идея болып табылады. Тек адамда ғана оның тектік табиғаты мен тұрмысының
имманентті сапасында, оның өмірінде адаммен қоғамның үздіксіз байланысының
тамыры қойылған. Құндылықтық бағдарлар тұлғаның әлемге қарым-қатынасының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін және оның идеалдарында, мүдделерінде,
тұлғааралық қарым-қатынасының ерекшеліктерінде көрінетін ішкі құрылымының
элементтері болып табылады.
Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарының қалыптасуында
әлеуметтену процесі маңызды рөлді білдіреді. Диссертант дерек еткен
жағдайға сәйкес, қазіргі қоғамда балалардың әлеуметтенуі процесі ХХ ғасыр
балаларының әлеуметтенуінен сапалық жағынан ерекшеліктері бар. Соңғы
бірнеше онжылдықта әлеуметтік өзгерістер бір жағынан, әлеуметтенудің
күрделеленуі мен қарқындылығын талап етіп, екінші жағынан әлеуметтендіруші
әсердің күшеюін талап етіп, әлеуметтендіруші кеңістікті айтарлықтай
трансформациялады. Бірмезгілде осы әлеуметтік өзгерістер алдыңғы дәстүрлі
әлеуметтендіруші тетіктерді әлсіретті. Трансформациялық процестердің
үрделілігінде қазіргі әлеуметтендіруші практикалар балалардың кейбір
бөліктері үшін айтарлықтай жемісті, өйткені нарықтық жағдайларға,
балалардың өмірлік мүмкіндіктерінің теңдей емес бөлінуіне бейімделу
формаларының сан алуандығын қарастырады.
Осылайша, диссертант қазіргі қоғамдағы құрылымдық өзгерістер қазіргі
қазақстан балаларының әлеуметтену процесінің өзгерісін алып келгендігі
туралы тұжырым жасайды. Қазіргі заманғы әлеуметтендіруші практикалардың
нәтижесі ретінде балалар дамуының әлеуметтенушілік векторлары құндылықтық
бағыттардың сан алуандығын қарастырады.
М.М. Бахтин руханилықты қоғамның мәдени кеңістігінің тік векторы
ретінде қарастырады. Руханилықты түсінудің бұл аспектісін осы заманғы
зерттеуші О.А. Митрошенков дамытуда. Оның пікірі бойынша, руханилық-жоғары
идеалдарды, құндылықтарды, мәндерді ұстану процесімен байланысты қоғамның
ынтымақтастық сипаттамасы [58].
Н.А. Волкованың, В.Д. Ермоленконың, Н.М. Трофимованың концепцияларына
сәйкес, маңызды құндылықтардың қалыптасу процесі үш деңгеймен анықталады:
бағдарлық, процессуалдық және рефлексивті. Сондай-ақ, олардың
қалыптасушылық тиісті деңгейлерімен: төменгі, орташа және жоғары.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының бағдарлық (төменгі) деңгейі
рухани мәселелерге қызығушылықтың жоқтығымен, материалдық және ойындық
сипаттағы қажеттіліктердің шектеулілігімен, алдындағы жеке қалаулардың
парыздан үстем тұратындығымен сипатталады. Балалардың мәдени үлгілік
құндылықтар туралы түсінігі бұл деңгейде шектеулі, жүйесіз. Олардың әлемді
қабылдауы басқа адамдардың мүддесін ескерусіз өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандыру деңгейіне тәуелді болады. Олардың рефлексивті қабілеттері
дамымаған. Әрекет ахуалды түрде ұйымдастырылады, ол құндылықтық
түсініктерде ескерусіз құрылады, оларға бағдарланбаған.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының процессуалдық (орташа) деңгейі
әлеуметтік мақұлданған нормаларды меңгерудің ахуалдық сипатымен анықталады
(қажеттілік мақұлданатын әрекетті жасаған кезде қандай-да бір сый ақыны,
жеке пайданы алу кезінде көрініс табады). Құндылықтық бағдарлар практикада
тек жүйелік сыртқы бақылаудың және мектеп және ЖОО тарапынан ынталандырудың
бар кезінде ғана қолданылады.
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАЛАЛАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ
ТРАСНФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық балалардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестеріндегі отбасының рөлі
Құндылықтарды асыра бағалау мәселесін алғаш рет концептуалды тұрғыда
Ф. Ницше белгіледі. Ф. Ницше үшін құндылықтарды асыра бағалау бүкіл
теориялық құрылымдардың ішкі стержені болады. Асыра бағалаушылықтан ол, ең
алдымен алдыңғы мәдениеттердің жеке өзінің сынын көреді, соның ішінде
өмірдің моральдық негіздерін де. Ф.Ницше көпшіліктің бақыты, қайырымдылық,
әділеттілік, ақиқат және басқа да ізгіліктің көрсеткіштері сияқты
қағидаларға негізделген, заманауи адамның бар құндылықтарға нигилистік
қатынасын тудыратын моральды қалыптастырмайды.
М. Вебер идеялар мен құндылықтардың өзгерісіне әлеуметтік динамиканың
негізі ретінде үлкен мән берген. Әлеуметтік іс-әрекетті рационалдау – бұл
тарихи процестің үрдісі дей келе, Протестанттық этика және каптиализм
рухы еңбегінде ол рационалдауды шаруашылықты жүргізу тәсілі ғана емес,
адамдардың ойлау үлгісі, олардың сезіну тәсілдері, құндылықтар жүйесі деп
көрсеткен, капитализмнің пайда болуын дәуірлік-мәдени құбылыс деп атаған.
Ол адамды мәдени жаратылыс деп түсіндіруге сүйене отырып, әлеуметтік талдау
және мәдени талдау қағидаларының сәйкестігін анықтады.
Құндылықты асыра бағалаушылықты қоғамның құндылықтық санасының нақты
ахуалы ретінде түсіндіру бір құндылықтар жүйесінің екінші құндылықтар
жүйесіне өтуі сатысында тұр. Осы орайда құндылықтардың жаңа жүйесі
ескісінен қарағанда прогрессивтілеу, ізгіліктілеу, жетілгендеу болуы
міндетті емес. Қоғамдық-тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай, құндылықтарды
асыра бағалаудың барлығы қоғам өмірінің прогрессі және регрессі
элементтерінен тұратын күрделі процесс. Құндылықтық санадағы өзгерістер,
біріншіден, өмірдің экономикалық, саяси және әлеуметтік салаларында болып
жатқан өзгерістердің көрінісі болып табылады, екіншіден, осы өзгерістердің
өзі соңғы аталғанның нақты жағдайына айтарлықтай ықпал етеді, және өз
кезегінде құндылықты асыра бағалауды зерттеу рухани саланың процестерінде
тұйықталып қалмай, тұтасымен алғанда қоғамның өміріне, ал жекелей алғанда
заманауи тұлғаның қалыптасуына таралуы керек. Құндылықтарды асыра бағалау
қоғамдық дамудағы өтпелі ахуалдардың барлық негізгі белгелеріне ие, және
бұл асыра бағалаушылықпен байланысты тарихи кезеңдердің салыстырмалы түрде
тұрақтылық және қатысты түрдегі ұзақтық сипатын көрсететін ең маңызды
тұжырым болып табылады. Рухани-адамгершілік құндылықтарды асыра бағалау
посткеңестік коммунистік идеологиядан арылу ұранымен басталды. Ең басынан-
ақ құндылықтарды асыра бағалау мұнда саяси сипатқа ие болды, өйткені
қоғамның радикалды қабаттарының жүйе ретіндегі тоталитаризмнің ресми
бейнесіне қарсы күрестің қажеттілігін негіздеді. Әңгіме негізінен ресми
коммунистік идеологияның нақты әлеуметтік шындықтан, теорияның практикадан
қол үзуінен көрінген рухани күйзелісті жою туралы болды. Бар шындықты
объективті сынға алудан және оның құндылықтарынан әлеуметтік теңдік және
әділеттік, тең еңбекке тең жалақы және басқа да сияқты жалпы адамзаттық
құндылықтар тарады.
Айта кету керек, әртүрлі факторлардың, жағдайлардың, құралдардың,
құрылымдар, қарым-қатынастар мен байланыстар жүйесі балалардың бойында
әлеуметтену процесінде бұқаралық ақпарат және бұқаралық коммуникацияның
әсерінен ұстанымдардың, қағидалардың және құндылықтық бағдарлардың
қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Балалардың құндылық бағытына ақпараттық әсер ету белгілі-бір
тетіктердің әсерінен орын алады. Оларға біз мыналарды жатқызамыз: мәндік
байланыстар; осы байланыстарды қамтамасыз ететін құбылыс, құбылыстардың
даму қағидасы; белгілі-бір құбылыстардағы өзгерісті тудыратын факторлар;
белгілі-бір әлеуметтік, саяси, әлеуметтік-психологиялық күштердің әсері мен
өзара әсерінің белгілі-бір үрдістерін, сипаттамасын білдіретін
тәуелділіктер.
Зерттеу контекстінде ақпараттық-коммуникативтік тетіктен ақпараттық-
коммуникативтік жүйелер ішіндегі қарым-қатынастардың ішкі құрылымы сондай-
ақ, элементтер мен байланыстардың жиынтығы түсіндіріледі. Жүйедегі кез-
келген элементтің қозғалуы қалған элементтің қызметіне әсер етеді,
қозғалтпай қоймайды және ақпараттық-коммуникативтік жүйедегі әлеуметтік-
психологиялық, әлеуметтік-саяси өзара қарым-қатынас актінің басқа да
буындарының түрін өзгертеді.
Бейімділік механизмі адамның ақпараттық кеңістіктегі өзінің белсенді
және ұтымды қабілетіне тікелей әсер ететін іс-әрекеті нәтижесінің негізгі
компоненті болып табылады. Осы процесс нәтижесінде индивидтің басты
құндылықтық бағыты қоғамда үстемдік ететін ұстанымдар мен құндылықтармен
сәйкеседі.
Бірегейлік (етенелестік) механизм – зерттеу контекстінде әлеуметтік
ақпаратты субъективті-тұлғалық меңгеру механизмдерінің бірі болып табылады.
Ол тұлғалық мәндердің тұрақты жүйесінің негізінде жатады және БАҚ әсерінен
индивидтің әлеуметтік рөлді қабылдауынан, әлеуметтік ұстанымдарының
қалыптасуынан байқалады. Аталған зерттеу үшін маңыздысы тұлға үшін мәнді
құндылықтарды бастан кешіру және меңгеру етенелесудің негізгі компоненті
болып табылатындығы.
Рефлексивтік механизм адамның өзінің психикалық әрекеті мен ахуалын
өзі тануына және оны қайта мәндестіруге, реттеуге бағытталған. Бұл
субъектінің жеке құндылықтарын, ұстанымдарын, қажеттіліктерін, ниеттерін
тануына бағытталған әрекеттің бір түрі. Ол тұлғаның оперативті тұрғыда
қызмет етуін қамтамасыз етеді, тұлғаның өзін-өзі анықтауында қажетті шарт
болып табылады.
Ниеттемелік механизмнің мәні басқару субъектілері мен объектілері
ақпараттық ортаның өзгермелі жағдайында ақпараттық қажеттіліктері мен
ұстанымдарын басшылыққа ала отырып, саналы түрде ниет еткен іс-әрекетке
деген ниеттің қалыптастыру болып табылады.
Ығыстыру және қарсылық деп аталатын психоаналитикалық механизмдер
саналы, санасыз, санадан бұрын деңгейлерде ақпаратты қабылдау, өңдеу
мәселелерін ашады, қоғамдық санаға ақпараттық әсер ету процесіндегі
адамның психикалық ахуалының сапасы мен ақпараттың сапасының арасындағы
тәуелділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ақпараттың бір деңгейден екінші
деңгейге өтуін және тасымалдануын қамтамасыз етеді. Ығыстыру және
қарсылық психоаналитикалық механизмдері МЕН-нен жоғарының асуы бола
отырып, адамгершілік пен құқықтық етенелестігіне нығаяды, құмарлық пен
инстинктерді ұстап тұрады, реттейді.
Тұтасымен алғанда, қазіргі қоғамда болып жатқан рухани-адамгершіліктік
құндылықтарды асыра бағалау қоғамдық сананың барлық санасына және барлық
деңгейіне қатысты, соның ішінде қоғамдық психологияға және идеологияға.
Алайда қоғамның рухани-адамгершілік жүйесінде болып жатқан маңызды
өзгерістер негізінен идеология саласына келіп отыр.
Адамның құндылықтық санасының қалыптасуы қоғам және тұлға деңгейінде
ұстанымдардың белгілі бір жиынтығын және қоғамдық құндылықтарға
бағдарлануды білдіреді – идеалдар, нормалар, салт-дәстүрлер. Адамның
құндылықтық санасының мазмұны көптеген факторлармен анықталады, олардың
ішінде рухани-адамгершілік құндылықтар ерекше рөл ойнайды. Сондықтан да
қазіргі қоғамның басты міндеті тұрғындардың кең қабатында әлеуметтік
мақұлданатын дүниетанымдық, саяси және адамгершілік сенімдер мен
әрекеттерді, отансүйгіштік пен ұлтжандылық сезімін, төзімділікті
қалыптастыру болып табылады. Бұл адамның тұлға ретінде құндылықтық бағыт
ұстау жүйесінің ұғымын анықтайды. Құндылықтық бағыт ұстау жүйесіндегі
маңызды рөл өзіндік санаға тиесілі. Ол өзінің дербес адамгершілік және
зияткерлік қасиетін сезіну ретінде емес, тұлғаның белгілі-бір әлеуметтік-
саяси құндылықтарды бағалауы ретінде анықталады. Бұл өзінше бір өзін өзі
өлшеу, өзінің бейнесін субъектінің әлеуметтік эталонында көру [76]. Осы
орайда өзін танудың объективтілігі ондағы жеке өзінің шын субъекті рөлін
бағалау әлеуметтік-саяси тұтастықтың қызмет етуіне сәйкес келетіндігі
қаншалықты көрсетілгендігіне байланысты болады.
Құндылықтық бағдардың сипаты көпшілігінде адамның өз қабілетін
қаншалықты жарата білуімен, өзінің ойын, қажеттіліктерін қоғамның мүддесіне
қаншалықты бағындыра білетіндігімен, өзінің әрекетін елдегі қалыптасқан
нақты шындықпен келістіре білуіне байланысты болады.
Құндылықтар және құндылықтық бағыт ұстау мәселесі адам және қоғам
туралы бірқатар ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады, атап айтар болсақ,
философияның, әлеуметтанудың, психологияның және педагогиканың. Құндылықтық
бағыттың жүйесі детерминацияның күрделі, көпдеңгейлі құрылымына ие. Оның
шыңы – тұлғаның идеалдарымен және өмірлік мақсаттарымен байланысты
құндылықтар. Құндылықтық бағыт ұстаудың қозғалыссыз емес, жүйесі бір
нәрсемен реттелмеген және ол
қарама-қайшылы
және динамикалы, тұлғаның әлеммен өзара тәуелділігінің басты, айтарлықтай,
стерженді өзгерістерін көрсетеді, ағымдық, мезеттік және бегілі-бір
дәрежеде кездейсоқ өмірлік ахуалдардың ауысуын көрсетеді.
Балалар субмәдениеті кез келген субмәдениет сияқты динамикалық жүйе
болып табылады. Оның өзгеруі сол жүйенің бір жағынан сыртқы және ішкі
процестерге тиісінше әсер білдеру қабілетін, екінші жағынан, өмір сүрудің
сыртқы және ішкі шарттарына бейімделу қабілетін көрсетеді. Сондықтан
балалар субмәдениетінің сыртқы және ішкі жағдайлардың объективті
өзгерістеріне бейімделу қажеттілігін қоғам ғана емес, балалардың өзі де
кейде сезінбей қалады.
Балалар субмәдениеті динамикасының макродеңгейі екі анализден тұрады:
1. Ішкі процестердің динамикасын қарастыру, базалық мәдениеттің
шарттарына бейімдеу;
2. Балалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 БАЛАЛАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУ ХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК
ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балалар субмәдениеті қазіргі қо ғамның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде 5
1.2 Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтары классикалық және
заманауи теориялық концепциялары контексінде 11
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАЛАЛАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ
СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫ Ң БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық балалардың құнды лықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестеріндегі отбасының рөлі 18
2.2 Қазақстандық балалардың құнд ылықтық қалауларының қалыптасу
ерекшеліктеріндегі отбасының рөлі 23
2.3 Қазақстан Республикасы бала ларының әлеуметтік маңызды
құндылықтарын салыстырмалы талдау 26
ҚОРЫТЫНДЫ 45
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 47
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Курстық жұмыс қазіргі уақыттағы Қазақстан
балаларының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси,
адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктеріндегі отбасының рөліне
талдау жасауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және
рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман
балаларының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған
құндылықтық, әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне
негізделген. Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас
балалар едәуір сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады.
Өзгерістер дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның
құндылықтық моделіне айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады.
Қазақстан балалары демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап,
заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді
түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында балалардың жоғарыда аталған ресурсқа
айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан
қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына
белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың
реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда
болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған
процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың
генерациясы болып табылады. Балалардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және
модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ
өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын
таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр.
Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде балалардың белсенділігіне,
олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне
байланысты болады.
Трансформациялық процестер балалар арасында, социомәдени өндірісте
балалар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің Қазақстан 2030 стратегиялық
бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар
ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты
тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік,
интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық
саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман
мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының
пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы
жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін балалармен байланыстырады. Қандай
болғанда да, балаларды зерттеу болашақты түсіну жолдарын, оның
мүмкіндіктерін және модельдеу формаларын іздестірумен байланысты. Балалар
қоғамның біршама динамикалық бөлігі бола отырып, болашақ әлеуметтік
шындықты қалыптастырушы әлеуметтік топты құрайды. Қазіргі заман балаларының
социомәдени бағыт ұстау процесі векторын маңыздылау социологиялық талдау
шеңберінде нәтижелі болмақ.
Социомәдени балалар бағытының аумақтық процестерін мәндестіру қазақстан
балаларының етенелестігінің барлық сан алуандығында құндылықтық бағыты
туралы тұтастай ойды қалыптастырады.
Социологиялық зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасы балаларының
құндылықтық бағыт жүйесі.
Зерттеудің пәні. Балалардың құндылылықтық бағытының ерекшелігін,
дүниетанымдық, адамгершілік және мәдени идеалдарын өзгертетін аумақтық
контекстегі әлеуметтік институттардың жас ұрпаққа ықпал ету түрлері мен
әдістерін, социомәдени процестерді құрайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі заман балаларының рухани-
адамгершілік құндылық мәселесінің өзектілігі, олардың теориялық-практикалық
маңыздылығы және айтарлықтай жетілмегендігі авторға курстық зерттеу
тақырыбын таңдауға негіз болды. Қазіргі таңдағы теория мен практиканың
қажеттіліктерін ескере отырып, диссертант балалардың рухани-адамгершілік
құндылықтарының біршама маңызды теориялық-әдістемелік және практикалық
мәселелерін, олардың тұлғалық фактордың қалыптасуындағы рөлі мен маңызын
зерттеуді алдына мақсат етіп қояды. Алға қойған мақсатқа қол жеткізу келесі
зерттеушілік міндеттердің шешілуін қарастырады:
– қазіргі қазақстандық қоғамдағы рухани-адамгершілік құндылықтардың
өндірісі мен дамуы механизміндегі балалардың маңыздылығын жалпылау;
– әлеуметтік-философиялық ойлар тарихындағы рухани-адамгершілік
мәселесіне теориялық көзқарастар эволюциясына концептуалды талдау жасау;
– рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұнын ашу, әлеуметтік
шындықты меңгерудегі,тұлғаның қалыптасуындағы олардың орны мен рөлін
анықтау;
– оңтүстік қазақстан балаларының рухани-адамгершілік құндылықтарының
орнын анықтау, рөлі мен маңызын көрсету;
– Қазақстан Республикасы балаларының рухани-адамгершілік
құндылықтарының орнын анықтау, рөлі мен маңызын көрсету;
– балалардың әлеуметтік шығармашылық мүмкіндігін біршама толық жүзеге
асырудың болжамдық технологиясын әзірлеу.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі балалардың құндылық бағдарының
құрылуына ықпал ететін институционалды процестердің, құрылымдар мен
тетіктерді зерттеуге мүмкіндік беретін жүйелік анализдің принциптері; бір
жағынан әлеуметтік ортаға құндылықтық бағыттың трансформациясы процестерін
қарастыруға бағытталған құрылымдық-функционалдық жол, екінші жағынан
олардың қоршаған ортаға әлеуметтік-түрлендіруші мүмкіндіктерін анықтау
болады.
1 БАЛАЛАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балалар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде
Қазіргі кездегі ғылыми әдебиетте балалардың дамуын зерттеуге келудің
көптеген жолдары бар, өз кезегінде балалар ұғымының маңыздылығының
анықтамасы да сан алуан. В.Т. Лисовский 1968 жылы алғашқылардың бірі болып
балалар ұғымына анықтама берді: Балалар-әлеуметтену сатысынан өтетін,
меңгеретін, ал біршама ересек жаста білім беру, кәсіби, мәдени және басқа
да әлеуметтік функцияларды меңгеріп қойған адамдардың ұрпағы; нақты тарихи
жағдайларға байланысты балалардың жастық критериі 16 жастан
30 жасқа дейін өзгеруі мүмкін [39]. Осы орайда автор балаларды ұрпақ
ретінде қарастыра отырып, осы ұрпақтың белгісі жасы ғана емес, сондай-ақ,
сенімі мен мақсаттарының бір болуы, уайымының және өмірге деген қарым-
қатынасының ортақтығы болып табылады деп санайды. Жасы келе ұрпақ дәуірде
тәрбиеленген әлеуметтік сипатын сарқылтпайды.
Балаларды әлеуметтік талдау бір жағынан, алдыңғы ұрпақтың сіңіретін
әлеуметтік тетігі арқылы, екінші жағынан дербес және өзінің құндылықтары
мен әрекет стандарттарын әкелетін жеке тәжірибесі негізінде қоғамның
әлеуметтік құрылымының табалдырығында тұрып, қоғамдық қатынастардың
қалыптасып қалаған әлеуметтік-стратификациялық тәртібіне әсер етуші
әлеуметтік топты зерттеуді білдіреді. Балалар өзінің жастық тобының
ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік ұстаным мен әрекеттердің инновациялық
типіне біршама икемді, дәстүрлі қалыптасып қалған тәртіптердің әсеріне аз
дәрежеде ұшыраған және бір мезгілде девиацияның әртүрлі түрін қабылдауға
икемді. Жас ұрпақтың органикалық маргиналдық топтың бірінен тұратындығы
маңызды болып табылады. Оның статусы уақытша және оның аға ұрпақтың берік
әлеуметтік күйін бойына сіңірудің алдына дейін уақытша болып табылады.
Осының барлығы балалардың құндылықтық ұстанымы мен әлеуметтік
әрекетінің ерекшелігі мен сипатын анықтайды. Өз кезегінде бұлар қоршаған
социумның әлеуметтік шындығына қалыптасады. Бұл жағдайда өмір ағысымен
жүріп жатқан провинциалды қаланың әлеуметтік өміріне. Осы әлемге қаншалықты
дәрежеде және қаншалықты шектеулі кіруіне оның болашағы ғана емес, қалалық
қоғамның даму болашағы да байланысты. Бұл әлеуметтік тетіктерді өңдеуді
қажет етеді және соның ішінде оның сол қоғамға ынтымақтасуының жетістігін
және оның ары қарай өмірінің жетістігін, балалар өмір сүріп жатқан қаланың
болашағын қамтамасыз ететін әлеуметтік саясат арқылы да. Әлеуметтік-
стратификациялық жүйенің бір бөлігі бола тұрып, ол әлеуметтік
дифференциацияға ұшыраған, яғни әлеуметтік біртекті массаны береді.
Сондықтан балаларды әлеуметтік топ ретінде зерттей отырып, олардың ішкі
әлеуметтік біртектіліксіздігіне назар аудару керек.
Қазіргі кезде әлеуметтік, әлеуметтік-демографиялық, педагогикалық және
психологиялық әдебиеттерде балалардың жасының төменгі және жоғарғы
жастық шекарасын анықтауда әртүрлі ағымдар бар. БДҰ Халықаралық балалар
жылын өткізгенге дейін жеткіншектік кезең деп 10 нан 19 жасқа дейінгі жасты
санап келген. Өйткені дәл осы жастық интервал статистикалық және
демографиялық есептерде қолданылады. 1985 жылы БҰҰ Халықаралық балалар
жылын өткізілуіне байланысты жастық шақ деп 15 жастан 24 жасқа дейінгі
кезеңді белгіледі [40]. Жастық шақ кезеңінің басы жеткіншектік кезеңнің
орта кезімен сәйкес келгендіктен, осы екі кезеңді біреуге біріктіріп, 10
жастан
24 жасқа дейінгі үлкен жастық кезең ретінде қарастыру шешілді.
Біршама толық анықтаманы И.С. Кон берді: Балалар – жастық сипаттардың
жиынтығы, әлеуметтік жағдайдың ерекшелігі негізінде бөлініп шығатын және
басқа да әлеуметтік-психологиялық қасиеттермен негізделген әлеуметтік-
демографиялық топ. Дәл осы анықтама балалар әлеуметтануындағы негізгі
анықтамаға айналып отыр. Жастық шақ белгілі-бір фаза, өмірлік кезеңнің
сатысы ретінде биологиялық тұрғысынан әмбебап, алайда, оның нақты жастық
шеңберлері, онымен байланысты әлеуметтік статус және әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктер әлеуметтік-тарихи табиғатқа ие және қоғамдық
құрылымға, мәдениетке және сол қоғамға тән әлеуметтенудің заңдылықтарына
тәуелді [41].
Батыс әлеуметтануында балалар белсенділігінің субмәдени, делинкветті
тұстарын зарттеудегі алғашқы қарлығаштары ретінде чикаго мектебінің
өкілдерін санауды ұсынған. Олар ХХ ғасырдың 20 жылдары қалалық балалардың
ерекше топтарын зерттеуде қалалық этнография әдісін пайдалануды ұсынған
болатын (В.Ф. Уайт, А. Коен, Г. Беккер т.б.). Балалар әлеуметтенуындағы
субдисциплинаның қалыптасуындағы маңызды рөлді Т.Парсонс иемденеді: ол
балалар мәдениеті терминін ендірді. Ересек қоғамның рөлдерін игеру үшін
Т. Парсонс әзірлеген балалар мәдениеті кеңістігінің функционалдық
маңыздылығы туралы идеясы балалық шақтан есеюге өтуді түсіндірудегі негізгі
орынды әлі де алып келе жатыр.
Батыс әлеуметтануында Т. Парсонс пен Ш. Айзенштадтың концепцияларымен
берілген құрылымдық-функционалдық тәсіл балалардың мәдениетін оның қоғамда
атқаратын қызметі – балалар мен қоғам арасындағы ауыртпалықты жою қызметі
тұрғысынан қарастырады. Диссертанттың айтуына қарағанда, құрылымдық-
функционалдық тәсіл балалар мәдениетін зерттеуге айтарлықтай ықпал етті,
қоғамдағы жастық дифференциацияның маңыздылығына назар аударды, және
балалар мәселесін жүйелік зерттеу мүмкіндіктерін кеңейтті. Алайда, мұндай
тәсілдің өз кемшіліктері бар. Құрылымдық функционализмнің сыналатын жері
сол, балаларды тұтыну агенті ретінде пайдалана отырып, біз балалардың
тұтынушылық тәжірибесінің стильдік ерекшелігін ескерместен тұтастай топ
ретінде сипаттай алмаймыз. Функционализмнің шектеулі тұсы, бұл тәсіл
әлеуметтік құбылысты оның генезисі тұрғысынан түсіндіруге мүмкіндік
бермейді, тек құбылыстардың әлеуметтік жүйе ішіндегі белгілі бір өзара
байланысын көрсетеді. Сөйтіп, балалардың тұтыну стильдерінің құрастыру
процесіне талдау жасауды зерттеуді шет қалдырады.
Бар ғылыми анықтамаларды жіктей келе келесі негізгі жолдарды бөліп
қарастыруға болады:
Стратификациялық жолда балалар жастың шеңберімен, өздерінің ерекше
әлеуметтік рөлдерімен, статусымен және әлеуметтік көзқарастарымен шектелген
ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде анықталады.
Психофизиологиялық жол адам тұлғасының жыныстық жетілуі мен толық
ересектігі арасындағы даму кезеңі ретіндегі жастық шақ ұғымына
негізделген.
Әлеуметтік философияда балаларды өздерінің биологиялық және
психологиялық қарым-қатынастағы белгілі-бір жастың (жастық интервал
14 жастан 29 жасқа дейінгі) адамдары ретінде анықтайтын әлеуметтік-
психологиялық жол бөлінген.
Рөлдік жол жастық шақты адамның сәби рөлінде ойнамайтын, сонымен қоса
ересек адамдардың рөлін толыққанды алып жүрмейтін әрбір адамның өміріндегі
ерекше іс-әрекеттік фаза ретінде талдайды.
Жанжалдық жол жастық шақты өміріндегі әрбір адам үшін маңызды
күйзелістерге, мәселелерге өз-өзімен және қоғаммен болатын жанжалдарға толы
кезеңі ретіндегі ұғымына сүйенеді.
Субмәдениеттік жол балаларды ерекше өмір сүру үлгісі, іс-әрекет стилі,
мәдени нормасы мен құндылықтары бар ерекше топ ретінде қарастырады.
Интеракционистік жол балаларды әрбір адамға тән көңіл күйдің бірі
ретінде қарастырады. Ол көңіл-күй күтпеген іс-әрекеттерде, реакциялардың
тікелей, стандартты емес кезінде көрініс береді [42].
Жоғарыда аталған жолдардың әрқайсысы балаларды зерттеудің ерекшеліктері
мен нақты ғылыми пәндердегі жастық шақ феноменін белгілейді.
Социологиялық талдау балаларға тән ұрпақтық жағдай, ұрпақтық өзара
байланыс және ұрпақтар бірлігі қасиеттері бар балалардың ұрпақтық
талдауды жүргізуді қарастыратын интегративті жолмен құрылады. Жоғарыда
айтылған идеяларға сүйене отырып, атап айтар болсақ, К. Мангеймнің,
Г. Шельскийдің, қазіргі кезде әлеуметтану жас ұрпақты олардың өзара
байланысы мүшелерінің сезінуіне негізделген объективті бірлік, тарихи уақыт
(өмір мен әрекеттің шежірелік кезеңі, оларда шешілетін міндеттің ортақтығы,
сол кезеңде өмір сүрудің әлеуметтік және экономикалық шарттарының
ортақтығы, өмірлік тәжірибенің ортақтығы) қатарында сол ұрпаққа жатуды
қарастырады. Г. Шельскийдің көзқарасы бойынша балалар біздің қоғам үшін
қажетті, қоғаммен арандатылатын және марапатталатын әлеуметтік типті
репрезенттейді [43].
Сонымен, негізгі бағыттардың бірі-бұл балаларды ұрпақтардың реттілігі
мен ауысуы процесінің объекті және субъектісі ретінде қарастыру. Балалардың
әлеуметтік қызметі алға шығады (марксистік бағыттың ізіне түсушілер,
К. Мангеймнің теориясын жақтаушылар). Зерттеушілердің бұл тобы
К. Маркстің сызығы және Мангеймнің сызығы деген атауға ие болған екі
бағытпен берілген.
К. Маркстің және Ф. Энгельстің еңбектері балаларды таптық жол
көзқарасы тұрғысынан анықтауға бастау қойды. Бұл жерде таптық бөліну
негізге алынады. Бұл жастықтың ерекше сипаттамалары арқылы көрінеді:
белсенділік, ымыраға келмеушілік.
Л.С. Выготскийдің теориясы процестердің таптық тәсілінің шеңберінен
шыға отырып, балалардың мәдени-тарихи концепциясын береді.
Л.С. Выготскийдің теориясының негізі ретінде есеюдің әртүрлі кезеңін талдау
кезіндегі дамудың (әлеуметтенудің) идеясы алға шығады. Бұл жерде жастық
кезең (14-18 жас) қоршаған ортамен қатынастың толық орнауы ретінде
бөлініп шығады Осы орайда автордың ойынша, әрбір жас шамасы революцияны
өндіреді, яғни сапалы жаңа жағдайға секіру. Жасөспірімдік кезең – бұл
жаңа дәуірге өту, алға қарай жүгінген жас [44].
ХХ ғасырдың 60-70 жылдары балалардың әлеуметтік концепциясының жүйесі
қалыптасты. Осы бағыттың көрнекті өкілі И.С. Кон болып табылады, ол өзінің
Юность как социальная проблема, Социология личности, Психология
юношеского возраста, НТР и проблемы социализации молодежи атты
еңбектерінде балаларды зерттеудің социологиялық және психологиялық
тәсілдерін біріктірді.
XX ғасырдың 70-80 жылдарына қарай балалар ұғымы өзіне топтардың
әлеуметтік-демографиялық сипаттамалардың қасиетін, жастық және әлеуметтік-
таптық белгілерді қосатын әлеуметтік мазмұнымен толығады.
В.И. Чупровтың ойынша, балалардың әлеуметтік дамуы балалардың
әлеуметтік прогрестің негізгі мақсаттарын көрсететін қоғамдық өндіріс пен
қоғамдық өмірдің субъектісі болып қалыптасуы дәрежесінде бастан кешіретін
сандық және сапалық өзгерістердің өзара әрекетінің объективті және
реттелуші процесі [45]. Жаңа ұрпақтың қалыптасу процесі мен балалардың
статустық сипаттарының қалыптасуы әлеуметтік құрылымның ерекшеліктері мен
ондағы таптардың жағдайына тікелей тәуелді және ерекше маңызға ие.
Балалардағы әлеуметтік тәжірибенің реттілігі, оның сапалы жаңаруы және
жаңарған тәжірибенің келесі ұрпақтарға берілуі балалардың негізгі
әлеуметтік қызметтері арқылы жүзеге асады: өндірістік, инновациялық,
трансляциялық.
М. Титма және Э. Саар өздерінің Молодое поколение атты еңбегінде
балалардың өмірлік өзін-өзі анықталу идеяларын дамытты. Авторлардың пікірі
бойынша, балалардың маңыздылығы балалардың өзін өзі анықтауы болып
табылатын жас ұрпақтың қоғамдық өмірге ынтымақтастығы арқылы анықталады.
Осы теорияға сәйкес, қоғам балаларға өз өмірлерін өздері анықтауға және
негізгі өмірлік мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Өмірлік жолын таңдау
еркіндігі қоғамдық дамудың қол жеткізген деңгейімен шектеледі [46].
М. Карват және В. Миляновскийдің концепциясының негізі балалардың
әлеуметтік субъектілігінің ниеті болды. Олар келесі факторлар арқылы
көрініс береді:
балалар мәдениет сипаттағы әлеуметтік топ болып табылады; балалардың
ерекшелігі бірмезгілде әлеуметтенудің объектісі және субъектісі болып
табылатын топ сипатында байқалады;
үлкен әлеуметтік топтардың барлық атрибуттарына ие болып, сонымен қоса
қоғамның негізгі әлеуметтік топтарына (таптарға) тән статусты иемденбей,
балалар ұрпақтық және мәдени топ болады;
балалардың әлеуметтік топ ретінде ерекшелігі әлеуметтік
біртектіліксіздікке негізделген, оны даярлау сатылары қоғамдық практикаға
толық дайын еместігін ерекшелеп көрсетеді;
балалардың әлеуметтік қажеттіліктерінің және оларды жүзеге асырудың
қоғамдық шарттары мәселесі салдарынан балалар қозғалысы ұйымдасады (балалар
қажеттілігін білдіруші және өкілі);
әлеуметтік қажеттіліктердің жүзеге асуының негізгі факторы балалардың
жеке белсенділігі-саналы, рационалды, дербес өзін-өзі іске асыруға
қабілеттілігі арқылы көрінетін балалардың субъектілігі болып табылады
[47].
Қоғамды марксистік түсінуді теріске шығарушы социологиялық
концепцияларға К. Мангеймнің сызығы деп аталатындар жатады. Оның негізін
К. Мангеймнің ұсынған балаларды тиісті тарихи-әлеуметтік кеңістіктегі
ұрпақтар ретінде түсіндіру концепциясы құрайды. Диагноз нашего времени
деп аталатын еңбегінде автор әр ұрпақтың өзінің кеңістіктік-уақыттық
өлшеуіші бар екендігі туралы идеяны дамытады. Оларға объективті талдау
жасау оның тарихи-мәдени кеңістігін қарастырған кезде ғана мүмкін болады.
Яғни, әрбір жаңа ұрпақтың өмірлік тәжірибесі басқа ұрпақтың тәжірибесінен
осы тәжірибе қолға алынған әлеуметтік жағдайдың өзгеруіне байланысты
ерекшеленеді.
К. Мангеймнің теориялық талдауының орталығында қоғамдағы балалардың
әлеуметтік функциясын анықтау тұрды. Автордың пікірінше, балалар-бұл әрбір
қоғамда бар болатын жасырын ресурстардың бірі, және олардың мобильденуіне
олардың өмір сүру қабілеттілігі тәуелді болады, сондықтан да оның
жағдайының тұрақтылығы әрбір ретте сол қоғамның сипаты мен әлеуметтік
құрылымына байланысты болады. Осыған орай, К. Мангейм балалардың қоғамдағы
функциясының келесі негізгілерін анық бөліп көрсетеді:
1. Балалардың негізгі қызметі жылдам өзгеретін немесе сапалы жаңа
жағдайларға икемделуге арналған қоғам резервтерін белсенділеу болып
табылады. Осы ретте автордың атап көрсеткеніндей, тек дамушы қоғамда ғана
осы ресурстардың мобильденуі мен ұйымдасуы мүмкін, ал оларға қысым
көрсетілетін дәстүрлі қоғамдарда мүмкін емес.
2. Балалар әлеуметтік өмірдің транслятор қызметін атқарады, ол
өмірдің негізі қоғам статусына уақыт өте келе қосылу процестері танылады.
балаларды түсінудің кілтін дамудан ғана емес, осы қоғамда балалар
қоғамдық өмірге енеді және заманауи қоғамда антогонистік бағалаулардың
ретсіздігімен алғаш рет ұшырасатынынан да іздестіру керек.
3. Балалар өз табиғаты бойынша прогрессивті де, консервативті де емес,
олар кез-келген бастамаға даяр тұратын потенция, бұл жағдай балалардың
белсенділігі мен жаңашылдықты қабылдауға даярлығының қайнар көзін анықтайды
[48].
Осылайша, К. Мангеймнің теориясы ұрпақтардың сәйкестігі, қоғамдық
жүйедегі балалардың қызметі, әлеуметтік ресурс ретіндегі балалар сапасы
туралы жағдайды және оның жүзеге асу мүмкіндіктері туралы концептуалды
мәселелерді масштабты түрде қарастырады.
Э. Эриксонның ойынша, 11-20 жас аралығы кезінде балалардың дамуының
қалыпты сызығыны өмірлік өзін өзі анықталу, болашақ жоспарлардың дамуы,
қалай болу керек?, кім болу керек? деген сияқты сұрақтарда анықталу,
мақсатқа бағытталу, өзін-өзі белсенді іздестіру сияқты тұлғаның әлеуметтік-
психологиялық ұстанымдарға қол жеткізуін қарастырады. Сонымен қатар
жасөспірім дамуының аномальды сызығы уақытша болашақтардың араласуына,
еңбектің белсенділіктің жоғалуына, моральдық және дүниетанымдық
ұстанымдардың шатасуына алып келеді [49].
Л. Розенмайер Восстание молодежи, Новые аспекты социологии молодежи
атты еңбектерінде жастық жас шамасының келесі статустық-демографиялық
шекараларын анықтады:
1. Балалар бір жағынан дербес өмірбаянның фазасын анықтайды, екінші
жағынан бөлінуі жастың бірнеше критериіне тәуелді болатын қоғамның бір
бөлігін білдіреді.
2. Жастық жас шамасының төменгі шегінің қабылданған анықтамасы жыныстық
жетілудің басталуымен байланысты және қазіргі таңдағы зертеулерде
жеткілікті сенімді емес, өйткені 11-12 жастағы, жыныстық жетілудің басталуы
алдында балалардың өзі тинейджерлерге тән қарым-қатынастарды көрсетеді.
Балаларға жатқызу бір жағынан жастағы шамамен сызылып көрсетілген
айырмашылықпен, екінші жағынан құқықтарды толық емес басқаруымен және
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдардың жеткіліксіздігімен анықталатын
маңызды дифференциялаушы өлшем ретінде шығатын эмпирикалық қордаланған,
гипотетикалық шығатын қарым-қатынастарға негізделеді.
3. Жас, жас ересек ұғымдарының бөлініп шығуы балалардың жоғарғы
жастық шегін жоюды қарастыратын, балалардың статусының дифференциясымен
байланысты. Осы орайда, жас ересек үшін де белгілі-бір статустар
толығымен қолжетімді емес немесе толыққанды жүзеге асуы мүмкін емес.
Балалар жас және жас ересектің бөлінуін ескере отырып, осы мағынадағы
статустың түсінігі болып табылады.
1.2 Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтары классикалық және
заманауи теориялық концепциялары контексінде
Субъектінің құндылықтық бағдарының қалыптасу алғышарты әлеуметтік
құндылықтар жүйесі болып табылады. Индивидтің құндылықтық санасы оған
қоғамдағы құндылықтар беріліп жатқан кезде әлеуметтену процесінде
анықталады және дамиды. Субъективті өмір сүретін белгілі-бір құндылықтарды
игеру процесінде индивидтің санасында сыртқы әлеуметтік шындық ретінде де
және де өзін субъект ретінде де белгілі-бір бағалау жүреді. Нәтижесінде
белгілі-бір құндылықтарды индивид бөлуі немесе бөлмеуі мүмкін, немесе
пайдалы немесе пайдасыз және қалаулы және қалаусыз деп тұжырымдауы мүмкін.
Индивид үшін маңызды, қажетті құндылықтар оның бағдарын негіздейтін
қажеттілік сипатына енеді және адамның өмірлік шешім қабылдауы кезінде
оның әрекетінің ниеттемесін анықтайтын фактор болады. Құндылықтық
бағдарлар – индивидтің құндылықтық санасының, сенімдерінің, ойлауының,
қажеттіліктерінің, уайымдарының, құндылықтарының ықпалымен қалыптасатын,
сондай ақ, ең бірінші кезекте қоғамдағы жалпы қабылданған, объективті өмір
сүретін құндылықтар жүйесінің ықпалымен қалыптасатын, индивид үшін
(әлеуметтік топ) маңызды құндылықтық ұстанымдар.
Балалардың әлеуметтік белсенділігінің әртүрлі үлгісін зерттеушілер
белгілеген үлкен эмпирикалық материалды жүйелей келе, диссертант
бейімделудің негізгі екі стратегиясын бөледі – әлеуметтік интеграция және
әлеуметтік дифференциация. Олар балалардың арасындағы топтық етенелестікті
қалыптастырып, әртүрлі балалар тобының әлеуметтік субъективтілігінің пайда
болуында негізгі орынды алады. Балалардың қоғамға бейімделуі бөлінген
модел бойынша бір-біріне орта сипаттарға ие:
1) жаттануды туындататын ынтымақтастыққа мәжбүрлік: индивидтің қоғамдық
құрылымдарға қосылуы көп жағдайда олармен өзінше етенелесумен бірге
жүрмейді; мысалы бұл ЖОО-ға түсуге ынтасыздығынан және кәсіби қалыптасу
немесе жеке секторда жұмыс жасап жүріп мемлекеттік мекемеге формальды түрде
жұмысқа кіру ұстанымының жоқтығынан байқалады,
2) ынтымақтасудың альтернативтік сипаты: немесе балалар субмәдениетінде
әлеуметтік мақұлданатын үлгілерде өзін-өзі бекіту немесе делинквентті
инновациялар;
3) етенелесу негіздерінің әлсіреуі: жеке немесе топтық мүдделер
әлеуметтік маңызды компоненттерді ығыстырады;
4) мәдениетті зерттеудегі сан алуан жолдарды бір-бірін өзара толықтырып
отыратын типологиялық топқа біріктіруге болады: ынтымақтысудың сипаты:
тұтастай қоғамға емес, балалардың жекелеген топтарына деңгейіне тұйықталу.
Балалардың әлеуметтік субъективтілігі қоғамға бейімделудің екі
моделінде де байқалады, алайда интеграциялық модельде балалар қалыптасқан
социомәдени құндылықтарды қолдайтын және өндіретін фактор қызметін
атқарады, ал дифференциялық модельде балалар өздерінің әлемін қоғаммен
қатар өмір сүретін ересек әлеммен құрастыруға немесе олармен жанжалдық
қарым-қатынасқа түсуге талпынады. Балалар бейімделуінің жоғарыда
қарастырылған моделін талдай келе, қарастырып отырған топтың аз ғана бөлігі
белсенді, көпшілігі маңызды өмірлік көзқарасты міндестіріу сыртқы күшті
қажет ететін аралық орында деп болжауға болады.
Мәдениетті зерттеудің сан алуан тәсілдерін бір-бірін өзара толықтырып
тұратын типтік топтарға топтастыруға болады:
1. Заттық тәсіл. Осы тәсілдің шеңберінде табиғиға қарсы келетін
жасандылық деп қарастырылады. Адамзат белсенділігінің кез-келген өнімі
адамның өмір сүру күшінің заттанған өлшемі, яғни мәдениет тұрғысынан
сипатталуы мүмкін. Бұл заттану екі жақты жүзеге асады, заттарда, олардың
көмегімен адамның іс-әрекеті жүзеге асады (материалдық мәдениет) және
құндылықтарда, мәтіндерде. Олардың көмегімен субъектілер коммуникациясының
өрісі (рухани мәдениет) жүзеге асады. Мәдениетте әлеуметтенген адам одан
алған дүниені өз мақсатына пайдалануға қабілетті. Қысқасы, мәдениет бұл –
әлеуметтену барысында меңгерілетін үлгілердің белгілі-бір түрде ұйымдасқан
лигитимделген жүйесі, және олардың негізінде жаңа нәтижелер әкеле отырып,
кез келген әлеуметтік белсенділік құрылады.
2. Іс-әрекеттік тәсіл. Мәдениет адамзат белсенділігінің кез келген түрі
мен нәтижелерінің сапалық сипаттамасы ретінде анықталады. Мәдениеттің
тетіктері әлеуметтік агенттерге қосылған әрекеттердің, коммуникациялардың,
және әлеуметтік байланыстардың бөтен мазмұнын іріктейді, сақтайды және
тасымалдайды. Оқу, білімдерді меңгеру – балалар іс-әрекетінің негізгі
түрінің бірі. Іс-әрекеттік тәсіл шеңберінде балалардың рухани мәдениетіне
талдау жасаудың соңғы мақсат оның әлеуметтік мүмкіндігін бағалау болып
табылады. Рухани мәдениетті зерттеуде іс-әрекеттік тәсіл әдістемелік негіз
ретінде әлеуметтік тұрғыда қарастырылатын диспозициялық білімдердің
иерархиясын алады. Бірінші деңгей субъектінің маңызды ахуалға білдірген
тікелей әсерін реттеуді білдіреді, екінші деңгей тұлғаның үйреншікті
жағдайларда жүзеге асыратын іс-әрекетін реттейді, үшінші деңгей іс-
әрекеттердің кейбір жүйесін немесе әрекет деп атауға болатынды реттейді,
төртінші деңгей іс-әрекеттің тұтастығын немесе әрекеттің өзін реттейді.
Мақсат қою бұл жоғарғы деңгейде қайсыбір өмірлік жоспарды білдіреді. Оның
маңызды элементі адам өмірінің маңызды әлеуметтік саласы – таным, еңбек,
қоғамдық өмір салаларымен байланысты өмірлік мақсаттар болады.
Іс-әрекеттік тәсіл балалардың саяси идеологияны ұстанушылар болса, онда
көп жағдайда саналы түрде емес. Жаңа ұрпақтың саяси мәдениетінің
қалыптасу процестерін аздаған балалар қозғалыстарының электоралды әрекеті
мен нақты саяси акцияларын талдай отырып анықтауға болады. Негізінен,
балалардың бір бөлігі студенттердің идеологиялық қағидалары қойылған, іс-
әрекеттерінің стереотиптері топтық сана мен социомәдени қауымдастықтың
жасырын құрылымын анық білдіреді.
3. Құндылықтық (аксиологиялық) тәсіл. Мәдениет социум қабылдайтын
белгілі-бір құрылымданған құндылықтар жүйесімен түсіндіріледі. Мәдениеттің
“заттылығында” бұл құндылықтардың белгілі-бір толығысуы ғана болады. Яғни
тұлға неге ұмтылса, неге бағыт алса, өзінің белсенділігін соған сәйкес
ұйымдастырады. Құндылықтардың ортақтылығы мен айырмашылығы адамдарды
бірлескен күрделі мақсаттары үшін біріктірудің және мақсаттары сәйкес
келмеген жағдайда, жанжал кезінде ажыратудың негізі болады. Осылайша,
әлеуметтену процесінде құндылықтарды меңгеру және нақты әрекет пен
коммуникацияда іске асыру – социум өмір сүруының негізі. Социум
құндылықтарының сипаты оның агенттерінің еркіндігінің және іс-әрекетінің
өлшемін береді.
Аксиологиялық тәсіл шеңберінде балалардың рухани мәдениетін зерттеудің
қиындығы сол, балаларды зерттеушілер, әсіресе балалар өздерін адамзат
табиғаты туралы өзінің түсінігін дұрыс деп санайтын әртүрлі жастық және
әлеуметтік топтарға жете отырып зерттеді. Соңғы жылдары орын алған жылдам
әлеуметтік өзгерістер нәтижесінде бір және сол индивидтер өз өмірінің
әртүрлі кезеңдерінде әлеуметтік жүйелердің әртүрлі типтерінде өмір сүріп
отыр.
Жоғары оқу орындарында оқитындар үшін әлеуметтік-экономикалық тәртіптің
тамырымен ауысуының тәжірибесі тек ата-аналарының, аға ұрпақтың тәжірибесі
арқылы болуы мүмкін еді. Қазіргі студенттердің әртүрлі топтырының
құндылығы мен құндылықтар жүйесін ата-анасы мен аға ұрпақтың құндылық
жүйесіне қарағанда едәуір мақсатты болуы мүмкін, алайда зерттеушінің зейіні
өз ізін ұрпақтардың мәдени құндылықтарының динамикалық өзгерістерін
бағалауға қалдырады. Кейде, балалардың белгілі-бір құндылықты жақын көруі
басқа ұрпаққа жататын зерттеушілерге үстірт көрінеді.
Балалар мәдениетіндегі зерттеушілер атап көрсеткен таңдаулылық және
ұрпақ алмасу кезіндегі мәдениеттің бөлінуі әрбір келесі ұрпақ өзінің
алдыңғы ұрпақтың мәдениетінен өзі өмір сүріп отырған уақытқа сәйкес
келетінін таңдағандығынан көреміз. Рухани мәдениетті зерттеуде құндылықтық
бағытпен іс-әрекеттік бағытты үйлестірудің қажеттілігі дәл осыған
негізделген, өйткені соңғы аталғанның көмегімен мәдени құндылықтардың пайда
болу шарты мен жүзеге асуын анықтауға болады.
4. Технологиялық тәсіл. Мәдениет өзінің табиғатында технологиялық
немесе іс-әрекеттің белгілі-бір ретін қарастырады. Іс-әрекеттік тәсілге
тән дами отырып, мәдениет теориясының мәліметтері соңғысының
функционалдылығын көрсетеді. Мәдениет тұрғысынан алғанда, шартты түрде
айтқанда, жасалынып жатқан емес, оның қалай және қай мақсатта жасалынып
жатқандығы маңызды.
Аталған тәсіл әлеуметтануда функционализмнің әртүрлі нұсқаларында
қалыптасады, әрекеттік-коммуникациялық және институтциялық-ұйымдық
жүйелердің анализі деңгейлерін біріктіруге мүмкіндік береді. Э. Дюркгейм
және Р. Мертонның ізімен әлеуметтанушылар студенттік шақ индивидтер
толтыратын орындар мен рөлдердің жүйесі дегенді басшылыққа алды.
Құрылымдық орындарды толтыру әлеуметтік статусты иемдену және әлеуметтік
рөлді орындауды білдіреді. Әрбір рөл адам іс-әрекетінің белгілі-бір
аспектісін реттейтін құрылымдық әрекеттің өзара негізгі бірлігі болып
табылады. Т. Парсонс, құрылымдық-функционалдық парадигма тұрғысыныан
алғанда студенттік кезеңнің негізгі мақсаты жасты құрдастарының
гипноздаушы ықпалынан арылту, оның санасында үстемдік ететін диффузиялық,
аффективті, дифференцияланбаған ынтымақтастықты жою деп атап көрсеткен
болатын.
Балалардың рухани мәдениетін зерттеу үшін сондай-ақ осы тәсілдің
институтционалдық аспекті маңызды. Өйткені, білім беру мекемелері ұйымдық
институт ретінде көпшілігінде нормаларды, іс-әрекетті, коммуникативті
байланыстарды анықтайды, оның үстіне жоғары оқу орындары айтарлықтай
дербестікке ие. Студенттердің рухани мәдениетін зерттеуде, алайда,
технологиялық тәсіл әмбебап орынға үміттене алмайды. Студенттердің
әлеуметтік белсенділігін ұйымдастырудың әртүрлі бағдарламаларының қарама-
қайшы келу мәселе жеткілікті дамытылмаған болып қалуда. Білім алу
әрекетінің жаңа механизмдерін құру тәсілдері мен оларды мәдениетке бекіту
тәсілдері қарастыру шеңберінен тыс қалып қоюда.
5. Символдық тәсіл. Мәдениет социумның өзін өзі өзектлеуінің белгілі-
бір символдық формаларының ұйымдасушылығының мәні. Мәдени өзара
әрекеттесудің негізінде – символдарды түсіну, олармен жұмыс жасай білу
жатыр. Бұл субъектілердің тікелей әлеуметтік белсенділігінен дербестеуді
және олардың санасы мен ойлауының шығармашылық жұмысын максималды
белсенделеуді қажет етеді. Мәдениетті белгілік-мәтіндік рәсімдеу бізге
мәдениеттің құндылықтық негіздерін талдауға, оларды символдық жүйелер
арқылы коммуникация мен іс-әрекет құрылымдарына тасымалдауға мүмкіндік
береді.
Балалардың рухани мәдениетін зерттеуде осы тәсілді іске асыру үшін
субмәдени компонентті бөліп алу керек. Балалардың өмірге деген көзқарасы
көбінде тек сезімдік әлеммен ғана емес, олардың символдың қоршаған
ортасымен де байланысты. Әлемнің бейнесі тікелей тәжірибеден гөрі
коммуникацияның өнімі болып табылады. Жалпы символдық ортаны жасай отырып,
субмәдениет немесе жекелеген топтың мәдениеті әлемнің бейнесін
ұйымдастырады. Осы символды меңгергендер әлемге деген ортақ көзқарасқа
келіп, ол көзқарасы келісілген әркеттердің негізі болады.
Әртүрлі балалардың субмәдениетіндегі дүниетанымдық негізіне символдар
мен олардың стандартты түсініктері, әрекеттегі және сыртқы бейнедегі
дәстүрлер, тіпті халық ауыз әдебиеті ерекше орын алады. Яғни, әртүрлі
балалар субмәдениеті – бұл өзіндік атауы, өзіндік санасы бар қауымдастық.
6. Ойындық тәсіл. Мәдениет – бұл ұйымдасатын өз мазмұны бар, жаңа
мәндерді коммуникация мен іс-әрекеттің мүмкін болатын схемаларын тудыратын,
өзін өзі бағалайтын ойын. Мәдениеттің өрісінде болу – демек, олардың
ішінде қабылданған ойынменен ойнау. Ережені өзгертуге болады, бірақ ол
қабылданған болса, оларды бұзу сол социомәдени кеңістіктің шеңберінен
шығып кетуге әкеліп соғады.
Балалар субмәдениетін зерттеудегі ойындық тәсілдің маңыздылығы ойы бұл
ең алдымен іс-әрекеттің жаңа түрлерін сынақтан өткізу ғана емес, сондай ақ
ересектер қатысатын кез келген ойынға қуыс пен екіжүздік тән екендігіне
негізделген
7. Мәтіндік тәсіл. Мәдениет мәтін ретінде зерттеудің негізгі әдісі
ретінде құрылымдық талдауды қарастырады. Тәжірибеде, әлеуметтанудағы
құрылымдық талдау – бұл мәдениет пен социумның барлық салаларында тілдің
құрылымымен ұқсастық іздеу. Әлеуметтанудағы құрылымдық талдау әдісі
құрылымдық лингвистиканың семиотиканың әдістерімен мазмұнды түрде
байланысты.
Балалар арасындағы тілдік феномендерге талдау жасау, барлық әлеуметтік
құбылыстардың тереңдігін мәдениеттің белгілік-символдық механизмдерімен
түсіну сол құбылысты тудырған әлеуметтік мәдени контексті сипаттауды талап
етуді қарастырады.
8. Коммуникативтік тәсіл. Балалар субмәдениетінің дамуы мен оның
қоғамда үстемдік ететін мәдениетпен өзара әрекетінің коммуникативті аспекті
балалар топтарының кең әлеуметтік кеңістікте пайда болған құрылымдық
кеңістіктегі қарама-қайшылықтарды шешуге талпынуын білдіреді. Алайда, назар
ұйымдық-институционалдық аспектіге салынады. Ол әртүрлі субмәдениеттердің
өмір циклын сипаттауға және талдауға мүмкіндік береді.
Балалардың рухани мәдениетін зерттеудегі коммуникативтік тәсіл
балалардың мамандық таңдауды жүзеге асыру тақырыбын әзірлегенде маңызды.
Кәсіптік таңдауға қандай коммуникативті арналар ықпал етеді, қоғамда
индивидке қандай мамандықтың ұтымды екенін қалай хабарлайды, осы
коммуникация тиімді ме. Бұл бағыттар ұтымды және әлеуметтік топ ретінде
балалар туралы маңызды ақпарат береді.
Рухани құндылықтар өнімдері адамдардың рухани азыққа қажеттілігін
қанағаттандыруға арналған рухани өндірістің объектісі болатын, әлеуметтік
шындықтың құбылыстарын білдіреді. Бұл адамзаттың бойына жинаған, соның
ішінде дүниетанымның ғылыми критерийлері, философиялық концепциялар, діни
идеялар, адамгершілік нормалар, эстетикалақ қағидалар және құқықтық
ұстанымдар; саяси оқулар, яғни әлемді рухани ұғынумен байланыстының бәрі.
Рухани құндылықтар – бұл түсініктерде қалыптасқан және тілде белгіленген
білімдер; адамдардың құндылықтарын қанағаттандырушы және олардың мүддесін
анықтайтын құндылықтар. Онымен қоса, рухани құндылықтар ұғымы оларға адам
және қоғам ұмтылатын өмірдің, іс-әрекеттің, нормалардың және идеалдардың
кейбір жоғары принциптерін білдіру үшін қолданылады.
Б.В. Орлов пен Н.К. Эйнгорн өздерінің Духовные ценности: проблема
отчуждения деп аталатын еңбектерінде жоғары деген құндылықтарға өмірді,
шығармашылықты, бостандықты жатқызады [57]. Е.В.Золотухина-Аболина да осы
тезисті қолдады және дамытты. Ол құндылықтық иерархияның жоғары сатыларына
мынадай бағдарларды қояды: қоғамдық құрылымның құндылықтары: (әлеуметтік
әділдік, еркіндік туралы түсініктер), тұлғааралық қатынастардың
құндылықтары (махаббат және достық) және өзін-өзі жүзеге асыру
құндылықтары (шығармашылық, өзін-өзі бекіту). 1кестеден көріп
отырғанымыздай, философиялық және психологиялық контексте құндылықтық
бағдарлар мәнтүзуші ұғымдар болса, әлеуметтану мен педагогикада олар ең
алдымен индивидтің әлеуметтік әрекеттеріне бағдарланған.
1-кесте – Социогуманитарлық пәндердің компоративті құндылықтық бағдарлары
Құндылықтық бағдарлар
Әлеумет Философияда Психологияда Педагогикада
тануда
Тұлғаның Индивидтің өмірлікАдамның әлемге, Адам үшін өмірлік
әлеуметтік тәжірибесімен, өзіне жалпы келуінәрекеттердің
құндылықтардыңоның уайымының сипаттайтын, маңызды тұлғалық
сол және басқабарлық жиынтығыментұлғалық құндылықтар мен
түрлеріне бекітілген, көзқарастар ға, мақсаттар болып
бағыттылығы тұлғаның ішкі іс-әрекеттерге мән саналатын
құрылымының мен бағыт беретін детерминделген
маңызды деген күрделі талпыныстар,
элементтері әлеуметтік-психологқалаулар,
иялық феномен қажеттіліктер
Дәстүрлі түрде руханилыққа жататын рухани-адамгершілік, эстетикалық,
діни, құқықтық және жалпы мәдени (білім беру) құндылықтар қоғамдық санада
рухани мәдениет деп аталатын ортақ тұтастықты құрайды. Рухани мәдениет үшін
адам және қоғам мәселелерін мәндестіріп, жарықтандыру кезіндегі бастапқы
және базалық алғышарт адам мен қоғамның үздіксіз байланысы, бірлігі туралы
идея болып табылады. Тек адамда ғана оның тектік табиғаты мен тұрмысының
имманентті сапасында, оның өмірінде адаммен қоғамның үздіксіз байланысының
тамыры қойылған. Құндылықтық бағдарлар тұлғаның әлемге қарым-қатынасының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін және оның идеалдарында, мүдделерінде,
тұлғааралық қарым-қатынасының ерекшеліктерінде көрінетін ішкі құрылымының
элементтері болып табылады.
Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарының қалыптасуында
әлеуметтену процесі маңызды рөлді білдіреді. Диссертант дерек еткен
жағдайға сәйкес, қазіргі қоғамда балалардың әлеуметтенуі процесі ХХ ғасыр
балаларының әлеуметтенуінен сапалық жағынан ерекшеліктері бар. Соңғы
бірнеше онжылдықта әлеуметтік өзгерістер бір жағынан, әлеуметтенудің
күрделеленуі мен қарқындылығын талап етіп, екінші жағынан әлеуметтендіруші
әсердің күшеюін талап етіп, әлеуметтендіруші кеңістікті айтарлықтай
трансформациялады. Бірмезгілде осы әлеуметтік өзгерістер алдыңғы дәстүрлі
әлеуметтендіруші тетіктерді әлсіретті. Трансформациялық процестердің
үрделілігінде қазіргі әлеуметтендіруші практикалар балалардың кейбір
бөліктері үшін айтарлықтай жемісті, өйткені нарықтық жағдайларға,
балалардың өмірлік мүмкіндіктерінің теңдей емес бөлінуіне бейімделу
формаларының сан алуандығын қарастырады.
Осылайша, диссертант қазіргі қоғамдағы құрылымдық өзгерістер қазіргі
қазақстан балаларының әлеуметтену процесінің өзгерісін алып келгендігі
туралы тұжырым жасайды. Қазіргі заманғы әлеуметтендіруші практикалардың
нәтижесі ретінде балалар дамуының әлеуметтенушілік векторлары құндылықтық
бағыттардың сан алуандығын қарастырады.
М.М. Бахтин руханилықты қоғамның мәдени кеңістігінің тік векторы
ретінде қарастырады. Руханилықты түсінудің бұл аспектісін осы заманғы
зерттеуші О.А. Митрошенков дамытуда. Оның пікірі бойынша, руханилық-жоғары
идеалдарды, құндылықтарды, мәндерді ұстану процесімен байланысты қоғамның
ынтымақтастық сипаттамасы [58].
Н.А. Волкованың, В.Д. Ермоленконың, Н.М. Трофимованың концепцияларына
сәйкес, маңызды құндылықтардың қалыптасу процесі үш деңгеймен анықталады:
бағдарлық, процессуалдық және рефлексивті. Сондай-ақ, олардың
қалыптасушылық тиісті деңгейлерімен: төменгі, орташа және жоғары.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының бағдарлық (төменгі) деңгейі
рухани мәселелерге қызығушылықтың жоқтығымен, материалдық және ойындық
сипаттағы қажеттіліктердің шектеулілігімен, алдындағы жеке қалаулардың
парыздан үстем тұратындығымен сипатталады. Балалардың мәдени үлгілік
құндылықтар туралы түсінігі бұл деңгейде шектеулі, жүйесіз. Олардың әлемді
қабылдауы басқа адамдардың мүддесін ескерусіз өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандыру деңгейіне тәуелді болады. Олардың рефлексивті қабілеттері
дамымаған. Әрекет ахуалды түрде ұйымдастырылады, ол құндылықтық
түсініктерде ескерусіз құрылады, оларға бағдарланбаған.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының процессуалдық (орташа) деңгейі
әлеуметтік мақұлданған нормаларды меңгерудің ахуалдық сипатымен анықталады
(қажеттілік мақұлданатын әрекетті жасаған кезде қандай-да бір сый ақыны,
жеке пайданы алу кезінде көрініс табады). Құндылықтық бағдарлар практикада
тек жүйелік сыртқы бақылаудың және мектеп және ЖОО тарапынан ынталандырудың
бар кезінде ғана қолданылады.
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАЛАЛАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ
ТРАСНФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық балалардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестеріндегі отбасының рөлі
Құндылықтарды асыра бағалау мәселесін алғаш рет концептуалды тұрғыда
Ф. Ницше белгіледі. Ф. Ницше үшін құндылықтарды асыра бағалау бүкіл
теориялық құрылымдардың ішкі стержені болады. Асыра бағалаушылықтан ол, ең
алдымен алдыңғы мәдениеттердің жеке өзінің сынын көреді, соның ішінде
өмірдің моральдық негіздерін де. Ф.Ницше көпшіліктің бақыты, қайырымдылық,
әділеттілік, ақиқат және басқа да ізгіліктің көрсеткіштері сияқты
қағидаларға негізделген, заманауи адамның бар құндылықтарға нигилистік
қатынасын тудыратын моральды қалыптастырмайды.
М. Вебер идеялар мен құндылықтардың өзгерісіне әлеуметтік динамиканың
негізі ретінде үлкен мән берген. Әлеуметтік іс-әрекетті рационалдау – бұл
тарихи процестің үрдісі дей келе, Протестанттық этика және каптиализм
рухы еңбегінде ол рационалдауды шаруашылықты жүргізу тәсілі ғана емес,
адамдардың ойлау үлгісі, олардың сезіну тәсілдері, құндылықтар жүйесі деп
көрсеткен, капитализмнің пайда болуын дәуірлік-мәдени құбылыс деп атаған.
Ол адамды мәдени жаратылыс деп түсіндіруге сүйене отырып, әлеуметтік талдау
және мәдени талдау қағидаларының сәйкестігін анықтады.
Құндылықты асыра бағалаушылықты қоғамның құндылықтық санасының нақты
ахуалы ретінде түсіндіру бір құндылықтар жүйесінің екінші құндылықтар
жүйесіне өтуі сатысында тұр. Осы орайда құндылықтардың жаңа жүйесі
ескісінен қарағанда прогрессивтілеу, ізгіліктілеу, жетілгендеу болуы
міндетті емес. Қоғамдық-тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай, құндылықтарды
асыра бағалаудың барлығы қоғам өмірінің прогрессі және регрессі
элементтерінен тұратын күрделі процесс. Құндылықтық санадағы өзгерістер,
біріншіден, өмірдің экономикалық, саяси және әлеуметтік салаларында болып
жатқан өзгерістердің көрінісі болып табылады, екіншіден, осы өзгерістердің
өзі соңғы аталғанның нақты жағдайына айтарлықтай ықпал етеді, және өз
кезегінде құндылықты асыра бағалауды зерттеу рухани саланың процестерінде
тұйықталып қалмай, тұтасымен алғанда қоғамның өміріне, ал жекелей алғанда
заманауи тұлғаның қалыптасуына таралуы керек. Құндылықтарды асыра бағалау
қоғамдық дамудағы өтпелі ахуалдардың барлық негізгі белгелеріне ие, және
бұл асыра бағалаушылықпен байланысты тарихи кезеңдердің салыстырмалы түрде
тұрақтылық және қатысты түрдегі ұзақтық сипатын көрсететін ең маңызды
тұжырым болып табылады. Рухани-адамгершілік құндылықтарды асыра бағалау
посткеңестік коммунистік идеологиядан арылу ұранымен басталды. Ең басынан-
ақ құндылықтарды асыра бағалау мұнда саяси сипатқа ие болды, өйткені
қоғамның радикалды қабаттарының жүйе ретіндегі тоталитаризмнің ресми
бейнесіне қарсы күрестің қажеттілігін негіздеді. Әңгіме негізінен ресми
коммунистік идеологияның нақты әлеуметтік шындықтан, теорияның практикадан
қол үзуінен көрінген рухани күйзелісті жою туралы болды. Бар шындықты
объективті сынға алудан және оның құндылықтарынан әлеуметтік теңдік және
әділеттік, тең еңбекке тең жалақы және басқа да сияқты жалпы адамзаттық
құндылықтар тарады.
Айта кету керек, әртүрлі факторлардың, жағдайлардың, құралдардың,
құрылымдар, қарым-қатынастар мен байланыстар жүйесі балалардың бойында
әлеуметтену процесінде бұқаралық ақпарат және бұқаралық коммуникацияның
әсерінен ұстанымдардың, қағидалардың және құндылықтық бағдарлардың
қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Балалардың құндылық бағытына ақпараттық әсер ету белгілі-бір
тетіктердің әсерінен орын алады. Оларға біз мыналарды жатқызамыз: мәндік
байланыстар; осы байланыстарды қамтамасыз ететін құбылыс, құбылыстардың
даму қағидасы; белгілі-бір құбылыстардағы өзгерісті тудыратын факторлар;
белгілі-бір әлеуметтік, саяси, әлеуметтік-психологиялық күштердің әсері мен
өзара әсерінің белгілі-бір үрдістерін, сипаттамасын білдіретін
тәуелділіктер.
Зерттеу контекстінде ақпараттық-коммуникативтік тетіктен ақпараттық-
коммуникативтік жүйелер ішіндегі қарым-қатынастардың ішкі құрылымы сондай-
ақ, элементтер мен байланыстардың жиынтығы түсіндіріледі. Жүйедегі кез-
келген элементтің қозғалуы қалған элементтің қызметіне әсер етеді,
қозғалтпай қоймайды және ақпараттық-коммуникативтік жүйедегі әлеуметтік-
психологиялық, әлеуметтік-саяси өзара қарым-қатынас актінің басқа да
буындарының түрін өзгертеді.
Бейімділік механизмі адамның ақпараттық кеңістіктегі өзінің белсенді
және ұтымды қабілетіне тікелей әсер ететін іс-әрекеті нәтижесінің негізгі
компоненті болып табылады. Осы процесс нәтижесінде индивидтің басты
құндылықтық бағыты қоғамда үстемдік ететін ұстанымдар мен құндылықтармен
сәйкеседі.
Бірегейлік (етенелестік) механизм – зерттеу контекстінде әлеуметтік
ақпаратты субъективті-тұлғалық меңгеру механизмдерінің бірі болып табылады.
Ол тұлғалық мәндердің тұрақты жүйесінің негізінде жатады және БАҚ әсерінен
индивидтің әлеуметтік рөлді қабылдауынан, әлеуметтік ұстанымдарының
қалыптасуынан байқалады. Аталған зерттеу үшін маңыздысы тұлға үшін мәнді
құндылықтарды бастан кешіру және меңгеру етенелесудің негізгі компоненті
болып табылатындығы.
Рефлексивтік механизм адамның өзінің психикалық әрекеті мен ахуалын
өзі тануына және оны қайта мәндестіруге, реттеуге бағытталған. Бұл
субъектінің жеке құндылықтарын, ұстанымдарын, қажеттіліктерін, ниеттерін
тануына бағытталған әрекеттің бір түрі. Ол тұлғаның оперативті тұрғыда
қызмет етуін қамтамасыз етеді, тұлғаның өзін-өзі анықтауында қажетті шарт
болып табылады.
Ниеттемелік механизмнің мәні басқару субъектілері мен объектілері
ақпараттық ортаның өзгермелі жағдайында ақпараттық қажеттіліктері мен
ұстанымдарын басшылыққа ала отырып, саналы түрде ниет еткен іс-әрекетке
деген ниеттің қалыптастыру болып табылады.
Ығыстыру және қарсылық деп аталатын психоаналитикалық механизмдер
саналы, санасыз, санадан бұрын деңгейлерде ақпаратты қабылдау, өңдеу
мәселелерін ашады, қоғамдық санаға ақпараттық әсер ету процесіндегі
адамның психикалық ахуалының сапасы мен ақпараттың сапасының арасындағы
тәуелділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ақпараттың бір деңгейден екінші
деңгейге өтуін және тасымалдануын қамтамасыз етеді. Ығыстыру және
қарсылық психоаналитикалық механизмдері МЕН-нен жоғарының асуы бола
отырып, адамгершілік пен құқықтық етенелестігіне нығаяды, құмарлық пен
инстинктерді ұстап тұрады, реттейді.
Тұтасымен алғанда, қазіргі қоғамда болып жатқан рухани-адамгершіліктік
құндылықтарды асыра бағалау қоғамдық сананың барлық санасына және барлық
деңгейіне қатысты, соның ішінде қоғамдық психологияға және идеологияға.
Алайда қоғамның рухани-адамгершілік жүйесінде болып жатқан маңызды
өзгерістер негізінен идеология саласына келіп отыр.
Адамның құндылықтық санасының қалыптасуы қоғам және тұлға деңгейінде
ұстанымдардың белгілі бір жиынтығын және қоғамдық құндылықтарға
бағдарлануды білдіреді – идеалдар, нормалар, салт-дәстүрлер. Адамның
құндылықтық санасының мазмұны көптеген факторлармен анықталады, олардың
ішінде рухани-адамгершілік құндылықтар ерекше рөл ойнайды. Сондықтан да
қазіргі қоғамның басты міндеті тұрғындардың кең қабатында әлеуметтік
мақұлданатын дүниетанымдық, саяси және адамгершілік сенімдер мен
әрекеттерді, отансүйгіштік пен ұлтжандылық сезімін, төзімділікті
қалыптастыру болып табылады. Бұл адамның тұлға ретінде құндылықтық бағыт
ұстау жүйесінің ұғымын анықтайды. Құндылықтық бағыт ұстау жүйесіндегі
маңызды рөл өзіндік санаға тиесілі. Ол өзінің дербес адамгершілік және
зияткерлік қасиетін сезіну ретінде емес, тұлғаның белгілі-бір әлеуметтік-
саяси құндылықтарды бағалауы ретінде анықталады. Бұл өзінше бір өзін өзі
өлшеу, өзінің бейнесін субъектінің әлеуметтік эталонында көру [76]. Осы
орайда өзін танудың объективтілігі ондағы жеке өзінің шын субъекті рөлін
бағалау әлеуметтік-саяси тұтастықтың қызмет етуіне сәйкес келетіндігі
қаншалықты көрсетілгендігіне байланысты болады.
Құндылықтық бағдардың сипаты көпшілігінде адамның өз қабілетін
қаншалықты жарата білуімен, өзінің ойын, қажеттіліктерін қоғамның мүддесіне
қаншалықты бағындыра білетіндігімен, өзінің әрекетін елдегі қалыптасқан
нақты шындықпен келістіре білуіне байланысты болады.
Құндылықтар және құндылықтық бағыт ұстау мәселесі адам және қоғам
туралы бірқатар ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады, атап айтар болсақ,
философияның, әлеуметтанудың, психологияның және педагогиканың. Құндылықтық
бағыттың жүйесі детерминацияның күрделі, көпдеңгейлі құрылымына ие. Оның
шыңы – тұлғаның идеалдарымен және өмірлік мақсаттарымен байланысты
құндылықтар. Құндылықтық бағыт ұстаудың қозғалыссыз емес, жүйесі бір
нәрсемен реттелмеген және ол
қарама-қайшылы
және динамикалы, тұлғаның әлеммен өзара тәуелділігінің басты, айтарлықтай,
стерженді өзгерістерін көрсетеді, ағымдық, мезеттік және бегілі-бір
дәрежеде кездейсоқ өмірлік ахуалдардың ауысуын көрсетеді.
Балалар субмәдениеті кез келген субмәдениет сияқты динамикалық жүйе
болып табылады. Оның өзгеруі сол жүйенің бір жағынан сыртқы және ішкі
процестерге тиісінше әсер білдеру қабілетін, екінші жағынан, өмір сүрудің
сыртқы және ішкі шарттарына бейімделу қабілетін көрсетеді. Сондықтан
балалар субмәдениетінің сыртқы және ішкі жағдайлардың объективті
өзгерістеріне бейімделу қажеттілігін қоғам ғана емес, балалардың өзі де
кейде сезінбей қалады.
Балалар субмәдениеті динамикасының макродеңгейі екі анализден тұрады:
1. Ішкі процестердің динамикасын қарастыру, базалық мәдениеттің
шарттарына бейімдеу;
2. Балалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz