Аралық соттар: түсінігі, азаматтық юрисдикция жүйесіндегі орны, маңызы, мүмкінділігі, артықшылықтары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Сот төрелігінің түсінігі, мазмұны және Қазақстан Республикасының сот жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Аралық соттың мәні және қазақ әдет.ғұрып құқығындағы билер соты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АРАЛЫҚ СОТТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1 Аралық соттар институтының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Аралық сот шаруашылық дауларды қарау құралы ретінде ... ... ... .
21
30
3 АРАЛЫҚ СОТТА ІСТІ ҚАРАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ АРАЛЫҚ СОТТЫҢ ШЕШІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
3.1 Аралық сотта істі қараудың жалпы түсінігі және ерекшеліктері ... ...
3.2 Аралық соттың шешімі және оны орындаудың процессуалдық тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Аралық соттың, халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындаудың кейбір мәселелері ... ... ...
37
44
61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .
69
3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Сот төрелігінің түсінігі, мазмұны және Қазақстан Республикасының сот жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Аралық соттың мәні және қазақ әдет.ғұрып құқығындағы билер соты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АРАЛЫҚ СОТТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1 Аралық соттар институтының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Аралық сот шаруашылық дауларды қарау құралы ретінде ... ... ... .
21
30
3 АРАЛЫҚ СОТТА ІСТІ ҚАРАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ АРАЛЫҚ СОТТЫҢ ШЕШІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
3.1 Аралық сотта істі қараудың жалпы түсінігі және ерекшеліктері ... ...
3.2 Аралық соттың шешімі және оны орындаудың процессуалдық тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Аралық соттың, халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындаудың кейбір мәселелері ... ... ...
37
44
61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .
69
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс «Аралық соттар: түсінігі, азаматтық юрисдикция жүйесіндегі орны, маңызы, мүмкінділігі, артықшылықтары» деген тақырыпқа жазылған. Аталған диплом жұмысы сот төрелігінің түсінігін, Қазақстан Республикасының сот жүйесін, аралық соттар институтының түсінігін және оның даму тарихын, аралық сотта істі қарау ерекшеліктерін, аралық сотта шешім шығару және оны орындау тәртібін, аралық соттың және халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындаудың кейбір мәселелерін ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбыныц өзектілігі. Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік, саяси даму сатылары заңның дамуына да елеулі ықпал ететіні анық. Әлемдік заң тәжірибесінің өткен ғасыр өткелі экономикалық дауларды шешудің бір механизмі ретінде аралық сот талқылауын белсенді қолдану тәжірибесімен тарих бетінде із қалдырары сөзсіз. Бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың маңызды құралдарының бірі ретінде оларды тараптармен сайланатын аралық арбитраждық соттар арқылы қорғау ерекше орынға ие. Ол тек қана қарапайым мемлекеттік емес сот құрылымы болып қана қоймай, сонымен бірге, ең алдымен, мемлекеттік сот өндірісі жүйесінің маңызды баламасы бола білді. Казіргі таңда аралық сот талқылау институты шапшаңдықпен дамып келеді. Бұл халықаралық сауданың дамуы, өндіріс, ғылым және техника салаларындағы ынтымақтастықтың кеңеюімен, сондай-ақ дамыған және дамушы елдерде шетелдік инвестициялардың кең қанат жаюымен байланысты болып отыр. Бұзылған азаматтық құқықтарды аралық соттар арқылы қорғау бүкіл әлемде кеңінен қолданылады. Тіпті, мұндай қорғаудың нысаны туралы Казақстан Республикасы қосылған халықаралық конвенциялар да өмірге келген.
Баршаға белгілі болғандай, аралық соттардың қызмет етуі өркениетті елдерде шетелдік инвесторлар үшін жалпымен бірдей мойындалған кепілдік болып табылады. Сондықтан да елімізде аралық сот талқылауы институтының Казақстанның тәуелсіздік алуымен, сондай-ақ нарықтық экономикаға бет бұрып, шетелдік инвестиңияларды белсенді түрде тартуға бағыт алуымен қатар пайда болғаны кездейсоқ жайт емес. Аралық соттарды Қазақстанның заңдық тәжірибесіне енгізу үрдісінің өзі жеткілікті түрде еш «ауыртпалықсыз» өтті деуге болады, себебі аралық соттардың «табиғаты» ежелгі қазақ әдет-ғұрып құқығының, тәуелсіз билер сотының бір туындысы іспеттес. Қазіргі таңда, егеменді Қазақстанда 1993 жылдан бастап аралық соттар өзін дауларды шешуде сенімділігімен, бейтараптылығымен және тиімділігімен көрсете білді деп сенімді айтуга болады.
Қазіргі таңда Қазақстанда 15 астам аралық соттар жұмыс істейді, олардың ішінде Қазақстан Республикасының Халықаралық Арбитраждық (аралық) Соты- ары қарай - ҚР ХАС) да бар. ҚР ХАС тұрақты жұмыс істейтін, мемлекеттік емес орган, және де бұл оған деген сұраныстың белсенді екенін және сот тәжірибесінде оң нәтижелілігін түсіндіреді.
Зерттеу тақырыбыныц өзектілігі. Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік, саяси даму сатылары заңның дамуына да елеулі ықпал ететіні анық. Әлемдік заң тәжірибесінің өткен ғасыр өткелі экономикалық дауларды шешудің бір механизмі ретінде аралық сот талқылауын белсенді қолдану тәжірибесімен тарих бетінде із қалдырары сөзсіз. Бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың маңызды құралдарының бірі ретінде оларды тараптармен сайланатын аралық арбитраждық соттар арқылы қорғау ерекше орынға ие. Ол тек қана қарапайым мемлекеттік емес сот құрылымы болып қана қоймай, сонымен бірге, ең алдымен, мемлекеттік сот өндірісі жүйесінің маңызды баламасы бола білді. Казіргі таңда аралық сот талқылау институты шапшаңдықпен дамып келеді. Бұл халықаралық сауданың дамуы, өндіріс, ғылым және техника салаларындағы ынтымақтастықтың кеңеюімен, сондай-ақ дамыған және дамушы елдерде шетелдік инвестициялардың кең қанат жаюымен байланысты болып отыр. Бұзылған азаматтық құқықтарды аралық соттар арқылы қорғау бүкіл әлемде кеңінен қолданылады. Тіпті, мұндай қорғаудың нысаны туралы Казақстан Республикасы қосылған халықаралық конвенциялар да өмірге келген.
Баршаға белгілі болғандай, аралық соттардың қызмет етуі өркениетті елдерде шетелдік инвесторлар үшін жалпымен бірдей мойындалған кепілдік болып табылады. Сондықтан да елімізде аралық сот талқылауы институтының Казақстанның тәуелсіздік алуымен, сондай-ақ нарықтық экономикаға бет бұрып, шетелдік инвестиңияларды белсенді түрде тартуға бағыт алуымен қатар пайда болғаны кездейсоқ жайт емес. Аралық соттарды Қазақстанның заңдық тәжірибесіне енгізу үрдісінің өзі жеткілікті түрде еш «ауыртпалықсыз» өтті деуге болады, себебі аралық соттардың «табиғаты» ежелгі қазақ әдет-ғұрып құқығының, тәуелсіз билер сотының бір туындысы іспеттес. Қазіргі таңда, егеменді Қазақстанда 1993 жылдан бастап аралық соттар өзін дауларды шешуде сенімділігімен, бейтараптылығымен және тиімділігімен көрсете білді деп сенімді айтуга болады.
Қазіргі таңда Қазақстанда 15 астам аралық соттар жұмыс істейді, олардың ішінде Қазақстан Республикасының Халықаралық Арбитраждық (аралық) Соты- ары қарай - ҚР ХАС) да бар. ҚР ХАС тұрақты жұмыс істейтін, мемлекеттік емес орган, және де бұл оған деген сұраныстың белсенді екенін және сот тәжірибесінде оң нәтижелілігін түсіндіреді.
1 Халиков К. Судебиая влаеть на переходном этапе развития государства // Тураби. 2001. №3.
2 Валиханов Ч. Собр. соч. - Алма-Ата. 1985.
3 Щеглов В.Н. Законность и обоснованность судебного решения по гражданско-правовому спору. - Новосибирск, 1958.
4 Төреқрюв Н., Қазбеков М. Қазақтың би-шешендері. - А., 1993.
5 Нарикбаев М.С. Казахстан: Судебно правовая и дальнейшие пути ее совершенствования // Сборник: проблемы реализации судебно-правовой реформы в постсоветских государствах: опыт и суждения. - Астана, 1998.
6 Бейсенов.Қ.Ш. Қазақ билерінің ойханасы. - Шымкент: Нұрлы бейне. 2002.
7 Беисенов Қ.Ш. Қазақ топырагындагы қалыптасқан гақылиятты олшеу үрдістері. - А., 1994.
8 Қазақтың Ата Заңдары. 4 том. - Алматы, 2005.
9 Лунц Л.А. Курс международного частного права. - Москва, Спарк, 2002.
10 Марышева Н.И. Рассмотрение гражданских дел с участием иностранцев. - М., 1970.
11 Масленникова, Н.И. Гражданский процесс как форма социального управления. - М.: Свердловск: Изд-во Урал. ун-та, 1989.
12 Васильчикова Н.А. Права иностранных граждан в гражданском судопроизводстве. Дис. канд. юрид. наук. - Санкт-Петербург, 1997.
13 Вершинин А.П. Арбитражное соглашение: выбор формы защиты гражданских прав// Прил. к журн. «Хозяйство и право». 1999.
14 Попов М.А. Теоретические проблемы российской модели регулирования деятельности третейских судов. Автореф. дис. ... канд. Юрид. Наук. СПб., 2002.
15 Резниченко И.М. Проблема правопреемства в третейском суде. // Третейский суд. 2002. №5/6.
16 Курочкин С.А. Теоретико-правовые основы третейского разбирательства в Российской Федерации: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Екатеренбург, 2004.
17 Цихоцкий А.В. Теоретические проблемы эффективности иравосудия ио гражданским делам. - Новосибирск, 1997.
18 Мусин В.А. Арбитражная оговорка во внештеторговом контракте и проблема правопреемства. // Третейский суд. 2000. №4
19 Вопросы международной торговли. Участие иностранных лиц в гражданском процессе. Под общей редакцией Мами К.А.- Астана, 2006.
20 Практика Международного коммерческого арбитражного суда при ТПП РФ за 1998 г. / Сост. М.Г: Розенберг. - М., 1999.
21 Аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындату жөнінде заңдардың кейбір нормаларын соттардың қолдануы туралы» Қазақстан Республикасы Жогаргы Сотының 2005 жылғы 23 желтоқсандағы № 10 нормативтік қаулысы
22 Нысанбаев Н.А. Судебная защита прав человека в Республике Казахстан: Автореферат,- Алматы, 2001.
23 Қазақстан Республикасының «Аралық соттар туралы» Заңы.
24 Третейский суд в Казахстане: проблемы правового регулирования: Материалы междунар. науч.-практ. конференции. -Астана, 3 февраля 2003./ Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: КазГЮУ, 2003.
25 Арбитражный процесс: Учебник для юристов / Под ред. М.К.Треушникова, В.М.Шерстюка,- 4-ое изд., испр. и доп. - М.: Городец-издат, 2001.
26 Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: В 2-х т: Учебник. Т.2. Особенная часть/ З.Х.Баймолдина. - Алматы: КазГЮА, 2001.
27 Гражданское процессуальное право Казахстана (курс лекций). - Челябинск: Рекпол, 2000.
28 Вопросы международной торговли. Участие иностранных лиц в гражданском процессе. Под общей редакцией Мами К.А.- Астана, 2006.
29 Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасыныц азаматтық іс жүргізу қүқыгы (Ерекше бөлім): Оқу қүралы. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2003.
30 Мукашева К.В. Признание и исполнение решений иностранных арбитражей.//Третейский суд: законодательство, теорня, практика. - Алматы, 2000.
31 Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. II том. Алматы, 2001.
32 Грешников П.Я. Опыт работы третейского суда юридического центра "Ш8" и перспективы развития третейских судов в Республике Казахстаи. Третейский суд: законодательство, теория, практика. - Алматы, 2000.
2 Валиханов Ч. Собр. соч. - Алма-Ата. 1985.
3 Щеглов В.Н. Законность и обоснованность судебного решения по гражданско-правовому спору. - Новосибирск, 1958.
4 Төреқрюв Н., Қазбеков М. Қазақтың би-шешендері. - А., 1993.
5 Нарикбаев М.С. Казахстан: Судебно правовая и дальнейшие пути ее совершенствования // Сборник: проблемы реализации судебно-правовой реформы в постсоветских государствах: опыт и суждения. - Астана, 1998.
6 Бейсенов.Қ.Ш. Қазақ билерінің ойханасы. - Шымкент: Нұрлы бейне. 2002.
7 Беисенов Қ.Ш. Қазақ топырагындагы қалыптасқан гақылиятты олшеу үрдістері. - А., 1994.
8 Қазақтың Ата Заңдары. 4 том. - Алматы, 2005.
9 Лунц Л.А. Курс международного частного права. - Москва, Спарк, 2002.
10 Марышева Н.И. Рассмотрение гражданских дел с участием иностранцев. - М., 1970.
11 Масленникова, Н.И. Гражданский процесс как форма социального управления. - М.: Свердловск: Изд-во Урал. ун-та, 1989.
12 Васильчикова Н.А. Права иностранных граждан в гражданском судопроизводстве. Дис. канд. юрид. наук. - Санкт-Петербург, 1997.
13 Вершинин А.П. Арбитражное соглашение: выбор формы защиты гражданских прав// Прил. к журн. «Хозяйство и право». 1999.
14 Попов М.А. Теоретические проблемы российской модели регулирования деятельности третейских судов. Автореф. дис. ... канд. Юрид. Наук. СПб., 2002.
15 Резниченко И.М. Проблема правопреемства в третейском суде. // Третейский суд. 2002. №5/6.
16 Курочкин С.А. Теоретико-правовые основы третейского разбирательства в Российской Федерации: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Екатеренбург, 2004.
17 Цихоцкий А.В. Теоретические проблемы эффективности иравосудия ио гражданским делам. - Новосибирск, 1997.
18 Мусин В.А. Арбитражная оговорка во внештеторговом контракте и проблема правопреемства. // Третейский суд. 2000. №4
19 Вопросы международной торговли. Участие иностранных лиц в гражданском процессе. Под общей редакцией Мами К.А.- Астана, 2006.
20 Практика Международного коммерческого арбитражного суда при ТПП РФ за 1998 г. / Сост. М.Г: Розенберг. - М., 1999.
21 Аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындату жөнінде заңдардың кейбір нормаларын соттардың қолдануы туралы» Қазақстан Республикасы Жогаргы Сотының 2005 жылғы 23 желтоқсандағы № 10 нормативтік қаулысы
22 Нысанбаев Н.А. Судебная защита прав человека в Республике Казахстан: Автореферат,- Алматы, 2001.
23 Қазақстан Республикасының «Аралық соттар туралы» Заңы.
24 Третейский суд в Казахстане: проблемы правового регулирования: Материалы междунар. науч.-практ. конференции. -Астана, 3 февраля 2003./ Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: КазГЮУ, 2003.
25 Арбитражный процесс: Учебник для юристов / Под ред. М.К.Треушникова, В.М.Шерстюка,- 4-ое изд., испр. и доп. - М.: Городец-издат, 2001.
26 Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: В 2-х т: Учебник. Т.2. Особенная часть/ З.Х.Баймолдина. - Алматы: КазГЮА, 2001.
27 Гражданское процессуальное право Казахстана (курс лекций). - Челябинск: Рекпол, 2000.
28 Вопросы международной торговли. Участие иностранных лиц в гражданском процессе. Под общей редакцией Мами К.А.- Астана, 2006.
29 Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасыныц азаматтық іс жүргізу қүқыгы (Ерекше бөлім): Оқу қүралы. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2003.
30 Мукашева К.В. Признание и исполнение решений иностранных арбитражей.//Третейский суд: законодательство, теорня, практика. - Алматы, 2000.
31 Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. II том. Алматы, 2001.
32 Грешников П.Я. Опыт работы третейского суда юридического центра "Ш8" и перспективы развития третейских судов в Республике Казахстаи. Третейский суд: законодательство, теория, практика. - Алматы, 2000.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ..
Сот төрелігінің түсінігі, мазмұны және Қазақстан Республикасының сот
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
..
Аралық соттың мәні және қазақ әдет-ғұрып құқығындағы билер 12
соты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АРАЛЫҚ СОТТАРДЫҢ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
... ..
Аралық соттар институтының даму 21
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
Аралық сот шаруашылық дауларды қарау құралы ретінде ... ... ... .
АРАЛЫҚ СОТТА ІСТІ ҚАРАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ АРАЛЫҚ СОТТЫҢ
ШЕШІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
... ... ... ..
Аралық сотта істі қараудың жалпы түсінігі және ерекшеліктері ... ... 37
Аралық соттың шешімі және оны орындаудың процессуалдық
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Аралық соттың, халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін 61
мәжбүрлі түрде орындаудың кейбір мәселелері ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 69
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Аралық соттар: түсінігі,
азаматтық юрисдикция жүйесіндегі орны, маңызы, мүмкінділігі,
артықшылықтары деген тақырыпқа жазылған. Аталған диплом жұмысы сот
төрелігінің түсінігін, Қазақстан Республикасының сот жүйесін, аралық соттар
институтының түсінігін және оның даму тарихын, аралық сотта істі қарау
ерекшеліктерін, аралық сотта шешім шығару және оны орындау тәртібін, аралық
соттың және халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін мәжбүрлі түрде
орындаудың кейбір мәселелерін ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбыныц өзектілігі. Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік,
саяси даму сатылары заңның дамуына да елеулі ықпал ететіні анық. Әлемдік
заң тәжірибесінің өткен ғасыр өткелі экономикалық дауларды шешудің бір
механизмі ретінде аралық сот талқылауын белсенді қолдану тәжірибесімен
тарих бетінде із қалдырары сөзсіз. Бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың
маңызды құралдарының бірі ретінде оларды тараптармен сайланатын аралық
арбитраждық соттар арқылы қорғау ерекше орынға ие. Ол тек қана қарапайым
мемлекеттік емес сот құрылымы болып қана қоймай, сонымен бірге, ең алдымен,
мемлекеттік сот өндірісі жүйесінің маңызды баламасы бола білді. Казіргі
таңда аралық сот талқылау институты шапшаңдықпен дамып келеді. Бұл
халықаралық сауданың дамуы, өндіріс, ғылым және техника салаларындағы
ынтымақтастықтың кеңеюімен, сондай-ақ дамыған және дамушы елдерде шетелдік
инвестициялардың кең қанат жаюымен байланысты болып отыр. Бұзылған
азаматтық құқықтарды аралық соттар арқылы қорғау бүкіл әлемде кеңінен
қолданылады. Тіпті, мұндай қорғаудың нысаны туралы Казақстан Республикасы
қосылған халықаралық конвенциялар да өмірге келген.
Баршаға белгілі болғандай, аралық соттардың қызмет етуі өркениетті
елдерде шетелдік инвесторлар үшін жалпымен бірдей мойындалған кепілдік
болып табылады. Сондықтан да елімізде аралық сот талқылауы институтының
Казақстанның тәуелсіздік алуымен, сондай-ақ нарықтық экономикаға бет бұрып,
шетелдік инвестиңияларды белсенді түрде тартуға бағыт алуымен қатар пайда
болғаны кездейсоқ жайт емес. Аралық соттарды Қазақстанның заңдық
тәжірибесіне енгізу үрдісінің өзі жеткілікті түрде еш ауыртпалықсыз өтті
деуге болады, себебі аралық соттардың табиғаты ежелгі қазақ әдет-ғұрып
құқығының, тәуелсіз билер сотының бір туындысы іспеттес. Қазіргі таңда,
егеменді Қазақстанда 1993 жылдан бастап аралық соттар өзін дауларды шешуде
сенімділігімен, бейтараптылығымен және тиімділігімен көрсете білді деп
сенімді айтуга болады.
Қазіргі таңда Қазақстанда 15 астам аралық соттар жұмыс істейді, олардың
ішінде Қазақстан Республикасының Халықаралық Арбитраждық (аралық) Соты- ары
қарай - ҚР ХАС) да бар. ҚР ХАС тұрақты жұмыс істейтін, мемлекеттік емес
орган, және де бұл оған деген сұраныстың белсенді екенін және сот
тәжірибесінде оң нәтижелілігін түсіндіреді.
ҚР ХАС отандық, халықаралық құқық, сондай-ақ кез-келген мемлекеттің
құқығының нормасы бойынша дауларды қарастырады. Аралық сот талқылауын
әкімшілік жүргізу және ұйымдастыру Сот Регламентіне сәйкес жүзеге
асырылады.
Әлемдік тәжірибеде экономикалық немесе мүліктік сипаттағы дауларды
шешудің арбитраждық (аралық) талқылау, ал халықаралық қатынастарда - түпкі
мәні бойынша халықаралық коммерциялық қатынастарда арбитраждық (аралық) сот
болып табылатын халықаралық коммерциялық арбитраж сынды институты
қалыптасқан және қолданылып келеді. Қазіргі кезде аралық соттармен дауларды
қарау бойынша сот тәжірибесіне талдау арбитраждық талқылаудың қажеттілігін
арттыратын бірқатар оң факторларды атап көрсетуге мүмкіндік береді.
Солардың кейбіреулерін атап өтелік.
Аралық соттардың қүрылымы - ол тараптардың үстінен емес, тараптардың өз
еркінен туындайтын болғандықтан олардың мүдделеріне қызмет етеді. Тараптар
өз кезегінде сот шешімін сөзсіз және өз еркімен орындауға міндеттенеді.
Аралық соттардың құрамына, әдетте, тек заңгер мамандар ғана емес,
сондай-ақ экономика және қаржы, салық салу, өндірістік және ауылшаруашылығы
өндірісіндегі мамандар да кіре алады. Мұндай құрамдағы сот әртүрлі күрделі
мүліктік дауларды шешуге мүмкіндігі бар.
Сондай-ақ тараптар үшін мемлекеттік бажды төлеу мәселесі де маңызды
болып келеді. Аралық сот жүйесінде арбитраждық алым мөлшері мемлекеттік
бажға қарағанда төмендеу болып келеді. Осы және езге де аталаған факторлар
Қазақстанда аралық сот өндірісінің даму бағыттарын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған негіздер таңдап алынған дипломдық
жұмыстың өзектілігін білдіреді.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы Конституциясы мен азаматтық іс
жүргізу кодексіндегі аралық сот мәселесіне тарихи, теориялық және
салыстырмалы талдау жүргізу, аралық сот өндірісінің қағидаларының шетел
заңнамаларында жүзеге асырылу тәжірибесін зерттеу болып табылады. Бұл
мақсат азаматтық іс жүргізу заңнамасын және оның қолдану практикасын
жетілдіру үшін осы тақырып колеміндегі теориялық мәселелерді толығымен
зерттей отырып, барынша ұтымды және дұрыс бағыттағы шешім ұсыну, оларды
тәжірибеге енгізу мүмкіндіктерін қарастырумен ұштасады. Жұмыстың мақсаты
азаматтық іс жүргізудегі аралық сот өндірісінің мақсатына (субъектілердің
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау) жетуге үлес қосуды, яғни аралық сот
талқылауының басты қолдану қағидаларын дұрыс анықтауды да көздейді.
Дипломдық зерттеудің міндеттерін алға қойылған мақсаттар айқындайды
және олардың қатары төмендегідей түрде анықталады:
- арбитраждық (аралық сот) сот талқылауы институтының негізгі үрдістері мен
заңдылықтарын ашып, оның тарихи кезеңдерін анықтау;
- аралық сот дамуының Қазақстандағы негізгі тенденцияларын анықтау;
- Қазақстан Республикасында аралық соттардың шешімін мойындау, орындау және
шағым келтірудің теориялық және тәжірибелік мәселелерін анықтау;
- аралық сот қызметін құқықтық реттеудің келелі мәселелерін анықтау және
оларды шешу жолдарын анықтау;
- аралық сот талқылауы кезінде басшылыққа алынатын негізгі қағидаларының
мазмұнын ашып көрсету.
Зерттеудің объектісі болып азаматтық іс жүргізу құқығының Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі институтының нормалары - аралық сот
талқылауының мәселелерін реттейтін құқықтық қатынастарды қамтиды.
Зерттеудің пәнін Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу Кодексінің
аралық соттар қызметін реттеуге арналған 25 бабы және 39-1 тарауының,
сондай-ақ Аралық соттар туралы заңның тиісті ережелері және осы заң
нормаларының мазмұны мен оларды қолданудың тиімділігі, сонымен қатар осы
тақырып көлеміндегі азаматтық іс жүргізу заңдардың негізінде құқық қорғау
қызметін жетілдірудің амалдары мен азаматтық іс жүргізу заңнамасын колдану
тәжірибесі құрайды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы жұмыс мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдер мен ұсыныстарды тәжірибеде қолданудың
мүмкіндіктерін қорсетеді. Алынған қорытындылар мен үсыныстарды:
- заң шығару қызметінде - Қазақстан Республикасының қылмыстық заңын
жетілдіру жұмыстарында колдануға, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
жетекші түсініктерін дайындауда;
- ғылыми жұмыстарда - аралық сот талқылауы мәселелері туралы азаматтық іс
жүргізу заңдарының құқықтық негіздерін дұрыс қалыптастыру үшін ғылыми
тұжырымдаманы даярлауда;
- оқу процесінде - азаматтық іс жүргізу құқығы пәні бойынша және кейбір
арнайы курстар бойынша оқу істерін жүргізуде, сонымен қатар, оқулық және
әдістемелік кұралдарды дайындауда пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың қүрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отырған
мәселелердің мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықталады және
ол кіріспеден, 3 бөлімнен, 7 бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен құралады және 70 бетті құрайды.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1. Сот төрелігінің түсінігі, мазмұны және Қазақстан Республикасының сот
жүйесі
Қай заманда да билік тізгінін ұстап, дуалы сөз айтып, ақиқатты пір
тұтқан, сын сағатта да шындықтың бетіне шіркеу түсірмеген озық ойлы парасат
иелері болған. Жауапкершіліктің ауыр жүгін арқалаган ол дәуірде билер
болса, біздің заманымызда соттар яғни судьялар екенін мойындауымыз керек.
Азаматтық қоғамның дамуына сот жүйесінің тигізер әсері де, мәні де
жоғары. Өйткені, мықты, жан-жақты толық қамтылған сот жүйесі өз еліне тек
қажетті тірек болатыны анық. Қазақ халқы адамзат қоғамына өз дүниетанымы
мен ұлттық ерекшеліктері, салт-дәстүрлерінің даралығымен енгендігі тарихтан
белгілі. Ескі дәуірлерден бері ділмар шешендер, билер дауларды әділ шешіп,
заңсыздықтың орын алмауын қадағалаған.
Қазіргі кезде азаматтық-құқықтық дауларды аралық және арбитраждық
соттарда қарау дүниежүзі бойынша практикада кең қанат жайған. Бүгінгі таңда
аралық соттың қазақ даласында тарихи тұрғыдан нақты өз бағасын тауып,
құлашын жаза алмай, ұлттық, заңгерлік, тарихи-теориялық қалыпқа түсе алмай
жатқан тұстары бар. Дауға байланысты азаматтар құқықтарының бұзылуын қорғау
органдарының ішінде дүниежүзінде кең тарағаны аралық сот (арбитраждық сот,
арбитраж). Қазақ тарихында қай заманда да болсын билік айтып, ақиқатты пір
тұтқан, істің бетін ашып, шындыққа ара түсе білген, озық ойлы парасат
иелері болған. Жауапкершіліктің ауыр жүгін арқалаған байырғы дәуірде
қазақтың бетке ұстарлары билер болса, біздің заманымызда соның бірі –
аралық соттар.
Тарихи кезеңдерде дауды шешуші билер болса, оның жалғасы ретінде
қазіргі кезде аралық сот қызметін айтуға болады. Аралық сот нарықтық
экономикада кәсіпкерлер қызметінің дамуына ықпалды болғандықтан қазіргі
кезде мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуде. Қазақстан Республикасының 2010
жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 28 тамыздағы №858
Жарлығында аралық соттың дамуына назар аударылды. Онда: Аралық және
төрелік соттар жүйелі түрде дамитын болады, – делінген.
Аралық сотқа қазіргі кезде ерекше көңіл бөлініп келе жатқанын байқауға
болады. Олай дейтініміз, мемлекетімізде соттардың, билер беделінің күрт
артқанын байқаймыз. Арбитраждық соттың дауды мемлекеттің ішінде және
халықаралық деңгейде шешуге құқығы бар. Азамататтық-құқықтық келісімшартқа
байланысты тараптардың келісімі бойынша жеке және заңды тұлғалар арасындағы
даулар аралық сотта қаралады. Аралық сот туралы заң қабылданғаннан бастап
қазіргі кезде кәсіпкерлер арасындағы келісімшартқа байланысты туындаған
дауларды баламалы түрде шешуге қызығушылық арта түскен. Аралық сотқа жеке
және заңды тұлғалар арасындағы дауларын шешуге жүгінушілер саны жылдан-
жылға көбеюде. Бірақ, бүгінгі күнгі аралық сот туралы заңға нарықтық
қатынастарға, заман талабына сай өзгерістер мен толықтырулар енгізу
қажеттілігі туындап отыр.
Кәсіпкерлерге кез келген кәсіпкерлік салада тауарларды сату, сатып алу,
тасымалдау әрекеттеріне қатысты келісімшарттардың туындайтын дауларды қысқа
мерзімде, қаражатты аз жұмсау арқылы шешуде аралық соттың маңызы өте зор.
Аралық сотты дамытудың басты мақсаты Қазақстан Республикасының экономикасын
дамытудың бірден-бір жолы деп түсіну қажет. Соттардың жүктемесін азайту
үшін де дауларды қарайтын арнайы аралық соттар ашылса деп санаймын. Сонымен
қатар, соттардың шығарған шешімдерін мәжбүрлеп орындату кезінде атқару
өндірісінің парағын сот орындаушыларына жіберу мәселесі болашақта бір
жүйеге келтірілсе, соттың мәртебесі заман талабына сай дами түсер еді.
Сонда ғана Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуына және адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін нақты,
іс жүзінде қорғай алатын күшті де беделді аралық сот билігінің қызметін
елеулі деңгейде көтеруге, даңқын арттыруға үлес қосады және болашақ ұрпақ
үшін пайдалы әсерін тигізетін болады.
Қазақ халқы үшін билік айту ерге де сын болғаны белгілі. Қара қылды қақ
жарган төрелік айту ақылы асқан, тумысынан дарынды, әрі көсем, әрі шешен,
оресі биік, қиянатқа жаны қас, сөзі мірдің огындай ақалмас адамдардың гана
пешенесіне бүйырган. Би кесімі дау тугызбаган. Алакөз елді кетістірмеген,
бітістірген. Қазақ арасында кең тараган жер дауы, жесір дауы, барымта дауы,
тагы басқа жанжалдарга тоқтам салып, жүгінуге келген бітіспес
карсылықтардың аузына қүм қүйып, мойындату үшін қаншама ақыл-айла,
мәмілегерлік дарын керек десеңізші. Екі жақтың да бабын тауып, ат қүйрыгын
кесіскелі түрган бейдауа шақта шақта тос қагыстырып татуластыруды
кемеңгерлік демей, не дейсіз. Осы үшін де қалың көпшілік әділ билерді
ерекше кастер түтқан. Олардың шешімі мен кесімін, ақ дегенін алғыс, қара
дегенін каргыс таңбасындай қабылдаган [1].
Елді елеңдетіп, үйқысын қашырган, түйінін тарқату қиынга согатын
шиеленіскен дау-шарларды үтырлы сөзімен, бет қаратпас сесімен дүйім жүртты
аузына қаратқан, үлагаты асқан төбе құзырына тапсырган. "Тура биде туган
жоқ, туөанды биде иман жоқ" деген накылды айтқан халқымыз ар алдында да,
дар алдында да әділдіктің салтанат құруын аңсаган.
Өткен гасырларда қазақ елінің билер соты іс қарауды үш сатыда
жүргізгенін білеміз. Олар ауылдық билер соты, болыстық билер соты және
төтенше билер съезі (соты) деп бөлінген екен. Жаза тағайындаудың да озіндік
амал тәсілдерін қолданган. Айыпкердің қылмыстық ісінің ауыр-жеңілдігі,
сипаты қатаң ескерілген. Жазаны қүн төлеттіру арқылы өтеу (толық қүн, жарты
күн, ширек қүн) билік, кесімнің заңдастырылған қағидасына немесе бплер
сотының кесімін (хан да, қараша да) манқүстай алмаған. өйткені, эманда
әділетті шешім шығарылған. Билердің мықтылығы да осында. Олар екінің бірі,
егіздің сыңары емес. Табиғи сүрыптаудан өткен, ел мойындап тағзым еткен
марғасқалар қиянат жасауды, қателік жіберуді кешірілмес күнэ санаған.
Халықтың имандай сеніміне ие болған билердің мәртебесі оте жоғары тұрған
[2].
Біздің өткен ғасырдағы билер сотының өнегесін тәптіштеп айтып
отырғанымыздың өзіндік себебі бар. бұл ең алдымен сабақтастықтың үзілмеуі
үшін керек. өткен тарихымызда қараша халық арыз-мүңын айтып, билерге
жүгінсе, қазіргі заманда істі болған адамдар әділсот кесіміне мұқтаж.
Қазіргі билік тармақтары бойынша сот жүйесі ерекше мән-маңызға ие. Сот
реформасының білікті жүргізілуі әділбиліктің халық көңілінен шыға
бастағанын аңғартады. Әсіресе, "Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі
туралы" конституңиялық заңның күшіне енуі, тәуелсіз және әділетті сот
билігін калыптастыру жолында батыл қадамдардың жасалуы, экономикалық және
әкімшілік соттарының құрылуы құқықтык мемлекетте сот беделінің күшейе
беретінін дэлелдей түскендей. Елбасы соттардың III съезінде халықтың
Президентке, үкіметке, экім не министрлерге емес, тек сотқа гана жүгіну
кажеттігін нақтылап айтқаиы тегін емес. Өркениет көшіне ілескен
елдердегідей бізде де солай болуға тиіс.
Уақыт үрдісіне сай сот билігі күш алып келеді. Бұл бұлтартпас ақиқат.
Адам қүқы мен бостандығының кепілі - сот жүйесі. Айыпкер кінәлі ме, кінәсіз
бе соңғы сөзі айтып, кесім шығарып нүкте қоятын, шағымданушының арызын
електен өткізіп, қайтадан турабилік жасайтын сот екенін үғынатын кез жетті.
Өкінішке қарай, откен жылы сот тәуелсіздігін ауыздықтауға тырысқан
кейбір көзқарастардың белең алғанының куөсі болдық. Мәселен,
консультативтік-кеңесші орган саналатын Жоғары сот кеңесінің алдында
Жоғарғы сот төрағасының есеп беруі, сот торағаларын аттестациядан откізуі
керек деген мәселе көтерушілер болды. Бұл сот тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін түбірінен жаңсақ козқарас екенін, тіпті Конституңияға қайшы
келетінін білікті заңгер ғалымдар, тәжірибелі сот төрағалары көз жеткізе
дәлелдеді. Шын мәнінде, соттар тек Конституцияға және заңға бағынуға тиіс.
Сот торелігіне мейлінше еркіндік бермей әділбиліктің салтанат құруы
мүмкін емес. Әкімшіл-эміршіл замандағыдай "біреудің өзі жақсы, біреудің
көзі жаксы" деп отырса әділсотта қадір-қасиет қала ма? Әділ шешімге сусаған
халық мұндай кезеңді де бастан өткерген. Коммунистік режим соттарды
колшоқпарға айналдырып жібергенін қалай үмытуга болады.
Содан да болар Елбасының сот тәуелсіздігін нығайтуға, судья мәртебесін
өсіруге айырықша көңіл бөлетіні. Бүған барлық деңгейдегі сот торағаларының
Президент Жарлығымен тағайындалатынын айтсақ та жеткілікті.
Әрине, сот жүйесінің жауапкершілігі оте жоғары. Адам тағдырына
байланысты билік айту, кесім шығару оңай емес. Күрмеуі қиын сұрақтардың
жауабын тауып, шынайы шындықтың түбіне жету үшін көл-көсір білім, кәсіби
даярлық, сарабдал зеректік, қарымды қабілет, мол тәжірибемен қатар заңнама
баптарын шемішкедей шағу керек. Бүған кім-көрінгеннің шамасы келе
бермейтіні тағы рас. Отпен ойнасаң қолың күйеді, адам тағдырымен ойнасаң ар-
ожданың күйеді. Ендеше, ақиқаттың сиқырлы кілтін тауып, үстараның жүзіндей
қылпып түрған шындық пен жалғандықтың арбасуын дэл бағамдап, таразы басының
салмақты жағын тап басып көре білу судьялардың кәсіптік парызы болса керек
[3].
Бұл үшін әлдебіреулер ойлағандай сот жүйесіндегі реформалық үрдістерге
шектеу қоймай, олардың өкілеттігін күшейтуге түскен ақылға қонымды. Ең
бастысы сот органдары ешкімге бағынышты болмауы қажет. Шынайы тәуелсіздік,
алаңсыздық, өз ісіне берілгендік пен сенімділік сот мерейін осіреді. Қысым
көрсетудің, бопсалаудың қандай түрі мен айла-шарғысы болса да қылбүрау
салынуға тиіс. біз бұл сөзді сот жүйесіне іштарқандықтан немесе бүйрегіміз
бүрғандықтан айтып отырған жоқпыз. Тура биліктің түғыры биік болғандығын
қалайтындығымыздан, пендешіліктен мейлінше жоғары түруын аңсайтындығымыздан
туындаған үстаным екенін жер жасырғымыз келмейді.
Сот реформасының елеулі нэтижелерге қол жеткізгені айдан анық. Қазір
калың көпшілік бұрынғыдай атқарушы биліктің есігін сығалап, әкімдіктің
алдын тоздырмайды. Арыз-шағымын айтып, аудандық соттарга жүгінуге, бейіл.
Бұл сөз жоқ жақсы нышан. аудандық сот жүйесіне халық сенімінің
артқандыгының белгісі.
Алдагы уақытта аудандық соттарда қылмыстық сот өндірісін алқа билердің
қатысуымен жүргізу жоніндегі конституциялық талаптың өмірге енгізілуі сот
жүйесін одан әрі ізгілендіруге қызмет етері сөзсіз. Сот қорпусына койылар
талап, әлдеқайда жоғарылап, қоғамдық бақылауды күшейтіп, жүртшылықтың сот
үкіміне наным-сенімін арттыра түсері кәміл. Сонымен катар, аудандық сот
саласына санкңия беру институтын енгізу де толгағы жеткен мәселеге айнала
бастады.
Қалай болғанда да аудандық сот қорпусы етек-жеңі бүтінделген түтас
жүйеге айналғанын мойындау керек. Ескіліктің сарқыншақтары келмеске кетті.
Сот қарамағына іліксең сотталастың деген үғым мүлде ескі көзқарас. Айыпсыз
болсаң ақталасың. Соттау үкімі мен ақтау үкімі қатар жүргізіліп жатқаны
соның дәлелі. Адам қүқы мен бостандығы баға жетпес қүндылық десек оның
қырағы күзетшісі сот жүйесі. Бұл дау туғызбайтын аксиома.
Қазақстандағы соттар мен сот төрелігіне Республика Конституңиясы сот
билігінің мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын, оның белгіленуін,
калыптасу принңиптері мен қызметін айқындайтын бөлім арналған. Демек,
Казақстан Республикасының Конституциясы сот билігінің конституциялық
негізін белгілейді. Конституциялық қағидалар Қазақстан Республикасының 2000
жылы 25 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және
судьялардың мэртебесі туралы" конституциялық заңында нактыланған.
Қазіргі заңымыз бойынша сот жүйесін шартты түрде үш буынға бөлуге
болады:
1) негізгі (аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық сот,
ауданаралық сот));
2) орта (облыстық және оларға теңестірілген соттар (Республика астанасының
қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары);
3) мамандандырылған (әскери, қаржылық, экономикалық, әкімшілік, кэмелетке
толмағандардың істері жөніндегі және басқа) соттар;
4) жоғары (Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты).
Жоғарыда көрсетілгендей заң бойынша, Қазақстан Республикасының сот
жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және Қазақстан
Республикасының Конституциясына және Конституциялық заңға сәйкес күрылатын
жергілікті соттар қүрайды. Қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше
соттар құруға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен жергілікті соттардың
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы мен өзінің атауы
бейнеленген морі болады.
Қазақстан Республикасы сот жүйесінің бірлігі:
1) Конституцияда, осы Конституциялық заңда, іс жүргізу және өзге де
заңдарда белгіленген, барлық соттар мен судьялар үшін ортақ және бірыңғай
сот төрелігі принциптерімен;
2) сот билігін барлық соттар үшін сот ісін жүргізудің заңдарда белгіленген
бірыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен;
3) Қазақстан Республикасының барлық соттарының қолданыстағы кұқықты
қолдануымен;
4) заңдарда судьялардың бірыңғай мәртебесін баянды етумен;
5) заңды күшіне енген сот актілерін Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында орындаудың міндеттілігімен;
6) барлық соттарды тек қана Республикалық бюджет есебінен каржыландырумен
қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасындағы сот қүрылысы мен судьялар мәртебесі, сондай-
ақ сот төрелігін іске асыру тәртібі Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Конституциялық заңмен және басқа да заң актілерімен
белгіленеді.
Қазақстан Республикасында сот билігі тұрақты судьялар, сондай-ақ хаңда
көзделген жағдайларда және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге
тартылғанға алқа заседательдері арқылы соттарға ғана тиесілі.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттың ерекше өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң
актілерін шығаруға тыйым салады.
Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот
билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Аудандық сот ісіне қарау тәртібімен қаралуға тиіс өтініштерді, арыздар
мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың
қарауына немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
азаматтар мен үйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, Республика Конституциясының, заңдарының өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге
қызмет етіледі.
Әркімге мемлекеттік органдардыц, үйымдардың, лауазымды және өзге де
адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген
құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе
оларды шектейтін кез келген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарынан сот арқылы
қорғалуға кепілдік беріледі.
Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай
отырып құзыретті, тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға
болмайды.
Сот билігі бірінші инстанция бойынша аудандық соттар азаматтық,
кылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысандары арқылы
жүзеге асырылады.
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция
мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін заңдарды немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауға жол берілмейді.
Сот торелігін іске асыруда сот қызметіне қандай да бір араласуға жол
берілмейді және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер
зойынша судьялар есеп бермейді.
Сот шешімдері мен судьялардың оз өкілеттіліктерін жүзеге асыру
кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың адамдары, жеке
және зінды тұлғалар орындауға міндетті. Сот шешімдері мен судьяның
талаптарын шағындамау заңмен белгіленген жауапкершілікке әкеп согады.
Соттар ғимараттарына және сот отырысы залдарына Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік туы орнатылады және Қазақстан эеспубликасының
Мемлекеттің елтаңбасының бейнесі қойылады.
Судьялар сот төрелігін судья мантиясын киіп жүзеге асырады, оның нысаны
мен сипаттамасын Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.
Казақстан озінің егемендігін жариялаумен байланысты сот органдарының
әрекеттеріне әлеуметтік - экономикалық саяси, құқықтық шеңберінде оте қатаң
әзгеріске үшыратты. Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасында жаңа өмрдегі
сот жүйесін қалыптастырудың мықты мүмкіншілігі пайда болды, яғни судьялар
толық көлемде нақты тәуелсіз және мемелекеттік биліктің әлеуметтік 5етке
түтарлық тармағы, басқа кез келген құқықтық мемлекетке байланысты.
Мемлекеттің қадамы сот органдарының қалыптасу мен реформалау ісі сот
әрекеттерінің материалдық техникалық, үйымдық проңесстерінің қалыптасуы
кабылданған заңдық актілерге байланысты өзгерді. Мұндай колемді жұмыс
түтастай тәуелсіз сот билігімен, мықты, қүнды Конституңия заңдарының
орындалуындағы міндеттерін орындауға және азаматтар мен мекемелердің заңды
мүдделері мен бостандықтарын қорғауды қалыптастыруға мүмкіндік туғызды. Сот
билігі жеке дара тәуелсіз мемлекеттік биліктердің бір тармағы ретінде
мемлекет пен қоғамның қоғамдық әрекеттерінде құқықтарды камтамасыз етеді
және құқықтық негізде үйымдастырылуын қалыптастырады.
Сот билігінің әлеуметтік тағайындалуы- азаматтардың және мекемелердің
кұқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғаудан, республикалардың,
халықаралық шарттардың нормативтік құқықтық актілер мен заңдардың Қазақстан
Республикасының Конституциясының орындалуын камтамасыз етуден құралады.
Осылармен бірге қазіргі таңда соттардың әрекеттері Астана қаласында
06.06.2001 жылы өткізілген Сот әділдігі - бұл әділеттілік тақырыбындағы
Казақстан Республикасының Соттарының үшінші сьезінде мемлекет басшысы
Назарбаевтың қатысуымен өткізілген негіздерде туындаған өзекті мәселелер
көп. Шындығында бұл ерекше мынаны сызып қорсетті.
Бірінші, мәселен сот шешімдерінң орындалмай қалуы негізгі әрі ерекше
мәселе,мемлекетте жалпыға белгілі бүрынғы тэртіп жеткіліксіз болды.
Сондықтан соттың шешімдерін орындау өкілеттілігі арнайы органдарға берілді.
Бірақ бүндай жауапкершілік судьяларға оданда кеңірек өкілеттіліктерді
жүктеді.
Екінші, мәселен судьяларды саралау біліктілігін артыру мәселесі маңды
жетіспеушілікке алып келіп соқты. Бұл мәселені шешу екі тәсілмен
жүргізілді, жан- жақты білікті қызметкерлерді алу және судьяларды қызметтен
босату, ал казір мұндай мәселерді судьялардығ өздері шешеді. Судьялардың
тэртіптік істерінің мәселелерін қарау аз емес. Бірақ, бұл мәселені шешу
судьялық кызметтті атқарып жүрген азамат тұрмысқа шыққан жағдайда
туындайды. Судьялардың ынтымақтастығының жетіспеушілігінен туындайды.
Судьяларға берілген құқық пен өкілеттілік өте үлкен. Олар Конституциялық
заңға сүйене отырып жүргізуге міндетті.
2. Аралық соттың мәні және қазақ әдет-ғұрып құқығындағы билер соты
Қазақ сахарасында сот органдарының пайда болу және қалыптасу тарихы -
казақ қоғамының жылнамасындағы ерекше беттер. Қазақстандық сот билігін
қалыптастыру мен бекітудің негізгі өлшемдерін түсініп үғыну үшін қазақ
лаласындағы қарапайым құқық тарихнамасын біліп қана қоймай, мемлекет
аумағында қолданылған құқық нормаларының, заңдар мен салт-дәстүрлердің
тарихы мен оның дамуын терең игеру қажет.
Қазақ халқының тарихындагы сот төрелігі қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасу кезеңіне терең тамыр жайған. Билерге тиесілі сот билігінің қазақ
қоғамында ерекше маңзы бар, ол басқару жүйесінде биліктің жетекші нысанына
айналды. Көшпелі үжымдарда басқару функциясы негізінен
үжымның ішінде де, рулар мен олардың қарауындағылардың да даулары мен
талаптарын талқылаудан түрды. Судьялар нормаларды, дәйектемелерді
түсіндіруде және шешімдер шығаруды талқылауда, сондай-ақ осы шешімдерді
орындауға келтіру әдістері мен нысандарын айқындауда едәуір құқықтарға ие
болды.
Би - халықтың тірі шежіресі, заңгері, әрі заң шығарушысы. Билердің
кызметі тек сот төрелігін жүргізумен ғана шектелмей, олар қоғам өмірінің
басқа ла салаларына белсене қатысты: біріктіруші, бағыт беруші және
жасампаз ретінде сөз сөйледі. Олардың салмақты пікірлерімен, тіпті, жоғары
шонжарлар- сүлтандар мен хандар да санасты. Билердің көшпенді үжымдардың
басында да түруы да аз емес. Демек, сол кездің өзінде соттар аса қүрметті
және тәуелсіз орған болған [4].
Өзінің конеліғі мен ескілігіне қарамастан, казақ халқының дағдылы
құқығы феодал тап өкілдерінің де, билердің де құқықтарын жақсы қорғаған.
Биді сөзбен жәбірлеу, сот талқылауы кезінде билерге қарсы соз айту, оларға
зақым келтіру және т.б. адат бойынша қатаң жазаланды. Дағдылы құқық сондай-
ақ билердің мүліктік жеке және отбасы мүлделерін де қызғанышпен қорғады.
Үстем идеолоғия барлық ру мүшелері мүлделерінің біртүтастығын, билер
мен қатардағы көшпенділер арасындағы айырмашылықты қорсетті. Билер туралы
елес халық қолдаушысы судья ретінде элі толығымен жоғалған жоқ. Мұның
барлығы билердің қоғамда аса берік орын алғандығына саяды. Кейбір
ерттеушілер әлденені соз қылып жатады. Олар үшін билер жай ғана ірі феодал.
Осылайша билердің ерекшелігін белгілі бір феодал тобы деп қана баға береді
де, орындалуы оз кезегінде осы топ өкілдерінің баю козі болып табылатын
:ның қоғамдық қызметтері деп козге ілмей, шек келтіреді.
Дауларды қазақ құқығыиың атақты білгірлерінің арасынан мүлделі :араптар
таңдап алған билер шешті. Қазақ халқының тарихында әділдігімен,
:апкырлығымен атағы жайылған көптеген билердің есімдері белгілі. Төле би
Әлібек үлы, Қазыбек би Келдібекүлы, Әйтеке би Байбекүлы мен осылар үздік
билер болды. Жеті жарғы дағдылы құқық нормаларының жинағы жасалды. Бұл
қазак қоғамы мен жалпы қазақ мемлекеттілігінің қүрылысын сала бастаған -
кірпішке айналды.
Кеңес билігі қүрыла бастағаннан сол қүрылыстың көшбасшысы болған каңа
сот органдары күрыла бастады. Қазақстанда оның ішінде Оңтүстік облыстарда
дағдылы құқықтарға негізделген би соттарымен қоса, XIX ғасырдың ортасынан
бастап Құран нормаларын басшылыққа алатын казылардың соттары өмір сүрді.
Бұл Қазақстанды мекен еткен халықтардың ислам дінін қабылдауымен Жетісу мен
Оңтүстік Қазастанга өтіп, жаңа құқықтық жүйе-мүсылмандық немесе шариғаттың
бекітілуімен байланысты болды. Шариғат-бұл заң нормаларының, адамгершілік
қағидаттарының және езін-озі үстау ережелерінің жиынтығы. Құқықтың негізгі
коздері Қүран мен Сүрелер-Мұхаммед пайғамбардың іс-әрекеттері мен нақыл
сөздері туралы әнгімелер-хадистерде баяндалған қасиетті эңгімелер. Бұл
соттарда ауыр істерді талкылауды жүзеге асыратын молдалар судьялар болып
табылды. 1917 жылғы 19-22 сәуірлерде Орал облыстық съезі істерді Қүран
негізінде шешетін, яғни Шариғат нормаларын басшылыққа алатын қазылар сотын
құру туралы шешім кабылданды.
1917-жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында алашордашылардың Букіл
Қырғыздық съезі Алаш партиясын құру туралы қаулы қабылдады. Осы съездің сот
ісін жүргізу бойынша шешімінде былай делінген:
- қазіргі халық соттары өздерінің жағдайларын сақтап қалады және оүрынғы
негіздерде жұмыс істейді;
- қазақтардың діни мәселелерін орынборлық дін мекемесі шешеді. Дін
мекемесінің жанынан қазақ бөлімі ашылып, қазақтардың істерін татар судьялар
мен мүфтилер бірігіп шешеді. Әр облыстан бір-бірден дін судьясы таңдап
алынады
Осы съезде бес судья-қазыларға жоғары ақшалай жалақы белгіленді.
Алаш партиясының 1917 жылдың 20-25 тамызында Ақтөбе қаласында өткен
екінші торғай облыстық съезінің шешімімен былайша қаулы етілді: Далада
бүрынғы халық соты жұмыс істеуі тиіс. Алашордашылардың осы ұстанымын сол
кездің басқа да ойшылдары, сондай-ақ кеңес билігінің алғашқы кылдарында осы
идеяны белсенді қорғаған әрі насихаттаған судьялар қолдады. Өз
үсыныстарының әділдігін дэлелдеу үшін мақала авторлары Германия мен
Англияның сот тәжірибесіне сүйенді. Олардың пікірінше, Англияда сот ісін
көргізу әділ, өйткені оның үзақ уақыт қолданылып келген заң ережелері
халықтың салт-дәстүріне айналған сияқты. Ал, дәстүрге айналғандар сот
тәжірибесінде де тұрақты негізге ие болады.
Кеңес кезінде Коммунистік партия мен үкімет Қазақстанның кеңестік сот
органдарына адат пен шариғат нысандарын қолдануға тыйым салған жоқ. Үкімет
бұл орайда нақты тарихи жағдайды көпшілік халықтың мәдениетінің деңгеиі мен
танымын, Қазақстан халықтарының тұрмыстық ерекшелігін ескерді.
Соттарда адат пен шариғаттың кейбір нормаларын қолдану Кеңес үкіметті
осы құқық нормаларына қарсы күрес жүргізген жоқ дегенді білдірмейді. Ұлттық
ерекшеліктерді ескеру Қазан төңкерісіне дейін үстемдік қүрған шариғат пен
адат нормаларында бекітілген патриархтық-феодалдық қатынастарда казақтардың
түрмыстық ерекшеліктерін қорғауға соттың бейімделгенін білдірмейді.
Кеңестік халық соттары істерді карау кезінде адат пен шариғаттың нормаларын
жиі қолданған жоқ, оларды тек біреуді ренжіту немесе аса көп емес
материалдық шығын келтірген жағдайларда ғана қолданды.
Билер мен қазы соттары революңиялық комитеттер мн жергілікті
кеңестердің құзырында болған. Қазы не би соттың шешімімен келіспеген кез
келген тараптар жергілікті халық сотына жүгіне алатн болды.
Қарастырылып отырған кезеңде көшпелі қазақ ауылында кеңестік соттармен
қатар аралық соттар түрлері бойынша сот төрелігі функңиясын жүзеге асыратын
Ақсақалдар соты мағынасы жағынан билер мен қазылар сотынан ешбір
айырмашылығы болған жоқ.
Билер, қазылар және ақсақалдар соттары Кеңес үкіметінің қатаң
тыйымдарына қарамастан Қазақстан аумағында 30 жылдарға дейін өмір сүрді
[5].
Билер, қазылар және ақсақалдар соттарының сот істерін қарау
оактілеріне қарсы күрес мәселелері (Қазақ АКСР ӘХК-де Қазақ АКСР Әділет
халдық комиссариатында) бірнеше рет талқыланды. Нәтижесінде, 1920 жылдың
басында республиканың Әділет халық комиссариаты Аралық соттарды тарату
туралы өкім шығарды, онда қазақ ауылындағы ақсақалдар соты туралы сөз
болды. Партиялық, кеңестік органдардың пәрменді қадамдарына қарамастан
қазылар, билер және ақсақалдар соты республиканың көптеген аймақтарында өз
істерін жалғастыра берді. Мәселен, Сырдария облысында мұндай соттардың 1922
жылы 7-сі, 1923 жылы-14-і, 1924 жылы 2-еуі және 1925 жылы-1-еуі тіркелген.
Қазақ қоғамындағы Сот билігі туралы мәселені зерделей келе ол биліктің
Билердің қатынасуымен болғандығы тайға таңба басқандай, тарихтан сыр
шертеді. Қазақстанның Сот жүйесі дала демократиясынан тамыр тартады.
Халқымызда Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ деген қағида бар.
Мүның мағынасы билік айтушы ешкімді де алаламайтын адал, қара қылды қақ
жарған әділ болуы керек деген мағынаға саяды.
Алғашқы кезде Сот билігін жүзеге асыруда билердің орны ерекше. Коғамды
басқару саласының бір белгісі іспетті Сот билігі дүниеге келді. Билер Соты
деген үгым қалай қалыптасқан деген сұрақ туындайды. Билер шешімінің
күндылығы сонда - ол дауларды екі жақтың да мүдделерінен шыға білген. Билер
шешімінің құндылығы қандай ережелерге сүйенген деген заңды сұрақ туады.
Біріншіден - шешімнің құндылығы осы билікті шығарған адамның жеке
ғасының жоғарғы қасиеттілігінде, ақылдылығы, шешенділігі, өткірлігі,
батырлығы жатыр деп үғу қажет [6].
Екіншіден - би адамның қара қылды қақ жарған әділділігінде басты құпия
жатқаны сөзсіз.
Үшіншіден - би тәжірибесі мол, сол дәуірдегі қоғамдық қатынастарды
терең түсінетін, өзіне дейін өткен атақты билерден үйренген, осы ережелерді
кейінгі дауларды шешетін кезде орынды қолдана білген адам.
Төртіншіден - адамның бойында туа біткен ерекше табиғи дарын болуы
қажет.
Бесіншіден - жазба әдебиеті болмаса да халқымызға тән үлы қасиеттердің
бірі ауыз әдебиетінің озық үлгілері ретінде, билер шешімі өзінің
өткіршілігімен тілай жүртты таң қалдырады, араға талай ғасыр салып бүгінгі
күнге келіп отыр.
Өз заманында 38 жыл хандық қүрған әз Тәуке исі қазақ зиялыларына
белгілі. Ит басына іркіт төгілген заманда елдің іргесі берік,
ынтымақтылығы күшті болған дэуірді неге аңсамасын ақсақалдар, неге
күрсінбесін кезінде көзден бұл-бұл үшқан Тэукенің тэртіп орнатқан, атышулы
Жеті жарғыны бекітіп демократия игілігіне жаратқан кезеңі халық
зердесінде элі күнге дейін сақталғаны бекерден бекер емес. Бұл кезең
тоқшылық, бейбіт сипатымен ғана ерекшелінбейді. Оның басты сипаты - далалық
демократияның барынша лтанат қүрғандығында, шешендік өнердің барынша шырқау
биігіне :ныккандығында. Демократия дегеніміздің өзі заңды, жарғыны,
тәртіпті, сыйлау, оларға мойынұсыну болса, әрі жалпы халықтық мәселелерді
жариялылық түрғысынан көпшіліктің талқысы мен қалауының негізінде шешіп
тыру болса, онда Әз Тәукенің түсында далалық демократия өз келпіне келіп,
еркін ойлылықты, жариялылықтық кепілі боларлықтай дәрежеге жеткен деп
білеміз. Сондықтан да Әйтеке, Толе, Қазыбек сынды атақты билердің тарих
сахнасына шығуы тарихи қажеттілік, ешқандай да кездейсоқтық емес.
Әз Тәуке мемлекеттіліктің эр түшпағын өзіне тартқылап қырық пышақ
болған сүлтандарға емес, қара жерге халық ие, қара халыққа хан ие деген
кағиданы мықты үстанып, қазақтың атышулы билері мен атақты батырларына арка
сүйеді. Осы кезеңде Хан кеңесі, Билер кеңесі, Халық кеңесі ресми
институт ретінде аса маңызда мемлекеттік мәселелерді талқылап шешуге
-араласты. Олардың қимыл Әрекетінен далалық демократияның өміршең
қағидалары айшықты көрініс тапты. Күлтөбеде күнде кеңес дэстүрі сол
заманда қалыптасқан. Сол күлтөбенің жанындағы Ордабасы тауында бүгінде үш
биге арналған асқақ мемориал орнатылған.
Қазақ билерінің құзырлық болмысы жария халық сотында жасайтын билігі
арқылы айқын көрінеді. Билер соты, негізінен алғанда, үш сатыдан түрады:
Төменгі сатысы - жеке бидің немесе ауыл ақсақалының билік қолуы. Екінші
сатысы - жүгініс. Бұл билікке 1-2 би, екіден сегізге дейін ақсақалдар
қатысуы мүмкін. Үшінші, яки ең жоғарғы сатысы - билер кеңесі. Оның құрамы
6-дан 24- биге дейін болады. Билер кеңесі руаралық, тайпаралық, тіпті
үлысаралық үлкен, шиеленісіп кеткен дауларды шешуге байланысты шақарылып
отырған. Даудың сонлшағына береке бітім табуына қарай хандық (кесілген
құнның жиырмадан бір болігі) және билік (кесілген құнның оннан бір бөлігі)
жауапкер жақтан алынып отырған.
Қазақ билері үлкен дауларда айтысқа өз руының, немесе тайпасының атынан
түсіп, жақтаушы (адвокат) немесе айыптаушы (прокурор) міндетін аткара
береді. Тергеу жұмыстары алдын-ала да, айтыс үстінде де жүргізіле береді,
демек, қазақ биі тергеуші міндетін де атқарады екен. Билер айтысында төбе
би сайланады [7]. Соңғы кесім, ақтық шешім сол төбе бидің назарында болады.
Билер соты шын мәнісінде ашық сот, жария халық соты.
Билер үкімінің сыншысы да мақұлдаушысы да, бекітушісі де - халық.
Орындаушы да сол халық. Халық келісімі (конвенция) билер шешімінің
орындалуына кепілдік орнына жүреді. Дауласушы екі жақ береке бітім тапса,
халық та риза. Кепілдік айыпталушының да, дау иесінің де қуанышына
ортақтасып бірге тоймасады. Өкінішке орай, бұл дәстүр заманымызға дейін
кетпеді.
Береке бітімнің ішара белгісі ретінде екі жақтың арасына ала жіп керу
рәсімі үкімді түйықтайтын болған. Ол рәсімді шығу төркіні сонау қадым
замандардан басталатын сыңайлы. Хан деңгейіне бас үра келгендері ала жіп
астынан откізу рэсімі олардың пиғыл-ниеттерінің ақ-қарасын ажырату
мақсатында қолданылса керек. Ол жіптің астынан өту дос елдердің өкілдеріне
міндетті болмаған, терезесі тең хандар мен ашылуы билерге де сондай
артықшылық берілген. Ала жіп астынан тізерлеп, немесе жер бауырлап оту,
немесе тік өту де жанның келушіге қатынасына байланысты болғанға үқсайды.
Дауларды шешерде ала жіптің екі үшын дауласушы екі жаққа үстатып койып,
кәрі кемпір ортасынан шарт кеседі екен. Бұл - екі жақтың да даудан
лрылдым, тазардым, ақ-қарасы анықталып, әділ шешім шығарылды, ризамын
дегенді білдіреді. Қазақша ешкімнің ала-жібін аттамадым деген мәтел сөз
осы рәсімнен келіп шыққан.
Кішігірім істер бойынша олардың ақ-қарасын тексермекке би ант ішкізу
рәсімін қолдануы мүмкін. Мұндай жағдайда даугер де өз сөздерінің дұрыстығын
растауға ант ішеді. Қазақ арасында жалған іске ант бергендерді көк соғады,
ант үрады деген түсінік мықтап қалыптасқандықтан бұл рәсімге кім болса да
ойлана-ойлана баратын болған. Оның үстіне ондай адам ант ішу арқылы,
жауапкершілікті тек өз мойнына ғана емес, бүкіл ағайын-туыс, әулешіне
артады. Күйсе оларды бірге күйдіреді. Арам іске ант ішсе деген заң күші
бар мәтел содан қалған. Ант ішудің жан беру рәсімінен айырмашылығы мында:
егер де ант ішуге іске қатысты адамдардың барлығы дерлік қүқылы болса, жан
беруші бейтарап кісілер тағайындалады, онда да оған қойылатын талаптарға
сай келсе.
Қазақ билерінің тағы бір түғырлық үстынының міндетін атқаратын нәрсе-
заң ережелері. Қазақтың құқықтық санасы алғашқыда әдет-ғүрыптар мен
рәсімдер аясында қалыптаса бастаса, уақыт өте көне, құқықтың негізге
сүйенген заңдық жүйелерге сай дамыды. Алайда, Жеті жарғының торкіні де
сонау қарым замандардан бастау алатындығы рас. Ғүндар, түркілер, монғолдар,
қазактар пайдаланған заңдық күші бар ережелердің төркіндестігі еш күдік
туғызбайды. Ал, Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Жеті
сарғының арасындағы сабақтастық туралы айтудың өзі артық.
Билер соты - қазақтың жарғы құқығының белгісі. Қазақстан тарихындағы
-құқыктық тәртіптің Алтын ғасырында қоғамның басты маңызды қүрылымын
арнайы дайындығы бар дала құқығын жақсы меңгерген және мінсіз жеке енегелік
қасиеттері бар билер бастаған сот қүрады. Олар ғана ақсақалдар алдында және
халықтың алдында сынақтан өтуі тиіс еді және өтті де.
Билер соты көшпелі қазақ қоғамының да және әділ сотының да белгісі
болды. Би - халықтың тірі шежіресі, заңгері, әрі заң шығарушусы - бұл
анықтама Қазақстандағы (Ақмола қаласындағы) Отарлау экімшілігінде қызмет
өткен ерекше тапсырмалар жөніндегі Ресей чиновнигі И. Козловтың 1882 жылы
қазактардың эдептік-құқықтық нормалары мен құқықтық қүрылымдардың арнайы
зерттеу негізінде жарияланған еңбегінен алынды.
Билер мен ру ақсақалдарының Хан өздігінен олім жазасын қолданбасын,
елім жазасын халық шешетін болсын деген талабы, сірә, көпшілік айтатындай
Майқы бидің (XIII ғ.) кезінде емес, Қасым ханның кезінде қалыптасып
енгізілген. Қалай десең де мұндай қағида Қасым ханның билік қүрған кезінде
-нақты күшіне енген. Қазақ хандығының тағдырындағы тағы бір маңызды
жағдайлардың бірі жергілікті рулар арасында да, жалпы саяси істерде де сот
тетіндегі билер рөлінің күшеуі болды. Олар әкімшілік басқару жүйесінен
соттық функңияны атқарушылар ретінде бөлініп шыққандықтан, әділдікке
үйренгендіктен олар көшпелі үжымдар ішінде үлкен беделге ие болды. Бастапқы
да Түра биде туған жоқ, туғанды биде шындық жоқ деген кағиданың екінші
бөлігі кейін туғанды биде иман жоқ деп өзгертілген болатын.
Билердің және билер сотының қоғамдағы және көшпелі қауымдығы рөлін
арттыру. Қасым хан саясатының негізгі бір бөлігі болды және мемлекет пен
құкықтық тэртіпті нығайту шаралары болып табылады. Рас осы Қасым ханның
кезінде Қара қылды қақ жару, Әділ қазы - алтын таразы деген қағидалар
да қалыптасқан. Аңыз бойынша Қасым ханның өзі Ел билігін екі ауыз сөзбен
шешкен екен. Бұл үлгі болып бекітілген. Билерде Ердің қүнын екі ауыз
сөзбен шешкен. Билерге, билер сотына деген халықтың оң болмысы Би болсын,
би түсетін үй болсын деген қағида да сақталған.
Көне нысандағы қазақ билерінің рөлі мен орны қысқа да нүсқа
ережелерден көрініс тапты: Биі жақсының елі жақсы, Батыр елін жауға
бермейді, би елін дауға бермейді.
Қазақтардың халық ауыз шығармашылығын зерттеушілердің барлығы
казақтардың үлы даласына би және шешен үғымдары бір мағыналы, синонимдер
емес [6]. Коп жағдайда шешнді би деп таныған, ал егер шешен ақылды болса ол
биге айналған. Қазақтардағы соттық шешендік өнер тек создік байлық ғана
емес, дэлелдемелік және мазмүндық күшке де ие болды, ол мынандай нақыл
сөзден көрініс тапты: Сөз тапқанға қолқа жоқ. XVIII ғасырдағы атақты
билердің бірі Қазыбек би туралы Ағын судай эйілі шешен деген қанатты сөз
бекітілген. Атақты зерттеушілердің бірі Б. Адамбаевтың пікірінше, шешен
би түсінігінде қазақтардың сөздік қорынан Жиренше шешеннің (ХV-ХVІ ғ.)
заманынан бері бөлініп айтылып келеді. Ол: Би мен шешен деген атаулар,
тіпті революцияға дейін қатар қолданылып, кейде бірін бірі ауыстырып
келгені кездейсоқ емес, - дейді.
Қазақ құқығындағы шешендік сөз қисынын таба білу дәлелдеу және
сендірудің қүралы болды. Орта ғасырлардағы қазақтарда сөз қүдіреті, тіпті
жаңа заманға дейін аса жоғары бағаланды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ..
Сот төрелігінің түсінігі, мазмұны және Қазақстан Республикасының сот
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
..
Аралық соттың мәні және қазақ әдет-ғұрып құқығындағы билер 12
соты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АРАЛЫҚ СОТТАРДЫҢ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
... ..
Аралық соттар институтының даму 21
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
Аралық сот шаруашылық дауларды қарау құралы ретінде ... ... ... .
АРАЛЫҚ СОТТА ІСТІ ҚАРАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ АРАЛЫҚ СОТТЫҢ
ШЕШІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
... ... ... ..
Аралық сотта істі қараудың жалпы түсінігі және ерекшеліктері ... ... 37
Аралық соттың шешімі және оны орындаудың процессуалдық
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Аралық соттың, халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін 61
мәжбүрлі түрде орындаудың кейбір мәселелері ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 69
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Аралық соттар: түсінігі,
азаматтық юрисдикция жүйесіндегі орны, маңызы, мүмкінділігі,
артықшылықтары деген тақырыпқа жазылған. Аталған диплом жұмысы сот
төрелігінің түсінігін, Қазақстан Республикасының сот жүйесін, аралық соттар
институтының түсінігін және оның даму тарихын, аралық сотта істі қарау
ерекшеліктерін, аралық сотта шешім шығару және оны орындау тәртібін, аралық
соттың және халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін мәжбүрлі түрде
орындаудың кейбір мәселелерін ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбыныц өзектілігі. Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік,
саяси даму сатылары заңның дамуына да елеулі ықпал ететіні анық. Әлемдік
заң тәжірибесінің өткен ғасыр өткелі экономикалық дауларды шешудің бір
механизмі ретінде аралық сот талқылауын белсенді қолдану тәжірибесімен
тарих бетінде із қалдырары сөзсіз. Бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың
маңызды құралдарының бірі ретінде оларды тараптармен сайланатын аралық
арбитраждық соттар арқылы қорғау ерекше орынға ие. Ол тек қана қарапайым
мемлекеттік емес сот құрылымы болып қана қоймай, сонымен бірге, ең алдымен,
мемлекеттік сот өндірісі жүйесінің маңызды баламасы бола білді. Казіргі
таңда аралық сот талқылау институты шапшаңдықпен дамып келеді. Бұл
халықаралық сауданың дамуы, өндіріс, ғылым және техника салаларындағы
ынтымақтастықтың кеңеюімен, сондай-ақ дамыған және дамушы елдерде шетелдік
инвестициялардың кең қанат жаюымен байланысты болып отыр. Бұзылған
азаматтық құқықтарды аралық соттар арқылы қорғау бүкіл әлемде кеңінен
қолданылады. Тіпті, мұндай қорғаудың нысаны туралы Казақстан Республикасы
қосылған халықаралық конвенциялар да өмірге келген.
Баршаға белгілі болғандай, аралық соттардың қызмет етуі өркениетті
елдерде шетелдік инвесторлар үшін жалпымен бірдей мойындалған кепілдік
болып табылады. Сондықтан да елімізде аралық сот талқылауы институтының
Казақстанның тәуелсіздік алуымен, сондай-ақ нарықтық экономикаға бет бұрып,
шетелдік инвестиңияларды белсенді түрде тартуға бағыт алуымен қатар пайда
болғаны кездейсоқ жайт емес. Аралық соттарды Қазақстанның заңдық
тәжірибесіне енгізу үрдісінің өзі жеткілікті түрде еш ауыртпалықсыз өтті
деуге болады, себебі аралық соттардың табиғаты ежелгі қазақ әдет-ғұрып
құқығының, тәуелсіз билер сотының бір туындысы іспеттес. Қазіргі таңда,
егеменді Қазақстанда 1993 жылдан бастап аралық соттар өзін дауларды шешуде
сенімділігімен, бейтараптылығымен және тиімділігімен көрсете білді деп
сенімді айтуга болады.
Қазіргі таңда Қазақстанда 15 астам аралық соттар жұмыс істейді, олардың
ішінде Қазақстан Республикасының Халықаралық Арбитраждық (аралық) Соты- ары
қарай - ҚР ХАС) да бар. ҚР ХАС тұрақты жұмыс істейтін, мемлекеттік емес
орган, және де бұл оған деген сұраныстың белсенді екенін және сот
тәжірибесінде оң нәтижелілігін түсіндіреді.
ҚР ХАС отандық, халықаралық құқық, сондай-ақ кез-келген мемлекеттің
құқығының нормасы бойынша дауларды қарастырады. Аралық сот талқылауын
әкімшілік жүргізу және ұйымдастыру Сот Регламентіне сәйкес жүзеге
асырылады.
Әлемдік тәжірибеде экономикалық немесе мүліктік сипаттағы дауларды
шешудің арбитраждық (аралық) талқылау, ал халықаралық қатынастарда - түпкі
мәні бойынша халықаралық коммерциялық қатынастарда арбитраждық (аралық) сот
болып табылатын халықаралық коммерциялық арбитраж сынды институты
қалыптасқан және қолданылып келеді. Қазіргі кезде аралық соттармен дауларды
қарау бойынша сот тәжірибесіне талдау арбитраждық талқылаудың қажеттілігін
арттыратын бірқатар оң факторларды атап көрсетуге мүмкіндік береді.
Солардың кейбіреулерін атап өтелік.
Аралық соттардың қүрылымы - ол тараптардың үстінен емес, тараптардың өз
еркінен туындайтын болғандықтан олардың мүдделеріне қызмет етеді. Тараптар
өз кезегінде сот шешімін сөзсіз және өз еркімен орындауға міндеттенеді.
Аралық соттардың құрамына, әдетте, тек заңгер мамандар ғана емес,
сондай-ақ экономика және қаржы, салық салу, өндірістік және ауылшаруашылығы
өндірісіндегі мамандар да кіре алады. Мұндай құрамдағы сот әртүрлі күрделі
мүліктік дауларды шешуге мүмкіндігі бар.
Сондай-ақ тараптар үшін мемлекеттік бажды төлеу мәселесі де маңызды
болып келеді. Аралық сот жүйесінде арбитраждық алым мөлшері мемлекеттік
бажға қарағанда төмендеу болып келеді. Осы және езге де аталаған факторлар
Қазақстанда аралық сот өндірісінің даму бағыттарын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған негіздер таңдап алынған дипломдық
жұмыстың өзектілігін білдіреді.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы Конституциясы мен азаматтық іс
жүргізу кодексіндегі аралық сот мәселесіне тарихи, теориялық және
салыстырмалы талдау жүргізу, аралық сот өндірісінің қағидаларының шетел
заңнамаларында жүзеге асырылу тәжірибесін зерттеу болып табылады. Бұл
мақсат азаматтық іс жүргізу заңнамасын және оның қолдану практикасын
жетілдіру үшін осы тақырып колеміндегі теориялық мәселелерді толығымен
зерттей отырып, барынша ұтымды және дұрыс бағыттағы шешім ұсыну, оларды
тәжірибеге енгізу мүмкіндіктерін қарастырумен ұштасады. Жұмыстың мақсаты
азаматтық іс жүргізудегі аралық сот өндірісінің мақсатына (субъектілердің
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау) жетуге үлес қосуды, яғни аралық сот
талқылауының басты қолдану қағидаларын дұрыс анықтауды да көздейді.
Дипломдық зерттеудің міндеттерін алға қойылған мақсаттар айқындайды
және олардың қатары төмендегідей түрде анықталады:
- арбитраждық (аралық сот) сот талқылауы институтының негізгі үрдістері мен
заңдылықтарын ашып, оның тарихи кезеңдерін анықтау;
- аралық сот дамуының Қазақстандағы негізгі тенденцияларын анықтау;
- Қазақстан Республикасында аралық соттардың шешімін мойындау, орындау және
шағым келтірудің теориялық және тәжірибелік мәселелерін анықтау;
- аралық сот қызметін құқықтық реттеудің келелі мәселелерін анықтау және
оларды шешу жолдарын анықтау;
- аралық сот талқылауы кезінде басшылыққа алынатын негізгі қағидаларының
мазмұнын ашып көрсету.
Зерттеудің объектісі болып азаматтық іс жүргізу құқығының Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі институтының нормалары - аралық сот
талқылауының мәселелерін реттейтін құқықтық қатынастарды қамтиды.
Зерттеудің пәнін Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу Кодексінің
аралық соттар қызметін реттеуге арналған 25 бабы және 39-1 тарауының,
сондай-ақ Аралық соттар туралы заңның тиісті ережелері және осы заң
нормаларының мазмұны мен оларды қолданудың тиімділігі, сонымен қатар осы
тақырып көлеміндегі азаматтық іс жүргізу заңдардың негізінде құқық қорғау
қызметін жетілдірудің амалдары мен азаматтық іс жүргізу заңнамасын колдану
тәжірибесі құрайды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы жұмыс мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдер мен ұсыныстарды тәжірибеде қолданудың
мүмкіндіктерін қорсетеді. Алынған қорытындылар мен үсыныстарды:
- заң шығару қызметінде - Қазақстан Республикасының қылмыстық заңын
жетілдіру жұмыстарында колдануға, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
жетекші түсініктерін дайындауда;
- ғылыми жұмыстарда - аралық сот талқылауы мәселелері туралы азаматтық іс
жүргізу заңдарының құқықтық негіздерін дұрыс қалыптастыру үшін ғылыми
тұжырымдаманы даярлауда;
- оқу процесінде - азаматтық іс жүргізу құқығы пәні бойынша және кейбір
арнайы курстар бойынша оқу істерін жүргізуде, сонымен қатар, оқулық және
әдістемелік кұралдарды дайындауда пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың қүрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отырған
мәселелердің мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықталады және
ол кіріспеден, 3 бөлімнен, 7 бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен құралады және 70 бетті құрайды.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1. Сот төрелігінің түсінігі, мазмұны және Қазақстан Республикасының сот
жүйесі
Қай заманда да билік тізгінін ұстап, дуалы сөз айтып, ақиқатты пір
тұтқан, сын сағатта да шындықтың бетіне шіркеу түсірмеген озық ойлы парасат
иелері болған. Жауапкершіліктің ауыр жүгін арқалаган ол дәуірде билер
болса, біздің заманымызда соттар яғни судьялар екенін мойындауымыз керек.
Азаматтық қоғамның дамуына сот жүйесінің тигізер әсері де, мәні де
жоғары. Өйткені, мықты, жан-жақты толық қамтылған сот жүйесі өз еліне тек
қажетті тірек болатыны анық. Қазақ халқы адамзат қоғамына өз дүниетанымы
мен ұлттық ерекшеліктері, салт-дәстүрлерінің даралығымен енгендігі тарихтан
белгілі. Ескі дәуірлерден бері ділмар шешендер, билер дауларды әділ шешіп,
заңсыздықтың орын алмауын қадағалаған.
Қазіргі кезде азаматтық-құқықтық дауларды аралық және арбитраждық
соттарда қарау дүниежүзі бойынша практикада кең қанат жайған. Бүгінгі таңда
аралық соттың қазақ даласында тарихи тұрғыдан нақты өз бағасын тауып,
құлашын жаза алмай, ұлттық, заңгерлік, тарихи-теориялық қалыпқа түсе алмай
жатқан тұстары бар. Дауға байланысты азаматтар құқықтарының бұзылуын қорғау
органдарының ішінде дүниежүзінде кең тарағаны аралық сот (арбитраждық сот,
арбитраж). Қазақ тарихында қай заманда да болсын билік айтып, ақиқатты пір
тұтқан, істің бетін ашып, шындыққа ара түсе білген, озық ойлы парасат
иелері болған. Жауапкершіліктің ауыр жүгін арқалаған байырғы дәуірде
қазақтың бетке ұстарлары билер болса, біздің заманымызда соның бірі –
аралық соттар.
Тарихи кезеңдерде дауды шешуші билер болса, оның жалғасы ретінде
қазіргі кезде аралық сот қызметін айтуға болады. Аралық сот нарықтық
экономикада кәсіпкерлер қызметінің дамуына ықпалды болғандықтан қазіргі
кезде мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуде. Қазақстан Республикасының 2010
жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 28 тамыздағы №858
Жарлығында аралық соттың дамуына назар аударылды. Онда: Аралық және
төрелік соттар жүйелі түрде дамитын болады, – делінген.
Аралық сотқа қазіргі кезде ерекше көңіл бөлініп келе жатқанын байқауға
болады. Олай дейтініміз, мемлекетімізде соттардың, билер беделінің күрт
артқанын байқаймыз. Арбитраждық соттың дауды мемлекеттің ішінде және
халықаралық деңгейде шешуге құқығы бар. Азамататтық-құқықтық келісімшартқа
байланысты тараптардың келісімі бойынша жеке және заңды тұлғалар арасындағы
даулар аралық сотта қаралады. Аралық сот туралы заң қабылданғаннан бастап
қазіргі кезде кәсіпкерлер арасындағы келісімшартқа байланысты туындаған
дауларды баламалы түрде шешуге қызығушылық арта түскен. Аралық сотқа жеке
және заңды тұлғалар арасындағы дауларын шешуге жүгінушілер саны жылдан-
жылға көбеюде. Бірақ, бүгінгі күнгі аралық сот туралы заңға нарықтық
қатынастарға, заман талабына сай өзгерістер мен толықтырулар енгізу
қажеттілігі туындап отыр.
Кәсіпкерлерге кез келген кәсіпкерлік салада тауарларды сату, сатып алу,
тасымалдау әрекеттеріне қатысты келісімшарттардың туындайтын дауларды қысқа
мерзімде, қаражатты аз жұмсау арқылы шешуде аралық соттың маңызы өте зор.
Аралық сотты дамытудың басты мақсаты Қазақстан Республикасының экономикасын
дамытудың бірден-бір жолы деп түсіну қажет. Соттардың жүктемесін азайту
үшін де дауларды қарайтын арнайы аралық соттар ашылса деп санаймын. Сонымен
қатар, соттардың шығарған шешімдерін мәжбүрлеп орындату кезінде атқару
өндірісінің парағын сот орындаушыларына жіберу мәселесі болашақта бір
жүйеге келтірілсе, соттың мәртебесі заман талабына сай дами түсер еді.
Сонда ғана Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуына және адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін нақты,
іс жүзінде қорғай алатын күшті де беделді аралық сот билігінің қызметін
елеулі деңгейде көтеруге, даңқын арттыруға үлес қосады және болашақ ұрпақ
үшін пайдалы әсерін тигізетін болады.
Қазақ халқы үшін билік айту ерге де сын болғаны белгілі. Қара қылды қақ
жарган төрелік айту ақылы асқан, тумысынан дарынды, әрі көсем, әрі шешен,
оресі биік, қиянатқа жаны қас, сөзі мірдің огындай ақалмас адамдардың гана
пешенесіне бүйырган. Би кесімі дау тугызбаган. Алакөз елді кетістірмеген,
бітістірген. Қазақ арасында кең тараган жер дауы, жесір дауы, барымта дауы,
тагы басқа жанжалдарга тоқтам салып, жүгінуге келген бітіспес
карсылықтардың аузына қүм қүйып, мойындату үшін қаншама ақыл-айла,
мәмілегерлік дарын керек десеңізші. Екі жақтың да бабын тауып, ат қүйрыгын
кесіскелі түрган бейдауа шақта шақта тос қагыстырып татуластыруды
кемеңгерлік демей, не дейсіз. Осы үшін де қалың көпшілік әділ билерді
ерекше кастер түтқан. Олардың шешімі мен кесімін, ақ дегенін алғыс, қара
дегенін каргыс таңбасындай қабылдаган [1].
Елді елеңдетіп, үйқысын қашырган, түйінін тарқату қиынга согатын
шиеленіскен дау-шарларды үтырлы сөзімен, бет қаратпас сесімен дүйім жүртты
аузына қаратқан, үлагаты асқан төбе құзырына тапсырган. "Тура биде туган
жоқ, туөанды биде иман жоқ" деген накылды айтқан халқымыз ар алдында да,
дар алдында да әділдіктің салтанат құруын аңсаган.
Өткен гасырларда қазақ елінің билер соты іс қарауды үш сатыда
жүргізгенін білеміз. Олар ауылдық билер соты, болыстық билер соты және
төтенше билер съезі (соты) деп бөлінген екен. Жаза тағайындаудың да озіндік
амал тәсілдерін қолданган. Айыпкердің қылмыстық ісінің ауыр-жеңілдігі,
сипаты қатаң ескерілген. Жазаны қүн төлеттіру арқылы өтеу (толық қүн, жарты
күн, ширек қүн) билік, кесімнің заңдастырылған қағидасына немесе бплер
сотының кесімін (хан да, қараша да) манқүстай алмаған. өйткені, эманда
әділетті шешім шығарылған. Билердің мықтылығы да осында. Олар екінің бірі,
егіздің сыңары емес. Табиғи сүрыптаудан өткен, ел мойындап тағзым еткен
марғасқалар қиянат жасауды, қателік жіберуді кешірілмес күнэ санаған.
Халықтың имандай сеніміне ие болған билердің мәртебесі оте жоғары тұрған
[2].
Біздің өткен ғасырдағы билер сотының өнегесін тәптіштеп айтып
отырғанымыздың өзіндік себебі бар. бұл ең алдымен сабақтастықтың үзілмеуі
үшін керек. өткен тарихымызда қараша халық арыз-мүңын айтып, билерге
жүгінсе, қазіргі заманда істі болған адамдар әділсот кесіміне мұқтаж.
Қазіргі билік тармақтары бойынша сот жүйесі ерекше мән-маңызға ие. Сот
реформасының білікті жүргізілуі әділбиліктің халық көңілінен шыға
бастағанын аңғартады. Әсіресе, "Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі
туралы" конституңиялық заңның күшіне енуі, тәуелсіз және әділетті сот
билігін калыптастыру жолында батыл қадамдардың жасалуы, экономикалық және
әкімшілік соттарының құрылуы құқықтык мемлекетте сот беделінің күшейе
беретінін дэлелдей түскендей. Елбасы соттардың III съезінде халықтың
Президентке, үкіметке, экім не министрлерге емес, тек сотқа гана жүгіну
кажеттігін нақтылап айтқаиы тегін емес. Өркениет көшіне ілескен
елдердегідей бізде де солай болуға тиіс.
Уақыт үрдісіне сай сот билігі күш алып келеді. Бұл бұлтартпас ақиқат.
Адам қүқы мен бостандығының кепілі - сот жүйесі. Айыпкер кінәлі ме, кінәсіз
бе соңғы сөзі айтып, кесім шығарып нүкте қоятын, шағымданушының арызын
електен өткізіп, қайтадан турабилік жасайтын сот екенін үғынатын кез жетті.
Өкінішке қарай, откен жылы сот тәуелсіздігін ауыздықтауға тырысқан
кейбір көзқарастардың белең алғанының куөсі болдық. Мәселен,
консультативтік-кеңесші орган саналатын Жоғары сот кеңесінің алдында
Жоғарғы сот төрағасының есеп беруі, сот торағаларын аттестациядан откізуі
керек деген мәселе көтерушілер болды. Бұл сот тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін түбірінен жаңсақ козқарас екенін, тіпті Конституңияға қайшы
келетінін білікті заңгер ғалымдар, тәжірибелі сот төрағалары көз жеткізе
дәлелдеді. Шын мәнінде, соттар тек Конституцияға және заңға бағынуға тиіс.
Сот торелігіне мейлінше еркіндік бермей әділбиліктің салтанат құруы
мүмкін емес. Әкімшіл-эміршіл замандағыдай "біреудің өзі жақсы, біреудің
көзі жаксы" деп отырса әділсотта қадір-қасиет қала ма? Әділ шешімге сусаған
халық мұндай кезеңді де бастан өткерген. Коммунистік режим соттарды
колшоқпарға айналдырып жібергенін қалай үмытуга болады.
Содан да болар Елбасының сот тәуелсіздігін нығайтуға, судья мәртебесін
өсіруге айырықша көңіл бөлетіні. Бүған барлық деңгейдегі сот торағаларының
Президент Жарлығымен тағайындалатынын айтсақ та жеткілікті.
Әрине, сот жүйесінің жауапкершілігі оте жоғары. Адам тағдырына
байланысты билік айту, кесім шығару оңай емес. Күрмеуі қиын сұрақтардың
жауабын тауып, шынайы шындықтың түбіне жету үшін көл-көсір білім, кәсіби
даярлық, сарабдал зеректік, қарымды қабілет, мол тәжірибемен қатар заңнама
баптарын шемішкедей шағу керек. Бүған кім-көрінгеннің шамасы келе
бермейтіні тағы рас. Отпен ойнасаң қолың күйеді, адам тағдырымен ойнасаң ар-
ожданың күйеді. Ендеше, ақиқаттың сиқырлы кілтін тауып, үстараның жүзіндей
қылпып түрған шындық пен жалғандықтың арбасуын дэл бағамдап, таразы басының
салмақты жағын тап басып көре білу судьялардың кәсіптік парызы болса керек
[3].
Бұл үшін әлдебіреулер ойлағандай сот жүйесіндегі реформалық үрдістерге
шектеу қоймай, олардың өкілеттігін күшейтуге түскен ақылға қонымды. Ең
бастысы сот органдары ешкімге бағынышты болмауы қажет. Шынайы тәуелсіздік,
алаңсыздық, өз ісіне берілгендік пен сенімділік сот мерейін осіреді. Қысым
көрсетудің, бопсалаудың қандай түрі мен айла-шарғысы болса да қылбүрау
салынуға тиіс. біз бұл сөзді сот жүйесіне іштарқандықтан немесе бүйрегіміз
бүрғандықтан айтып отырған жоқпыз. Тура биліктің түғыры биік болғандығын
қалайтындығымыздан, пендешіліктен мейлінше жоғары түруын аңсайтындығымыздан
туындаған үстаным екенін жер жасырғымыз келмейді.
Сот реформасының елеулі нэтижелерге қол жеткізгені айдан анық. Қазір
калың көпшілік бұрынғыдай атқарушы биліктің есігін сығалап, әкімдіктің
алдын тоздырмайды. Арыз-шағымын айтып, аудандық соттарга жүгінуге, бейіл.
Бұл сөз жоқ жақсы нышан. аудандық сот жүйесіне халық сенімінің
артқандыгының белгісі.
Алдагы уақытта аудандық соттарда қылмыстық сот өндірісін алқа билердің
қатысуымен жүргізу жоніндегі конституциялық талаптың өмірге енгізілуі сот
жүйесін одан әрі ізгілендіруге қызмет етері сөзсіз. Сот қорпусына койылар
талап, әлдеқайда жоғарылап, қоғамдық бақылауды күшейтіп, жүртшылықтың сот
үкіміне наным-сенімін арттыра түсері кәміл. Сонымен катар, аудандық сот
саласына санкңия беру институтын енгізу де толгағы жеткен мәселеге айнала
бастады.
Қалай болғанда да аудандық сот қорпусы етек-жеңі бүтінделген түтас
жүйеге айналғанын мойындау керек. Ескіліктің сарқыншақтары келмеске кетті.
Сот қарамағына іліксең сотталастың деген үғым мүлде ескі көзқарас. Айыпсыз
болсаң ақталасың. Соттау үкімі мен ақтау үкімі қатар жүргізіліп жатқаны
соның дәлелі. Адам қүқы мен бостандығы баға жетпес қүндылық десек оның
қырағы күзетшісі сот жүйесі. Бұл дау туғызбайтын аксиома.
Қазақстандағы соттар мен сот төрелігіне Республика Конституңиясы сот
билігінің мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын, оның белгіленуін,
калыптасу принңиптері мен қызметін айқындайтын бөлім арналған. Демек,
Казақстан Республикасының Конституциясы сот билігінің конституциялық
негізін белгілейді. Конституциялық қағидалар Қазақстан Республикасының 2000
жылы 25 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және
судьялардың мэртебесі туралы" конституциялық заңында нактыланған.
Қазіргі заңымыз бойынша сот жүйесін шартты түрде үш буынға бөлуге
болады:
1) негізгі (аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық сот,
ауданаралық сот));
2) орта (облыстық және оларға теңестірілген соттар (Республика астанасының
қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары);
3) мамандандырылған (әскери, қаржылық, экономикалық, әкімшілік, кэмелетке
толмағандардың істері жөніндегі және басқа) соттар;
4) жоғары (Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты).
Жоғарыда көрсетілгендей заң бойынша, Қазақстан Республикасының сот
жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және Қазақстан
Республикасының Конституциясына және Конституциялық заңға сәйкес күрылатын
жергілікті соттар қүрайды. Қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше
соттар құруға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен жергілікті соттардың
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы мен өзінің атауы
бейнеленген морі болады.
Қазақстан Республикасы сот жүйесінің бірлігі:
1) Конституцияда, осы Конституциялық заңда, іс жүргізу және өзге де
заңдарда белгіленген, барлық соттар мен судьялар үшін ортақ және бірыңғай
сот төрелігі принциптерімен;
2) сот билігін барлық соттар үшін сот ісін жүргізудің заңдарда белгіленген
бірыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен;
3) Қазақстан Республикасының барлық соттарының қолданыстағы кұқықты
қолдануымен;
4) заңдарда судьялардың бірыңғай мәртебесін баянды етумен;
5) заңды күшіне енген сот актілерін Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында орындаудың міндеттілігімен;
6) барлық соттарды тек қана Республикалық бюджет есебінен каржыландырумен
қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасындағы сот қүрылысы мен судьялар мәртебесі, сондай-
ақ сот төрелігін іске асыру тәртібі Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Конституциялық заңмен және басқа да заң актілерімен
белгіленеді.
Қазақстан Республикасында сот билігі тұрақты судьялар, сондай-ақ хаңда
көзделген жағдайларда және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге
тартылғанға алқа заседательдері арқылы соттарға ғана тиесілі.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттың ерекше өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң
актілерін шығаруға тыйым салады.
Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот
билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Аудандық сот ісіне қарау тәртібімен қаралуға тиіс өтініштерді, арыздар
мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың
қарауына немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
азаматтар мен үйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, Республика Конституциясының, заңдарының өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге
қызмет етіледі.
Әркімге мемлекеттік органдардыц, үйымдардың, лауазымды және өзге де
адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген
құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе
оларды шектейтін кез келген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарынан сот арқылы
қорғалуға кепілдік беріледі.
Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай
отырып құзыретті, тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға
болмайды.
Сот билігі бірінші инстанция бойынша аудандық соттар азаматтық,
кылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысандары арқылы
жүзеге асырылады.
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция
мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін заңдарды немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауға жол берілмейді.
Сот торелігін іске асыруда сот қызметіне қандай да бір араласуға жол
берілмейді және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер
зойынша судьялар есеп бермейді.
Сот шешімдері мен судьялардың оз өкілеттіліктерін жүзеге асыру
кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың адамдары, жеке
және зінды тұлғалар орындауға міндетті. Сот шешімдері мен судьяның
талаптарын шағындамау заңмен белгіленген жауапкершілікке әкеп согады.
Соттар ғимараттарына және сот отырысы залдарына Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік туы орнатылады және Қазақстан эеспубликасының
Мемлекеттің елтаңбасының бейнесі қойылады.
Судьялар сот төрелігін судья мантиясын киіп жүзеге асырады, оның нысаны
мен сипаттамасын Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.
Казақстан озінің егемендігін жариялаумен байланысты сот органдарының
әрекеттеріне әлеуметтік - экономикалық саяси, құқықтық шеңберінде оте қатаң
әзгеріске үшыратты. Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасында жаңа өмрдегі
сот жүйесін қалыптастырудың мықты мүмкіншілігі пайда болды, яғни судьялар
толық көлемде нақты тәуелсіз және мемелекеттік биліктің әлеуметтік 5етке
түтарлық тармағы, басқа кез келген құқықтық мемлекетке байланысты.
Мемлекеттің қадамы сот органдарының қалыптасу мен реформалау ісі сот
әрекеттерінің материалдық техникалық, үйымдық проңесстерінің қалыптасуы
кабылданған заңдық актілерге байланысты өзгерді. Мұндай колемді жұмыс
түтастай тәуелсіз сот билігімен, мықты, қүнды Конституңия заңдарының
орындалуындағы міндеттерін орындауға және азаматтар мен мекемелердің заңды
мүдделері мен бостандықтарын қорғауды қалыптастыруға мүмкіндік туғызды. Сот
билігі жеке дара тәуелсіз мемлекеттік биліктердің бір тармағы ретінде
мемлекет пен қоғамның қоғамдық әрекеттерінде құқықтарды камтамасыз етеді
және құқықтық негізде үйымдастырылуын қалыптастырады.
Сот билігінің әлеуметтік тағайындалуы- азаматтардың және мекемелердің
кұқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғаудан, республикалардың,
халықаралық шарттардың нормативтік құқықтық актілер мен заңдардың Қазақстан
Республикасының Конституциясының орындалуын камтамасыз етуден құралады.
Осылармен бірге қазіргі таңда соттардың әрекеттері Астана қаласында
06.06.2001 жылы өткізілген Сот әділдігі - бұл әділеттілік тақырыбындағы
Казақстан Республикасының Соттарының үшінші сьезінде мемлекет басшысы
Назарбаевтың қатысуымен өткізілген негіздерде туындаған өзекті мәселелер
көп. Шындығында бұл ерекше мынаны сызып қорсетті.
Бірінші, мәселен сот шешімдерінң орындалмай қалуы негізгі әрі ерекше
мәселе,мемлекетте жалпыға белгілі бүрынғы тэртіп жеткіліксіз болды.
Сондықтан соттың шешімдерін орындау өкілеттілігі арнайы органдарға берілді.
Бірақ бүндай жауапкершілік судьяларға оданда кеңірек өкілеттіліктерді
жүктеді.
Екінші, мәселен судьяларды саралау біліктілігін артыру мәселесі маңды
жетіспеушілікке алып келіп соқты. Бұл мәселені шешу екі тәсілмен
жүргізілді, жан- жақты білікті қызметкерлерді алу және судьяларды қызметтен
босату, ал казір мұндай мәселерді судьялардығ өздері шешеді. Судьялардың
тэртіптік істерінің мәселелерін қарау аз емес. Бірақ, бұл мәселені шешу
судьялық кызметтті атқарып жүрген азамат тұрмысқа шыққан жағдайда
туындайды. Судьялардың ынтымақтастығының жетіспеушілігінен туындайды.
Судьяларға берілген құқық пен өкілеттілік өте үлкен. Олар Конституциялық
заңға сүйене отырып жүргізуге міндетті.
2. Аралық соттың мәні және қазақ әдет-ғұрып құқығындағы билер соты
Қазақ сахарасында сот органдарының пайда болу және қалыптасу тарихы -
казақ қоғамының жылнамасындағы ерекше беттер. Қазақстандық сот билігін
қалыптастыру мен бекітудің негізгі өлшемдерін түсініп үғыну үшін қазақ
лаласындағы қарапайым құқық тарихнамасын біліп қана қоймай, мемлекет
аумағында қолданылған құқық нормаларының, заңдар мен салт-дәстүрлердің
тарихы мен оның дамуын терең игеру қажет.
Қазақ халқының тарихындагы сот төрелігі қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасу кезеңіне терең тамыр жайған. Билерге тиесілі сот билігінің қазақ
қоғамында ерекше маңзы бар, ол басқару жүйесінде биліктің жетекші нысанына
айналды. Көшпелі үжымдарда басқару функциясы негізінен
үжымның ішінде де, рулар мен олардың қарауындағылардың да даулары мен
талаптарын талқылаудан түрды. Судьялар нормаларды, дәйектемелерді
түсіндіруде және шешімдер шығаруды талқылауда, сондай-ақ осы шешімдерді
орындауға келтіру әдістері мен нысандарын айқындауда едәуір құқықтарға ие
болды.
Би - халықтың тірі шежіресі, заңгері, әрі заң шығарушысы. Билердің
кызметі тек сот төрелігін жүргізумен ғана шектелмей, олар қоғам өмірінің
басқа ла салаларына белсене қатысты: біріктіруші, бағыт беруші және
жасампаз ретінде сөз сөйледі. Олардың салмақты пікірлерімен, тіпті, жоғары
шонжарлар- сүлтандар мен хандар да санасты. Билердің көшпенді үжымдардың
басында да түруы да аз емес. Демек, сол кездің өзінде соттар аса қүрметті
және тәуелсіз орған болған [4].
Өзінің конеліғі мен ескілігіне қарамастан, казақ халқының дағдылы
құқығы феодал тап өкілдерінің де, билердің де құқықтарын жақсы қорғаған.
Биді сөзбен жәбірлеу, сот талқылауы кезінде билерге қарсы соз айту, оларға
зақым келтіру және т.б. адат бойынша қатаң жазаланды. Дағдылы құқық сондай-
ақ билердің мүліктік жеке және отбасы мүлделерін де қызғанышпен қорғады.
Үстем идеолоғия барлық ру мүшелері мүлделерінің біртүтастығын, билер
мен қатардағы көшпенділер арасындағы айырмашылықты қорсетті. Билер туралы
елес халық қолдаушысы судья ретінде элі толығымен жоғалған жоқ. Мұның
барлығы билердің қоғамда аса берік орын алғандығына саяды. Кейбір
ерттеушілер әлденені соз қылып жатады. Олар үшін билер жай ғана ірі феодал.
Осылайша билердің ерекшелігін белгілі бір феодал тобы деп қана баға береді
де, орындалуы оз кезегінде осы топ өкілдерінің баю козі болып табылатын
:ның қоғамдық қызметтері деп козге ілмей, шек келтіреді.
Дауларды қазақ құқығыиың атақты білгірлерінің арасынан мүлделі :араптар
таңдап алған билер шешті. Қазақ халқының тарихында әділдігімен,
:апкырлығымен атағы жайылған көптеген билердің есімдері белгілі. Төле би
Әлібек үлы, Қазыбек би Келдібекүлы, Әйтеке би Байбекүлы мен осылар үздік
билер болды. Жеті жарғы дағдылы құқық нормаларының жинағы жасалды. Бұл
қазак қоғамы мен жалпы қазақ мемлекеттілігінің қүрылысын сала бастаған -
кірпішке айналды.
Кеңес билігі қүрыла бастағаннан сол қүрылыстың көшбасшысы болған каңа
сот органдары күрыла бастады. Қазақстанда оның ішінде Оңтүстік облыстарда
дағдылы құқықтарға негізделген би соттарымен қоса, XIX ғасырдың ортасынан
бастап Құран нормаларын басшылыққа алатын казылардың соттары өмір сүрді.
Бұл Қазақстанды мекен еткен халықтардың ислам дінін қабылдауымен Жетісу мен
Оңтүстік Қазастанга өтіп, жаңа құқықтық жүйе-мүсылмандық немесе шариғаттың
бекітілуімен байланысты болды. Шариғат-бұл заң нормаларының, адамгершілік
қағидаттарының және езін-озі үстау ережелерінің жиынтығы. Құқықтың негізгі
коздері Қүран мен Сүрелер-Мұхаммед пайғамбардың іс-әрекеттері мен нақыл
сөздері туралы әнгімелер-хадистерде баяндалған қасиетті эңгімелер. Бұл
соттарда ауыр істерді талкылауды жүзеге асыратын молдалар судьялар болып
табылды. 1917 жылғы 19-22 сәуірлерде Орал облыстық съезі істерді Қүран
негізінде шешетін, яғни Шариғат нормаларын басшылыққа алатын қазылар сотын
құру туралы шешім кабылданды.
1917-жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында алашордашылардың Букіл
Қырғыздық съезі Алаш партиясын құру туралы қаулы қабылдады. Осы съездің сот
ісін жүргізу бойынша шешімінде былай делінген:
- қазіргі халық соттары өздерінің жағдайларын сақтап қалады және оүрынғы
негіздерде жұмыс істейді;
- қазақтардың діни мәселелерін орынборлық дін мекемесі шешеді. Дін
мекемесінің жанынан қазақ бөлімі ашылып, қазақтардың істерін татар судьялар
мен мүфтилер бірігіп шешеді. Әр облыстан бір-бірден дін судьясы таңдап
алынады
Осы съезде бес судья-қазыларға жоғары ақшалай жалақы белгіленді.
Алаш партиясының 1917 жылдың 20-25 тамызында Ақтөбе қаласында өткен
екінші торғай облыстық съезінің шешімімен былайша қаулы етілді: Далада
бүрынғы халық соты жұмыс істеуі тиіс. Алашордашылардың осы ұстанымын сол
кездің басқа да ойшылдары, сондай-ақ кеңес билігінің алғашқы кылдарында осы
идеяны белсенді қорғаған әрі насихаттаған судьялар қолдады. Өз
үсыныстарының әділдігін дэлелдеу үшін мақала авторлары Германия мен
Англияның сот тәжірибесіне сүйенді. Олардың пікірінше, Англияда сот ісін
көргізу әділ, өйткені оның үзақ уақыт қолданылып келген заң ережелері
халықтың салт-дәстүріне айналған сияқты. Ал, дәстүрге айналғандар сот
тәжірибесінде де тұрақты негізге ие болады.
Кеңес кезінде Коммунистік партия мен үкімет Қазақстанның кеңестік сот
органдарына адат пен шариғат нысандарын қолдануға тыйым салған жоқ. Үкімет
бұл орайда нақты тарихи жағдайды көпшілік халықтың мәдениетінің деңгеиі мен
танымын, Қазақстан халықтарының тұрмыстық ерекшелігін ескерді.
Соттарда адат пен шариғаттың кейбір нормаларын қолдану Кеңес үкіметті
осы құқық нормаларына қарсы күрес жүргізген жоқ дегенді білдірмейді. Ұлттық
ерекшеліктерді ескеру Қазан төңкерісіне дейін үстемдік қүрған шариғат пен
адат нормаларында бекітілген патриархтық-феодалдық қатынастарда казақтардың
түрмыстық ерекшеліктерін қорғауға соттың бейімделгенін білдірмейді.
Кеңестік халық соттары істерді карау кезінде адат пен шариғаттың нормаларын
жиі қолданған жоқ, оларды тек біреуді ренжіту немесе аса көп емес
материалдық шығын келтірген жағдайларда ғана қолданды.
Билер мен қазы соттары революңиялық комитеттер мн жергілікті
кеңестердің құзырында болған. Қазы не би соттың шешімімен келіспеген кез
келген тараптар жергілікті халық сотына жүгіне алатн болды.
Қарастырылып отырған кезеңде көшпелі қазақ ауылында кеңестік соттармен
қатар аралық соттар түрлері бойынша сот төрелігі функңиясын жүзеге асыратын
Ақсақалдар соты мағынасы жағынан билер мен қазылар сотынан ешбір
айырмашылығы болған жоқ.
Билер, қазылар және ақсақалдар соттары Кеңес үкіметінің қатаң
тыйымдарына қарамастан Қазақстан аумағында 30 жылдарға дейін өмір сүрді
[5].
Билер, қазылар және ақсақалдар соттарының сот істерін қарау
оактілеріне қарсы күрес мәселелері (Қазақ АКСР ӘХК-де Қазақ АКСР Әділет
халдық комиссариатында) бірнеше рет талқыланды. Нәтижесінде, 1920 жылдың
басында республиканың Әділет халық комиссариаты Аралық соттарды тарату
туралы өкім шығарды, онда қазақ ауылындағы ақсақалдар соты туралы сөз
болды. Партиялық, кеңестік органдардың пәрменді қадамдарына қарамастан
қазылар, билер және ақсақалдар соты республиканың көптеген аймақтарында өз
істерін жалғастыра берді. Мәселен, Сырдария облысында мұндай соттардың 1922
жылы 7-сі, 1923 жылы-14-і, 1924 жылы 2-еуі және 1925 жылы-1-еуі тіркелген.
Қазақ қоғамындағы Сот билігі туралы мәселені зерделей келе ол биліктің
Билердің қатынасуымен болғандығы тайға таңба басқандай, тарихтан сыр
шертеді. Қазақстанның Сот жүйесі дала демократиясынан тамыр тартады.
Халқымызда Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ деген қағида бар.
Мүның мағынасы билік айтушы ешкімді де алаламайтын адал, қара қылды қақ
жарған әділ болуы керек деген мағынаға саяды.
Алғашқы кезде Сот билігін жүзеге асыруда билердің орны ерекше. Коғамды
басқару саласының бір белгісі іспетті Сот билігі дүниеге келді. Билер Соты
деген үгым қалай қалыптасқан деген сұрақ туындайды. Билер шешімінің
күндылығы сонда - ол дауларды екі жақтың да мүдделерінен шыға білген. Билер
шешімінің құндылығы қандай ережелерге сүйенген деген заңды сұрақ туады.
Біріншіден - шешімнің құндылығы осы билікті шығарған адамның жеке
ғасының жоғарғы қасиеттілігінде, ақылдылығы, шешенділігі, өткірлігі,
батырлығы жатыр деп үғу қажет [6].
Екіншіден - би адамның қара қылды қақ жарған әділділігінде басты құпия
жатқаны сөзсіз.
Үшіншіден - би тәжірибесі мол, сол дәуірдегі қоғамдық қатынастарды
терең түсінетін, өзіне дейін өткен атақты билерден үйренген, осы ережелерді
кейінгі дауларды шешетін кезде орынды қолдана білген адам.
Төртіншіден - адамның бойында туа біткен ерекше табиғи дарын болуы
қажет.
Бесіншіден - жазба әдебиеті болмаса да халқымызға тән үлы қасиеттердің
бірі ауыз әдебиетінің озық үлгілері ретінде, билер шешімі өзінің
өткіршілігімен тілай жүртты таң қалдырады, араға талай ғасыр салып бүгінгі
күнге келіп отыр.
Өз заманында 38 жыл хандық қүрған әз Тәуке исі қазақ зиялыларына
белгілі. Ит басына іркіт төгілген заманда елдің іргесі берік,
ынтымақтылығы күшті болған дэуірді неге аңсамасын ақсақалдар, неге
күрсінбесін кезінде көзден бұл-бұл үшқан Тэукенің тэртіп орнатқан, атышулы
Жеті жарғыны бекітіп демократия игілігіне жаратқан кезеңі халық
зердесінде элі күнге дейін сақталғаны бекерден бекер емес. Бұл кезең
тоқшылық, бейбіт сипатымен ғана ерекшелінбейді. Оның басты сипаты - далалық
демократияның барынша лтанат қүрғандығында, шешендік өнердің барынша шырқау
биігіне :ныккандығында. Демократия дегеніміздің өзі заңды, жарғыны,
тәртіпті, сыйлау, оларға мойынұсыну болса, әрі жалпы халықтық мәселелерді
жариялылық түрғысынан көпшіліктің талқысы мен қалауының негізінде шешіп
тыру болса, онда Әз Тәукенің түсында далалық демократия өз келпіне келіп,
еркін ойлылықты, жариялылықтық кепілі боларлықтай дәрежеге жеткен деп
білеміз. Сондықтан да Әйтеке, Толе, Қазыбек сынды атақты билердің тарих
сахнасына шығуы тарихи қажеттілік, ешқандай да кездейсоқтық емес.
Әз Тәуке мемлекеттіліктің эр түшпағын өзіне тартқылап қырық пышақ
болған сүлтандарға емес, қара жерге халық ие, қара халыққа хан ие деген
кағиданы мықты үстанып, қазақтың атышулы билері мен атақты батырларына арка
сүйеді. Осы кезеңде Хан кеңесі, Билер кеңесі, Халық кеңесі ресми
институт ретінде аса маңызда мемлекеттік мәселелерді талқылап шешуге
-араласты. Олардың қимыл Әрекетінен далалық демократияның өміршең
қағидалары айшықты көрініс тапты. Күлтөбеде күнде кеңес дэстүрі сол
заманда қалыптасқан. Сол күлтөбенің жанындағы Ордабасы тауында бүгінде үш
биге арналған асқақ мемориал орнатылған.
Қазақ билерінің құзырлық болмысы жария халық сотында жасайтын билігі
арқылы айқын көрінеді. Билер соты, негізінен алғанда, үш сатыдан түрады:
Төменгі сатысы - жеке бидің немесе ауыл ақсақалының билік қолуы. Екінші
сатысы - жүгініс. Бұл билікке 1-2 би, екіден сегізге дейін ақсақалдар
қатысуы мүмкін. Үшінші, яки ең жоғарғы сатысы - билер кеңесі. Оның құрамы
6-дан 24- биге дейін болады. Билер кеңесі руаралық, тайпаралық, тіпті
үлысаралық үлкен, шиеленісіп кеткен дауларды шешуге байланысты шақарылып
отырған. Даудың сонлшағына береке бітім табуына қарай хандық (кесілген
құнның жиырмадан бір болігі) және билік (кесілген құнның оннан бір бөлігі)
жауапкер жақтан алынып отырған.
Қазақ билері үлкен дауларда айтысқа өз руының, немесе тайпасының атынан
түсіп, жақтаушы (адвокат) немесе айыптаушы (прокурор) міндетін аткара
береді. Тергеу жұмыстары алдын-ала да, айтыс үстінде де жүргізіле береді,
демек, қазақ биі тергеуші міндетін де атқарады екен. Билер айтысында төбе
би сайланады [7]. Соңғы кесім, ақтық шешім сол төбе бидің назарында болады.
Билер соты шын мәнісінде ашық сот, жария халық соты.
Билер үкімінің сыншысы да мақұлдаушысы да, бекітушісі де - халық.
Орындаушы да сол халық. Халық келісімі (конвенция) билер шешімінің
орындалуына кепілдік орнына жүреді. Дауласушы екі жақ береке бітім тапса,
халық та риза. Кепілдік айыпталушының да, дау иесінің де қуанышына
ортақтасып бірге тоймасады. Өкінішке орай, бұл дәстүр заманымызға дейін
кетпеді.
Береке бітімнің ішара белгісі ретінде екі жақтың арасына ала жіп керу
рәсімі үкімді түйықтайтын болған. Ол рәсімді шығу төркіні сонау қадым
замандардан басталатын сыңайлы. Хан деңгейіне бас үра келгендері ала жіп
астынан откізу рэсімі олардың пиғыл-ниеттерінің ақ-қарасын ажырату
мақсатында қолданылса керек. Ол жіптің астынан өту дос елдердің өкілдеріне
міндетті болмаған, терезесі тең хандар мен ашылуы билерге де сондай
артықшылық берілген. Ала жіп астынан тізерлеп, немесе жер бауырлап оту,
немесе тік өту де жанның келушіге қатынасына байланысты болғанға үқсайды.
Дауларды шешерде ала жіптің екі үшын дауласушы екі жаққа үстатып койып,
кәрі кемпір ортасынан шарт кеседі екен. Бұл - екі жақтың да даудан
лрылдым, тазардым, ақ-қарасы анықталып, әділ шешім шығарылды, ризамын
дегенді білдіреді. Қазақша ешкімнің ала-жібін аттамадым деген мәтел сөз
осы рәсімнен келіп шыққан.
Кішігірім істер бойынша олардың ақ-қарасын тексермекке би ант ішкізу
рәсімін қолдануы мүмкін. Мұндай жағдайда даугер де өз сөздерінің дұрыстығын
растауға ант ішеді. Қазақ арасында жалған іске ант бергендерді көк соғады,
ант үрады деген түсінік мықтап қалыптасқандықтан бұл рәсімге кім болса да
ойлана-ойлана баратын болған. Оның үстіне ондай адам ант ішу арқылы,
жауапкершілікті тек өз мойнына ғана емес, бүкіл ағайын-туыс, әулешіне
артады. Күйсе оларды бірге күйдіреді. Арам іске ант ішсе деген заң күші
бар мәтел содан қалған. Ант ішудің жан беру рәсімінен айырмашылығы мында:
егер де ант ішуге іске қатысты адамдардың барлығы дерлік қүқылы болса, жан
беруші бейтарап кісілер тағайындалады, онда да оған қойылатын талаптарға
сай келсе.
Қазақ билерінің тағы бір түғырлық үстынының міндетін атқаратын нәрсе-
заң ережелері. Қазақтың құқықтық санасы алғашқыда әдет-ғүрыптар мен
рәсімдер аясында қалыптаса бастаса, уақыт өте көне, құқықтың негізге
сүйенген заңдық жүйелерге сай дамыды. Алайда, Жеті жарғының торкіні де
сонау қарым замандардан бастау алатындығы рас. Ғүндар, түркілер, монғолдар,
қазактар пайдаланған заңдық күші бар ережелердің төркіндестігі еш күдік
туғызбайды. Ал, Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Жеті
сарғының арасындағы сабақтастық туралы айтудың өзі артық.
Билер соты - қазақтың жарғы құқығының белгісі. Қазақстан тарихындағы
-құқыктық тәртіптің Алтын ғасырында қоғамның басты маңызды қүрылымын
арнайы дайындығы бар дала құқығын жақсы меңгерген және мінсіз жеке енегелік
қасиеттері бар билер бастаған сот қүрады. Олар ғана ақсақалдар алдында және
халықтың алдында сынақтан өтуі тиіс еді және өтті де.
Билер соты көшпелі қазақ қоғамының да және әділ сотының да белгісі
болды. Би - халықтың тірі шежіресі, заңгері, әрі заң шығарушусы - бұл
анықтама Қазақстандағы (Ақмола қаласындағы) Отарлау экімшілігінде қызмет
өткен ерекше тапсырмалар жөніндегі Ресей чиновнигі И. Козловтың 1882 жылы
қазактардың эдептік-құқықтық нормалары мен құқықтық қүрылымдардың арнайы
зерттеу негізінде жарияланған еңбегінен алынды.
Билер мен ру ақсақалдарының Хан өздігінен олім жазасын қолданбасын,
елім жазасын халық шешетін болсын деген талабы, сірә, көпшілік айтатындай
Майқы бидің (XIII ғ.) кезінде емес, Қасым ханның кезінде қалыптасып
енгізілген. Қалай десең де мұндай қағида Қасым ханның билік қүрған кезінде
-нақты күшіне енген. Қазақ хандығының тағдырындағы тағы бір маңызды
жағдайлардың бірі жергілікті рулар арасында да, жалпы саяси істерде де сот
тетіндегі билер рөлінің күшеуі болды. Олар әкімшілік басқару жүйесінен
соттық функңияны атқарушылар ретінде бөлініп шыққандықтан, әділдікке
үйренгендіктен олар көшпелі үжымдар ішінде үлкен беделге ие болды. Бастапқы
да Түра биде туған жоқ, туғанды биде шындық жоқ деген кағиданың екінші
бөлігі кейін туғанды биде иман жоқ деп өзгертілген болатын.
Билердің және билер сотының қоғамдағы және көшпелі қауымдығы рөлін
арттыру. Қасым хан саясатының негізгі бір бөлігі болды және мемлекет пен
құкықтық тэртіпті нығайту шаралары болып табылады. Рас осы Қасым ханның
кезінде Қара қылды қақ жару, Әділ қазы - алтын таразы деген қағидалар
да қалыптасқан. Аңыз бойынша Қасым ханның өзі Ел билігін екі ауыз сөзбен
шешкен екен. Бұл үлгі болып бекітілген. Билерде Ердің қүнын екі ауыз
сөзбен шешкен. Билерге, билер сотына деген халықтың оң болмысы Би болсын,
би түсетін үй болсын деген қағида да сақталған.
Көне нысандағы қазақ билерінің рөлі мен орны қысқа да нүсқа
ережелерден көрініс тапты: Биі жақсының елі жақсы, Батыр елін жауға
бермейді, би елін дауға бермейді.
Қазақтардың халық ауыз шығармашылығын зерттеушілердің барлығы
казақтардың үлы даласына би және шешен үғымдары бір мағыналы, синонимдер
емес [6]. Коп жағдайда шешнді би деп таныған, ал егер шешен ақылды болса ол
биге айналған. Қазақтардағы соттық шешендік өнер тек создік байлық ғана
емес, дэлелдемелік және мазмүндық күшке де ие болды, ол мынандай нақыл
сөзден көрініс тапты: Сөз тапқанға қолқа жоқ. XVIII ғасырдағы атақты
билердің бірі Қазыбек би туралы Ағын судай эйілі шешен деген қанатты сөз
бекітілген. Атақты зерттеушілердің бірі Б. Адамбаевтың пікірінше, шешен
би түсінігінде қазақтардың сөздік қорынан Жиренше шешеннің (ХV-ХVІ ғ.)
заманынан бері бөлініп айтылып келеді. Ол: Би мен шешен деген атаулар,
тіпті революцияға дейін қатар қолданылып, кейде бірін бірі ауыстырып
келгені кездейсоқ емес, - дейді.
Қазақ құқығындағы шешендік сөз қисынын таба білу дәлелдеу және
сендірудің қүралы болды. Орта ғасырлардағы қазақтарда сөз қүдіреті, тіпті
жаңа заманға дейін аса жоғары бағаланды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz