Жер салығының теориялық аспкетілері
КІРІСПЕ 6
1. Жер салығының теориялық аспектілері
1.1 Жер салығының экономикалық мәні және мазмұны 8
1.2 жер салығының даму кезеңдері 12
1.3 Шет мемлекеттердегі жер салығын есептеу механизмі 22
2. Жер салығының есептелу механизмін талдау және Әуезов ауданындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны
2.1 Жер салығының есептелу механизмін талдау 31
2.2 Әуезов ауданындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны 40
3. Жер салығының қызмет етуінің мәселелері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
1. Жер салығының теориялық аспектілері
1.1 Жер салығының экономикалық мәні және мазмұны 8
1.2 жер салығының даму кезеңдері 12
1.3 Шет мемлекеттердегі жер салығын есептеу механизмі 22
2. Жер салығының есептелу механизмін талдау және Әуезов ауданындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны
2.1 Жер салығының есептелу механизмін талдау 31
2.2 Әуезов ауданындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны 40
3. Жер салығының қызмет етуінің мәселелері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылға арналған жолдауында: “Салық және кеден саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару саясатының маңызды құралы болуы керек.
Эканомикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен сол ілімді тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймыз.
Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министрлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс”. [1]
Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Салықтар - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Жер салығын енгізудегі ең бастысы жерді және басқада ресурстарды ұтымды пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру және шығынға қарсы механизмді құру. Сонымен қатар ол жерде әртүрлі шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беруі қажет. Рентаны төлеу бұл жер үлесін пайдалануға төлем емес, ол жақсы учаскесі барлардың ерекше монополиясы мен артықшылықтарын пайдалануына төлем. Бұл барлық азаматтардың жерге деген құқықтарын теңестіру құралы болып табылады.
Жер салығын енгізу және өндіріп алу жөніндегі мәселелермен шетелдік, ресейлік және қазақстандық ғалым экономистер айналысқан. Қазақстандық авторларды атап өтсек: Ілиясов Қ.Қ.,Аубакиров Я.А., Махмудов Ф.О., Алиев Р., Нұрғалиева Г.К., Мухитдинов М.Т., Ермекбаева Б.Ж.
Қазақстан Республикасында жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге салынатын салықты енгізу мынандай мақсаттарды көздеген: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер салығын төлеу барлық жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда) міндетті болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғанынан бері жаңа құқықтық-нормативтік заңнамалар қабылданып, жаңа өзгерістер өріс ала бастады. Оның ішінде жер мәселесі, оның экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану, жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау шараларын т.б. ары қарай зерттеуді талап етеді. Осы мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді
Дипломдық жұмыстың мақсаты - “Жер салығы және жер қатынастарын реттеудегі рөлін” ашу, теорияны практикамен ұштастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті - салықтардың мәні мен мазмұнын, атқаратын негізгі қызметтері мен қағидаттарын кеңінен ашу, Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша салық комитетіне соңғы жылдардағы түскен жер салығының түрленуіне талдау жасау мен оның жергілікті бюджеттегі атқаратын рөлін анықтау, теориялық білімді бекіту мен кеңейту болып табылды. Жалпы жер және жер ресурстары экономикада өзінің мазмұнына қарай маңызды қызмет атқарады. Жер әр мемлекеттің негізгі байлығы, соның ішінде еліміздің қазіргі жағдайында үлкен рөл атқарады. Міне осы сияқты мәселелерді қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны, жер салығының даму кезеңдері, шет мемлекеттердегі жер салығын есептеу жөніндегі мәселелер қарастырылған.
Екінші бөлімінде жер салығының есептелу механизмін талдау және Әуезов аудунындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының жер салығының қызмет етуінің есептелуінің мәселелері.
Эканомикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен сол ілімді тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймыз.
Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министрлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс”. [1]
Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Салықтар - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Жер салығын енгізудегі ең бастысы жерді және басқада ресурстарды ұтымды пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру және шығынға қарсы механизмді құру. Сонымен қатар ол жерде әртүрлі шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беруі қажет. Рентаны төлеу бұл жер үлесін пайдалануға төлем емес, ол жақсы учаскесі барлардың ерекше монополиясы мен артықшылықтарын пайдалануына төлем. Бұл барлық азаматтардың жерге деген құқықтарын теңестіру құралы болып табылады.
Жер салығын енгізу және өндіріп алу жөніндегі мәселелермен шетелдік, ресейлік және қазақстандық ғалым экономистер айналысқан. Қазақстандық авторларды атап өтсек: Ілиясов Қ.Қ.,Аубакиров Я.А., Махмудов Ф.О., Алиев Р., Нұрғалиева Г.К., Мухитдинов М.Т., Ермекбаева Б.Ж.
Қазақстан Республикасында жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге салынатын салықты енгізу мынандай мақсаттарды көздеген: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер салығын төлеу барлық жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда) міндетті болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғанынан бері жаңа құқықтық-нормативтік заңнамалар қабылданып, жаңа өзгерістер өріс ала бастады. Оның ішінде жер мәселесі, оның экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану, жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау шараларын т.б. ары қарай зерттеуді талап етеді. Осы мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді
Дипломдық жұмыстың мақсаты - “Жер салығы және жер қатынастарын реттеудегі рөлін” ашу, теорияны практикамен ұштастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті - салықтардың мәні мен мазмұнын, атқаратын негізгі қызметтері мен қағидаттарын кеңінен ашу, Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша салық комитетіне соңғы жылдардағы түскен жер салығының түрленуіне талдау жасау мен оның жергілікті бюджеттегі атқаратын рөлін анықтау, теориялық білімді бекіту мен кеңейту болып табылды. Жалпы жер және жер ресурстары экономикада өзінің мазмұнына қарай маңызды қызмет атқарады. Жер әр мемлекеттің негізгі байлығы, соның ішінде еліміздің қазіргі жағдайында үлкен рөл атқарады. Міне осы сияқты мәселелерді қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны, жер салығының даму кезеңдері, шет мемлекеттердегі жер салығын есептеу жөніндегі мәселелер қарастырылған.
Екінші бөлімінде жер салығының есептелу механизмін талдау және Әуезов аудунындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының жер салығының қызмет етуінің есептелуінің мәселелері.
1. ҚР «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» салық кодексі. / 2007 жыл Алматы.
2. ҚР «Жер туралы» Заңы. / 2006 жыл Алматы.
3. ҚР «Жер кодексі» / 2007 жыл Алматы.
4. ҚР «Бюджет туралы» Заңы / Егеменді Қазақстан, 8 желтоқсан 2007 ж.
5. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі / 2001 жыл.
6. Ермекбаева Б.Ж . «Салық және салық салу» / Алматы, 2001 жыл.
7. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттердің салығы» / Алматы 2004
8. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу» /Алматы 2006
9. Черник Д.Г. “ Основы налоговой системы” / Москва 2002г., ЮНИТИ
10. Нурымов Алданыш «Налоги Республики Казахстан и развитых странах» /Алматы 2005
11. «Земельные отношения в Республике Казахстан: анализ, рекомендации» // Сабирова А.И., Григорук В.В. - Алматы, 2001.
12. Исполнение доходной части государственного бюджета за 2007год. // Сагындыкова М. - Вестник налоговой службы РК - №2 февраль 2007.
13. Қыстаубаев Р. «Анализ исполнения плана налоговых обязательств»// Вестник налоговые службы РК - 2004 -№3 Март - 22-23 беттер.
14. «Жер тағдыры неге алаңдатады?» // Егеменді Қазақстан 8 қазан,2007
15. Финансовые аспекты совершенствования земельных отношений в Казахстане // Серикбаева К.А. - Аль-Пари - №2-2003.
16.Волкова Н.О. “О налоговых льготах ”// Аль- Пари, №9, 2003 г.
17. Нургалиева Г.К. “Рынок земли в зарубежных странах” // Аль-Пари, № 4, 2004 г.
18.Джапарова Н. “Реформирование земельного налога как продолжение земельной реформы в Кыргызской Республике ” // Аль-Пари № 2, 2005
19. Серикбаева К.А “Финансовые аспекты совершенствования земельных отношений в Казахстане” // Аль-Пари № 2, 2003 г.
20. Касымов С. “Роль земельных отношений в углублении процессов экономической трансформации” // Аль-Пари № 2, 2003 г.
21. Серикбаева К. “Экономическое содержание земельного налога и принципы налогообложения земли” // Қаржы- қаражат, 3/ 2003 ж.
22. Сурашев А.А. “Налоговые проблемы” // Қаржы-қаражат № 5, 2005 г
23.Смагулов Б.Р. “Организация рынка земли в ФРГ” // Экономика и жизнь, № 15, 2001 г.
24.Серикбаева К. “Совершенствование системы налогообложения земель” // Қаржы-қаражат № 4, 2003 г.
25. Мустафаиева А.Т. “Проблемы залога земель сельскохозяйственного назначения и основные направления его развития в Республике Казахстан” // Банки Казахстана № 10, 2005 г.
26 Пягай А.А. “Налогообложение-метод государственного регулирования аграрного сектора Казахстана” // Банки Казахстана № 9, 2004
27Назарбаев Н. “Қазақстан-2030” / Білім 1998 ж.
28. Казахско-русский словарь//Ожегов, 1998.
29. Русско-казахский экономический словарь Алматы, 2000
2. ҚР «Жер туралы» Заңы. / 2006 жыл Алматы.
3. ҚР «Жер кодексі» / 2007 жыл Алматы.
4. ҚР «Бюджет туралы» Заңы / Егеменді Қазақстан, 8 желтоқсан 2007 ж.
5. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі / 2001 жыл.
6. Ермекбаева Б.Ж . «Салық және салық салу» / Алматы, 2001 жыл.
7. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттердің салығы» / Алматы 2004
8. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу» /Алматы 2006
9. Черник Д.Г. “ Основы налоговой системы” / Москва 2002г., ЮНИТИ
10. Нурымов Алданыш «Налоги Республики Казахстан и развитых странах» /Алматы 2005
11. «Земельные отношения в Республике Казахстан: анализ, рекомендации» // Сабирова А.И., Григорук В.В. - Алматы, 2001.
12. Исполнение доходной части государственного бюджета за 2007год. // Сагындыкова М. - Вестник налоговой службы РК - №2 февраль 2007.
13. Қыстаубаев Р. «Анализ исполнения плана налоговых обязательств»// Вестник налоговые службы РК - 2004 -№3 Март - 22-23 беттер.
14. «Жер тағдыры неге алаңдатады?» // Егеменді Қазақстан 8 қазан,2007
15. Финансовые аспекты совершенствования земельных отношений в Казахстане // Серикбаева К.А. - Аль-Пари - №2-2003.
16.Волкова Н.О. “О налоговых льготах ”// Аль- Пари, №9, 2003 г.
17. Нургалиева Г.К. “Рынок земли в зарубежных странах” // Аль-Пари, № 4, 2004 г.
18.Джапарова Н. “Реформирование земельного налога как продолжение земельной реформы в Кыргызской Республике ” // Аль-Пари № 2, 2005
19. Серикбаева К.А “Финансовые аспекты совершенствования земельных отношений в Казахстане” // Аль-Пари № 2, 2003 г.
20. Касымов С. “Роль земельных отношений в углублении процессов экономической трансформации” // Аль-Пари № 2, 2003 г.
21. Серикбаева К. “Экономическое содержание земельного налога и принципы налогообложения земли” // Қаржы- қаражат, 3/ 2003 ж.
22. Сурашев А.А. “Налоговые проблемы” // Қаржы-қаражат № 5, 2005 г
23.Смагулов Б.Р. “Организация рынка земли в ФРГ” // Экономика и жизнь, № 15, 2001 г.
24.Серикбаева К. “Совершенствование системы налогообложения земель” // Қаржы-қаражат № 4, 2003 г.
25. Мустафаиева А.Т. “Проблемы залога земель сельскохозяйственного назначения и основные направления его развития в Республике Казахстан” // Банки Казахстана № 10, 2005 г.
26 Пягай А.А. “Налогообложение-метод государственного регулирования аграрного сектора Казахстана” // Банки Казахстана № 9, 2004
27Назарбаев Н. “Қазақстан-2030” / Білім 1998 ж.
28. Казахско-русский словарь//Ожегов, 1998.
29. Русско-казахский экономический словарь Алматы, 2000
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 6
1. Жер салығының теориялық аспектілері
1.1 Жер салығының экономикалық мәні және мазмұны 8
1.2 жер салығының даму кезеңдері 12
1.3 Шет мемлекеттердегі жер салығын есептеу механизмі 22
2. Жер салығының есептелу механизмін талдау және Әуезов
ауданындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны
2.1 Жер салығының есептелу механизмін талдау 31
2.2 Әуезов ауданындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны 40
3. Жер салығының қызмет етуінің мәселелері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылға
арналған жолдауында: “Салық және кеден саясатын реформалау күллі
экономикалық жаңару саясатының маңызды құралы болуы керек.
Эканомикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды
ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен сол ілімді тарту мақсатында
икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының
мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймыз.
Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін
Қаржы министрлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру
керек.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс”. [1]
Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Салықтар - мемлекеттік бюджетке заңды
және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті
төлемдер болып табылады.
Жер салығын енгізудегі ең бастысы жерді және басқада ресурстарды
ұтымды пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру
және шығынға қарсы механизмді құру. Сонымен қатар ол жерде әртүрлі
шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беруі қажет. Рентаны төлеу бұл жер үлесін
пайдалануға төлем емес, ол жақсы учаскесі барлардың ерекше монополиясы мен
артықшылықтарын пайдалануына төлем. Бұл барлық азаматтардың жерге деген
құқықтарын теңестіру құралы болып табылады.
Жер салығын енгізу және өндіріп алу жөніндегі мәселелермен шетелдік,
ресейлік және қазақстандық ғалым экономистер айналысқан. Қазақстандық
авторларды атап өтсек: Ілиясов Қ.Қ.,Аубакиров Я.А., Махмудов Ф.О., Алиев
Р., Нұрғалиева Г.К., Мухитдинов М.Т., Ермекбаева Б.Ж.
Қазақстан Республикасында жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге
салынатын салықты енгізу мынандай мақсаттарды көздеген: экономикалық
әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын
арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге
аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер
салығын төлеу барлық жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда)
міндетті болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғанынан бері жаңа құқықтық-нормативтік
заңнамалар қабылданып, жаңа өзгерістер өріс ала бастады. Оның ішінде жер
мәселесі, оның экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану, жерге
орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау шараларын т.б. ары қарай
зерттеуді талап етеді. Осы мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді
Дипломдық жұмыстың мақсаты - “Жер салығы және жер қатынастарын
реттеудегі рөлін” ашу, теорияны практикамен ұштастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті - салықтардың мәні мен мазмұнын, атқаратын
негізгі қызметтері мен қағидаттарын кеңінен ашу, Алматы қаласы Әуезов
ауданы бойынша салық комитетіне соңғы жылдардағы түскен жер салығының
түрленуіне талдау жасау мен оның жергілікті бюджеттегі атқаратын рөлін
анықтау, теориялық білімді бекіту мен кеңейту болып табылды. Жалпы жер және
жер ресурстары экономикада өзінің мазмұнына қарай маңызды қызмет атқарады.
Жер әр мемлекеттің негізгі байлығы, соның ішінде еліміздің қазіргі
жағдайында үлкен рөл атқарады. Міне осы сияқты мәселелерді қарастыру болып
табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны, жер
салығының даму кезеңдері, шет мемлекеттердегі жер салығын есептеу жөніндегі
мәселелер қарастырылған.
Екінші бөлімінде жер салығының есептелу механизмін талдау және Әуезов
аудунындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының жер салығының қызмет етуінің
есептелуінің мәселелері.
1. ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПКЕТІЛЕРІ
1.1 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер
болып табылады.Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке
тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы
көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория. [6]
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.
Қазақстан Республикасында салықтардың мынадай негізгі қызметтері бар:
- фискалдық қызметі;
- реттеушілік қызметі;
- бақылаушылық қызметі.
Фискалдық қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның
ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. әрине
салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа да
экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық
механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын
жетілдіру жолдары қарастырылады.
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға
негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық және
белгіленген мерзімде орындауы тиіс;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін
төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат
етілмейді;
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға
бірдей салық жүйесі қолданылады;
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді.
Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгілі топтарға
бөліп жіктейміз.
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. салық салу объектісіне байланысты;
2. қолдануына қарай;
3. салық салу органына байланысты;
4. экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мынадай салықтар жатады:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- жер салығы;
- көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқа.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер.
Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13
алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.[6]
Дамыған елдерде жер салығының екі түрі қарастырылған:
1. құрылыстан алынатын жер салығы;
2. жер салығы.
Құрылыстан алынатын жер салығы елдің аумағында жатқан барлық
құрылыстардан алынады. Салық қоғамдық меншіктегі ғимараттардан алынбайды.
Құрылыстан алынатын жер салығының ставкасы меншікті, сақтандыруды,
амортизацияны, күтім және жөндеуді басқару шығындарының есебімен
кадастарлық құн негізінде орнатылады.
Ал жер салығы мемлекеттің аумағында жатқан және құрылыстан алынатын
жер салығын салуға жатпайтын меншіктің барлық түрлерінен жыл сайын алынады.
Жер салығынан дамыған елдердің бюджет кірісінің түсімдер мөлшері біршама
төмен. Қазақстан Республикасына келетін болсақ, біздің елде жер салығы 1992
жылы енгізілген. Жер салығының енгізілуінің негізгі мақсаты жерді
оңтайландырылған экономикалық әдістерді және жер құрылғылары бойынша
шараларды жүзеге асыру үшін бюджет кірістерін қалыптастыруды, жердің
құнарлылығының жоғарылауын, олардың қорғаныстарын, сонымен қатар аумақтың
әлеуметтік-мәдени дамуын қамтамасыз ету.
Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерістер Қазақстан
Республикасының жер реформасы жөніндегі заңдарында, Жер Кодексінде
бейнеленеді. Қазақстанның Жер Кодексінде жер Республиканың айрықша меншігі
деп айтылған. Жерді иелену және пайдалану үшін төленетін ақы жер салығы
ретінде қарастырылады. Бұл салықтың мақсаты – жерді ұтымды пайдалануды
қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлығын арттыру, жергілікті
аймақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске асыру үшін
бюджетке түсетін табыстарды құру. Жер салығы толығымен жергілікті бюджетке
түседі, сондықтан бұл жергілікті өкімет органдарының аталған салықты
жинауға мүдделерін арттырады.
Мемлекеттің қоғамдық пайдасына Жалпы Ішкі өнімнің (ЖІө) белгіленген
жарғы түрінде алуы салықтың мәнін құрайды.
Жарналарды ЖІӨ-ң негізгі қатысушылары іске асырады:
1. Материалды және материалды емес құндылықтарды өз еңбегін өндіретін
және осыдан белгілі табыс алатын жұмыскерлер.
2. Кәсіпкерлік салада қызмет ететін шаруашылық субъектілері, капитал
иелері.
Салық жарналары, алымдар, баждар және басқа да төлемдерден
мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны,
бір жақынан шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жақынан
мемлекеттік қаржыларының қалыптасуы бойынша мемлекетпен өзара қатынасында.
Салықтар дауды түрде белгіленген мөлшерлеме бойынша азаматтар мен
шаруашылық субъектілерін мемлекет алатын міндетті алымдар. Мемлекет пайда
болғаннан бері салықтар экономикалық қатынастардың қажетті звеносы болып
табылады. Мемлекеттің құрылым түрлерінің дамуы мен өзгеруі ылғи да салық
жүйесінде жаңартуларға алғышарт болады. Қазіргі өркениетті қоғамда салықтар
- мемлекеттік табыстардың негізгі түрі болып табылады. Бұл өте-мөте
қаржылық функциясынан басқа салық механизмі қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми Техникалық Прогресстің жағдайына
мемлекеттің әсер етуі үшін де пайдаланылады.[8]
Енді, осы салықтардың ішіндегі жер салығына тоқталайық. Жер
салығы - жер рентасы төлемдерінің бір түрі 18-ғасырдың аяғы мен 19-ғасыр
бойы дамып келе жатқан саяси экономияның өкілдері жер меншігі уақыт өте
табыс әкеле алатыны мүмкін болса, онда ол жалпы мемлекеттің байлықтарының
негізі болып табылады деп тұжырымдаған. Елді басқару үшін керек мемлекеттік
табыстар осы байлық көзіне салық салу жолымен, яғни жерге салық салудан
алынады.[9]
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Адамзат жерді пайдалану арқылы өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандырып келеді.[8]
Бұл салық жер учаскелерін нақты пайдалануды есептеу табысына
негізделеді. Жер салығын енгізумен байланысты мәселелер ерекше
қиынтықтарға, ең алдымен, өйткені оны белгілеуге әдістемелік тәжірибенің
бір тұтас жүйеге көшу тұрғысынан туып отыр.
Ренталық салудың мәнін сипаттай келе ол: “Бұл мәселе екіге бөлінеді:
біріншіден- жер рентасын салық түрінде қандай жолмен алуға болады,
екіншіден-қандай үлгіде рентаны қоғамдық қажеттіліктерге жарату керек”,
яғни қандай жолмен оны бөлу керек-деп белгілеп кеткен.
Жер салығын енгізу ең алдымен жерді және басқа да ресурстарды неғұрлым
рационалды пайдалану есебінен ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігін
көтеру қажеттіліктерін, нақты антишығындық механизмді құрумен туып отыр. Ол
сол сияқты жерге қожалықтың теңдік мүмкіндігін қамтамасыз ету керек.
Н.Суханов: “Монополиялар мен жекелеген топ жер иеленушілердің, басқалардың
басқаларға ауыстыруы тек жерге салық салу арқылы ғана жоюға болады”-деп
жазған сияқты.
Рентаны төлеу жер үлесін пайдалану үшін төлем емес, ол артықшылыққа,
ең жақсы жер учаскелерін ұстаудың ерекше пайдалануына монополдік иелік ету
үшін төлем. Бұл дегеніміз жерге деген азаматтардың құқықтарын теңестіру
құралы.
ТМД мемлекеттері мен дамыған елдерде қолданылатын жер салықтарының
түрін зерттеу негізінде Н.Зенец оның жекелеген элементтерінің нақты
әртүрлі мемлекеттерде болатын әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың есебін
келесі сыныптамадан ұсынады:
-жер салығының функциялары - жер салығының кәсіпорындарға,
фермерлік шаруашылықтарға нақты әсер ету нысан деңгейі (фискалдық,
реттеуші);
- салық төлеушілердің қайнар көздері - салық төлеушілердің
шаруашылық табыстарының ана немесе басқа бөлігі;
- салық көлемін белгілеу-салық салу ауыртпалықтарын анықтау
әдістері;
- салық салу объектілері-салық салуға жататын жерлердің құрамы;
- салық салуды анықтау үшін база-мысалы: баға, рента көлемі,
жердің бағалық баллы;
- салықты алушылар - қай бюджетке (республикалық, жергілікті) бұл
салықтың түсетіндігі;
- басқа салықтармен өзара байланысы - салық салудың жалпы
жүйесінде жер салығының және басқа салықтардың функцияларын өзара бөлу;
- жер салығын төлеушілер категориясы-кооперативтік кәсіпорындар,
акционерлік қоғамдар және тағы басқалары;
Біріншіден, жер салығының функциясы және оны төлеудің қайнар
көздерінің өзара байланысы ТМД елдерінің барлығында жерді рационалды
пайдалану функциясы арнайы болып келеді. Сондықтан жер салығын төлеудің
қайнар көзі ретінде жер рентасы шығады деп болжануда. Европалық Одақта бұл
функция жақсы атқарылатын ауыл шаруашылығы кәсіпкерліктің жанұялық
жүйесіндегі жеке меншік жағдайында арнайы ынталандыруды талап етпейді.
Екіншіден, жер салығы функциясын салық салу жүйесіндегі басқада
элементтерінің арасында өзара байланыс бар. Жер салығы жалғыз болған
жағдайда, ал қайта бөлуді де қоса алғандағы барлық функцияны орындайтын
еді. Үшіншіден, жер салығының мөлшерлемелерін анықтау үшін база оның
функцияларын және оның жерді ақылы пайдалану жүйесінің дамығандығына
байланысты. Жердің бағасы жоқ болғанда салық мөлшерлемері бағалық жер
баллымен немесе ренталық көлемімен байланыстырылады.
Соңғы нәтижеде жер салығы түрінде алынған қаржылар халықтың өмірлік
деңгейін көтеру, ауыр аграрлық дағдарысты бастан кешіруді қамтамасыз етуі
қажет. Н.Суханов осыған байланысты: “Ренталық салу қоғамның және
мемлекеттің міндеттерінің бірі, елдің бар халқына жер рентасын тең бөлікпен
бөлуді мақсат етуі қажет” - деп белгілеген. Ал тәжірибе жүзінде бұл
дегеніміз, жер салығы орталық бюджеттің толықтырылуына кетпей толығымен
жергілікті билік органдарының бюджетіне аударылуы қажет дегенді
білдіреді.[9]
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
кодексінде жер үшін төлемді белгілеу тәртібі мен алуы белгіленген осыған
сәйкес жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың
шаруашылық қызметіне байланысты болмай, жыл сайын жер көлемінің бірлігіне
бекітілген төлемдер арқылы белгіленеді.[1]
1.2 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Салықтар адамзаттың пайда болуынан бері дамып, өсіп келеді. Олардың
пайда болуы ең бірінші қоғамдық қажеттіліктермен байланыста болды. Салық
жүйесі мемлекетпен бірге дамып келеді. Мемлекеттік ұйымдардың алғашқы
сатыларында салық салудың түрі болып құрбандық шалу табылды. Ол әр кезде
еркін бастамада болмады. Құрбандық шалу жазылмаған заң болды. Сонымен қатар
жердегі өсетін өсімдіктер, ағаштар, жемістер, мал-жай осылардың барлығынан
десятина (оброк- барлық табыстардың 10% көлемінде) салығы салынды.
Мемлекеттің дамуымен қатар святая десятина пайда болды. Ол билігі
бар князьдар пайдасына шіркеулікпен қатар алынып отырды. Осы тәжірибе әр
түрлі елдерде көптеген жылдар бойы жүзеге асырылды: Ежелгі Мысыр мен
Ортағасырлық Еуропаға шейін. Осылайша б.з.д. Ежелгі Грецияда 7-6 ғасырларда
мемлекеттің негізін қалаған шонжар өкілдері барлық табыстарға 110 немесе
120 көлемінде салықтарды енгізген. Бұл мемлекетке жалданушы әскерді
асырауға кеткен шығындарын жабуға және оны шоғырландыруға, қала-
мемлекеттердің айналасына бекіністер, жолдар, су құбырларын, храмдар
салуға, мереке өткізуге, кедейлерді азқ- түлікпен, ақшамен жабдықтауға және
басқа да қоғамдық мақсаттарға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ Ежелгі әлемде салық салуға едәуір басым қарама-қарсы
әрекеттер де болды. Мысалы: Афинада бостандығы бар адамдар салық төлеуге
міндетті еместігімен ерекшеленеді деп есептеген. Өзі еркімен құрбандық шалу
ол өзіне бөлек. Бірақ ірі шығындар алда тұрғанда кеңес немесе қалалық халық
жиналысы табыстардан пайыздық төлемдерін белгілеген.
Қазіргі заманғы мемлекеттердің көптеген жақтарының қайнар көзі Ежелгі
Римнен бастау алады. Сондағы салық жүйесіне шолу жасап көрелік. Алғашқы
уақытта барлық мемлекет Рим қаласынан және оған қосылатын қосымша жерлерден
тұрды. Бейбітшілік кезінде салықтар болмады. Мемлекет пен қаланы басқаруға
кететін шығындар минималды болды, өйткені сайланған магистраттар өз
міндеттерінқайтарусыз атқарды, кейде олар тіпті өз қаражаттарын да мемлекет
ісіне арнап отырды, ал ол өз кезегінде олардың атағын көтерді. Шығындардың
негізгі бөлігін қоғамдық ғимараттар салу қарады. Мұндай шығындарды әдете
қоғамдық жерлерді жалға беру арқылы жауып отырды. Бірақ соғыс қимылдары
кезінде Рим азаматтарына өз жетістіктеріне қарай салық салынды. Б.з.д. 5-3
ғасырларда Рим мемлекеті өсіп өркендеді, жаңа қала-колониялар жауланып
алынды немесе қаланды. Колонияларда коммуналды (жергілікті) салықтар мен
борыштар енгізілді. Римдегі сияқты олардың көлемі азаматтардың
жағдайларының мөлшеріне байланысты болды.[9]
Салық сомаларын анықтау әр бес жылда бір рет болып отырды. Римнің
сыртында тұратын Рим азаматары мемлекетік пен қоса жергілікті салықтарды да
төлеуге мәжбүр болды. Жеңіспен аяқталған соғыстардан кейін салықтар
төмендетілді, кейде мемлекеттік салық мүлдем алынып тасталынды. Қажетті
шығындар жаулап алынған жерлердің контрибуциясымен қамтамасыз етілді.
Комуналдық салықтар болса Римнен тыс жерлерде тұратындардан әрқашан алынып
отырды.
Мемлекет өмірлік қызметтің әр саласында қоғамның мүдделерін мәнерлей
келе сәйкесінше – экономикалық, әлеуметік, экологиялық, демографиялық және
басқа да саясаттарды жасап шығарып, жүзеге асырды. Мұны жүргізуде
әлеуметтік – экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің өзара әсер ету
құралының объектісі мен субъектісі ретінде қаржы-несиелік және баға
механизмі қолданылады.
XIX ғ. соңындағы Қазақстанның салық салу жүйесіне көз салсақ – барлық
территория Ресей империясының құрамына кіру, тарихта маңызды және көп
жағдайларда түбірлі өзгеріс кезеңі болды. XIX ғ. 60 ж. ортасы
1822-1824 жж. Империяның Жарғысы бойынша халық жылына 1 рет мал
басынан 1% көлемінде ясак төледі. 1837 ж. Орынбор ведомствасында кибиткалық
жарна деп аталатын-әр киіз үйден жылына 1см 50 тиын күліс түрінде подать
төлеу енгізілді. 1867-1868 жж. жағдайлар кибиткалық жарнаны төлеуден
хандарды босатып, оның мөлшерін әр киіз үйден – 3 сомға дейін көтерді.
(Уәли, Бөкей, Айшуақ сұлтан). Подать төлеуден лауазымды тұлғалар да
ақсақалдар, шекаралық емшілік қызметіндегі сұлтандар, сонымен қатар
молдалар босатылды. Бірқатар жер айыптамалары болды. Аулалық-50 тиын
көлемінде. Воластық басқарманың, іс жүргізушінің, ауыл ақсақалдарының және
олардың таратушыларының мазмұны – жылына волостьқа 300 сом көлемінде
ауруханаларды ұстауға, медреселерді салуға, көпірлерді жөндетуге және тағы
басқаларына алынды.
Қазақстанның оңтүстігінде отырықшы халық астық бағасының 10% көлемінде
харадж-зекет (тауар салығы, оның базасының 1 40 бөлімі) танап податі
(салықтар заттай жинала алмайтын жерлерден ақшалай) төледі. Салықтар мен
жиналымдардың барлық түрлері үнемі өскенін айта кеткен жөн.
Салықтар өз күшімен қиянатшылық жасаған волость басшылары мен рулық
ақсақалдар жинады. Кейде олар жылына бірнеше рет алынды. Кейбіреулері өз
руын босатуды көздеп салықтардың барлық ауыртпалығын бөтен ру
өкілдіктеріне жүктеген. Салық көлемі мүліктік дәрежеге байланысты болды.
Салық жинаушылар малы жоқ тең көлемде бай мен кедейлерден алынатын қара
подать жинау арқасында байыған[i].[9]
Әр жыл сайын жаңа айыптамалар пайда бола бастады. Мұны
дәлелдейтін құжаттың мәліметтері бар. Осылай 1884 ж.Торғай ауданы бойынша
белгіленген:
1) Гербтік жиналым. Қырғыздарға паспорттар, шығуға билеттер берілді,
маркалар және гербтік қағаздар сатылды.
2) түрлі жер жиналымдары: а)мектептетді ұстау мен құруға;
б)қасқырларды жоюға; в) жігіттерді ұстауға (олар қыстақтарды күзетті, орман
мен жайылымдарды, егістіктерді қорғады). 1886 ж. жаңа жиналым түрлері
енгізілді: 1)айлық (окладной) жиналым; 2)орман жиналымы.
XIX ғ. жартысында XXI ғасырда да салық салу жүйесі заңға
негізделгенін айтып кету керек. Мемлекеттің құралу мен күшеюі барысында
салықтың құқықтық формасы бар екені айқын көрінеді – белгілі бір заң,
жарлық, декрет шығармай оны енгізу мүмкін емес. Салық қазынашылық,
әлеуметтік, экономикалық қызметтерді іске асырады.
Жер салығы дегеніміз – жер иесіне тиісті болатын және жерден түскен
табысқа салық салуды көздейтін салық. Бұл салықтың объектісі жер болып
табылады. Бұл салықтың субъектісі жер иесі болып табылады. Жер салығының
көзі жерден түскен табыс болып табылады, яғни жер рентасы. Барлық Батыс
Еуропалық мемлекеттерде жер салығы осылай құрылды: мысалы, Англияда жер
иесіне түскен жал төлемінің әрбір фунд стерлингтен 4 шиллинг мөлшерінде
салық алынды.
Өнеркәсіп жақсы дамығанға дейін европалық елдер мен Ресейдің салық
жүйесінде жер салығы тікелей салық салудың артықшылықты формасы болады.
Орыс және кеңес зерттеушісі И.М.Кулишер жер салығының орны мен оның
құрылысын бейнелеп көрсетті – кадасторды, Тікелей салық салу жүйесінде жер
салығы –бастысы және негізгі жүйені едәуір ашып көрсетуші.
Жер салығы ертеден келе жатқан салықтың бірі. XIX ғасырдың екінші
жартысында мемлекеттік табыстардағы жер салығының мәні салықтардың жаңа
түрлерін енгізу нәтижесінде төмендеуі, бірақ бюджет үшін өзінің мәнін
жоғалтқан жоқ. Жер салығының артықшылықтары жердің қасиеттерінен және оның
экономикалық, саяси өмірінен туындайды. Жер артықшылықты меншік болып
табылады деп дұрыс айтылған – онымен белгілі саяси құқықтрарға ие болу
байланысты. Фискалдық тұрғыдан жер оның оның меншік иесінің төлем
қабілеттігін көрсетеді. Жер меншігінен түскен табысты бағалау табыстың
қандай да бір түрін бағалаудан оңай.
Салық салудың объектісі ретінде жерді жоюға болмайды.Сондықтан қаржы
ғылымы жер салық салудың ең тиімді объектісі болып табылады деп
есептеледі. Барлық салықтарға арналған ереже бойынша жер салығы
жерден түскен таза табысқа салынуы керек. Жерден түскен табысты
анықтаудың әр уақытта және әртүрлі елдерде әрқалай әдістері болды.
Жерді өлшеу мен оның саны бойынша салық салу ең ескі тәсіл болып
табылады: Римде фгерлер бойынша, Англияда хайдтар бойынша, Германияда
гуфтер бойынша, Ресейде соқамен. Бірақ цивилизацияның алғашқы
кезінде оның саны бойынша жерге салық салудың әділетсіздігіне
байланысты бұл тәсілді өзгертті: жерлерді олардың құнарлықтары
бойынша бөлді. Сонымен, Русьте мейірімді жерден соқа мен арық
жерден соқаны бөліп көрсетті. Басқа ежелгі және кең таралған, ұзақ
уақыт болған тәсіл ол десятина болды, яғни жерден түскен жиынтық
табыстың оннан бір мөлшерінде салық алу. Техниканың дамуы
нәтижесінде біршама жетілген тәсілдері мен амалдары пайда пайда.
Оның негізінде жерден таза табысты, кадасторды анықтау жатыр.
Кадастор мемлекетке де, жер иесіне де тиімді болды. Бір жағынан,
оның көмегімен біркелкі жер салығын бекітуге мүмкіндік болды. Басқа
жағынан-кадастор жер иелеріне егін шаруашылығы мәдениетін олардың
табыстарын арттыру мақсатында жақсартуға кедергі жасаған жоқ. 20
ғасырдың басында қаржы ғылымында кадасотрды жердегі таза табысты
дәл анықтау қызметін атқаратын барлық шаралардың жиынтығы ретінде
анықтау қабылданды.
Кадасторлар ежелден пайдаланылады. Қаржы ғылымы ұсыныстары мен
іс-жүзіндегі тәжірбиені байланыстыру нәтижесінде жер салығын
объективті түрде белгілеуге мүмкіндік беретін кадастор жасап
шығарылды.
Кадастордың жалпы түсінігінен Ресей мысалындағы жер салығының
табыстылығы мен құрылысына келейік.
Ресейде жер салығы салық салудың ежелгі формасы болды, оған
сүйенулер шежірешілерде бар.
Татарлар үстемдік жүргізу кезінде соқа салығы пайда болды
және жалпы дамыды, сонымен қатар оған жер салығы кірді. Соңғысы
жердің сапасы және санымен анықталды.Жер десятиналарға, жұптарға
бөлінді. 17 ғасырдың аяғында жер салығы жүйесінен түндік бас
салығына ауысуына байланысты соқа салығы өз мәнін жойды және 1
Петр басқармасына оның орнына жан басы салығы келді. Содан бері
Ресей жер салығын білген жоқ.
1875 жылы Ресей бюджетінде жаңа мемлекеттік жер салығы
пайда болды. Ол 1853 жылдан бері болған Мемлекеттік земстволық
алымның реформасы нәтижесінде жер пайда болды. Мемлекеттік жер
салығы салынатын жерлерге жергілікті алымдар мен Земстволық
міндеттілік туралы жарғы негізінде салық салынатын жерлер жатады және оған
қазыналық жерлер кірмейді. Әрбір губерния мен облыстан алынатын
салықтардың, жалпы санын губерния немесе облыс бойынша қолайлы жер мен
орманның десятинасынан заң тәртібімен бекітілетін салықтың орташа окладына
көбейтумен анықталады. Бұл окладтардың шамасы 1884 жылғы заң бойынша
десятинадан төрттен бір тиыннан он жеті аралығында болды. Манифест бойынша
1896 жылы жер салығының ставкалары 10 жыл ішінде 50 процентке төмендетілді.
Бірақ Ресейде мемлекеттік жер салығын салудың мәні онша болған жоқ. 1901
одан түскен табыстар 9,87 млн. рубльді құрады.
Елімізде алғаш енгізілген кезеңде ауыл шаруашылығына арналған жерлерге
жер салығы ставкасы бонитеттік бал бойынша тағайындалды және оның төрт
түрлі шкаласы белгіленген. Ставка мөлшері ыңғайлығына қарай, құнарына
қарап, бір гектар үшін 0,1-ден 40 сом, 0,1-ден 10 сом, 10-нан 90 сом
мөлшерінде белгіленген. Ал жеке азаматтарға өзінің қосалқы шарушылығын, бау-
бақшасын салуға, саяжай құруға оның топырағының, аймағының жағдайына
қарамастан бірыңғай ставка – 0,01 гектарға 1 теңге қойылды.
Бұл ставка сол кездегі ақша құнымен есептелген. Қазіргі бағамен
салыстырсақ, айырмашылығы көзге көрініп тұр. Осы арада біз мынаны
ескерейік: 1990 жылы жер салығы ставкасы есебін шығарғанда оның негізінде
алынған экономикалық көрсеткіштерге үңілсек, бидайдың 1 центнерінің сатып
алу бағасы орташа 35 сом, 1 бөлке нан орташа 0,25 сом, 1 киловатт электр
энергиясы 0,04 сом, дизель отынының литрі 0,09 сом, бір литр бензиннің
бағасы оның сапасына қарай 0,1-ден 0,4 сомға дейін, трамвай мен тралейбус
билеті 0,03, қалалық автобус 0,25 сом, Алматы – Мәскеу авиабилеті 62 сом,
ең аз жалақы мөлшері 70 сом болды.
Ал ол кездегі бір сом бүгінгі 200 теңгемен пара-пар келеді десек
қателеспейтін шығармыз. Зер салсақ, 2002 жылы жер салығы ставкасы 1991
жылғымен салыстырғанда жер мен көктей болып шыға келеді. Мысалға,
суарылмайтын егіншілік аймағы бойынша жер салығының ставкасының 1991 жылғы
мөлшерін қазіргі 2002 жылғы ақшаға шақсақ, гектарына 20-дан 8000 теңгеге
дейін барады. Шөл және шөлейт аймақтарындағы бір гектар жайымдылықтың жер
салығының сомы қазіргі 2000 теңгеге келеді. Ал суармалы алқаптар үшін 2000-
нан 18000 теңгеге келеді. Ставкаларға, байқап қарасақ, көлемді, сол кездің
өзінде көп. Бірақ, жоғарыда атап өткеніміздей, ол заң Қазақ ССР-нің Жоғарғы
Кеңесінің бақылау мен барлық құрылымдарда тәптіштелініп тексеріліп өткен,
халықтың талқылауында да салынған. Содан соң барып жер салығы ставкасының
мөлшеріне бәрі де келіскен.
Егістіктің топырақ құрамына қарай белгіленген сол тұстағы орташа
бонитет 35 балл деңгейінде белгіленген. Дәнді дақылдардың орташа
түсімділігі гектарына 10 центнерге теңелді. Алайда, жер салығын төлеудің
тұңғыш датасы – 1993 жылдың 15 қыркүйегіне – инфляция салдарынан сомның
құны 20 есеге құлдырап кеткен кезге сәйкес келді. Сондықтан да салық
төлеушілер жаңа салықтың ауыртпалығын сезбей де қалды, ал бюджет өзінің
кіріс бөлігінде Қазақстан Республикасы табиғи ресурстарының ең негізгі бір
саласының бағасын бағалай алмайды. Инфляциялық үрдістер 1993 жылы тіпті
мықтап үстемдік құрғаны мәлім. Оны сол жылғы қараша айында жаңа ұлттық
валютаның енгізілуін де тоқтата алмады.
Елімізде экономика тәртіпке келе бастағанда ғана жер салығы ставкасы
қайта қаралып, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 15
науырызындағы Жарлығымен заңдық күші бар 1995 жылға арналған республикалық
бюджет туралы құжат қабылданып, онда жер салығының жаңа ставкасы
тағайындалғаны белгілі. Бұл құжат кейбір өзгертулермен 1995 жылғы 24
сәуірдегі заңдылық күші бар №2235-ші салық туралы және басқада бюджеттік
міндетті төлемдер туралы Президенттің Жарлығына еңғізілді. Сәйкестігі
келтіріліп, коэфициенті енгізілген, осы құжат қазір де қолданып келеді.
Сонымен, жоғарығыдай барлық өзгертулер мен қайта жасаулардан соң
бүгінгі жер салығы ставкасының мөлшері өзінің бастапқы күйінен 40-тан 360
есе кемітілген жағдайда қалып қойды. Қазір жалпы экономикалық реформалармен
қатар, ауыл шаруашылығы да жаңғырып келеді. Бұрын өмір сүріп келген ауыл
шарушылығы өнімдерін өндіруші ірі ұжыншарлар мен кеңшарлар жойылып, олардың
орнын ұсақ қожалықтар баса бастады. Міне, осы тұстарда, ұсақ шаруашылықтар
бас-басына есеп-бухгалтерлік қызметті ұстай алмайды, салық пен бюджетке
төлемдерді арнаулы адамдар болмағандықтан, бюджетпен есеп айырысуды
жеңілдету мақсатында, бірыңғай жер салығы жүйесіне оралу идеясы туды.
Ресей Федерациясында, кейбір облыстар атап айтқанда, Белгород
облысында, өздерінің ауыл шарушылығы өнімдерін өндірушілер үшін толып
жатқан салық түрлерінің орнына бірыңғай азық-түлік салығын енгізу қолға
алыныпты. Белгород облысы әкімінің 1996 жылы 30 мамырда қабылданған
қаулысын жіберді. Ол қаулы ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушінің азық-
түлік салығы және селолық территорияларды қаржылармен өзін-өзі қамтамасыз
ету туралы деп аталып кеткен екен. Оның алғашқы үш тармағында былай деп
жазылған:
← Селолық территориялардың бюджетін қалыптастырулардың басты
принципі өзін өзі қаржыландыру болып есептелінсін;
← 1996 жылдың 1 шілдесінен бастап ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары үшін барлық деңгейдегі бюджетті және бюджеттен
тыс қорларды толықтыру үшін бірыңғай азық-түлік салығы
енгізілсін;
← 1996 жылының 1 шілдесі бойынша облыстағы азық-түлік салығы
ставкасы 288 килограмм тауарлы бидай (бір гектарға) мөлшерінде
белгіленсін;
Бұл қаулының екі бірдей көңіл аударарлық жағы бар еді. Біріншіден,
ауыл шаруашылығы тауар өндірулеріне салық салу селолық территориялар
бюджетін өздігінен қаржыландыру мақсатына қызмет етеді. Екіншіден,
облыстағы азық-түлік салығының қолайлы ставкасын қамтамасыз етеді. Егер
азықтық бидайдың центнері 70 АҚШ доллары тұрса, 288 килограмм бидай 3000
теңгеге бара ма.[9]
Табиғаты жағынан Белгород облысы орманды далалық аймақта орналасқан.
Біздің Солтүстік Қазақстан облысына, Қостанай және Ақмола облыстарының
солтүстік өңіріне ұқсайды. Ауа-райының ерекшелігі, өзгешелігі Қазақстанның
солтүстік облыстарында Белгород облысындағыдай күздік бидайды жаппай
өсіруге мүмкіндік бермейді. Кезінде Қостанай облыстық тәжірибе станциясында
(оңтүстік қара топырақты аймаққа кіреді) жүргізілген тәжірибелерде мұнда
күздік бидайдың жаздық бидайға қарағанда 2-3 центнерге артықшылығы
байқалды. Егер есебімізді жеңілдету үшін 2,88 коэфицентін қолдансақ, онда
Қазақстанның қара топырақты өңірінде орташа салық мөлшері 1 центнер бидай
құнына теңелуі керек. Ол шамамен 1000 теңге. Ал бізде іс жүзінде жер салығы
сомасы есе кем.
Бірыңғай жер салығы. Бұл бастама бастапқы кезде нұсқаулар түрінде
жүзеге асыра бастады. Ол – салық салу жүйесін жеңілдету жөніндегі және
салық қызметі органдарының шаруа фермерлерге патенттер беру жөніндегі
нұсқаулар болатын. Шаруа қожалықтары үшін жер негізгі күнкөріс, өндіріс
құралы. Осы нұсқауларды тиісті орындар жоғарыдан бекітіп, қолдарын қойып,
іске асыруға берді. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Бас салық
комитетінің қол қойған қаулы бары да белгілі.
Осы нұсқаудың 1-қосымшасының 3-тармағында шаруа қожалығының алынатын
жер салығының құрамы жер пайдаланудың бағаланған құнының 0,25 пайызы
мөлшері табыс салығынан және ағымдық салық заңында анықталған жер салығы
сомасынан тұратыны анықталды. Жер пайдаланудың бағалық құнның да
белгіленген ставкасы бар.
Алайда, біздің білетініміз, шаруа қожалықтарын үсті-үстіне реформалау
кезінде олардың жағдайлары құлдырап кетті. Одан әрі олардың халі тіпті
бітетін болды. Сондықтан да ахуалды жақсарту үшін бюджетке салық төлемдерін
азайту жөнінде сөз болды. Сол-ақ екен, Қазақстан Республикасында 1999 жылы
16 шілдеде №440-1 заңымен бұрынғы заңдарға тағы өзгертулер жасалып,
бірыңғай жер салығы енгізілді. Бұл бірыңғай жер салығы қолында жер телімі
бар жеке меншік пен жерді пайдалану құқығын иемденіп отырған тұлғаларға
салынды. Енді бұрынғыдай ставкасы 0,25 емес, 0,1 пайызға төмендетілді.
Өкімет жер иеленушілерге осылайша жеңілдік жасады.
Сонымен бірге, бірыңғай жер салығы енгізілуімен, салық төлеуші шаруа
қожалықтары – жеке меншігінде жері бар немесе оны пайданалатын құқы бар –
мынадай салықтардан босатылды: өздері өндірген тауарларды өткізудегі
табыстан алынатын табыс салығы; жер салығынан; қосымша кұн салығынан; көлік
салығынан; мүлік салығынан.
Бұл салық жеңілдіктері шаруа, фермерлерге тиімді болғанымен,
жергілікті бюджеттің кіріс бөлігін азайтып тастады, бірақ біз жетер
жерімізге жанды ауыртып барып жетеді екенбіз. Бір жарым жылдан кейін –
2001 жылы 23 қаңтарда Қазақстан Республикасының тағы бір заңы қабылданды.
Бұл № 147-2 заң. Осы заңмен Салықтар туралы заңға 136-3 жаңа бап
енгізілді. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін – заңды тұлғалар үшін
патент негізінде салық салудың жеңілдетілген тәртібі деп аталды ол. Осыдан
кейін-ақ бүкіл ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін кәсіпкерлер салық
жеңілдіктеріне жарыды да қалды. Осы баптың үш тармағына сәйкес, патенттің
құнына заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосымша құн салығы, жер
салығы, мүлік салығы, көлік салығы, әлеуметтік салық кірді және патенттің
бағасы 80 пайызға кемітілді.
Жер береді өмір сүру негізі болып табылады және ол кей
жағдайларда, кей адамдардың өмірінде өзгеріссіз қалады. Жердің
жылжымайтындығы мен бірегейлігінің арқасында, әрбір жер участогы
спецификалық өзіне тән ерекшеліктерге ие. Ол сапасымен және орналасқан
жерімен диференцияланады. Жердің бұл қасиеттері оның түрлі санаттарынан,
алдымен ауыл-шаруашылық жер-суларын және елді мекен жерлерін қолдануда әр
түрлі көрініс табады.
Жердің табиғи ресурс ретіндегі көп жоспарлық белгісі көптеген
ғылымдардың еңбектерінде көрсетілген. Бұл белгіні В.И. Вернадский
биосфераның ажырағысыз элементі және қоршаған ортаның бірден бір бөлігі
ретінде қарстырады. Жерсіз және сонымен тығыз байланысты су және орман
ресурстарынсыз, өмір сүру мүмкін емес. Материалдық құндылықтарды
ұйымдастыруда жер үлкен рөл атқарады, адамзат қоғамы үшін қолға түспейтін
байлық болып табылады. Ол-қоғамдық өндірстің негізі және адамынң әлеуметтік-
экономикалық қызметінің кеңістік базисі.
Қоғамдық өндірісте жердің мәніне К.Маркс дәл және нақты
мінездеме берді: Еңбек-материалдық байлықтың жалғыз ғана көзі емес, жер-
еңбектің анасы болып табылады. Бұдан, жер-табиғат байлықтарының ішіндегі
ең құндысы екенін көруге болады. Жер ресурстары өндіріс құралы бола тұра
басқа өндіріс құралдарына ұқсамайтын бірнеше спецификалық ерекшеліктерді
иеленеді.
← Адам еңбегінің алдыңғы басты нәтижесі болып табылатын басқа
өндіріс құралдарына қарағанда жер табиғат өнімі болып табылады.
← Жердің территориялық шектілігі және қайта өндірілмейтіндігі.
Жер кеңістікпен шектелген, оның жүзін ұлғайтуға болмайды. Бірақ
бұл жердің өндіріске жарайтын қорының таусылғандығын
білдірмейді.
← Жердің ауыстыруға болмайтындығы. Жер ауыстырылмайды, жерсіз
ешбір өндірістік процестін орындалуы мүмкін емес.
← Тұрған жерінің тұрақтылығы. Өндіріс құралы ретінде жерді
қолдану оның тұрақты орында ораналасуымен байланысты.
← Сапасы жағынан жер участогының әр тектілігі. Ол тек топырақ
құрамындағы пайдалы заттармен ғана емес, рельефімен және басқа
да қасиеттерімен ерекшеленеді. Бұл объективті фактор, оны өнім
өндіруді жоспарлауда және кәсіпорын қызметінің салыстырмалы
экономикалық бағасын анықтауда ескеру қажет.
← Өнімнің жоғарылығы және сақтанғандығы. Жерді дұрыс пайдалану
барысында ол тозбайды да және нашарламайды.
Жердің бұл ерекшелігі оның өнімділік қасиетімен сипатталады.
Экономикалық ғылымда топырақтың табиғи өнімділігін айырады, ол топырақ
құру процесінің ұзақтылығының нәтижесі болып табылуда. Егін шаруашылығы
мәдениетін жақсарту және қосымша салымдарды жүргізу жолында адамның
белсенді қызмет етуі нәтижесінде жарық көрген. Топырақтың экономикалық
өнімділігі табиғи және жасанды өнімділіктің бірлігі ретіндегі жердің
өндірістік қасиетің кең және ауқымды бейнелейді. Ол оны тек ауыл
шаруашылықта қолдану барысында ғана жүзеге асырылады.
Жерді дұрыс қолдану мен оны қорғау қажеттілігі туралы бірқатар
ғылымдардың (П.А. Костычев, В.В. Докучаев, Н.М. Сибирцев, В,Р, Вильямс және
т.б.) шығармалары маңызды. К. Маркстың айтуынша толық бір қоғам болсын,
ұлт және бір уақытта өмір сүрген барлық қоғамдар болсын, барлығын қоса
алғанда олар жер иеленуші емес. Олар оны тек қолданады, жанұяның отағасы
ретінде олар оны келесі бір ұрпаққа жақсартылған күйінде жеткізуі
тиіс[ii]. [9]
Қазақстан, ТМД барлық елдерді сияқты жаңа қоғамдық –
экономикалық және саяси формацияға кірді, реформалар жүргізуге және
нарықтық қатынастардың дамуына, соның ішінде жер реформасын жүргізуге де
бағыт алды.
Қазақстандағы жер қатынасының даму тарихын 3 этапқа бөліп
қарастыруға болады, және осыған орай республиканың жер заңдылығы нарықтық
экономикаға көшудегі құқықтық реттеу және жерге жеке меншік институтын
енгізу қажет болғанда жетілді.
Жер реформасын жүзеге асырудың бастапқы этапында (1990-1993 ж.)
қабылданған Жер кодексі, Жер реформасы туралы, Шару қожалығы туралы,
Жер салығы реформасы туралы және тағы басқа заң Маркс К., Энгельс Фдар
жерді иеленудің жаңа формаларын шығаруда заңды және жеке тұлғалардың жерге
құқығын баянды етуде үлкен рөл атқарды. Бірақ халық шаруашылық және жеке
меншіктің дамуына нарықтық қатынастардың барлық сфераларына енгізу жерді
мемлекет иеленуі бұл процестерді бәсендету факторы болып табылады.
Жер қатынастарының дамуының 2-ші этапы (1994-1995 ж.) нарық
жағдайына сәйкес жер зандылығының бейімделуімен байланысты жер қатынастарын
реттеу мен оны жетілдіру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
Президенті бірнеше Жарлық қабылдады. Жерді мемлекет иеленудің
конституциялық негізін сақтай отырып жерді иелену құқығын сату-сатып алу
институттарын енгізу арқылы нарықтық қатынастарда жерді тартуға мүмкіндік
берді. Бұл жарлықтар республикадағы жаңа жер қатынастарының дамуына алдын
ала жағдай жасады. Жерген жеке меншік институттарын енгізу белгіленген
процестің қисынды жалғасының дамуы болып табылады.
Жерге жеке меншік конститутция бойынша ТМД елдерінің ішінде алдыңғы
қатардың бірінде Қазақстан Республикасында танылды. 1995 жылдың 22-
желтоқсанында заң күшіне ие болған Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығында белгіленген елдің басты заңына сәйкес жер мемлекет меншігінде
және жеке меншікте болуы мүмкін. 3-ші этап 2001 жылы 24 қантарда Қазақстан
Республикасының Жер туралы №153-ІІ заңында сипатталды. Жер туралы соңғы
заң алдыңғы зандар сияқты Қазақстан Республикасының жер қорын 7-санатқа
бөлді;
Қаржылық – ббюджеттік жүйе өзіне бюджеттің және тбюджеттен тыс
қаржылардың мемлекеттің қаржылық қалыптасуымен пайдалануы бойынша
қатынастарын кіргізеді. Ол мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, қорғаныс
және тағы басқа функцияларын тиімді жүргізуін қамтамасыз етуге міндетті.
Қаржылық-бюджеттік жүйенің негізгі қан тамыры болып салықтар табылды.
Осылайша салықтар тауар өндірісін, қоғамдық тапшылыққа бөлінген,
әскер, және басқа да қажеттіліктерге қаржылар керек болатын мемлекеттің
пайда болуымен бірге дүниеге келді. Салықтарда мемлекеттің экономикалық іс-
әрекеті көрсетілген, - деп К.Маркс айтып кеткен.
Капиталистік қатынастардың қалыптасуы мен даму кезеңіндегі салықтардың
маңызы өсе түсті: Жаңа территорияларды алуға – дайын өнімді өткізу мен
шикізат нарығын қамтамасыз ететін әскер мен флот үшін қазынаға қосымша
қаражаттар керек болды. Осы тұрғыда салықтар қажет қаржының негізгі бөлігін
құрады.
Сексенінші жылдардың аяғына таман басталған нарықтық қатынастарға көшу
экономиканың барлық салаларына , соның ішінде салық жүйесіне де
өзгертулер алып келді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде елдегі
салық жүйесінің трансформациясы 3 бағытта жүргізілді: тікелей, жанама
салықтар енгізілді және әр түрлі қорларға қосымша салымдар мен төлемдер
жүйесі құрылды. Экономикалық қатынастардағы қайта бағытталу едәуір басым
құнды қайта бөлудің нормаларынан салықтарға көшуге алып келді. Бұл жағдайда
салық менеджметінің маңыздылығы өсті, өйткені одан экономикалық
субъектілердің коммерциялық қызметтері мен өндірушілердің қаржылық
тұрақтылығы және осыған сәйкес мемлекетің хал-ахуалы байланысты болды.
Сонымен қатар нақты негіздік қағидалардың болмауы көптеген салықтар мен
алымдардың пайда болуына алып келді, бұларды енгізу салық жүйесінде
қайшылықтар туғызған заң актілеріне негізделді. Бұл кейін ҚР-ның және
басқа да ТМД елдерінің өз ұлттық жүйелерін құруға негіз болған 1991
жылдың 1 қаңтарынан КСРО Кәсіпорындар, бірлестіктер және ұйымдардан
алынатын салықтар туралы заңын енгізуге шарт болды.
Біріккен мемлекеттердің тарауынан кейінгі нарықтық байланыстардың
үзілуі: өндірістік-шараушылық қызметің шикізаттық бағытта қызмет еткен
республикалардың барлық кәсіпорындарының өндірістік құлдырауына; банкрот
болған, тоқтап қалған кәсіпорындардың көбеюіне; қарқынды инфляция себепкер
болды.
Бұл елдің әлеуметтік –экономикалық дамуына шарт болатын қалыптасуларға
түрткі болды. Республика алдында: меншік түрінің көп түрлілігінің
қалыптасуы, мемлекеттің және экономика субектілерінің, азаматтар мен
кәсіпорындар арасындағы құқық пен жауапкершіліктің бөлінуі, тұрақты
әлеуметтік бағытталған экономика құру сияқты мәселелер тұрды. Осы
мәселелерді шешу Қазақстандық салық жүйесін қалыптастырудың кординалды
шарты болы. Ал оларды шешу субъективті себептермен қиындатылды, яғни нарық
жағдайында қызмет салық жүйесін құрауға қандай болмасын тәжірибенің,
экономика субъектілерінен мемлекет қазынасына ағатын қаржыларды
ұйымдастыратын және теоретика - әдістемелік, тәжірибелік мәселелерді
шешетін мамандандырылған кадрлардың жоқтығы.
Бұл мәселелерді шешу салықтық менеджметтің экономикаға мемлекеттің
араласуынң мақсаты мен дәрежесін мемлекеттік салықтардың саясатының дұрыс
шешім және негіз болатын стратегиясымен байланысты сәйкесінше мұндай
жағдайда салық жүйесінің стратегиялық мақсаты салық салу субъектілерінің
капиталдандырылған құндарын өсіруді ынталандыру жолымен бюджетің кіріс
бөлігін максималдау болады. Осы мақсатқа жету үшін:
- қаржы көздерін анықтау
- салық салу базасын кеңейту
- бюджет қаржыларын пайдалану мен салық салу базасын жасау қажет
Бірінші бағыт шегінде қайдан және қай мөлшерде құралдарды алу мен
көздердің дұрыс құрылымы қайдан болуы керек екендігі анықталады.
Екінші және үшінші бағытарда бір-бірімен байланысты және
өндіріс қатынастарының дамуына тәуелді болады.
3. ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕ ЖЕР САЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМІ
Қазақстан Республикасында жер қатынастарын құқықтық реттеу қиын
кезеңнен өтуде. Жер нарығының түрлену проблемаларын зерттеу барысында шет
ел жер қатынастары үлкен қызығушылық тудыруда. Сонымен қоса жер нарығының
алғашқы дамуы, нарық құрылымының түрленуі, берілген проблеманың құқықтық,
саяси және экономикалық аспектілері басты назарда.
Әртүрлі елдердің жер салығын салу жолдары мен жер нарығының құқықтық
аспектілерімен танысу келесілерді анықтауға мүмкіндік берді.
Германияда жеке меншік құқығы конституциямен кепілденіп, заңмен
бекітіледі. Жер учаскелерін сату-сатып алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1. Жер салығының теориялық аспектілері
1.1 Жер салығының экономикалық мәні және мазмұны 8
1.2 жер салығының даму кезеңдері 12
1.3 Шет мемлекеттердегі жер салығын есептеу механизмі 22
2. Жер салығының есептелу механизмін талдау және Әуезов
ауданындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны
2.1 Жер салығының есептелу механизмін талдау 31
2.2 Әуезов ауданындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны 40
3. Жер салығының қызмет етуінің мәселелері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылға
арналған жолдауында: “Салық және кеден саясатын реформалау күллі
экономикалық жаңару саясатының маңызды құралы болуы керек.
Эканомикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды
ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен сол ілімді тарту мақсатында
икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының
мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймыз.
Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін
Қаржы министрлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру
керек.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс”. [1]
Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Салықтар - мемлекеттік бюджетке заңды
және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті
төлемдер болып табылады.
Жер салығын енгізудегі ең бастысы жерді және басқада ресурстарды
ұтымды пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру
және шығынға қарсы механизмді құру. Сонымен қатар ол жерде әртүрлі
шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беруі қажет. Рентаны төлеу бұл жер үлесін
пайдалануға төлем емес, ол жақсы учаскесі барлардың ерекше монополиясы мен
артықшылықтарын пайдалануына төлем. Бұл барлық азаматтардың жерге деген
құқықтарын теңестіру құралы болып табылады.
Жер салығын енгізу және өндіріп алу жөніндегі мәселелермен шетелдік,
ресейлік және қазақстандық ғалым экономистер айналысқан. Қазақстандық
авторларды атап өтсек: Ілиясов Қ.Қ.,Аубакиров Я.А., Махмудов Ф.О., Алиев
Р., Нұрғалиева Г.К., Мухитдинов М.Т., Ермекбаева Б.Ж.
Қазақстан Республикасында жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге
салынатын салықты енгізу мынандай мақсаттарды көздеген: экономикалық
әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын
арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге
аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер
салығын төлеу барлық жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда)
міндетті болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғанынан бері жаңа құқықтық-нормативтік
заңнамалар қабылданып, жаңа өзгерістер өріс ала бастады. Оның ішінде жер
мәселесі, оның экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану, жерге
орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау шараларын т.б. ары қарай
зерттеуді талап етеді. Осы мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді
Дипломдық жұмыстың мақсаты - “Жер салығы және жер қатынастарын
реттеудегі рөлін” ашу, теорияны практикамен ұштастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті - салықтардың мәні мен мазмұнын, атқаратын
негізгі қызметтері мен қағидаттарын кеңінен ашу, Алматы қаласы Әуезов
ауданы бойынша салық комитетіне соңғы жылдардағы түскен жер салығының
түрленуіне талдау жасау мен оның жергілікті бюджеттегі атқаратын рөлін
анықтау, теориялық білімді бекіту мен кеңейту болып табылды. Жалпы жер және
жер ресурстары экономикада өзінің мазмұнына қарай маңызды қызмет атқарады.
Жер әр мемлекеттің негізгі байлығы, соның ішінде еліміздің қазіргі
жағдайында үлкен рөл атқарады. Міне осы сияқты мәселелерді қарастыру болып
табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны, жер
салығының даму кезеңдері, шет мемлекеттердегі жер салығын есептеу жөніндегі
мәселелер қарастырылған.
Екінші бөлімінде жер салығының есептелу механизмін талдау және Әуезов
аудунындағы бюджет табыстарын толтырудағы орны.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының жер салығының қызмет етуінің
есептелуінің мәселелері.
1. ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПКЕТІЛЕРІ
1.1 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер
болып табылады.Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке
тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы
көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория. [6]
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.
Қазақстан Республикасында салықтардың мынадай негізгі қызметтері бар:
- фискалдық қызметі;
- реттеушілік қызметі;
- бақылаушылық қызметі.
Фискалдық қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның
ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. әрине
салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа да
экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық
механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын
жетілдіру жолдары қарастырылады.
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға
негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық және
белгіленген мерзімде орындауы тиіс;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін
төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат
етілмейді;
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға
бірдей салық жүйесі қолданылады;
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді.
Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгілі топтарға
бөліп жіктейміз.
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. салық салу объектісіне байланысты;
2. қолдануына қарай;
3. салық салу органына байланысты;
4. экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мынадай салықтар жатады:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- жер салығы;
- көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқа.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер.
Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13
алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.[6]
Дамыған елдерде жер салығының екі түрі қарастырылған:
1. құрылыстан алынатын жер салығы;
2. жер салығы.
Құрылыстан алынатын жер салығы елдің аумағында жатқан барлық
құрылыстардан алынады. Салық қоғамдық меншіктегі ғимараттардан алынбайды.
Құрылыстан алынатын жер салығының ставкасы меншікті, сақтандыруды,
амортизацияны, күтім және жөндеуді басқару шығындарының есебімен
кадастарлық құн негізінде орнатылады.
Ал жер салығы мемлекеттің аумағында жатқан және құрылыстан алынатын
жер салығын салуға жатпайтын меншіктің барлық түрлерінен жыл сайын алынады.
Жер салығынан дамыған елдердің бюджет кірісінің түсімдер мөлшері біршама
төмен. Қазақстан Республикасына келетін болсақ, біздің елде жер салығы 1992
жылы енгізілген. Жер салығының енгізілуінің негізгі мақсаты жерді
оңтайландырылған экономикалық әдістерді және жер құрылғылары бойынша
шараларды жүзеге асыру үшін бюджет кірістерін қалыптастыруды, жердің
құнарлылығының жоғарылауын, олардың қорғаныстарын, сонымен қатар аумақтың
әлеуметтік-мәдени дамуын қамтамасыз ету.
Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерістер Қазақстан
Республикасының жер реформасы жөніндегі заңдарында, Жер Кодексінде
бейнеленеді. Қазақстанның Жер Кодексінде жер Республиканың айрықша меншігі
деп айтылған. Жерді иелену және пайдалану үшін төленетін ақы жер салығы
ретінде қарастырылады. Бұл салықтың мақсаты – жерді ұтымды пайдалануды
қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлығын арттыру, жергілікті
аймақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске асыру үшін
бюджетке түсетін табыстарды құру. Жер салығы толығымен жергілікті бюджетке
түседі, сондықтан бұл жергілікті өкімет органдарының аталған салықты
жинауға мүдделерін арттырады.
Мемлекеттің қоғамдық пайдасына Жалпы Ішкі өнімнің (ЖІө) белгіленген
жарғы түрінде алуы салықтың мәнін құрайды.
Жарналарды ЖІӨ-ң негізгі қатысушылары іске асырады:
1. Материалды және материалды емес құндылықтарды өз еңбегін өндіретін
және осыдан белгілі табыс алатын жұмыскерлер.
2. Кәсіпкерлік салада қызмет ететін шаруашылық субъектілері, капитал
иелері.
Салық жарналары, алымдар, баждар және басқа да төлемдерден
мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны,
бір жақынан шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жақынан
мемлекеттік қаржыларының қалыптасуы бойынша мемлекетпен өзара қатынасында.
Салықтар дауды түрде белгіленген мөлшерлеме бойынша азаматтар мен
шаруашылық субъектілерін мемлекет алатын міндетті алымдар. Мемлекет пайда
болғаннан бері салықтар экономикалық қатынастардың қажетті звеносы болып
табылады. Мемлекеттің құрылым түрлерінің дамуы мен өзгеруі ылғи да салық
жүйесінде жаңартуларға алғышарт болады. Қазіргі өркениетті қоғамда салықтар
- мемлекеттік табыстардың негізгі түрі болып табылады. Бұл өте-мөте
қаржылық функциясынан басқа салық механизмі қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми Техникалық Прогресстің жағдайына
мемлекеттің әсер етуі үшін де пайдаланылады.[8]
Енді, осы салықтардың ішіндегі жер салығына тоқталайық. Жер
салығы - жер рентасы төлемдерінің бір түрі 18-ғасырдың аяғы мен 19-ғасыр
бойы дамып келе жатқан саяси экономияның өкілдері жер меншігі уақыт өте
табыс әкеле алатыны мүмкін болса, онда ол жалпы мемлекеттің байлықтарының
негізі болып табылады деп тұжырымдаған. Елді басқару үшін керек мемлекеттік
табыстар осы байлық көзіне салық салу жолымен, яғни жерге салық салудан
алынады.[9]
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Адамзат жерді пайдалану арқылы өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандырып келеді.[8]
Бұл салық жер учаскелерін нақты пайдалануды есептеу табысына
негізделеді. Жер салығын енгізумен байланысты мәселелер ерекше
қиынтықтарға, ең алдымен, өйткені оны белгілеуге әдістемелік тәжірибенің
бір тұтас жүйеге көшу тұрғысынан туып отыр.
Ренталық салудың мәнін сипаттай келе ол: “Бұл мәселе екіге бөлінеді:
біріншіден- жер рентасын салық түрінде қандай жолмен алуға болады,
екіншіден-қандай үлгіде рентаны қоғамдық қажеттіліктерге жарату керек”,
яғни қандай жолмен оны бөлу керек-деп белгілеп кеткен.
Жер салығын енгізу ең алдымен жерді және басқа да ресурстарды неғұрлым
рационалды пайдалану есебінен ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігін
көтеру қажеттіліктерін, нақты антишығындық механизмді құрумен туып отыр. Ол
сол сияқты жерге қожалықтың теңдік мүмкіндігін қамтамасыз ету керек.
Н.Суханов: “Монополиялар мен жекелеген топ жер иеленушілердің, басқалардың
басқаларға ауыстыруы тек жерге салық салу арқылы ғана жоюға болады”-деп
жазған сияқты.
Рентаны төлеу жер үлесін пайдалану үшін төлем емес, ол артықшылыққа,
ең жақсы жер учаскелерін ұстаудың ерекше пайдалануына монополдік иелік ету
үшін төлем. Бұл дегеніміз жерге деген азаматтардың құқықтарын теңестіру
құралы.
ТМД мемлекеттері мен дамыған елдерде қолданылатын жер салықтарының
түрін зерттеу негізінде Н.Зенец оның жекелеген элементтерінің нақты
әртүрлі мемлекеттерде болатын әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың есебін
келесі сыныптамадан ұсынады:
-жер салығының функциялары - жер салығының кәсіпорындарға,
фермерлік шаруашылықтарға нақты әсер ету нысан деңгейі (фискалдық,
реттеуші);
- салық төлеушілердің қайнар көздері - салық төлеушілердің
шаруашылық табыстарының ана немесе басқа бөлігі;
- салық көлемін белгілеу-салық салу ауыртпалықтарын анықтау
әдістері;
- салық салу объектілері-салық салуға жататын жерлердің құрамы;
- салық салуды анықтау үшін база-мысалы: баға, рента көлемі,
жердің бағалық баллы;
- салықты алушылар - қай бюджетке (республикалық, жергілікті) бұл
салықтың түсетіндігі;
- басқа салықтармен өзара байланысы - салық салудың жалпы
жүйесінде жер салығының және басқа салықтардың функцияларын өзара бөлу;
- жер салығын төлеушілер категориясы-кооперативтік кәсіпорындар,
акционерлік қоғамдар және тағы басқалары;
Біріншіден, жер салығының функциясы және оны төлеудің қайнар
көздерінің өзара байланысы ТМД елдерінің барлығында жерді рационалды
пайдалану функциясы арнайы болып келеді. Сондықтан жер салығын төлеудің
қайнар көзі ретінде жер рентасы шығады деп болжануда. Европалық Одақта бұл
функция жақсы атқарылатын ауыл шаруашылығы кәсіпкерліктің жанұялық
жүйесіндегі жеке меншік жағдайында арнайы ынталандыруды талап етпейді.
Екіншіден, жер салығы функциясын салық салу жүйесіндегі басқада
элементтерінің арасында өзара байланыс бар. Жер салығы жалғыз болған
жағдайда, ал қайта бөлуді де қоса алғандағы барлық функцияны орындайтын
еді. Үшіншіден, жер салығының мөлшерлемелерін анықтау үшін база оның
функцияларын және оның жерді ақылы пайдалану жүйесінің дамығандығына
байланысты. Жердің бағасы жоқ болғанда салық мөлшерлемері бағалық жер
баллымен немесе ренталық көлемімен байланыстырылады.
Соңғы нәтижеде жер салығы түрінде алынған қаржылар халықтың өмірлік
деңгейін көтеру, ауыр аграрлық дағдарысты бастан кешіруді қамтамасыз етуі
қажет. Н.Суханов осыған байланысты: “Ренталық салу қоғамның және
мемлекеттің міндеттерінің бірі, елдің бар халқына жер рентасын тең бөлікпен
бөлуді мақсат етуі қажет” - деп белгілеген. Ал тәжірибе жүзінде бұл
дегеніміз, жер салығы орталық бюджеттің толықтырылуына кетпей толығымен
жергілікті билік органдарының бюджетіне аударылуы қажет дегенді
білдіреді.[9]
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
кодексінде жер үшін төлемді белгілеу тәртібі мен алуы белгіленген осыған
сәйкес жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың
шаруашылық қызметіне байланысты болмай, жыл сайын жер көлемінің бірлігіне
бекітілген төлемдер арқылы белгіленеді.[1]
1.2 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Салықтар адамзаттың пайда болуынан бері дамып, өсіп келеді. Олардың
пайда болуы ең бірінші қоғамдық қажеттіліктермен байланыста болды. Салық
жүйесі мемлекетпен бірге дамып келеді. Мемлекеттік ұйымдардың алғашқы
сатыларында салық салудың түрі болып құрбандық шалу табылды. Ол әр кезде
еркін бастамада болмады. Құрбандық шалу жазылмаған заң болды. Сонымен қатар
жердегі өсетін өсімдіктер, ағаштар, жемістер, мал-жай осылардың барлығынан
десятина (оброк- барлық табыстардың 10% көлемінде) салығы салынды.
Мемлекеттің дамуымен қатар святая десятина пайда болды. Ол билігі
бар князьдар пайдасына шіркеулікпен қатар алынып отырды. Осы тәжірибе әр
түрлі елдерде көптеген жылдар бойы жүзеге асырылды: Ежелгі Мысыр мен
Ортағасырлық Еуропаға шейін. Осылайша б.з.д. Ежелгі Грецияда 7-6 ғасырларда
мемлекеттің негізін қалаған шонжар өкілдері барлық табыстарға 110 немесе
120 көлемінде салықтарды енгізген. Бұл мемлекетке жалданушы әскерді
асырауға кеткен шығындарын жабуға және оны шоғырландыруға, қала-
мемлекеттердің айналасына бекіністер, жолдар, су құбырларын, храмдар
салуға, мереке өткізуге, кедейлерді азқ- түлікпен, ақшамен жабдықтауға және
басқа да қоғамдық мақсаттарға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ Ежелгі әлемде салық салуға едәуір басым қарама-қарсы
әрекеттер де болды. Мысалы: Афинада бостандығы бар адамдар салық төлеуге
міндетті еместігімен ерекшеленеді деп есептеген. Өзі еркімен құрбандық шалу
ол өзіне бөлек. Бірақ ірі шығындар алда тұрғанда кеңес немесе қалалық халық
жиналысы табыстардан пайыздық төлемдерін белгілеген.
Қазіргі заманғы мемлекеттердің көптеген жақтарының қайнар көзі Ежелгі
Римнен бастау алады. Сондағы салық жүйесіне шолу жасап көрелік. Алғашқы
уақытта барлық мемлекет Рим қаласынан және оған қосылатын қосымша жерлерден
тұрды. Бейбітшілік кезінде салықтар болмады. Мемлекет пен қаланы басқаруға
кететін шығындар минималды болды, өйткені сайланған магистраттар өз
міндеттерінқайтарусыз атқарды, кейде олар тіпті өз қаражаттарын да мемлекет
ісіне арнап отырды, ал ол өз кезегінде олардың атағын көтерді. Шығындардың
негізгі бөлігін қоғамдық ғимараттар салу қарады. Мұндай шығындарды әдете
қоғамдық жерлерді жалға беру арқылы жауып отырды. Бірақ соғыс қимылдары
кезінде Рим азаматтарына өз жетістіктеріне қарай салық салынды. Б.з.д. 5-3
ғасырларда Рим мемлекеті өсіп өркендеді, жаңа қала-колониялар жауланып
алынды немесе қаланды. Колонияларда коммуналды (жергілікті) салықтар мен
борыштар енгізілді. Римдегі сияқты олардың көлемі азаматтардың
жағдайларының мөлшеріне байланысты болды.[9]
Салық сомаларын анықтау әр бес жылда бір рет болып отырды. Римнің
сыртында тұратын Рим азаматары мемлекетік пен қоса жергілікті салықтарды да
төлеуге мәжбүр болды. Жеңіспен аяқталған соғыстардан кейін салықтар
төмендетілді, кейде мемлекеттік салық мүлдем алынып тасталынды. Қажетті
шығындар жаулап алынған жерлердің контрибуциясымен қамтамасыз етілді.
Комуналдық салықтар болса Римнен тыс жерлерде тұратындардан әрқашан алынып
отырды.
Мемлекет өмірлік қызметтің әр саласында қоғамның мүдделерін мәнерлей
келе сәйкесінше – экономикалық, әлеуметік, экологиялық, демографиялық және
басқа да саясаттарды жасап шығарып, жүзеге асырды. Мұны жүргізуде
әлеуметтік – экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің өзара әсер ету
құралының объектісі мен субъектісі ретінде қаржы-несиелік және баға
механизмі қолданылады.
XIX ғ. соңындағы Қазақстанның салық салу жүйесіне көз салсақ – барлық
территория Ресей империясының құрамына кіру, тарихта маңызды және көп
жағдайларда түбірлі өзгеріс кезеңі болды. XIX ғ. 60 ж. ортасы
1822-1824 жж. Империяның Жарғысы бойынша халық жылына 1 рет мал
басынан 1% көлемінде ясак төледі. 1837 ж. Орынбор ведомствасында кибиткалық
жарна деп аталатын-әр киіз үйден жылына 1см 50 тиын күліс түрінде подать
төлеу енгізілді. 1867-1868 жж. жағдайлар кибиткалық жарнаны төлеуден
хандарды босатып, оның мөлшерін әр киіз үйден – 3 сомға дейін көтерді.
(Уәли, Бөкей, Айшуақ сұлтан). Подать төлеуден лауазымды тұлғалар да
ақсақалдар, шекаралық емшілік қызметіндегі сұлтандар, сонымен қатар
молдалар босатылды. Бірқатар жер айыптамалары болды. Аулалық-50 тиын
көлемінде. Воластық басқарманың, іс жүргізушінің, ауыл ақсақалдарының және
олардың таратушыларының мазмұны – жылына волостьқа 300 сом көлемінде
ауруханаларды ұстауға, медреселерді салуға, көпірлерді жөндетуге және тағы
басқаларына алынды.
Қазақстанның оңтүстігінде отырықшы халық астық бағасының 10% көлемінде
харадж-зекет (тауар салығы, оның базасының 1 40 бөлімі) танап податі
(салықтар заттай жинала алмайтын жерлерден ақшалай) төледі. Салықтар мен
жиналымдардың барлық түрлері үнемі өскенін айта кеткен жөн.
Салықтар өз күшімен қиянатшылық жасаған волость басшылары мен рулық
ақсақалдар жинады. Кейде олар жылына бірнеше рет алынды. Кейбіреулері өз
руын босатуды көздеп салықтардың барлық ауыртпалығын бөтен ру
өкілдіктеріне жүктеген. Салық көлемі мүліктік дәрежеге байланысты болды.
Салық жинаушылар малы жоқ тең көлемде бай мен кедейлерден алынатын қара
подать жинау арқасында байыған[i].[9]
Әр жыл сайын жаңа айыптамалар пайда бола бастады. Мұны
дәлелдейтін құжаттың мәліметтері бар. Осылай 1884 ж.Торғай ауданы бойынша
белгіленген:
1) Гербтік жиналым. Қырғыздарға паспорттар, шығуға билеттер берілді,
маркалар және гербтік қағаздар сатылды.
2) түрлі жер жиналымдары: а)мектептетді ұстау мен құруға;
б)қасқырларды жоюға; в) жігіттерді ұстауға (олар қыстақтарды күзетті, орман
мен жайылымдарды, егістіктерді қорғады). 1886 ж. жаңа жиналым түрлері
енгізілді: 1)айлық (окладной) жиналым; 2)орман жиналымы.
XIX ғ. жартысында XXI ғасырда да салық салу жүйесі заңға
негізделгенін айтып кету керек. Мемлекеттің құралу мен күшеюі барысында
салықтың құқықтық формасы бар екені айқын көрінеді – белгілі бір заң,
жарлық, декрет шығармай оны енгізу мүмкін емес. Салық қазынашылық,
әлеуметтік, экономикалық қызметтерді іске асырады.
Жер салығы дегеніміз – жер иесіне тиісті болатын және жерден түскен
табысқа салық салуды көздейтін салық. Бұл салықтың объектісі жер болып
табылады. Бұл салықтың субъектісі жер иесі болып табылады. Жер салығының
көзі жерден түскен табыс болып табылады, яғни жер рентасы. Барлық Батыс
Еуропалық мемлекеттерде жер салығы осылай құрылды: мысалы, Англияда жер
иесіне түскен жал төлемінің әрбір фунд стерлингтен 4 шиллинг мөлшерінде
салық алынды.
Өнеркәсіп жақсы дамығанға дейін европалық елдер мен Ресейдің салық
жүйесінде жер салығы тікелей салық салудың артықшылықты формасы болады.
Орыс және кеңес зерттеушісі И.М.Кулишер жер салығының орны мен оның
құрылысын бейнелеп көрсетті – кадасторды, Тікелей салық салу жүйесінде жер
салығы –бастысы және негізгі жүйені едәуір ашып көрсетуші.
Жер салығы ертеден келе жатқан салықтың бірі. XIX ғасырдың екінші
жартысында мемлекеттік табыстардағы жер салығының мәні салықтардың жаңа
түрлерін енгізу нәтижесінде төмендеуі, бірақ бюджет үшін өзінің мәнін
жоғалтқан жоқ. Жер салығының артықшылықтары жердің қасиеттерінен және оның
экономикалық, саяси өмірінен туындайды. Жер артықшылықты меншік болып
табылады деп дұрыс айтылған – онымен белгілі саяси құқықтрарға ие болу
байланысты. Фискалдық тұрғыдан жер оның оның меншік иесінің төлем
қабілеттігін көрсетеді. Жер меншігінен түскен табысты бағалау табыстың
қандай да бір түрін бағалаудан оңай.
Салық салудың объектісі ретінде жерді жоюға болмайды.Сондықтан қаржы
ғылымы жер салық салудың ең тиімді объектісі болып табылады деп
есептеледі. Барлық салықтарға арналған ереже бойынша жер салығы
жерден түскен таза табысқа салынуы керек. Жерден түскен табысты
анықтаудың әр уақытта және әртүрлі елдерде әрқалай әдістері болды.
Жерді өлшеу мен оның саны бойынша салық салу ең ескі тәсіл болып
табылады: Римде фгерлер бойынша, Англияда хайдтар бойынша, Германияда
гуфтер бойынша, Ресейде соқамен. Бірақ цивилизацияның алғашқы
кезінде оның саны бойынша жерге салық салудың әділетсіздігіне
байланысты бұл тәсілді өзгертті: жерлерді олардың құнарлықтары
бойынша бөлді. Сонымен, Русьте мейірімді жерден соқа мен арық
жерден соқаны бөліп көрсетті. Басқа ежелгі және кең таралған, ұзақ
уақыт болған тәсіл ол десятина болды, яғни жерден түскен жиынтық
табыстың оннан бір мөлшерінде салық алу. Техниканың дамуы
нәтижесінде біршама жетілген тәсілдері мен амалдары пайда пайда.
Оның негізінде жерден таза табысты, кадасторды анықтау жатыр.
Кадастор мемлекетке де, жер иесіне де тиімді болды. Бір жағынан,
оның көмегімен біркелкі жер салығын бекітуге мүмкіндік болды. Басқа
жағынан-кадастор жер иелеріне егін шаруашылығы мәдениетін олардың
табыстарын арттыру мақсатында жақсартуға кедергі жасаған жоқ. 20
ғасырдың басында қаржы ғылымында кадасотрды жердегі таза табысты
дәл анықтау қызметін атқаратын барлық шаралардың жиынтығы ретінде
анықтау қабылданды.
Кадасторлар ежелден пайдаланылады. Қаржы ғылымы ұсыныстары мен
іс-жүзіндегі тәжірбиені байланыстыру нәтижесінде жер салығын
объективті түрде белгілеуге мүмкіндік беретін кадастор жасап
шығарылды.
Кадастордың жалпы түсінігінен Ресей мысалындағы жер салығының
табыстылығы мен құрылысына келейік.
Ресейде жер салығы салық салудың ежелгі формасы болды, оған
сүйенулер шежірешілерде бар.
Татарлар үстемдік жүргізу кезінде соқа салығы пайда болды
және жалпы дамыды, сонымен қатар оған жер салығы кірді. Соңғысы
жердің сапасы және санымен анықталды.Жер десятиналарға, жұптарға
бөлінді. 17 ғасырдың аяғында жер салығы жүйесінен түндік бас
салығына ауысуына байланысты соқа салығы өз мәнін жойды және 1
Петр басқармасына оның орнына жан басы салығы келді. Содан бері
Ресей жер салығын білген жоқ.
1875 жылы Ресей бюджетінде жаңа мемлекеттік жер салығы
пайда болды. Ол 1853 жылдан бері болған Мемлекеттік земстволық
алымның реформасы нәтижесінде жер пайда болды. Мемлекеттік жер
салығы салынатын жерлерге жергілікті алымдар мен Земстволық
міндеттілік туралы жарғы негізінде салық салынатын жерлер жатады және оған
қазыналық жерлер кірмейді. Әрбір губерния мен облыстан алынатын
салықтардың, жалпы санын губерния немесе облыс бойынша қолайлы жер мен
орманның десятинасынан заң тәртібімен бекітілетін салықтың орташа окладына
көбейтумен анықталады. Бұл окладтардың шамасы 1884 жылғы заң бойынша
десятинадан төрттен бір тиыннан он жеті аралығында болды. Манифест бойынша
1896 жылы жер салығының ставкалары 10 жыл ішінде 50 процентке төмендетілді.
Бірақ Ресейде мемлекеттік жер салығын салудың мәні онша болған жоқ. 1901
одан түскен табыстар 9,87 млн. рубльді құрады.
Елімізде алғаш енгізілген кезеңде ауыл шаруашылығына арналған жерлерге
жер салығы ставкасы бонитеттік бал бойынша тағайындалды және оның төрт
түрлі шкаласы белгіленген. Ставка мөлшері ыңғайлығына қарай, құнарына
қарап, бір гектар үшін 0,1-ден 40 сом, 0,1-ден 10 сом, 10-нан 90 сом
мөлшерінде белгіленген. Ал жеке азаматтарға өзінің қосалқы шарушылығын, бау-
бақшасын салуға, саяжай құруға оның топырағының, аймағының жағдайына
қарамастан бірыңғай ставка – 0,01 гектарға 1 теңге қойылды.
Бұл ставка сол кездегі ақша құнымен есептелген. Қазіргі бағамен
салыстырсақ, айырмашылығы көзге көрініп тұр. Осы арада біз мынаны
ескерейік: 1990 жылы жер салығы ставкасы есебін шығарғанда оның негізінде
алынған экономикалық көрсеткіштерге үңілсек, бидайдың 1 центнерінің сатып
алу бағасы орташа 35 сом, 1 бөлке нан орташа 0,25 сом, 1 киловатт электр
энергиясы 0,04 сом, дизель отынының литрі 0,09 сом, бір литр бензиннің
бағасы оның сапасына қарай 0,1-ден 0,4 сомға дейін, трамвай мен тралейбус
билеті 0,03, қалалық автобус 0,25 сом, Алматы – Мәскеу авиабилеті 62 сом,
ең аз жалақы мөлшері 70 сом болды.
Ал ол кездегі бір сом бүгінгі 200 теңгемен пара-пар келеді десек
қателеспейтін шығармыз. Зер салсақ, 2002 жылы жер салығы ставкасы 1991
жылғымен салыстырғанда жер мен көктей болып шыға келеді. Мысалға,
суарылмайтын егіншілік аймағы бойынша жер салығының ставкасының 1991 жылғы
мөлшерін қазіргі 2002 жылғы ақшаға шақсақ, гектарына 20-дан 8000 теңгеге
дейін барады. Шөл және шөлейт аймақтарындағы бір гектар жайымдылықтың жер
салығының сомы қазіргі 2000 теңгеге келеді. Ал суармалы алқаптар үшін 2000-
нан 18000 теңгеге келеді. Ставкаларға, байқап қарасақ, көлемді, сол кездің
өзінде көп. Бірақ, жоғарыда атап өткеніміздей, ол заң Қазақ ССР-нің Жоғарғы
Кеңесінің бақылау мен барлық құрылымдарда тәптіштелініп тексеріліп өткен,
халықтың талқылауында да салынған. Содан соң барып жер салығы ставкасының
мөлшеріне бәрі де келіскен.
Егістіктің топырақ құрамына қарай белгіленген сол тұстағы орташа
бонитет 35 балл деңгейінде белгіленген. Дәнді дақылдардың орташа
түсімділігі гектарына 10 центнерге теңелді. Алайда, жер салығын төлеудің
тұңғыш датасы – 1993 жылдың 15 қыркүйегіне – инфляция салдарынан сомның
құны 20 есеге құлдырап кеткен кезге сәйкес келді. Сондықтан да салық
төлеушілер жаңа салықтың ауыртпалығын сезбей де қалды, ал бюджет өзінің
кіріс бөлігінде Қазақстан Республикасы табиғи ресурстарының ең негізгі бір
саласының бағасын бағалай алмайды. Инфляциялық үрдістер 1993 жылы тіпті
мықтап үстемдік құрғаны мәлім. Оны сол жылғы қараша айында жаңа ұлттық
валютаның енгізілуін де тоқтата алмады.
Елімізде экономика тәртіпке келе бастағанда ғана жер салығы ставкасы
қайта қаралып, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 15
науырызындағы Жарлығымен заңдық күші бар 1995 жылға арналған республикалық
бюджет туралы құжат қабылданып, онда жер салығының жаңа ставкасы
тағайындалғаны белгілі. Бұл құжат кейбір өзгертулермен 1995 жылғы 24
сәуірдегі заңдылық күші бар №2235-ші салық туралы және басқада бюджеттік
міндетті төлемдер туралы Президенттің Жарлығына еңғізілді. Сәйкестігі
келтіріліп, коэфициенті енгізілген, осы құжат қазір де қолданып келеді.
Сонымен, жоғарығыдай барлық өзгертулер мен қайта жасаулардан соң
бүгінгі жер салығы ставкасының мөлшері өзінің бастапқы күйінен 40-тан 360
есе кемітілген жағдайда қалып қойды. Қазір жалпы экономикалық реформалармен
қатар, ауыл шаруашылығы да жаңғырып келеді. Бұрын өмір сүріп келген ауыл
шарушылығы өнімдерін өндіруші ірі ұжыншарлар мен кеңшарлар жойылып, олардың
орнын ұсақ қожалықтар баса бастады. Міне, осы тұстарда, ұсақ шаруашылықтар
бас-басына есеп-бухгалтерлік қызметті ұстай алмайды, салық пен бюджетке
төлемдерді арнаулы адамдар болмағандықтан, бюджетпен есеп айырысуды
жеңілдету мақсатында, бірыңғай жер салығы жүйесіне оралу идеясы туды.
Ресей Федерациясында, кейбір облыстар атап айтқанда, Белгород
облысында, өздерінің ауыл шарушылығы өнімдерін өндірушілер үшін толып
жатқан салық түрлерінің орнына бірыңғай азық-түлік салығын енгізу қолға
алыныпты. Белгород облысы әкімінің 1996 жылы 30 мамырда қабылданған
қаулысын жіберді. Ол қаулы ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушінің азық-
түлік салығы және селолық территорияларды қаржылармен өзін-өзі қамтамасыз
ету туралы деп аталып кеткен екен. Оның алғашқы үш тармағында былай деп
жазылған:
← Селолық территориялардың бюджетін қалыптастырулардың басты
принципі өзін өзі қаржыландыру болып есептелінсін;
← 1996 жылдың 1 шілдесінен бастап ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары үшін барлық деңгейдегі бюджетті және бюджеттен
тыс қорларды толықтыру үшін бірыңғай азық-түлік салығы
енгізілсін;
← 1996 жылының 1 шілдесі бойынша облыстағы азық-түлік салығы
ставкасы 288 килограмм тауарлы бидай (бір гектарға) мөлшерінде
белгіленсін;
Бұл қаулының екі бірдей көңіл аударарлық жағы бар еді. Біріншіден,
ауыл шаруашылығы тауар өндірулеріне салық салу селолық территориялар
бюджетін өздігінен қаржыландыру мақсатына қызмет етеді. Екіншіден,
облыстағы азық-түлік салығының қолайлы ставкасын қамтамасыз етеді. Егер
азықтық бидайдың центнері 70 АҚШ доллары тұрса, 288 килограмм бидай 3000
теңгеге бара ма.[9]
Табиғаты жағынан Белгород облысы орманды далалық аймақта орналасқан.
Біздің Солтүстік Қазақстан облысына, Қостанай және Ақмола облыстарының
солтүстік өңіріне ұқсайды. Ауа-райының ерекшелігі, өзгешелігі Қазақстанның
солтүстік облыстарында Белгород облысындағыдай күздік бидайды жаппай
өсіруге мүмкіндік бермейді. Кезінде Қостанай облыстық тәжірибе станциясында
(оңтүстік қара топырақты аймаққа кіреді) жүргізілген тәжірибелерде мұнда
күздік бидайдың жаздық бидайға қарағанда 2-3 центнерге артықшылығы
байқалды. Егер есебімізді жеңілдету үшін 2,88 коэфицентін қолдансақ, онда
Қазақстанның қара топырақты өңірінде орташа салық мөлшері 1 центнер бидай
құнына теңелуі керек. Ол шамамен 1000 теңге. Ал бізде іс жүзінде жер салығы
сомасы есе кем.
Бірыңғай жер салығы. Бұл бастама бастапқы кезде нұсқаулар түрінде
жүзеге асыра бастады. Ол – салық салу жүйесін жеңілдету жөніндегі және
салық қызметі органдарының шаруа фермерлерге патенттер беру жөніндегі
нұсқаулар болатын. Шаруа қожалықтары үшін жер негізгі күнкөріс, өндіріс
құралы. Осы нұсқауларды тиісті орындар жоғарыдан бекітіп, қолдарын қойып,
іске асыруға берді. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Бас салық
комитетінің қол қойған қаулы бары да белгілі.
Осы нұсқаудың 1-қосымшасының 3-тармағында шаруа қожалығының алынатын
жер салығының құрамы жер пайдаланудың бағаланған құнының 0,25 пайызы
мөлшері табыс салығынан және ағымдық салық заңында анықталған жер салығы
сомасынан тұратыны анықталды. Жер пайдаланудың бағалық құнның да
белгіленген ставкасы бар.
Алайда, біздің білетініміз, шаруа қожалықтарын үсті-үстіне реформалау
кезінде олардың жағдайлары құлдырап кетті. Одан әрі олардың халі тіпті
бітетін болды. Сондықтан да ахуалды жақсарту үшін бюджетке салық төлемдерін
азайту жөнінде сөз болды. Сол-ақ екен, Қазақстан Республикасында 1999 жылы
16 шілдеде №440-1 заңымен бұрынғы заңдарға тағы өзгертулер жасалып,
бірыңғай жер салығы енгізілді. Бұл бірыңғай жер салығы қолында жер телімі
бар жеке меншік пен жерді пайдалану құқығын иемденіп отырған тұлғаларға
салынды. Енді бұрынғыдай ставкасы 0,25 емес, 0,1 пайызға төмендетілді.
Өкімет жер иеленушілерге осылайша жеңілдік жасады.
Сонымен бірге, бірыңғай жер салығы енгізілуімен, салық төлеуші шаруа
қожалықтары – жеке меншігінде жері бар немесе оны пайданалатын құқы бар –
мынадай салықтардан босатылды: өздері өндірген тауарларды өткізудегі
табыстан алынатын табыс салығы; жер салығынан; қосымша кұн салығынан; көлік
салығынан; мүлік салығынан.
Бұл салық жеңілдіктері шаруа, фермерлерге тиімді болғанымен,
жергілікті бюджеттің кіріс бөлігін азайтып тастады, бірақ біз жетер
жерімізге жанды ауыртып барып жетеді екенбіз. Бір жарым жылдан кейін –
2001 жылы 23 қаңтарда Қазақстан Республикасының тағы бір заңы қабылданды.
Бұл № 147-2 заң. Осы заңмен Салықтар туралы заңға 136-3 жаңа бап
енгізілді. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін – заңды тұлғалар үшін
патент негізінде салық салудың жеңілдетілген тәртібі деп аталды ол. Осыдан
кейін-ақ бүкіл ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін кәсіпкерлер салық
жеңілдіктеріне жарыды да қалды. Осы баптың үш тармағына сәйкес, патенттің
құнына заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосымша құн салығы, жер
салығы, мүлік салығы, көлік салығы, әлеуметтік салық кірді және патенттің
бағасы 80 пайызға кемітілді.
Жер береді өмір сүру негізі болып табылады және ол кей
жағдайларда, кей адамдардың өмірінде өзгеріссіз қалады. Жердің
жылжымайтындығы мен бірегейлігінің арқасында, әрбір жер участогы
спецификалық өзіне тән ерекшеліктерге ие. Ол сапасымен және орналасқан
жерімен диференцияланады. Жердің бұл қасиеттері оның түрлі санаттарынан,
алдымен ауыл-шаруашылық жер-суларын және елді мекен жерлерін қолдануда әр
түрлі көрініс табады.
Жердің табиғи ресурс ретіндегі көп жоспарлық белгісі көптеген
ғылымдардың еңбектерінде көрсетілген. Бұл белгіні В.И. Вернадский
биосфераның ажырағысыз элементі және қоршаған ортаның бірден бір бөлігі
ретінде қарстырады. Жерсіз және сонымен тығыз байланысты су және орман
ресурстарынсыз, өмір сүру мүмкін емес. Материалдық құндылықтарды
ұйымдастыруда жер үлкен рөл атқарады, адамзат қоғамы үшін қолға түспейтін
байлық болып табылады. Ол-қоғамдық өндірстің негізі және адамынң әлеуметтік-
экономикалық қызметінің кеңістік базисі.
Қоғамдық өндірісте жердің мәніне К.Маркс дәл және нақты
мінездеме берді: Еңбек-материалдық байлықтың жалғыз ғана көзі емес, жер-
еңбектің анасы болып табылады. Бұдан, жер-табиғат байлықтарының ішіндегі
ең құндысы екенін көруге болады. Жер ресурстары өндіріс құралы бола тұра
басқа өндіріс құралдарына ұқсамайтын бірнеше спецификалық ерекшеліктерді
иеленеді.
← Адам еңбегінің алдыңғы басты нәтижесі болып табылатын басқа
өндіріс құралдарына қарағанда жер табиғат өнімі болып табылады.
← Жердің территориялық шектілігі және қайта өндірілмейтіндігі.
Жер кеңістікпен шектелген, оның жүзін ұлғайтуға болмайды. Бірақ
бұл жердің өндіріске жарайтын қорының таусылғандығын
білдірмейді.
← Жердің ауыстыруға болмайтындығы. Жер ауыстырылмайды, жерсіз
ешбір өндірістік процестін орындалуы мүмкін емес.
← Тұрған жерінің тұрақтылығы. Өндіріс құралы ретінде жерді
қолдану оның тұрақты орында ораналасуымен байланысты.
← Сапасы жағынан жер участогының әр тектілігі. Ол тек топырақ
құрамындағы пайдалы заттармен ғана емес, рельефімен және басқа
да қасиеттерімен ерекшеленеді. Бұл объективті фактор, оны өнім
өндіруді жоспарлауда және кәсіпорын қызметінің салыстырмалы
экономикалық бағасын анықтауда ескеру қажет.
← Өнімнің жоғарылығы және сақтанғандығы. Жерді дұрыс пайдалану
барысында ол тозбайды да және нашарламайды.
Жердің бұл ерекшелігі оның өнімділік қасиетімен сипатталады.
Экономикалық ғылымда топырақтың табиғи өнімділігін айырады, ол топырақ
құру процесінің ұзақтылығының нәтижесі болып табылуда. Егін шаруашылығы
мәдениетін жақсарту және қосымша салымдарды жүргізу жолында адамның
белсенді қызмет етуі нәтижесінде жарық көрген. Топырақтың экономикалық
өнімділігі табиғи және жасанды өнімділіктің бірлігі ретіндегі жердің
өндірістік қасиетің кең және ауқымды бейнелейді. Ол оны тек ауыл
шаруашылықта қолдану барысында ғана жүзеге асырылады.
Жерді дұрыс қолдану мен оны қорғау қажеттілігі туралы бірқатар
ғылымдардың (П.А. Костычев, В.В. Докучаев, Н.М. Сибирцев, В,Р, Вильямс және
т.б.) шығармалары маңызды. К. Маркстың айтуынша толық бір қоғам болсын,
ұлт және бір уақытта өмір сүрген барлық қоғамдар болсын, барлығын қоса
алғанда олар жер иеленуші емес. Олар оны тек қолданады, жанұяның отағасы
ретінде олар оны келесі бір ұрпаққа жақсартылған күйінде жеткізуі
тиіс[ii]. [9]
Қазақстан, ТМД барлық елдерді сияқты жаңа қоғамдық –
экономикалық және саяси формацияға кірді, реформалар жүргізуге және
нарықтық қатынастардың дамуына, соның ішінде жер реформасын жүргізуге де
бағыт алды.
Қазақстандағы жер қатынасының даму тарихын 3 этапқа бөліп
қарастыруға болады, және осыған орай республиканың жер заңдылығы нарықтық
экономикаға көшудегі құқықтық реттеу және жерге жеке меншік институтын
енгізу қажет болғанда жетілді.
Жер реформасын жүзеге асырудың бастапқы этапында (1990-1993 ж.)
қабылданған Жер кодексі, Жер реформасы туралы, Шару қожалығы туралы,
Жер салығы реформасы туралы және тағы басқа заң Маркс К., Энгельс Фдар
жерді иеленудің жаңа формаларын шығаруда заңды және жеке тұлғалардың жерге
құқығын баянды етуде үлкен рөл атқарды. Бірақ халық шаруашылық және жеке
меншіктің дамуына нарықтық қатынастардың барлық сфераларына енгізу жерді
мемлекет иеленуі бұл процестерді бәсендету факторы болып табылады.
Жер қатынастарының дамуының 2-ші этапы (1994-1995 ж.) нарық
жағдайына сәйкес жер зандылығының бейімделуімен байланысты жер қатынастарын
реттеу мен оны жетілдіру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
Президенті бірнеше Жарлық қабылдады. Жерді мемлекет иеленудің
конституциялық негізін сақтай отырып жерді иелену құқығын сату-сатып алу
институттарын енгізу арқылы нарықтық қатынастарда жерді тартуға мүмкіндік
берді. Бұл жарлықтар республикадағы жаңа жер қатынастарының дамуына алдын
ала жағдай жасады. Жерген жеке меншік институттарын енгізу белгіленген
процестің қисынды жалғасының дамуы болып табылады.
Жерге жеке меншік конститутция бойынша ТМД елдерінің ішінде алдыңғы
қатардың бірінде Қазақстан Республикасында танылды. 1995 жылдың 22-
желтоқсанында заң күшіне ие болған Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығында белгіленген елдің басты заңына сәйкес жер мемлекет меншігінде
және жеке меншікте болуы мүмкін. 3-ші этап 2001 жылы 24 қантарда Қазақстан
Республикасының Жер туралы №153-ІІ заңында сипатталды. Жер туралы соңғы
заң алдыңғы зандар сияқты Қазақстан Республикасының жер қорын 7-санатқа
бөлді;
Қаржылық – ббюджеттік жүйе өзіне бюджеттің және тбюджеттен тыс
қаржылардың мемлекеттің қаржылық қалыптасуымен пайдалануы бойынша
қатынастарын кіргізеді. Ол мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, қорғаныс
және тағы басқа функцияларын тиімді жүргізуін қамтамасыз етуге міндетті.
Қаржылық-бюджеттік жүйенің негізгі қан тамыры болып салықтар табылды.
Осылайша салықтар тауар өндірісін, қоғамдық тапшылыққа бөлінген,
әскер, және басқа да қажеттіліктерге қаржылар керек болатын мемлекеттің
пайда болуымен бірге дүниеге келді. Салықтарда мемлекеттің экономикалық іс-
әрекеті көрсетілген, - деп К.Маркс айтып кеткен.
Капиталистік қатынастардың қалыптасуы мен даму кезеңіндегі салықтардың
маңызы өсе түсті: Жаңа территорияларды алуға – дайын өнімді өткізу мен
шикізат нарығын қамтамасыз ететін әскер мен флот үшін қазынаға қосымша
қаражаттар керек болды. Осы тұрғыда салықтар қажет қаржының негізгі бөлігін
құрады.
Сексенінші жылдардың аяғына таман басталған нарықтық қатынастарға көшу
экономиканың барлық салаларына , соның ішінде салық жүйесіне де
өзгертулер алып келді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде елдегі
салық жүйесінің трансформациясы 3 бағытта жүргізілді: тікелей, жанама
салықтар енгізілді және әр түрлі қорларға қосымша салымдар мен төлемдер
жүйесі құрылды. Экономикалық қатынастардағы қайта бағытталу едәуір басым
құнды қайта бөлудің нормаларынан салықтарға көшуге алып келді. Бұл жағдайда
салық менеджметінің маңыздылығы өсті, өйткені одан экономикалық
субъектілердің коммерциялық қызметтері мен өндірушілердің қаржылық
тұрақтылығы және осыған сәйкес мемлекетің хал-ахуалы байланысты болды.
Сонымен қатар нақты негіздік қағидалардың болмауы көптеген салықтар мен
алымдардың пайда болуына алып келді, бұларды енгізу салық жүйесінде
қайшылықтар туғызған заң актілеріне негізделді. Бұл кейін ҚР-ның және
басқа да ТМД елдерінің өз ұлттық жүйелерін құруға негіз болған 1991
жылдың 1 қаңтарынан КСРО Кәсіпорындар, бірлестіктер және ұйымдардан
алынатын салықтар туралы заңын енгізуге шарт болды.
Біріккен мемлекеттердің тарауынан кейінгі нарықтық байланыстардың
үзілуі: өндірістік-шараушылық қызметің шикізаттық бағытта қызмет еткен
республикалардың барлық кәсіпорындарының өндірістік құлдырауына; банкрот
болған, тоқтап қалған кәсіпорындардың көбеюіне; қарқынды инфляция себепкер
болды.
Бұл елдің әлеуметтік –экономикалық дамуына шарт болатын қалыптасуларға
түрткі болды. Республика алдында: меншік түрінің көп түрлілігінің
қалыптасуы, мемлекеттің және экономика субектілерінің, азаматтар мен
кәсіпорындар арасындағы құқық пен жауапкершіліктің бөлінуі, тұрақты
әлеуметтік бағытталған экономика құру сияқты мәселелер тұрды. Осы
мәселелерді шешу Қазақстандық салық жүйесін қалыптастырудың кординалды
шарты болы. Ал оларды шешу субъективті себептермен қиындатылды, яғни нарық
жағдайында қызмет салық жүйесін құрауға қандай болмасын тәжірибенің,
экономика субъектілерінен мемлекет қазынасына ағатын қаржыларды
ұйымдастыратын және теоретика - әдістемелік, тәжірибелік мәселелерді
шешетін мамандандырылған кадрлардың жоқтығы.
Бұл мәселелерді шешу салықтық менеджметтің экономикаға мемлекеттің
араласуынң мақсаты мен дәрежесін мемлекеттік салықтардың саясатының дұрыс
шешім және негіз болатын стратегиясымен байланысты сәйкесінше мұндай
жағдайда салық жүйесінің стратегиялық мақсаты салық салу субъектілерінің
капиталдандырылған құндарын өсіруді ынталандыру жолымен бюджетің кіріс
бөлігін максималдау болады. Осы мақсатқа жету үшін:
- қаржы көздерін анықтау
- салық салу базасын кеңейту
- бюджет қаржыларын пайдалану мен салық салу базасын жасау қажет
Бірінші бағыт шегінде қайдан және қай мөлшерде құралдарды алу мен
көздердің дұрыс құрылымы қайдан болуы керек екендігі анықталады.
Екінші және үшінші бағытарда бір-бірімен байланысты және
өндіріс қатынастарының дамуына тәуелді болады.
3. ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕ ЖЕР САЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМІ
Қазақстан Республикасында жер қатынастарын құқықтық реттеу қиын
кезеңнен өтуде. Жер нарығының түрлену проблемаларын зерттеу барысында шет
ел жер қатынастары үлкен қызығушылық тудыруда. Сонымен қоса жер нарығының
алғашқы дамуы, нарық құрылымының түрленуі, берілген проблеманың құқықтық,
саяси және экономикалық аспектілері басты назарда.
Әртүрлі елдердің жер салығын салу жолдары мен жер нарығының құқықтық
аспектілерімен танысу келесілерді анықтауға мүмкіндік берді.
Германияда жеке меншік құқығы конституциямен кепілденіп, заңмен
бекітіледі. Жер учаскелерін сату-сатып алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz