«Батырлық ертегілер»

Кіріспе
1. Ертегілер туралы түсінік
2. Батырлық ертегілер
3. Қазақ балалар фольклоры
4. Қиял.ғажайып ертегілер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет тізімі

Қазақ ауыз әдебиеті (халық поэзиясы, фольклоры) – қазақ халқының бұқаралық көркем сөз творчествосы. Алғашқы нұскалары ерте заманда, түркі тектес рулардың, тайпалардың сөйлеу тілі қалыптаса бастаған кездеақ пайда болған.
Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі жанрлары – тұрмыс-салт жырлары, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, тақпақтар, шешендік сөздер, ертегілер, батырлар жыры, ғашықтық жырлар лиро-эпос, тарихи жырлар, айтыс өлеңдер. Бұлардың бәрі де мазмұнына, тақырыбына, құрылысына қарай ішкі жанрлық түрлерге жіктеледі. Басқалардан гөрі тұрмыс-салт жырларының түрлері көп. Діни ұғымға байланысты өлеңдер – жарапазан, арбау, жалбарыну, бәдік, бақсы сарыны болып бөлінсе, үйлену, қыз ұзатуға байланысты өлеңдер – той бастар, бет ашар, жар-жар, сыңсу болып дараланады. Бұлардан басқа тіршілік-кәсіпке, төрт түлік малға байланысты да өлең түрлері және адам өміріндегі мұң-шерді білдіретін қоштасу, естірту, көңіл айту, жұбату, жоқтау тәрізді өлеңдер де бар. Қазақ ауыз әдебиетідегі ұсақ өлеңдері халық лирикасы немесе халықтың өлең-жырлары деп те айтады. Осы топқа жататын шығармаларға қара өлең ән өлеңі, өтірік өлең, бесік жыры және толғау, терме тақпақты да қосуға болады. Дастандар тобына батырлар жыры, лиро-эпос, тарихи жырлар жаттады. Ертегілер: қиял-ғажайып ертегілері, хайуанат жайындағы ертегілер және салт ертегілері болып бөлінеді.

1. Қазақтар. Алматы, 1998.
2. Той. Алматы, 1993.
3. Сеит Кенжеақметұлы. Казахские народные традиции и обряды. Алматы, 2001.
4. Қазақстан энциклопедиясы ІІІ том. Алматы, 1999.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: БАТЫРЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕР

Орындаған: А.КАБДИНОВ
Тексерген: Р. Т. ТІЛЕУҚАБЫЛОВА

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
1. Ертегілер туралы түсінік
2. Батырлық ертегілер
3. Қазақ балалар фольклоры
4. Қиял-ғажайып ертегілер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет тізімі

КІРІСПЕ

Қазақ ауыз әдебиеті (халық поэзиясы, фольклоры) – қазақ халқының
бұқаралық көркем сөз творчествосы. Алғашқы нұскалары ерте заманда, түркі
тектес рулардың, тайпалардың сөйлеу тілі қалыптаса бастаған кездеақ пайда
болған.
Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі жанрлары – тұрмыс-салт жырлары,
жұмбақтар, мақал-мәтелдер, тақпақтар, шешендік сөздер, ертегілер, батырлар
жыры, ғашықтық жырлар (лиро-эпос(, тарихи жырлар, айтыс өлеңдер. Бұлардың
бәрі де мазмұнына, тақырыбына, құрылысына қарай ішкі жанрлық түрлерге
жіктеледі. Басқалардан гөрі тұрмыс-салт жырларының түрлері көп. Діни ұғымға
байланысты өлеңдер – жарапазан, арбау, жалбарыну, бәдік, бақсы сарыны болып
бөлінсе, үйлену, қыз ұзатуға байланысты өлеңдер – той бастар, бет ашар, жар-
жар, сыңсу болып дараланады. Бұлардан басқа тіршілік-кәсіпке, төрт түлік
малға байланысты да өлең түрлері және адам өміріндегі мұң-шерді білдіретін
қоштасу, естірту, көңіл айту, жұбату, жоқтау тәрізді өлеңдер де бар. Қазақ
ауыз әдебиетідегі ұсақ өлеңдері халық лирикасы немесе халықтың өлең-жырлары
деп те айтады. Осы топқа жататын шығармаларға қара өлең (ән өлеңі(, өтірік
өлең, бесік жыры және толғау, терме тақпақты да қосуға болады. Дастандар
тобына батырлар жыры, лиро-эпос, тарихи жырлар жаттады. Ертегілер: қиял-
ғажайып ертегілері, хайуанат жайындағы ертегілер және салт ертегілері болып
бөлінеді.

1. ЕРТЕГІЛЕР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Ертегі – ауыз әдебиетіндегі проза жанрларының ішіндегі ең
көркемделген, сюжет пен композициялық жағынан дамыған түрі. Оның қызметі
кең әрі ьәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық роль атқарады. Сондықтан ертегі
оқиғаны барынша ғажайыпты етіп, көркемдеп, әрлепбаяндайды. Шындықты шынайы
суреттеуді емес, керісінше, әсірелеуді міндет тұтады. Ал ертекші әңгімесін
өмірде шын болған деп дәлелдеуге тырыспайды. Әдетте, ертегіні ойдан
шығарылған, таңғажайып оқиғалы әңгіме дейді. Расында, олай емес. Ертегі
жанры өздігінен немесе ойдан тумаған. Оның негізін қалаған көне жанрлар:
миф, хикая, әпсана т.б. алғашқы қауымдық қоғамның түсңніктері мен салтын,
әдет-ғұрпын, яғни ол заман шындығын өзінше бейнелеген. Ертегідегі бізге
қиял-ғажайып болып көрінетін кейбір нәрселер – бір кездегі болмыстың,
құбылыстың іздері, сәулелері. Ертегінің пайда болып қалыптасуының алғашқы
кездерінде (яғни алғашқы қауымда( ел оны қиял деп қабыл-дамаған, онда
баяндалатын оқиғаға толық сенген. Ал алғашқы қауым ыдыраған тұста ертегі
көркем жанрға айнала бастан, бұрынғы өзіне негіз болған көне жанрларды
қорытып, өзінше пайдаланған, енді қиялды мақсатты көркемдік есебінде
қолданған. Бұдан былай ертегі адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен
құбылыстарын саналы түрде басқаша әсірелеп, көркемдеп көрсетеді. Өмірдегі
нақты нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету – ертегі жанрының басты қасиеті
болғандықтан, ертекші де оның мазмұнын барынша әсірелеп көрсетуге күш
салады. Олай болса, ертегідегі оқиғалар мен іс-әркеттердің қаншалықты
әсерлі болуы ертекшіге де, тыңдаушыға да, ертегінің айтылу жағдайына да
байланысты. Мәселен, әлсіз, бишара түлкінің айбынды арыстанды жеңуі -
өмірде еш қисыны жоқ өтірік. Бірақ ертекші осылай көрсетеді, себебі ертегі
жанрының поэтикасы осыны талап етеді және тыңдаушыға осылай болғанын
қалайды. Сол сияқты, адамның өзінен әлденеше есе күшті жеті басты айдаһарды
жеңуі де – осы заңдылықтың көрінісі. Бұл заңдылық қарапайым халықтың
жуандарданкек алуды көксеген тілегінен туған. Халық әлсіздерді жақтап,
оларды күшті етіп көрсеткісі келген, сөйтіп, қиял жүзінде болса да
әділеттік орнатқан, арманын іске асырған. Демек, ертегі жанрында қиял
идеялық қызметін де атқарады. Бұл заңды, өйткені ертегі халықтың рухани
азығы болумен қатар идеологиялық құрал ролін де атқарған. Ертегі жанрына
белгілі дәрежеде эмоциялық та сипат тән. Ертегінің көркемделіп баяндалуында
сюжеттен де гөрі композицияның ролі басымырақ, ал оның мазмұнының қызықты
және әсерлі болып шығуы айтушы мен тыңдауышылардың көңіл-күйіне
байланысты. Ертекші бүкіл бейнелер жүйесін, көркемдеу құралдарын ертегінің
идеялық және эстетикалық әсерін күшейтуге қызмет істеді. Ол қаһарманды
небір қиын, адам ойына келмейтін жағдайларға душар қылады. Сонда ертекші
осының бәрін шындыққа сәйкес емес-ау деп, еш қымсынбайды. Керісінше, ол
әдейі осылай істейді, өйткені ертегінің идеялық, мақсаты мен эстетик
нысанасы сюжеттің осылай баяндалуы мен осындай құрылысын талап етеді. Ал
оны жүзеге асыруға ертекшіге тек қиял ғана мүмкіндік береді. Ертегі
күнделікті сұхбат-әңгімеден ерекшеленіп тұрады. Оның айтылу жағдайы аңыз
бен хикаяны айтудан басқаша, ол сұхбаттың тақырыбына қатысты болмайды.
Сонымен, ертегі жанры өзінің ұзақ, тарихында әртүрлі дәуірдің, қоғамның
болмысы мен түсіндік-пайымдарын біздің заманға жеткізіп отыр. Әсіресе,
феод. қоғамның бүкіл шындығын көркемдеп бейнелеген. Қазақ ертегілерінде
көбінесе хандық-феод. қөғамның көрінуі осыдан. Осы тұста ертегі фольклордың
барлық жанрымен араласа дамыды, оларға өзі де әсер етті, олардан өзі де
қабылдады, сөйтіп, біртұтас фольклорлық жүйенің құрамында болды. Коғаммен
бірге дамыған ертегінің түрлері де көбейіп, бір жүйеде болғанмен, өз
бетінше де дамыды. Соның нәтижесінде хайуанаттар туралы, қиял-ғажайып,
батырлық тұрмыс-салт (новеллалық, сатиралық( ертегілер пайда болып,
әрқайсысы көркем жанр ретінде қалыптасты.
"Ер төстік" – қазақ ертегілерінің ішіндегі ең көне әрі тамаша нұсқасы.
Ол – классикалық фольклорға жататын батырлық ертегі. Мазмұны мен сюжеттік
құрлысының, кейіпкерлері мен іс-әрекеттердің сипатынан "Ер төстік" ертегісі
архаикалымифтің, хикаяның, қиял-ғажайып еретегілердің қасиеттерін бойына
молынан сіңіргенін байқауға болады. Сонымен қатар "Ер төстік" алғашқы қауым
адамдарының ырымдары мен әдет-ғұрыптары да із қалдырған. Айталық Төстітің
жер астына түсіп, үстіне шығуы, оның Шойынқұлақпен айқасуы – бақсы ойыны
кезіндегі шаманның аспанды, жерді, жер астын шарлап, жындармен соғысуы
шамандық көзқарасқа тән түсінікті бейнелейді. "Ер төстікте" классикалық
батырлық ертегіге тән белгілердің бәрі бар: Төстік керемет жағдайда туып,
жылдам оседі: "бір айда бір жастағы баладай, екі айда екі жастағы баладай,
үш айда үш жастағы баладай, бір жылда он бестегі жасөспірімдей болып, екі
жасында алысқан кісілерін алып ұратын бала болады". Жер астына жылан Бапы
ханның жұмсауымен Төстіктің Темір хан еліне барып, онда қалыңдықты алу үшін
сайысқа түсуі – көне классикалық батырлық ертегінің тұрақты компоненті
болып саналатын "қаһармандықпен үйлену" мотиві екені дау туғызбайды. Ондағы
жаяу жарыс, бәйге, палуандар күресі – осы "қаһармандықпен үйленудің"
негізгі шарттары. Ал осы сайыста кейіпкердің өз күшімен емес, керемет
достарының арқасынд жеңуі – батырлықтан гөріқиял-ғажайып ертегінің
заңдылығы. Демек, көнебатырлық ертегі қиял-ғажайып ертегі негізінде
қалыптасады деген пікір шындыққа саяды. Төстіктің көмекшілері де ескі діни
сенімдердің негізінде туып, кейін көркем бейнеге айналған. Мысалы:
Шалқұйрық – тек жүйрік ат қана емес, алдағыны болжай алатын қабілетін,
адамша сөйлеп, адамша іс-әрекет қылатын қасиетті жануар, Төстіқтің
көмекшісі, ақылшысы. Ал жер астында Төстікке дос болатын Желаяқ, Таусоғар,
Көлтаусар сияқты кейіпкерлер мифтік сана кезіндегі делдің, таудың, судың
"тәңір-иелері" болған. Кейінгізамандарда олар көремдік сипат алып, "достар
осындай болса екен" деген адам арманын жүзеге асырушы бейнелер ретінде
қаблданған. Көркемдік жағынан "Ер төстік" қиял-ғажайып ертегі мен батырлық
жырдың элементтерін кең пайдаланған. Ал Төстіқтің жоғалып кеткен ағаларын
іздеуі, оның дұшпаны – жалмауыз кемпірдің балаларының да (Шойынқұлақ, оның
баласы) қарсы болуы – қаһармандық эпосқа тән генеалогиялық циклизацияның
ықпалы.
"Қырық өтірік" – қазақтың күлдіргі тұрмыс-салт ертегісі. Ұқсас
нұсқалары қарақалпақ, өзбек, татар, түрікмен, саха (якут), хакас, бурят
және монғол халықтарының фольклорында кездеседі. Негізгі сюжеті Тазша
баланың немесе жас жігіттің қырық (кейбір нұсқаларда алпыс, жетпіс, сексен,
тоқсан) ауыз өтірік сөз айтып, ханның қызына үйленуі туралы оқиғаға
құрылған. Қазақ халқы арасында "Қырық өтірік" күлдіргі әңгімелерінің пайда
болуына ертедегі заманнан бері келе жатқан дәстүр негізінде балаларды
ересектер қатарына қосу үшін өткізілетін салт негіз болған. Кейін бұл
әңгімелер бірсыпыра өзгерістерге ұшырап, өмірде болмайтын қызықты ғажайып,
күлдіргі оқиғалар қосылған әңгіме жанрына айналды. "Қырық өтірік" әңгіме,
өлеңдерінде жеткішектерді ересектер қатарына қосу ырымымен байланысты пайда
болған әңгіме екендігі мазмұнынан, құрылысынан (қырық ауыз өтірікті айтып
берудегі шартты орындай алмаған кісінің өлім жазасына кесілетіндігін
баяндайтын пролог, ертегінің негізгі бөлігі және эпилог), күлдіргі әңгіме
бас кейіпкер атынан баяндалатынын айқан көрінеді. Қазақтың күлдіргі
әңгімелерінде қосылатын "Қырық өтірік" нұсқасында еріккен хан жарлығы
бойынша тазша баланың батылдықпен жарлықта қойылған шартты түгел орындауы,
шешендігі мен тапқырлығы халық даналығын сипаттайды. "Қырық өтірік"
әңгемесінің басынан аяғына дейін өмірде бар, тіршілікте кездесетін жайттар,
керісінше, не тым әсіреленіп баяндалатындықтан әзіл, әжуа, мысқылға ұштасып
жатады. "Қырық өтірік" күлдіргі әңгімесі қазақ ауыз әдебиетінде "Тазша
баланың қырық ауыз өтірігі", "Тазша бала әңгімесі", "Өтірік өлең" деп те
атала береді. Б.Майлин "Өтірікке бәйге" атты ертегісін "Қырық өтірік"
күлдіргі әңгімесіні үлгісімен жазған. Бірқатар қазақ кеңес ақындары "Өтірік
өлең" үлгісімен күлдіргі өлеңдер жазды. Ақындардың өтірік өлең айтысы
өткізіліп жүр.

2. БАТЫРЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕР

Батырлық ертегілер – қазақ ауыз әдебиеті негізгі жанрының бірі.
Көбінесе қара сөзбен айтылатын ауыз әдибиетінің көркем шығармасы. Қиял-
ғажайып ертегілер сияқты, алғашқы қауымның ыдырау кезеңінде туған. Қиял-
ғажайып ертегілерде көбінесе керемет, ғажайып жағдайлар туралы баяндалатын
болса батырлық ертегілерде кейіпкердің даралығы мадақталып жырланады,
батырдың ерлік істері барынша әсірелеу арқылы көрсетіледі. Батырлық
ертегілердің негізгі тақырыптары – сүйгенніне ерлікпен үйлену, неше түрлі
құбыжықтармен, жалмауыздармен соғысу,бүкіл ел үшін кек алу. Жол бойы
соғыссатын көптеген фантастикалық мақұлықтар образында, бір жағынан
табиғаттың дулей күштері туралы екінші жағынан, жауласып жүрген жұрттар
туралы түсініктер береді. Батырлық ертегілердің бәрі түгелдей сонау ерте
заманда туған жоқ. Кейбір батырлық ертегілеркейінгі дәуірде пайда болған.
Бұлар көбіне батырлар жырының прозалық версиялары. Олардың негізгі тақырыбы
– фантастикалық дию, перілермен алысу емес, керісінше, қазақ елінің сыртқы
жаулармен соғысуы және ру-тайпалардың өзара таласы, ұрыс-керісі. Батырлық
ертегілердің өзіне тән стильдік ерекшеліктері бар. Біріншіден, мұнда қиял-
ғажайып ертегілерге қарағанда, суреттеу элементтері басым. Екіншіден,
кеңінен баяндалатын нәрсе – кейіпкердің жаумен жекпе-жек соғысы. Үшіншіден,
өлеңмен баяндау жиі кездеседі, демек, ырғақ пайда бола бастайды. Сонымен
бірге, батырлық ертегілер көп жағдайда батырлар жарына да жақын. Ерлік
көрсетіп үйлену, ру үшін кек алу, әр түрлі жауыздармен алысу – батырлық
эпос дамуының кейінгі кезеңіне жататын тақырыптар. Мұндағы батырлар образы
батырлық ертегілер негізінде дамыған. Ер Төстік, Кендебай, Әлібек сияқты
батырлық ертегілер кейіпкерлерінің қасиеттері батырлық жырлар кеіпкерлері
характерінде жиі ұшырасады. Бұдан біз батырлық ертегілер мен батырлық
жырлардың тарихи сабақтастығын көреміз.
Ертекші – бұрыннан белгілі ертектерді жадында сақтап, тыңдаушыға
көркем тілмен, тартымды етіп айтып беретін немесе өз жанынан да ертегі
шығаратын адам. Фольклордың қара сөзбен айтылатын эпикалық, жанрларының бір
түрі – ертегінің алуан үлгілері ел ішінде көненің сөзін көп білетін
ертекшілер арқылы тараған. Әр ертекші өзінің білім өрісіне, өмірлік
тәжірибесіне, сөзге ұсталығына орай, ертегіге өзінше көркемдік өрнек
дарытады. Ертегілердегі адамгершілік, жақсылық-жаманшылық туралы неше алуан
терең ойлар, тапқырлық нақыл-ақылдар өнеге-өсиеттерде ертекшінің ұрпақтан-
ұпаққа жеткізіп қалдырған мұрасы. Алғашқы қауымдық кезеңдегі ертекшілер
алуан түрлі наным-сенімдерді, мифтік әңгімелерді жадында сақтап, кие
тұтатын адамдар болған. Кейін мифтік сана сейіле бастаған соң ертекшілер
ертегі жанрын өрістете түскен. Батырлақ, қиял-ғажайып, жануарлар туралы
ертегінің түр-түрін өмірге әкелген ертекші оларды қара сөзбен де, өлең
араластырып та айтқан. Ертекші барлық халықта бар. М.Әуезов "Абай жолы"
эпопеясында Бамағамбет ертекшінің тамаша бейнесін жасады. Қазіргі кезде
ертегіні өз ойынан жазып шығаратын жазушыларды ертекші деуге болады.
Жестырнақ – қиял-ғажайып ертегілерде кездесетін фольклорлық бейне.
Мұндай бейнелер – Мыстан кемпір, Жалғыз көзді дәу, Жеті басты жалмауыз,
Айдаһар, Таусоғар, Көлтаусар, Желаяқ т.б. жестырнақ әдетте ертегінің
жағымды кейіпкеріне қарсы оның қас дұшпаны ретінде көрінеді. Бірақ ол
қаншалықты жауыз, айлакер болса да, халықтан шыққн батырлардан жеңіліп
қалып отырады. Жағымсыз бейне барлық халықтардың ертектерінде (қырғыз бен
ұйғыр ертектерінде – жалмауыз, орыстарда – Баба Яга т.б)бар. Қазақ
фольклорында жестырнақ "Құламерген", "Жерден шыққан Желім батыр", "Аламан
мен Жоламан" сияқты ертектерде, "Алпамыс батыр" эпосында кездеседі.
"Жетіген батыр" – дастан. Халық ақыны Есдаулет Қандеков жырлаған
дастан оқиғасы махаббат тақырыбына құрылған да, әр адамның қартайса да
армансыз болмайтындығн Ұлы жүзде өмір сүрген әрі батыр, әрі бай Жетіген
қарттың жас кезінде басынан өткен ғашықтық дерт жайлы сыр шертеді: жас
Жетіген батырдың қалмақ ханының қызы Шырын сұлуға махаббатын бас кейіпкер
өзгі әңгімелейді, оқиға сюжетінің кейбір тұстары ертегідегідей елес беріп,
дастан соңы қайғылы аяқталғанымен шығарма махаббатқа адалдық пен
адамгершілік асыл қасиеттер жайлы үлкен әсер қалдырады. 1939 ж. Жамбыл
облысы сол кездегі Красногор ауданы "Ақтерек" ұжымшарында Есдәулет ақынның
айтуынан жазып алынған бұл дастан бұрын еш жерде жарияланбаған, жыр нұсқасы
толық, 11 буынды қара өлең және 7-8 буынды жыр үлгісіне құрылған, кей
тұстарында қарасөзбен түсінік беріп отырылады. Қолжазбасы ҚР ҰҒА ОҒК
қорындағы "Есдәулет Қандековтің өлеңдері" деген папкада сақтаулы.

3. ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫ

Қазақ балалар фольклоры – ауыз әдебиетіндегі бала тәрбиесіне арналған
халықтық педагогиканың өмір тәжірибесінн алынған шығармалар жиынтығы. Қазақ
балалар фольклоры балалардың психологиясына, олардың жас ерекшелігіне қарай
қалыптасып, оларды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.