Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени және әлеуметтік мәні туралы
І тарау. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени және әлеуметтік мәні
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлеуметтік.мәдени негізі.
1.2.Қазақ, орыс лақап есімдері.
1.2.1.Лақап аттардың бір түрі . бүркеншек аттар (псевдонимдер)
1.2.2.Фамилиялар мен әке аттары.
1.3. Антропонимиканың қалыптасуының лингвомәдени негізі.
1.4.Соматикаға қатысты сатиралық.юморлық поэтнонимдер.
1.5. Қазақ эпосындағы кісі аттары.
1.6. Мақал.мәтелдер мен тұрақты тіркестер құрамындағы антропонимдер
1.7. Араб парсы тілінен енген антропонимдер.
1.8. Сакральді (киелі) антропонимдер.
1.9. Қазақстан топонимдік жүйесіндегі антропонимдер, патронимдер.
1.10. Қазақ тілінде эпионимдік есімдер.
1.11. Прецедентті есімдердің қолданысы
1.12.Генотопонимдердің топонимиялық аймақтағы тарихи әлеуметтік жайларға қатысты.
2. Орыс жылнамаларындағы қыпшақ.половец есімдерінің этномәдени сипаты.
Түркі тектес есімдер мен орыс фамилиялары
Түркі араб сөздігіндегі кісі есімдер.
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлеуметтік.мәдени негізі.
1.2.Қазақ, орыс лақап есімдері.
1.2.1.Лақап аттардың бір түрі . бүркеншек аттар (псевдонимдер)
1.2.2.Фамилиялар мен әке аттары.
1.3. Антропонимиканың қалыптасуының лингвомәдени негізі.
1.4.Соматикаға қатысты сатиралық.юморлық поэтнонимдер.
1.5. Қазақ эпосындағы кісі аттары.
1.6. Мақал.мәтелдер мен тұрақты тіркестер құрамындағы антропонимдер
1.7. Араб парсы тілінен енген антропонимдер.
1.8. Сакральді (киелі) антропонимдер.
1.9. Қазақстан топонимдік жүйесіндегі антропонимдер, патронимдер.
1.10. Қазақ тілінде эпионимдік есімдер.
1.11. Прецедентті есімдердің қолданысы
1.12.Генотопонимдердің топонимиялық аймақтағы тарихи әлеуметтік жайларға қатысты.
2. Орыс жылнамаларындағы қыпшақ.половец есімдерінің этномәдени сипаты.
Түркі тектес есімдер мен орыс фамилиялары
Түркі араб сөздігіндегі кісі есімдер.
Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зерттеудің бір саласы ретінде кейінгі кезде қалыптасқаны белгілі, бірақ оның бұл бағыттың тілінде негізі бар екен тұнғыш рет Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінде айтылды. Бүгінгі таңда социолингвистика – (қазақша-әлеуметтік лингвистика) – тіл білімі, әлеуметтану (социология), әлеуметтік психология және этнография ғылымдарының қиылысқан жерінде дамитын, тілдің әлеуметтік табиғаты мен қоғамдық қызметін, әлеуметтік фактордың тілге әсер ету тетігін және қоғам өміріндегі тілдің атқаратын қызметін зерттейтін ғылым. Қазіргі әлемдік социолингвистика тілдін негізгі қызметі коммуникативтік, яғни қарым-қатынас құралы деп сипаттайды. А.Байтұрсыновтың осыдан 85 жыл бұрын тілге берген анықтамасы социолингвистикалық сипатты анықтама болды: «Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі», - деді [1.141]
Себебі, қоғамның тілдік қажеттілігін күнделікті өмірден өзінің ерекше тілдік тұлғалық зердесімен байқаған, сезе білген Ахмет Байтұрсынұлының тілдің әлеуметтік қызметін айырықша қабылдауы, түйісінуі заңды құбылыс. Өйткені социолингвистика тіл мен қоғамның өзара байланысын динамикада, қызмет барысында зерттейді.
Бір атап өтерлік жай, әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш бағытта анықтаса, (тілдің таңбалануы (графизация), тілдің жаңаруы (модернизация) және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы (стандартизация). Ахмет Байтұрсынұлы тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей қалам тартты.
Осымен байланысты ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің бойына лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған ерекше лингвомәдени бірліктер жүйесі болып табылады. Олар халықтың бітім болмысы мен өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов, Қ.Рысбергенова т.б. ономаст-ғалымдардың еңбектерінде арнайы зерттелген.
Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Мысалы, бұл қөзқарас қазақтардың балаға ат қоюында өзіндік ерекшеліктерінің бар болмысымен көрінеді. Себебі олар бұл рәсімде ұлт болмысының барлық этномәдени, әлеуметтік сипатын басшылыққа алып отырған.
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте қарғыстан, балаларын мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай, Жаманбала, Салбыр, Қасым, Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге келген. Олар «көз тимесін», «балам аман болсын» деген ырымнан туған болуы керек. Немесе дүниеге келген балаға Артықбай, Несібелі, Бекенбай Мырзагелді сияқты ат қою арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсат қойылған. Ал, Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді лингвокультуремалары ұл куту, бала тілеу, балалары тұрақталмаған себебінен туған антропонимдер.
Себебі, қоғамның тілдік қажеттілігін күнделікті өмірден өзінің ерекше тілдік тұлғалық зердесімен байқаған, сезе білген Ахмет Байтұрсынұлының тілдің әлеуметтік қызметін айырықша қабылдауы, түйісінуі заңды құбылыс. Өйткені социолингвистика тіл мен қоғамның өзара байланысын динамикада, қызмет барысында зерттейді.
Бір атап өтерлік жай, әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш бағытта анықтаса, (тілдің таңбалануы (графизация), тілдің жаңаруы (модернизация) және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы (стандартизация). Ахмет Байтұрсынұлы тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей қалам тартты.
Осымен байланысты ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің бойына лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған ерекше лингвомәдени бірліктер жүйесі болып табылады. Олар халықтың бітім болмысы мен өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов, Қ.Рысбергенова т.б. ономаст-ғалымдардың еңбектерінде арнайы зерттелген.
Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Мысалы, бұл қөзқарас қазақтардың балаға ат қоюында өзіндік ерекшеліктерінің бар болмысымен көрінеді. Себебі олар бұл рәсімде ұлт болмысының барлық этномәдени, әлеуметтік сипатын басшылыққа алып отырған.
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте қарғыстан, балаларын мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай, Жаманбала, Салбыр, Қасым, Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге келген. Олар «көз тимесін», «балам аман болсын» деген ырымнан туған болуы керек. Немесе дүниеге келген балаға Артықбай, Несібелі, Бекенбай Мырзагелді сияқты ат қою арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсат қойылған. Ал, Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді лингвокультуремалары ұл куту, бала тілеу, балалары тұрақталмаған себебінен туған антропонимдер.
І тарау. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени және әлеуметтік мәні
Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зерттеудің бір
саласы ретінде кейінгі кезде қалыптасқаны белгілі, бірақ оның бұл бағыттың
тілінде негізі бар екен тұнғыш рет Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінде айтылды.
Бүгінгі таңда социолингвистика – (қазақша-әлеуметтік лингвистика) – тіл
білімі, әлеуметтану (социология), әлеуметтік психология және этнография
ғылымдарының қиылысқан жерінде дамитын, тілдің әлеуметтік табиғаты мен
қоғамдық қызметін, әлеуметтік фактордың тілге әсер ету тетігін және қоғам
өміріндегі тілдің атқаратын қызметін зерттейтін ғылым. Қазіргі әлемдік
социолингвистика тілдін негізгі қызметі коммуникативтік, яғни қарым-қатынас
құралы деп сипаттайды. А.Байтұрсыновтың осыдан 85 жыл бұрын тілге берген
анықтамасы социолингвистикалық сипатты анықтама болды: Тіл – адамның
адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі, - деді [1.141]
Себебі, қоғамның тілдік қажеттілігін күнделікті өмірден өзінің ерекше
тілдік тұлғалық зердесімен байқаған, сезе білген Ахмет Байтұрсынұлының
тілдің әлеуметтік қызметін айырықша қабылдауы, түйісінуі заңды құбылыс.
Өйткені социолингвистика тіл мен қоғамның өзара байланысын динамикада,
қызмет барысында зерттейді.
Бір атап өтерлік жай, әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму
сипатын үш бағытта анықтаса, (тілдің таңбалануы (графизация), тілдің
жаңаруы (модернизация) және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы
(стандартизация). Ахмет Байтұрсынұлы тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей
қалам тартты.
Осымен байланысты ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени
ерекшеліктерді танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің
бойына лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған
ерекше лингвомәдени бірліктер жүйесі болып табылады. Олар халықтың бітім
болмысы мен өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов,
Қ.Рысбергенова т.б. ономаст-ғалымдардың еңбектерінде арнайы зерттелген.
Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып, салт-сана
тұтастығының негізі. Мысалы, бұл қөзқарас қазақтардың балаға ат қоюында
өзіндік ерекшеліктерінің бар болмысымен көрінеді. Себебі олар бұл рәсімде
ұлт болмысының барлық этномәдени, әлеуметтік сипатын басшылыққа алып
отырған.
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте қарғыстан,
балаларын мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай, Жаманбала,
Салбыр, Қасым, Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге келген. Олар
көз тимесін, балам аман болсын деген ырымнан туған болуы керек. Немесе
дүниеге келген балаға Артықбай, Несібелі, Бекенбай Мырзагелді сияқты ат қою
арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсат қойылған. Ал,
Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді лингвокультуремалары ұл куту, бала
тілеу, балалары тұрақталмаған себебінен туған антропонимдер.
Тіл қызметінің ерекше бір саласы - ономастика. Жалқы есімдердің
жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ғылым
ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды және жансыз
заттарды не құбылыстардың есімін зерттейді. Ономастика грек сөзі ономия
(грек тілінде оnomа есім, ат) onomastika - ат қою өнері яғни атауларды
зерттейтін ғылыми сала, терминдермен белгіленеді. Ономастиканы (кісі
аттарын, жер, су, ру, тайпа аттары т.б.) зерттеудің теориялық-әдістанымдық
негіздері мен тілмен сабақтастықта қарастырылатын ұлттық этномәдени,
әлеуметтік сипатын анықтаудың қажеттілігін В.В.Радлов, В.В.Бартольд,
Н.Катанов, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов,
Н.А.Баскаков, Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ә.Қайдар, Т.Жанұзақов,
Ә.Абдрахманов, Е.Жанпейісов, Қ.Рысбергенова, Г.Мадиева, А.Жартыбаев т.б.
ғалымдар өздерінің еңбектерінде жан-жақты көрсетті. Ономастика өз ішінде
бірнеше салаға бөлінеді: топонимика (жер, су, қала атауларын зерттейтін
ғылым), антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел,
халық аттарын зерттейтін ғылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия
(теңіз,өзен, су, көл атауларын зерттейді) т.б.
Түркі тіл білімінде жан-жақты зерттеліп, ғылыми негізі қаланған
ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Антропонимика кісі
аттары, әке аты patronim (очество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища),
бүркеншек аттарды (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Атап айтқанда, түркі тілдерінде антропонимдік зерттеулердің басы
ертеден басталып, даму барысында әр түрлі сипатта қарастырылған. Мысалы,
Қазанда 1905 жылы жарық көрген В.К.Магницкийдің Чувашские языческие имена
кітабында акад. К.Мусаевтың көрсетуінше 10587 ер адамның аты (фонетикалық
вариантармен қоса) берілген. [206]
Қырғыз есімдерін зерттеген А.Идрисовтың (кыргыз тилиндеги ысымдар.
Фрунзе, 1971) еңбегінде антропонимдердің қалыптасу кезеңдері қоғамның
тарихи-экономикалық даму кезеңдеріне сәйкес анықталады: 1)Алтай дәуіріне
дейінгі ежелгі кезең. Оған жануарлармен, құстармен, географиялық атаулармен
байланысты антропонимдер жатады. 2)Хун дәуірінде қалыптасқан антропонимдер
(б.э.д. ІІ, ІІІ-VІ б.ғ.) Оған мал жануар, құс, өсімдік, жәндік, аспан
денелері т.б. байланысты аттар жатады. 3)Көне түркі кезең (V-Хғ.) Алдындағы
кезеңдердегі антропонимдермен қоса, мысал ретінде ескі түркі
ескерткіштеріндегі антропонимдер – Чур, Барс, Арстан т.б. келтіреді.
4)Ортағасырлық кезеңдегі (Х-XVғғ.) аттарға араб есімдері қосылады.
5)Жаңатүркі кезеңде (ХV-ХХғғ.) бұрынғы есімдерге ескіеврей (библиялық)
араб, парсы аттары қосылады. 6)Октябрьден кейінгі кезең аттарының қатарында
революционерлер, әдеби кейіпкерлер, мемлекеттік ресми тұлғалар атауларымен
сипатталған.
Қазақ тіл білімдегі ономастика, антропонимика саласын қалыптастырушы
ғалым Т.Жанұзақовтың антропонимдердің қалыптасуын, даму кезеңдерін басқаша
жіктегенің байқаймыз. Атап айтқанда: 1)Ескі түркі кезеңі (V-Хғғ.) пұтқа
табынуға байланысты жалқы есімдер. 2)Ортағасырлық кезең (Х-ХVІІғғ.) -
туыстық атаулар, тайпа, ру атауларымен, жануар мен өсімдіктер,
астрономиялық атаулар, қымбат тастар мен материалдың мәдениет пен тұрмыс,
әлеуметтік-саяси терминдермен байланысты. 3)ХVІІ-ХІХғғ. кезең - негізінен
аппелятивтік лексикамен байланысты қалыптасқан жаңа атаулар: Жібек, Баршын,
Қамқа, Шекер, Алуа т.б. 4)Совет кезеңі - жаңа дәуірге сәйкес жаңа ұғымдар
мен байланысты есімдер көріп отырғанымыздай, бұл зерттеудің нәтижесі тілдік
деректердің мазмұның нақтылығымен дәйектелген.
Сонымен бірге татар тілінің антропонимиясының Г.Ф. Саттаровтың
мақаласында ежелгі қабаты көне түркі және ежелгі бұлғар кезеңіне қатысты
анықталып, ежелгі түркілердің наным-сенімдеріне сәйкес - аспанға табиғатқа
табынуды сипаттайтын есімдерімен көрсетіледі: Таштемир, Бикташ,
Тәңгеребирде, Кугәй, (Кук+ай), Айсылу, Чулпан т.б. []
Cол сияқты түрікмен тілінде де ежелгі антропонимдер ретінде
атмосфералық ылғал, күн, ай, флора мен фаунаға байланысты қалыптасқан
есімдер көрсетіледі. Мысалы, Ягмур, (жаңбыр) ХІғ. түркіменің қолбасшысының
аты.
Академик В.А.Гордлевскийдің түркі антропонимдер жүйесінің түркі
қабатын мұсылмандыққа дейінгі деп анықтауы көптеген түркі тілдері бойынша
антропонимист ғалымдардың пікірлерінде қолдау тауып жалғасты. Нақты
айтқанда осы зерттеулердің нәтижесінде танымдық, мифотанымдық сипаттама
космонимдік лақап аттардың т.б. негізі осы қабатқа тән.
Башқұрт антропонимиясындағы қыпшақ қабатын зерттеуші
Г.М.Гариповтың пікірінше, барлық түркі тілдеріне ортақ, байырғы, түсінікті
этностың терең қайнарларынан деректер беретін тарихи көздер [210] Түркі
тілдерінің лексикологиясын салстырмалы түрде зерттеуші К.Мусаевтың еңбегін
антропонимияға қатысты бөлімінде оны топтастыруын 7 принципін береді.
Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын, ұлт мәдениетін зерттеуде
құнды да бағалы мұра. Антропонимдер жүйесі адамдардың өткендегі тұрмысын,
қоғамдық-әлеуметтік құрылысын және материалдық әрі мәдени өмірдің
құбылыстарын да көрсете алады. Олардың кейбір топтары қазақ ауылының
ертедегі тіршілік, іс-әрекетінен және шаруашылық күйінен мағұлұмат береді.
Мәселен, төрт түлік малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге байланысты
есімдер. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып,
рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен дәстүрдің бірі осы ат қоюмен
байланысты. Бұл қазіргі тіл біліміндегі, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі
тілді сол тілде сөйлеушінің мәдениетімен, тарихымен т.б. тығыз байланысты
зерттейтін антропоцентристік бағытқа, оның ішіндегі лингвомәдениеттануға,
этнолингвистикаға сай келеді.
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында
байланыс бар екені ономастикада дәлелденген. Ал оның этномәдени мәні ерекше
екенін жоғарыда атап өтілген. Қазақ тіл біліміндегі антропоцситристік
бағыттағы лингвомәдениттанымдық, этнолингвистикалық,
әлеуметтанымдықзерттеулер дәлелдеп отыр. Балаға ат қоюда ерте кездің
өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық болған. Ал, ырым мен әдет-ғұрып
Ш.Уәлиханов атап көрсеткендей, салт-санаға тән [2.176]. Мысалы: ұлы жоқ
үйлерде қыз туатын болса, онда ол қызға Ұлтуған немесе Ұлболсын деп ат
қояды. Ондағысы кейінгі бала ұл болса деген ырым-сенім. Немесе қазақ
халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер күйеуінің жақын туыстарының, ата-
енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас келін күйеуіннің ағасын, інісін я
қарындасын тура атымен атай алмай, жанама ат қойып алатын. Атап айтқанда,
қайынсіңілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз, еркем, ержеткен, ерке
қыз, ал ер адамдарды төрем, шырақ, мырза жігіт, молда жігіт т.б. деп
атайды. Тіпті күйеуінің құрдастарын аттарын атауды да ұят санап құрдас,
замандас немесе аттас деп атау дәстүр ұстаған.
Осымен байланысты эвфемизм мен табу ерекше назар аударады да,
антропонимдердің лингвомәдени, әлеуметтік т.б. аспектілерінің архетиптік
сипатын көрсетеді. Яғни, эфемизм - бір затты немесе құбылысты тікелей өз
атымен емес басқа сөзбен атау. Айтуға дөрекі, қолайсыз сөзді сыпайы сөзбен
ауыстырып айтудың негізінде шыққан. Оның тілдік көрністері қазіргі қазақ
тілінде көптеп кездеседі. Мысалы өтірік айту - қосып айту, ұрланыпты -
қолды болыпты, өлді қайтыс - болды, үзілді т.б.
Ал, табу ерте замандардағы адамдардың мифтіктанымына сәйкес кейбір
заттардың аттарын тікелей айтуға қорқып, тиым салынуынан қалыптасқан. Бұл
құбылыс әдетте табу деп аталады.Бұл проблеманың қазақ және түркі тілдегі
табиғаты, тілдік көрінісі Ә.Ахметовтің еңбегінде арнайы зерттелген.
[3]Солардың нәтижесінде оның дәстүрлі мәдениетпен сабақтастығы, оның
генезисі анықталады.
Сонымен бірге бұл құбылыс адам танымына, оның әлеуметтік, саяси т.б.
қызметіне қатысты динамикалық жүйе екендігі М.Жұмағұлованың Газет
эвфемиздер деген зерттеуінен де көрінеді. [4]
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылымын лексиканың
қалыптасып баю барсындағы тарихи тұрғыдан семантикалық тәсіл қатарында
қарастырып, нақты антропонимдерге қатысты былай деп көрсетеді: - кісі
аттарына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: аулдағы үлкен
кісінің аты Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай
- Сүзербай, Өгізбай, Қарабас - Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары -
Шикіл, Бейсембі - Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата, Үзікбай - Дөдеге,
Жамантай - Жайсыз тай, Ақбай - Қылаң ата, Түңлікбай - Қайырма, Қозыбақ -
Кене, Жусанбай - Сыбақ, Қойлыбай - Жандық ата, Қамшыбек - Ат жүргіш,
Бүйенбай - Жуан ішек, Елеман - Халық есен, Асубай - Тарпаң, Асыл - Бекзат
ата, Ақылбай - Ой ата, Мергенбай - Атқышыл, Жылқыбай - Туар т.б. [66]
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы
есімдердің көбі табуға айналған. Ш.Саадиевтің мәліметі бойынша,
әзірбайжанда күні бүгінге дейін шын аттар жасырын болған. Түркіменстанда
әр баланың чын ады - шын аты және ямен ады - жасырын аты бар. Сібірдің
солтүстігінде ер адамдарда екі ат болды, оның бірі - шын ат, ол сирек
қолданылса, ал екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған. [42]
Қазақ жалқы есімдерін - антропонимдерді зерттеуші Т.Жанұзақ былай дейді:
Запрет некоторых слов (табу) имел свое влияние и в сфере лично собственных
имен. Казахские замужние женщины давали свои имена Төрем, Шырақ, Жарқын,
Тетелес, Мырзажігіт, Шырайлым, Бикеш и др []
Оңтүстік Сібірдегі түркілердің дәстүрлі дүниетанымын А.Самойловичтен
кейінгі зерттеушілер күйеуі мен оның туыстарының атын айтуға тыйым салыну
некелік қарым-қатнастың сипатына байланысты деп есептейді. Әйел басқа
тектен (әлемнен) болғандықтан күйеуінің жағында оған бірқатар сөздік
тыйымдар салынады: Большинство запретов, которыми было окружено ее
поведение во время сватовства и свадьба, постепенно снимались, но оставался
от минимум символов, который на протяжении всей ее жизни на земле мужа
подчеркивал особый статус женщины - пришелицы, единственного существа со
стороны, находившегося в роде. Она не имела права произносить вслух имена
своих старших родственников. Для нее их имен словно бы не существовало,
равно как имена мужа.[151] Антропонимдер мен жалқы есімдерді қолданған
кезде мұндай сөздік тыйымдар (табу), жоғарыда атап өткендей, қазақ әйелінің
де сөздік ғұрпында болған. Қазақ әйелінің сөзіндегі табуға айналған жалқы
есімдер эвфемизімдермен алмастырылған. Профессор Т. Жанұзақ былай деп
жазады: Личные имена заменялись нарицательными по определенной системе.
Мужчин старше мужа женщины называли қайынаға (деверь). При запрете личное
имя определенного человека употреблялось в искаженной форме, например
вместо Али-Сали, Турсын-Мурсын. Для замужней женщины являлись запретными и
нарицательные имена. [45]
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың баскезінде ақ бұл проблеманың
әлеуметтік, этномәдени аспектісіне мән беріп, түркітанудың болошағы өзекті
мәселелерінің бірі ретінде мән берген: чтобы исследователи разных тюрских
народов обратили особое внимание на личные имена, о том, что следовало бы
составлять полные алфавитные списки личных имен, как мужских, так и
женских, по отдельным народам и племенам с подробными указаниями, в каких
случаях, в какую историческую эпоху, кому и почему давалось то или иное
имя, чтовпоследствии позволило бы произвести весьма интересные в культурно-
историческом отношении сравнительное исследование личных имен всех
тюркоязычных народов [299]
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени
өмірімен, әдет-ғұрыпы, салт-дәстүрмен тығыз байланысты. Ал, ұлттық тарих,
әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген ұғымдар мәдениетпен байланысты. Мәдениет
дегеніміз адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай-ақ
олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен
адамның белгілі тарихи даму дәрежесі. Осы мәселені арнайы зерттеуші ғалым
Э.С. Маркарьян: Мәдениет дегеніміз адамзат жасаған материалдық және рухани
мұралардың жиынтығы деген түсінік берген. [3. ] Тіл мен мәдениет сабақтас
зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ ғалымдары Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов,
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. мәдениетті тілден бөліп алып қарамай, тіл -
мәдениеттің бір көрінісі, ол екеуінің арақатынасы ерекше де маңызды деп
санайды. Себебі, кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы
бейнелеп көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт
айтқандай Ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін
сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл. [4.349]
Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында тілді зерттеудің барсында
ұлттық мәдениеттің, дәстүрлердің ерекшеліктері ескеріледі. Әсіресе, ұлттық
рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз қайта жанданып жатқан қазіргі қазақ
қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты дұрыс бағалап, негізін түсіну үшін
осындай тілдің дамуының ішкі формасынан туындайтын жалпы заңдылықтарды адам
рухымен байланысты түсіне білудің маңызы зор. Себебі, дәстүр әркімнің жеке
басының жағдайына байланысты емес, ол халықтың әлеуметтік-психологиялық,
мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасқан –
жалпыхалықтық құбылыс. Екіншіден дәстүрдің тағы бір сипаты – оның
тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа
беріледі. Сол арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіледі. Сол себепті әр түрлі ұрпақ болғанмен, бірін-бірі түсініп бір
ұлтқа жатады.[282] Осы жай түркі соның ішінде қазақ антропонидерінің тілдік
табиғатына да тікелей қатысты.
Осымен байланысты тіл мен мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала -
лингвомәдениеттану (лингвокультурология). В.Воробьев лингвомәдениеттануға
мынандай ғылыми анықтама береді: Лингвокультурология это комплексная
научная дисциплина синтизирующего типа, изучающая взаимосвязь и
взаимодействие культуры и языка в его функционировании и отражающая этот
процес как целостную структуру еденицу в единстве их языкового и
внеязыкового (культурного) содержания при помощи системных методов с
ориентацией на современные приоритеты и культурные устоновления (система
норм и общечеловеческих ценностей). [6.37] Ғалым В.А.Масловa бұл пәнді
халық мәдениетін танутышы ғылым деп санап, былайша анықтайды:
Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и
культурологии и иследующая проявления культуры народа, которые отразились и
закрепились в языке. ) [7.8]
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың,
соның ішінде антропонимдерге қатысты жағын ортақтастыратын жаңа ғылым.
Сонымен, лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік,
танымдық, этникалық, эстетикалық, саяси, адамгершілік, руханилық, тұрмыстық
қағидалармен заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл
білімнің бағыты. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық
болмыстың тілдегі көрністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этника-
эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі
мен орнын анықтау деп түйіндеуге болады. Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу
деректері мен дәйектері ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың
тілдегі көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. Қазақ тіл білімінде
лингвомәдениеттану ғылымы пәніне қатысты деректер Ш.Уәлиханов, М.Әуезов
еңбектерінен бастап, Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева,
Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде көрсетіледі.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Сейсенова,
Г.Қажығалиева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева т.б.) анықталып, лингвомәдениеттану
ғылымның пән ретінде қалыптасуынан қазақ тіл білімінде жеке сала ретінде
қарастырылуынан көрінеді.
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін
былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану бұл тіл-ұлт-мәдениет дейтін үштік
(триада лингвомәдениеттану пәнің зерттеу нысаны болмақ). [8.196]
А.Салқынбайдың пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық,
мәдени, өркенеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады. [9.309]
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвомәдениеттанудың ауқымы өте кең, ол
әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен
бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық
әлеуметтік, этникалық, адамгершілік, мәдени, тұрмыстық нормаларға сай деп
тұжырымдайды. [10.215]
А.Сейсенова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады. [11.22]
Сол сияқты тіл мен мәдениеттің сабақтастығының көркем мәтіндегі
көріністері Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Г.Абдрахманова, Ф.Қожахметова, А
Әмірбекова, т.б. зерттеулеріне арқау болған.
Мысалы, Г.Ж.Снасапова Ғ.Мүсіреповтің Ұлпан повесіндегі лингвомәдени
бірліктер ретінде ономастикалық лингвокультуремаларды қарастырады. Солардың
қатарында антропонимдердің лингвомәдени коннотацияларын талдайды. Осы
тұрғыдан қазақтардың балаға ат қоюында белгілі бір ырымдардың негіз болуы
сөздің құдретті күшіне сенүді көрсетеді: Жаманбала, Күшікбай, Салбыр,
Сүйір, Сағал т.б. есімдер көз тимесін, балам аман болсын деген мәнді
аңғартса, Тілеуімбет, Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Ұлпан т.б.
лингвокультуремалардың прототипі ұл құту, бала тілеу тәрізді тілек мәнді
семантиканы білдіретін антропонимидер. Артықбай, Бақберді, Байдалы,
Қайыргелді, Несібелі т.б. жалқы есімдердің прототипі дүниеге келген балаға
ат қою арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарыту дегенге меңзейді. [22]
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен
де мәдени ақпарат береді яғни бір ұлттың көршілес ұлтпен туыстығын немесе
дәстүр ұқсасастығын салыстыруды да мақсат етеді. Басқаны айтпағанда, мұның
мәдени аралық коммуникация, оның тіл аралық коммуникацмяның көріністері
ретіндегі антропонимдердің тілдік табиғатын тануға тікелей қатысы бар.
Қазіргі қазақ тіліндегі антропонимдерді тарихи-этномәдени, әлеуметтік
тұрғыдан анықтап, зерттеу олардың тамырының көне түркі (қыпшақ) кезеңімен
сабақтасып қана қоймай, түркі тілдерінің басқа халықтарымен мәдени-тарихи
байланысын, қарым-қатнасын да деректейді. Сондықтан белгілі ономаст-ғалым
В.А.Никанов антропонимика саласының негізгі міндеттерін кезінде былай деп
анықтаған: Антропонимия может служит драгоценным источником, помагая
выяснить былой этннический состав и миграциинаселения в прошлом,
датировать, локализовать писменные памятники и т. д... Антропонимика
образует в языке особую подсистему, разобраться в которой бессильны методы
только лингвистики без неразрывного единства с этнографией, историей,
социологией, правом. [47-56]
Осымен байланысты екінші тарауды біз орыс жылнамаларындағы түркизм
антропонимдерді, олардың қазіргі түркі тілдеріндегі антропоним жүйесімен
лингвомәдени сабақтастығын анықтауға арнадық.
Тіл мен мәдениет зерттейтін пәндердің қатарына лингвоелтану,
лингвоөлкетану, лингвогмәдениеттану, этнолингвистика,
этномәдениеттану т.б. жатады. Аталған пәндердің зерттеу нысаны ортақ
болып қоймай, кей жағдайда олардың зерттеу әдіс-тәсілдері , кейбір
теориялық принциптері мен негіздері ұқсас болып келеді. Жалпы тіл арқылы
мәдениеттанудың ғылыми үлгілері: этнолингвистиканың, этномәдениеттанудың,
елтанудың, лингвомәдениеттанудың пән ретіндегі жалпы және ұқсас мақсаттары
мен міндеттері – ұлт тілі арқылы ұлтты тану, ойлау жүйесінің ерекшеліктерін
анықтау, қысқаша айтқанда, ұлттық менталитетті айқындау, басқалардың
айрмашылығын көрсету.
Осымен байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ
тілінің рухани мәдениет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың рухани
мәдениет лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу
көздерін анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық
аспектілерін халқымыздың этномәдени өміріне қатысы тұрғысынан алып
қарастыру, рухани мәдениетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың жасау
тәсілдерімен даму жолдарын айқындап көрсетуге арналған зерттеу жұмысында
жан-жақты айтылған, дәйектелген.
Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени сипатын ашуға
арналған жұмысымызда тіл мен мәдениет мәселесі төңірегінде қазақ тіл
біліміндегі А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық,
О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Қ.Рысбергенова
т.б. жалпы тіл білімі мен орыс тіл біліміндегі В.Фон Гумбольдт, А.Потебня,
Э.Сепир, Б.Уорф, К.Леви-Стросс, Е.Верещагин, В.Воробьев, В.Маслова,
И.Толстой, С.Толстая т.б. ғалымдардың теориялық ой-пікірлерін басшылыққа
алып, сүйенеміз.
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың тілі арқылы сол
халықтың өмірінің рухани қазынасын, мәдениетін білуге болады. Бұл жөнінде
академик Ә.Қайдаров: Әрбір халықтың тілі-тек қатынас құралы ғана емес
сонымен қатар рухани болмысы мен мәдени байлығының күзгері барлық болмысы
мен өмір тіршілігін, дүние танымы мен әдет-ғұрпын бойына сіңіріп, ата
мұрасын, асыл қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, отыратын қасиеті
бар деп тілге анықтама береді. [12.34] Сондықтан да халықтың тілі рухани
болмысы және мәдени байлығы бірмен-бірі тығыз байланысты. Бұл жөнінде
көптеген зерттеуші ғалымдардың пікірлері бір ізделік табады. [13.15]
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
мәдени өмірімен, салт-сана әдет-ғұрыпымен байланыстыра зерттеу жөнінде
алғашқы пікір ХVII ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы
және әдебиетшісі Иоганн Гердердің поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан
кейінгі кезде В.Гумбольдт еңбегінде кездеседі. Бірақ тіл мәселесін
мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл
бөлу, оған тіл білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау ХХ ғасырдың 20-30
жылдарда белең алды. В.Гумбольдт дүниені тану, білу процесінде тілдің
атқаратын рөлін түсіндіре келе, тілге мынандай түсініктеме береді: Язык и
духовная сила народа развиваются не отдельно друг от друга и не
последовательно одни за другим, а составляют исключительно не раздельно
одно и тоже действие интеллектуальной способности. Хотя мы разграничиваем
интеллектуальную деятельность и язык, в действительности такого разделения
не существует [14.10]
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық,
этнографиялық және тарихи-мәдени мәліметтерді пайдалану тіл үшін нәтижелер
беретінін дәлелдеп береді. Ол бір еңбегінде тіл мен мифологияның байланысы
мен өзіндік ерекшеліктеріне мынадай анықтама береді: ... язык это основной
слой народности, мифология народная словестность в которой и выражена вся
совокупность верований, преданий нравов и обычаев народа. [16.60]
В.Гумбольдттың концепцияларын басшылыққа ала отырып, оны одан әрі
дамытыпқан американдық ғалым Э.Сепирдың негізгі: тіл әлеуметтік шындықты
түсіндірудің құралы адамдар белгілі мөлшерде, өз тілінің ықпалында болады,
тіл мінез-құлық нормасына да әсер етеді, халықтың мәдени дәрежесін, оның
тілін зерттемей тұрып түсіні мүмкін емес, тіл әлеуметтік шындықты
түсіндірудің жетекші құралы дегенге саяды. [] Бұл мәселе өткен ғасырдың ІІ
жартысында орыс ғалымдары Н.Буслаев, А.Н.Афанасьевтердің еңбектерінде
алғашқы рет сөз болды. Олар тіл ерекшеліктерін пайдалана отырып, орыс
халықтағы табиғи құбылыстарға байланысты пайда болған әртүрлі наным-
сенімдерді зерттеу негізінде көптеген мифтеріне талдау жасады.
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негізі.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік
құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстарын да көрсете алды.
Біз зерттеу нысанымызда тікелей қатысы бар профессор Т.Жанұзақов
зерттеулеріне ерекше назар аудардық. Профессор Т.Жанұзаков зерттеулерінен
бастап, кейінгі Қ.Рысбергенова, С.Онайбаева, Ұ.Ержанова, М.Мұсабаева,
Б.Бияров, З.Жанғабылова, А.Арысбаев, Г.Мадиева, А.Жартыбаев, Б.Тілеубердиев
т.с.с. ғалымдардың зерттеунің негізінде қазақ антропонимиясына тән бір
ерекшелік оның тақырыптық шеңберінің өте кен екенің көрсетті.
Қазақ есімдерінің де өзіне тән тарихы, шығу пайда болу жолы бар. Кісі
есімдерінің шығу, қойылу тарихы өте көне замандарға, алғашқы рулық қоғамға
барып тіреледі. Әуелде ру, тайпа аттарының, содан кейін кісі атттарын
шыққаны күні бүгінде ғылымда белгілі болып отыр.
К.Маркс, Ф.Энгельс алғашқы қоғамдағы рулардың шығуын, олардың
есімдерінің койылу тарихын ғылыми түрде кенінен сипаттады:
Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана
алады, ендеше әрбір мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екенін
көрсетеді - дейді Ф.Энгельс. [19.47] Осымен бірге, ертедегі рулар
аттарының хайуандар аттарымен байланысты болғанаң көреміз. Ол туралы
Ф.Энгельс: Кейбір рулардың аттары хайуандар аттарымен де аталатын болған.
Сенеке тайпасында қасқыр, аю, тасбақа, құндыз, бұғы, балықшы, көкқұтан,
бүркіт деген сегіз ру бар екен. Халық аузындағы аңыз бойынша, басқа рулар
аю мен бұғы атты рулардан тараған көрінеді. [20.49] Бұл хайуандар аттары
әрі сол ру басының есімдері ретінде жұмсалған. Кейінгі этаптарда осы ру
аттары адам аттарына ауысып отырған.
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнайы ат беріледі. Ол ат
бала туғаннан соң жеті күнненен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың
ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Бөрібай,
Қойлыбай, Жетібай, Алтын, Kүміс, Kүмісбек, Бектай, Барыс, Құтжан, Темірбек,
Kүнбек т.б. Байқап отырғанымыздай бұл есімдердің қойылуынан этномәдени уәж
анықталады. Атап айтқанда, ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып
сыйынуға сәйкес мифтік таным негізінде қалыптасқан шыққан есімдер мыналар
еді: Айсұлу, Айхан, Айдай, Kүнай, Күнбек, Айкүн, Таутай, Таубай, Kөлбай,
Kөлтай, Бөрібай т.б. Бұл жай туралы түрікмен ономастикасын зерттеуші
З.Б.Мұхаммедова: древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена,
восхадяшие к названиям атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и
животных деп жазса [21.45], өзбек антропонимикасы туралы Э.Бегметов:
Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангриқүл, Қуанышбек, Ойзада, Ойкон
связаны с культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством
поклонения и почетания людьми этих небесных и наземных божеств,- дейді.
[22 .18]
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың
зерттеуінде қазақ есімдері туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
шыға бастағаны, ондай алғашқы мақалаларға А.Е.Алекторовтың, А.Диваевтың
көлемі жағынан тым шағын мақалалары жататыны көрсетілген.
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі акад.
І.Кеңесбаев қаламынан туған. Бірақ бұл мақалада қазақ есімдерінің таза
лингвистикалық сипаты, атап айтқанда, дара, біріккен тұлғалары, араб-иран
тілдерінен енгендер, фамилиялардың қосымшалары және олардың жазылуы,
орфографиясы сөз болады. Ал, қазақ антропонимдерінің этномәдени әлеуметтік
мәнін ашатын тілдік деректер акад. І.Кенесбаевтың Фразиологиялық
сөздігінде молынан кездесетіні белгілі. Ол жұмыстың дәек ретінде
падаланылды. Профессор С.Аманжоловтың мақаласы кісі аттарының сөздік қорға
тәндігі, жеке зерттеу объектісі болатыны және оларды шығу, қойылу ретіне
қарай топтастыру, жіктеу мәселелеріне арналған. Профессор Ғ.Мұсабаев, Ғ.
Айдаров еңбектерінде көне түркі есімдері, тілдегі сөздер мен кісі
аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы кішірейткіш,
еркелеткіш, ұлғайтқыш жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік сипаттары
берілген. Тілдегі осы өзекті мәселеге проф. Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тіліндегі
кейбір кішірейткіш жұрнақтар атты мақаласы арналған. Автор кісі
аттарындағы еркелеткіш ш, қан, жан, тай тәрізді жұрнақтардың семантикасы
мен функциясын саралайды.
Бұдан әрі антропонимика саласының қазақ тіл білімінде дамуы оның
табиғатын анықтаудың терендете түсті. Қазақстан картасындағы көптеген елді
мекендер, оронимия (тау, шың, шоқы, төбе атаулары), гидронимия (өзен, су,
көл, құдық, бастау атаулары), микротопонимия (сай-сала, жайлау, шабындық,
қыстау атаулары) кісі аттары мен фамилиялардан қойылған атаулар. Бұл екі
ғылым арасындағы ұқсастық пен тығыз байланыс (антропонимика+топонимика)
А.Әбдірахманов, Ғ.Қоңқашбаев, Е.Қойшыбаев, В.Н.Попова, О.Султаньяев
еңбектерінен анық көрінетіні қазақ ономастикасында атап көрсетілген.
Мысалы, А.Әбдірахмановтың еңбегінде көптеген ортақ есімдердің этимологиясы
талданып, тарихи мағынасы ашылады. Бүкілодақтық конференцияларда жасаған
баяндамалары арқылы ғалым еңбегі кеңінен қолдау тапты, мәні анықталды.
Профессор Т.Жаұзақовтың қазақ антропонимдер құрылысының жаңарып,
көбейе түсуіне әсер еткен деп көрсеткен әлеуметтік мәдени факторының бірі
ислам дінінің тарауымен байланысты. Ғалымның атап көрсеткендей, Х ғасырдан
бастап ислам діні қазақ даласының түкпір-түкпіріне тарап, мүмкіндігінше
сіңісе бастайды. Сөйтіп, мұсылман дінінің ықпалы күшті болып, тұрмыстық,
қоғамдық жағдаяттың барлық саласына әсерін тигізді.
Антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік мәнін, мазмұнын сипаттайтын
құжаттық қызметін анықтаудың қазіргі антропоөзектік бағыттағы зерттеулерде
мәні ерекше.
Мысалы, қолданудан әлдеқашан шығып қалған, бірақ тілімізге тән, жалқы
есім сөздер антропонимияда сақталып отыр. Мәселен, Ардақ, Байсал, Ораз,
Жора, Жекен т.б. Демек, антропонимдер арқылы берілетін ақпаратта өзіндік
ерекшелік болады. Балаға ат қою әр халықтың өзіндік дүниетанымымен, салт-
дәстүрі мен наным-сенімдерімен тығыз байланысты. Мысалы қазақ халқында:
Абзал, Мақсат, Нұрлан, Айгүл, Азамат, Айбек, Дәулет, Дархан, Бексұлтан,
Айнұр, Күнсұлу, Гүлім, Сұлушаш, Гүлнар, Назгүл, Айдана т.б. көптеген
атаулар игі мақсатымен қойылған. Бұл атаулардың астарында ата-анасының, ат
қойған адамның баланың бойында осы сөздердің мағынасында бар жақсы
қасиеттері мол азамат болсын деген арман-тілегі, ниеті жатыр.
Кейбір есімдер баланың туған уақыт пен нақты жағдай мен байланысты
қойлады. Мәселен: Наурызбай, Майгүл, Маусымжан, Маусымбай, Қазанбек,
Қаңтарбай сияқты есімдер баланың туған (уақтысымен) тікелей байланыстырып
қойылған. Наурыз мейрамы, Жеңіс күні мерекесі күндері туылған балаларға
да Наурызбай, Жеңіс, Жеңісхан, Жеңісбек сияқты ат қойлады. Ал Меңгүл,
Меңсұлу, Қалдыгүл, Қалдыбек сияқты есімдерінің меңі, қалы бар нышанды
балаларға қойылатыны белгілі.
Проф. Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен байланысты
есімдер, мал шаруашылығына байланысты есімдер, асыл металдарға байланысты
атаулар, жеміс-жидек атаулары байланысты есімдер, туыстық атаулармен
байланысты есімдер, жер-су аттарына қойылған есімдер, түрлі тағам аттарына
байланысты есімдер, тағы аңдар мен үй хайуандары және құстарға байланысты
есімдер деп, он лексика-семантикалық топқа жіктейді. [16] Осы еңбектің және
содан бастау алған осы тектес зерттеулердің Ж.Смағұлова, Д.Керімбаева,
Ж.Ағабекова, З.Жанғабылова т.б. нәтижесінде қазақ антропонимдерінің лексика
семантикалық топтарына негіз болған мынандай дереккөздер мен этномәдени
факторларды көрсетуге болады. []
1. Қазақ антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір
фольклорлық жалқы есімдер жоғары образдылығымен, жоғары дәрежеде типтене
отырып, жалпыұлттық символдарға айналады. Мұндай фольклорлық есімдер
жалпыұлтқа танымал болады, ұлттық мәдениеттің негізгі тұжырымын білдіреді.
Мысалы: Қобыланды батыр, Қыз Жібек т.б. ертегілер мен аңыз-әңгімелер
кейіпкерлер аттары.
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен
мәдениетінің ықпал еткендігін байқауға болады. Сондықтан мұнда Ескендір,
Рүстем, Фархад, Шырын, Сүлеймен, Дәуіт т.б. шығыстық реңктегі есімдер
қолданыс табады. Қазақ қиссалары мен дастандарында араб-парсы тектес
антропонимдер көптеп кездеседі.
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы мен бұлағы белгілеп ат
коюы - ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық дәстүрінің бірі. Осы жер, су, тау,
өзен, қала аттарын зерттейтің ғылым топонимика. Топонимдердің құрамында
жеке есімдер мен фамилиялар өте көп кездеседі Мысалы: Аякөз, Жамбыл, Нияз,
Абай т.б. Көптеген кісі аттары мен фамилиялардың гидрономиялық (көл, өзен,
су, құдық) аттаулардан жасалған мысалы: орыс тілінде Донской, Невский,
Азерин, Прудников, Волгин т.б. қазақ тілінде; Еділ, Есіл, Ертіс, Kөлбай,
Ілебай, Kегенбай, Орал т.б.
3. Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығы тек төл есімдер
ғана емес, басқа тілден енген антропонимдер де құрайды және олардың жалпы
антропонимиялық қордағы үлесі мол болады. Қазақ тіліндегі араб текті
есімдер арабтардың мәденитінің, салт дәстүрінің және дінің енуімен
байланысты. Жалпы араб текті қазақ есімдерінің қазақ антропонимия қорындағы
жалпы саны – 2000 деп алсақ, оның 1000-нан астамы ерлер, 900-дейі әйелдер
есімін құрайды. Алланың көркем есімдері мен пайғамбарлар аттарына
байланысты есімдер: Аллаберген, Абдулла, Али, Мұқаммет, Kәрім т.б.
4. Жабайы андардың, құстардың атаулары кісі аты ретінде қойылып
отырған. Еркіндікте, бостандықта жүретін, қарулы әрі жүйрік саналған.
Жабайы хайуандардың аттарын бала күшті, қарулы болсын және солардай еркін
өмір сүрсін деп қойған. Мысалы: Арыстан, Бүркіт, Жолбарыс, Қарақат т.б. Ата-
бабамыздың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан да төрт түлік малға
байланысты кісі есімдері жиі кездеседі. Түйеге, қойға, немесе жылқыға бай
болсын деген мақсатпен төрт түлік малға байланысты балаға ат қойған.
Мысалы: Қойшыбай, Жылқыбек, Нартай, Малбағар, Жылқыайдар, Ақбота, Жанбота,
Түйебай, Бурабай т.б.
5. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата
білген, әрі мифтік танымға сәйкес табынған. Осымен байланысты аспандағы
жұлдыздар сияқты жарық болсын деген мағынада кісі есімдер қойылған: Шолпан,
Есекқырған, Үркер дел атаған Табиғат құбылысына байланысты атаулары табынып
сыйыну нәтижесінде шыққан есімдер мысалы: Нұрсұлу, Нұржан, Айсұлу, Күнай,
Айжарық т.б. Осы құбылыстың болуына бастама болсын деген мағынаға
байланысты: Таусоғар, Айтуар, Күнтуар т.б.
6. Тарихи қайраткерлердің, хандардың, белгілі ақын-жазушылардың,
атақты батырлардың есімдері қазақ тілінде қолданыста. Осы әйігілі, беделді
тұлғалар сияқты ақылды, парасатты, қайраты болсын деп ат койған. Шынғысхан,
Махамбет, Қазыбек, Сәкен, Жамбыл т.б. Сол батырлардың ақылшысы, өмірлік
сүйген жарлырының аттарының қыз балаға қояды: Назым, Айман, Жібек, Гүлдана
т.б.
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына
байланысты есімдер: Kиізбай, Тоқаш, Сүттібай т.б. Сондай-ақ материалдық
игіліктер, үй бұйымдарына байланысты қойылған аттар да көп кездеседі.
Ертеде байлық негізгі болғандықтан, бала бай, хан, мырза, бек, сұлтан
болсын деген мағынада койылған аттар: Баймырза, Бексұлтан, Асылхан,
Сұлтанбек т.б.
8. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының өте
ертеден-ақ алтын, күміс, болатпен таныстығын көрсетеді Қымбат металдардың
атаулары, зергелік істер мен шеберлік өнерге байланысты кісі аттары: Алтын,
Kүміс, Моншақ, Маржан, Әшекей, Сырғабай т.б. Қазақтың дәстүрлі қару-жараққа
байланысты кісі аттары: Қылыш, Садақ, Айбалта, Найза т.б.
9. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу, көрікті,
сүйкімді, бойшаң, мінезі ашық, жомарт болсын деп Жамал, Сәуле, Ақылжан,
Жомартбек т.б. Бала тұрақтасын, көз тимей өлімнен аман болсын, өмір жасы
ұзақ болса екен деген мағынадағы аттар: Тұрар, Өмірзақ, Жанұзақ, Мыңжасар
т.б. Көптен баласы болмай жүрген отбасында немесе көп бала болсын деген
тілекпен қойылатын есімдер: Қуандық, Сағынды, Сүйіндік, Жалғас, Ілес, Ұлас
т.б.
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер: Дулат,
Ноғай, Арғынбай, Қырғызбай т.б. Қазақ есімдерінің біразы көрші туыстас
халықтар аттарының да жасалып отырған. Олар: Орысбай, Ойрат, адамға
бұлайша ат қоюдың басты себебі – қазақ халқының аты аталып отырған
халықтармен ұзақ ғасырлар мәдени байланыс, қарым-қатынас жасап, достық,
туыстық ынтымақта болғанында.
Осымен байланысты М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясының тілі негізінде
жүйелеп зерттеген проф. Е.Жанпейісовтың Этнокультурная лексика казахского
языка еңбегінде қазақ тіл білімдегі этноантропонимия саласын
қалыптастыруда маңызы ерекше. Абай жолы эпопеясындағы кісі есімдерді
мынандай лексика-семантикалық топтарға бөлуге болады. Араб-парсы тілдеріне
енген есімдер: Әбді, Әбдіғапар, Әбдіжәміл, Әбдірақмат, Әбдірахман, Әбділда,
Әбілқасым, Әнуар, Әлима, Әбілмансұр, Әбілмәжін, Әліш, Әлішер, Әлі, Әлім,
Әлімбай, Әлімбек, Әліимжан, Әутәлип, Әріп, Әлімқан, Әлімқұл, Әлжаппар, Әли,
Әлия, Әлизаде, Әлмағамбет, Әлмәмбет, Әсма, Әшім, Әшір, Әшірбай, Әсет, Әсия,
Әлмен, Әсел, Ахмеди, Абдолла, Афрасияб, Афтап, Асхат, Ахмет, Бәтимә,
Бағила, Бісмілда, Бағлан, Гүлжәмила, Гүлқаныс, Ғаббас, Ғабдол, Ғабдолла,
Ғабдулжаппар, Ғабитхан, Ғабиден, Ғазиз, Ғазиза, Ғани, Ғайни, Ғали, Ғалия,
Ғайса, Ғұбайдолла, Данияр, Дәмежан, Дәулет, Дәуіт, Дәуітпай, Есдәулет,
Есболат, Жамал, Жәмила, Жауһар, Жаппар, Зурә, Зуһра, Зағира, Зариф, Зәуре,
Зейнеп, Исләм, Камал, Камали, Камила, Кәдіржан, Кәкітай, Кәмәли, Кәмшат,
Кәрім, Күлпаш, Күлпан, Күлиза, Күлия, Күлшат, Қабас, Қабдеш, Қабдол, Қадыр,
Қадырәлі, Қадырқұл, Қали, Қалидолла, Қамза, Қанипа, Қапиза, Қасен, Қасым,
Қасымбек, Қасымжан, Қасымқан, Құсайын, Құнапия, Мадияр, Мәлік, Мәлике,
Мәлі, Мәлікаждар, Мәулен, Мекапар, Мекәіл, Мағауия, Мағрипа, Мұса, Мұстапа
(Мұстафа), Мұхамбеткәрім, Мұхамедияр, Мұхамед Хайдар, Мұхаметжан, Мұхтар,
Мүслім, Мүсірәлі, Насыр, Науаи, Науан, Нафиса, Нәзипа(Назипа), Назым,
Назымбек, Науан, Низами, Нияз, Нұрғали, Неғматулла(Неғматуллин), Нұтфолла,
Ораз, Оразалы, Оразбай, Оразбақ, Оразке, Өмірәлі, Пәкизат, Пәрман, Пәрмен,
Рабиға(Рәбиға), Рамазан, Рахила, Рахман, Рахымжан, Рашид, Рашидад-дин, Рәш,
Розахон, Рүстем, Сафиат, Сахип, Саяділ, Сәбит, Сәду, Сәдуақас, Сәкен,
Сәлима, Сәлім, Сәлімжан, Сәлімқан, Сәмен, Сеит, Сеитқали, Сейіт,
Сейтбаттал, Сеитқан, Сейполла(Сейфолла), Сләм, Смайыл, Таһир, Уәли,
Уәлихан, Уәсила, Ұмбетәлі, Файзырахман, Фархад, Фатима, Фзули, Фирдоуси,
Хадиша, Хайдар, Хакима, Хакімжан, Халил, Халима, Халиолла, Хамит, Хасан,
Хасен, Хасейін, Хәмза, Хисрау, Хожа Хафиз, Хұсайын, Шағидулла, Шаймардан,
Шара, Шарапат, Шарафия, Шарипа, Шахмет, Шаяхмет, Шәкір, Шәмил, Шәмші,
Шәмси, Юсуп.
Мысалы, ай, нұр, күн сөзімен тіркескен есімдер: Ай, Айбала, Айшат,
Айшуақ, Айбарша, Айбас, Айбек, Айғыз, Айдапкел, Айдар, Айдарбек, Айдос,
Айжан, Айни, Айкүміс, Айман, Айманкүл, Айпара, Айса, Айсұлу, Айша, Айшакүл,
Күнсұлу, Күнту, Күнбала, Күнекей, Күнікей, Нұралы, Нұрбай, Нұрғали,
Нұрғаным, Нұрбай, Нұреке, Нұржан, Нұрила, Нұрке, Нұрқан, Нұрқара, Нұрқат,
Нұрқожа, Нұрлан, Нұрлыбек, Нұрмағамбет, Нұрмұқамбет, Нұрпейіс, Нұртаза,
Нұртай, Нұртас, Нұршайык. Нұтфолла.
Бек, бей, бай, мырза, сұлтан, хан, батыр, ер сөздерімен тіркескен
есімдер: Бек, Бекбай, Бекбау, Бекберген, Бекбол, Бекболат, Бекежан, Бекей,
Бекен, Бекет, Бекқадыр, Бекмағамбет, Бектас, Бектен, Бектоғай, Бекхожа,
Бейғазы, Бейсек, Бейсембі, Бейсембай, Бейімбет, Бейсен, Байәділ, Байбосын,
Байбөрі, Байбұлан, Байғара, Байғұлақ, Байдалы, Байділда, Байжан, Байжұман,
Байжігіт, Байкөкше, Байқадам, Баймағамбет, Баймұқамет, Баймұрат, Баймұрын,
Байназар, Байсал, Байсары, Байсүгір, Байтас, Байтоқа, Байторы, Байтөре,
Байтұяқ, Байұзақ, Байшуақ, Байымбет, Байымбет, Байып, Байысбай, Мырзабай,
Мырзабек, Мырзағұл, Мырзатай, Мырзахан, Сұлтан, Сұлтанмахмұт, Ханзада,
Батырбай, Батырқан, Батыраш, Ербол, Ералы, Ерғазы, Ерден, Ержан, Ержігіт,
Еркімбек, Еркін, Ерман, Ермұса, Ерімбет, Ертөстік.
Жан, тай, сөздермен тіркескен есімдер: Жанай, Жанайдар, Жанбота,
Жанғазы, Жанғайша, Жандарбек, Жандос, Жанкісі, Жансейіт, Жансүгір, Жантас,
Жантемір, Жантөре, Жанұзақ, Жаныс, Жаныспек, Тайбала, Тайқар, Тайлақ,
Тайлақпай, Тайман, Тайша, Тайыр.
Қымбатты метал, ру атауына байланысты кісі есімдер: Алтын,
Алтынай, Алтынбек, Алтынсары, Айдос, Ерболат, Есболат, Жаппас, Керей,
Дулат, Қамбар, Қарабас, Қожа,Қуандық, Қуатжан, Қызай, Мамай, Найман, Олжай,
Сүйіндік, Топай, Төре, Шор.
Осымен байланысты антропонимия мәселесін тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет
сабақтастығында зерттейтін жаңа бағыт, жаңа сала - этноантропонимика.
Оның алғашқы ғылыми негіздері профессор Ә.Қайдар, Е.Жұбанов, Қ.Өміралиев,
Е.Жанпейісов сияқты ғалымдардың еңбектерінен басталады. Нақты айтқанда,
этнонимдер (ру, тайпа аттары) мен антропонимдермен жасалған есімдерді
ғылымда этноантропонимия деп атайды. Бұл термин антропонимияның бір тармағы
болып саналады. Тіліміздегі ру, тайпа, халық аттары мен кісі аттарының өз
ара байланысы, ауысу процесі тарихи - дәуірлермен ұштасып келе жатқан
құбылыс.
1.2.Қазақ, орыс лақап есімдері.
Қазақ дәстүрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан (жанама,
бүркеме лақап, балама т. б.) қосымша аттары болады. Қосымша аттар адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынастардың ыңғайына қарай өзгеріп, әр алуан
морфологиялық тұлғалармен түрленіп, сұхбаттасушы субъектілердің бір-біріне
деген ізет-құрметін, көңіл-күйін, ішкі сезімін, дәстүрлі әдептілік пен жол-
жоралғыны таныту үшін, жан дүниесін паш ету мақсатында жұмсалады.
Лақап атаулардың ерекшелігін зерттеген Т.Жаұзақов, Т.Абдрахманова,
А.Бахамова, Г.Байғосынова т.б. Ономастиканың антропонимика саласының
негізгі мәселелерінің бірі - бейресми жалқы есімдер (лақап ат). Бейресми
жалқы есімдер барлық халықтарда бар. Орыс тілінде лақап атқа - прозвище,
название, данное человеку в насмешку, в шутку и.т.п обычно содержащее в
себе указание на какую-либо заметную черту его характера, наружности,
деятельности и.тд. деп анықтама берілген. [156] Сонымен, қазақ, орыс т.б.
халықтарында да лақап ат қою адамның бет-пішіне, мінез-құлқына, істейтін
қәсібіне немесе бір ерекшелігіне байланысты қойылады. Кейбір тура тауып
қойылған есімдер, сол адамға өмір бойы қосалқы ат болып қалады. Зерттеуші
пікірі бойынша, жалпы лақап есімдер өзіндей белгілері бойынша 8 лексика
семантикалық топтарға бөлінеді.
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барсында тіл білімінің
гендерологиялық саласын, негізінен, мынадай бағыттарды қарастыру қажет:
1)Семантикада бір тілді басқа тілдермен салстырғанда ер адамдар және
әйел есімдерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
2)Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау.
3)Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу.
Гендрология мәселесі - тіл білімінде жанадан зерттеліп жатқан сала.
Бұл туралы И.Г.Ольшинский, А.В.Кирилина: Гендер: лингвистические аспекты
атты мақаласында: Гендерные исследования это новое направление в
гуманитарной науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре еге
внимания - культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие
отнощение общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с
пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представления о мужских
и женских качествах - все то, что переводит проблематику пола из области
биологии в сферу социальной жизни и культуры деп жазады [34133]
Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс,
неміс тілдері бойынша олардың көбі ер адамдарға қойылады. Бұл әр тілдің
өзіне тән ерекшелігін бар екенін көрсетеді. Неміс және орыс тілдеріндегі
лақап атаулар жынысқа байланысты өзгешеленеді, ал қазақ тілінде бұл
ерекшелік байқалмайды, себебі род категориясы тек орыс, неміс тілдеріне
тән. Бұл ерекшелік дейді автор: ер адамдар мен әйел адамдардың мінез
құлқына байланысты болуы тиіс. Кез келген елде әйел адамдар ер адамдармен
салыстырғанда жұмсақ мінезді, нәзік жанды, инабатты болады, сондықтан да
әйел адамдарға көп лақап аттар қойылмауы керек Осы зерттеуде қазақ, орыс,
неміс есімдері қарастырылған, соның нәтижесінде ер адамдардың бейресми
есімі - 70- пайыз, ал әйел адамдардың бейресми аты - 30 - пайыз. Сонымен,
қарастылып отырған тілдерде лақап аттарының саны әйел адамдарға қарағанда
ер адамдарға біршама көп қойылады. Қорыта келгенде, бұл ерекшелік тек
биресми есімдерге ғана тән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зерттеудің бір
саласы ретінде кейінгі кезде қалыптасқаны белгілі, бірақ оның бұл бағыттың
тілінде негізі бар екен тұнғыш рет Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінде айтылды.
Бүгінгі таңда социолингвистика – (қазақша-әлеуметтік лингвистика) – тіл
білімі, әлеуметтану (социология), әлеуметтік психология және этнография
ғылымдарының қиылысқан жерінде дамитын, тілдің әлеуметтік табиғаты мен
қоғамдық қызметін, әлеуметтік фактордың тілге әсер ету тетігін және қоғам
өміріндегі тілдің атқаратын қызметін зерттейтін ғылым. Қазіргі әлемдік
социолингвистика тілдін негізгі қызметі коммуникативтік, яғни қарым-қатынас
құралы деп сипаттайды. А.Байтұрсыновтың осыдан 85 жыл бұрын тілге берген
анықтамасы социолингвистикалық сипатты анықтама болды: Тіл – адамның
адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі, - деді [1.141]
Себебі, қоғамның тілдік қажеттілігін күнделікті өмірден өзінің ерекше
тілдік тұлғалық зердесімен байқаған, сезе білген Ахмет Байтұрсынұлының
тілдің әлеуметтік қызметін айырықша қабылдауы, түйісінуі заңды құбылыс.
Өйткені социолингвистика тіл мен қоғамның өзара байланысын динамикада,
қызмет барысында зерттейді.
Бір атап өтерлік жай, әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму
сипатын үш бағытта анықтаса, (тілдің таңбалануы (графизация), тілдің
жаңаруы (модернизация) және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы
(стандартизация). Ахмет Байтұрсынұлы тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей
қалам тартты.
Осымен байланысты ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени
ерекшеліктерді танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің
бойына лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған
ерекше лингвомәдени бірліктер жүйесі болып табылады. Олар халықтың бітім
болмысы мен өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов,
Қ.Рысбергенова т.б. ономаст-ғалымдардың еңбектерінде арнайы зерттелген.
Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып, салт-сана
тұтастығының негізі. Мысалы, бұл қөзқарас қазақтардың балаға ат қоюында
өзіндік ерекшеліктерінің бар болмысымен көрінеді. Себебі олар бұл рәсімде
ұлт болмысының барлық этномәдени, әлеуметтік сипатын басшылыққа алып
отырған.
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте қарғыстан,
балаларын мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай, Жаманбала,
Салбыр, Қасым, Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге келген. Олар
көз тимесін, балам аман болсын деген ырымнан туған болуы керек. Немесе
дүниеге келген балаға Артықбай, Несібелі, Бекенбай Мырзагелді сияқты ат қою
арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсат қойылған. Ал,
Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді лингвокультуремалары ұл куту, бала
тілеу, балалары тұрақталмаған себебінен туған антропонимдер.
Тіл қызметінің ерекше бір саласы - ономастика. Жалқы есімдердің
жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ғылым
ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды және жансыз
заттарды не құбылыстардың есімін зерттейді. Ономастика грек сөзі ономия
(грек тілінде оnomа есім, ат) onomastika - ат қою өнері яғни атауларды
зерттейтін ғылыми сала, терминдермен белгіленеді. Ономастиканы (кісі
аттарын, жер, су, ру, тайпа аттары т.б.) зерттеудің теориялық-әдістанымдық
негіздері мен тілмен сабақтастықта қарастырылатын ұлттық этномәдени,
әлеуметтік сипатын анықтаудың қажеттілігін В.В.Радлов, В.В.Бартольд,
Н.Катанов, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов,
Н.А.Баскаков, Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ә.Қайдар, Т.Жанұзақов,
Ә.Абдрахманов, Е.Жанпейісов, Қ.Рысбергенова, Г.Мадиева, А.Жартыбаев т.б.
ғалымдар өздерінің еңбектерінде жан-жақты көрсетті. Ономастика өз ішінде
бірнеше салаға бөлінеді: топонимика (жер, су, қала атауларын зерттейтін
ғылым), антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел,
халық аттарын зерттейтін ғылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия
(теңіз,өзен, су, көл атауларын зерттейді) т.б.
Түркі тіл білімінде жан-жақты зерттеліп, ғылыми негізі қаланған
ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Антропонимика кісі
аттары, әке аты patronim (очество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища),
бүркеншек аттарды (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Атап айтқанда, түркі тілдерінде антропонимдік зерттеулердің басы
ертеден басталып, даму барысында әр түрлі сипатта қарастырылған. Мысалы,
Қазанда 1905 жылы жарық көрген В.К.Магницкийдің Чувашские языческие имена
кітабында акад. К.Мусаевтың көрсетуінше 10587 ер адамның аты (фонетикалық
вариантармен қоса) берілген. [206]
Қырғыз есімдерін зерттеген А.Идрисовтың (кыргыз тилиндеги ысымдар.
Фрунзе, 1971) еңбегінде антропонимдердің қалыптасу кезеңдері қоғамның
тарихи-экономикалық даму кезеңдеріне сәйкес анықталады: 1)Алтай дәуіріне
дейінгі ежелгі кезең. Оған жануарлармен, құстармен, географиялық атаулармен
байланысты антропонимдер жатады. 2)Хун дәуірінде қалыптасқан антропонимдер
(б.э.д. ІІ, ІІІ-VІ б.ғ.) Оған мал жануар, құс, өсімдік, жәндік, аспан
денелері т.б. байланысты аттар жатады. 3)Көне түркі кезең (V-Хғ.) Алдындағы
кезеңдердегі антропонимдермен қоса, мысал ретінде ескі түркі
ескерткіштеріндегі антропонимдер – Чур, Барс, Арстан т.б. келтіреді.
4)Ортағасырлық кезеңдегі (Х-XVғғ.) аттарға араб есімдері қосылады.
5)Жаңатүркі кезеңде (ХV-ХХғғ.) бұрынғы есімдерге ескіеврей (библиялық)
араб, парсы аттары қосылады. 6)Октябрьден кейінгі кезең аттарының қатарында
революционерлер, әдеби кейіпкерлер, мемлекеттік ресми тұлғалар атауларымен
сипатталған.
Қазақ тіл білімдегі ономастика, антропонимика саласын қалыптастырушы
ғалым Т.Жанұзақовтың антропонимдердің қалыптасуын, даму кезеңдерін басқаша
жіктегенің байқаймыз. Атап айтқанда: 1)Ескі түркі кезеңі (V-Хғғ.) пұтқа
табынуға байланысты жалқы есімдер. 2)Ортағасырлық кезең (Х-ХVІІғғ.) -
туыстық атаулар, тайпа, ру атауларымен, жануар мен өсімдіктер,
астрономиялық атаулар, қымбат тастар мен материалдың мәдениет пен тұрмыс,
әлеуметтік-саяси терминдермен байланысты. 3)ХVІІ-ХІХғғ. кезең - негізінен
аппелятивтік лексикамен байланысты қалыптасқан жаңа атаулар: Жібек, Баршын,
Қамқа, Шекер, Алуа т.б. 4)Совет кезеңі - жаңа дәуірге сәйкес жаңа ұғымдар
мен байланысты есімдер көріп отырғанымыздай, бұл зерттеудің нәтижесі тілдік
деректердің мазмұның нақтылығымен дәйектелген.
Сонымен бірге татар тілінің антропонимиясының Г.Ф. Саттаровтың
мақаласында ежелгі қабаты көне түркі және ежелгі бұлғар кезеңіне қатысты
анықталып, ежелгі түркілердің наным-сенімдеріне сәйкес - аспанға табиғатқа
табынуды сипаттайтын есімдерімен көрсетіледі: Таштемир, Бикташ,
Тәңгеребирде, Кугәй, (Кук+ай), Айсылу, Чулпан т.б. []
Cол сияқты түрікмен тілінде де ежелгі антропонимдер ретінде
атмосфералық ылғал, күн, ай, флора мен фаунаға байланысты қалыптасқан
есімдер көрсетіледі. Мысалы, Ягмур, (жаңбыр) ХІғ. түркіменің қолбасшысының
аты.
Академик В.А.Гордлевскийдің түркі антропонимдер жүйесінің түркі
қабатын мұсылмандыққа дейінгі деп анықтауы көптеген түркі тілдері бойынша
антропонимист ғалымдардың пікірлерінде қолдау тауып жалғасты. Нақты
айтқанда осы зерттеулердің нәтижесінде танымдық, мифотанымдық сипаттама
космонимдік лақап аттардың т.б. негізі осы қабатқа тән.
Башқұрт антропонимиясындағы қыпшақ қабатын зерттеуші
Г.М.Гариповтың пікірінше, барлық түркі тілдеріне ортақ, байырғы, түсінікті
этностың терең қайнарларынан деректер беретін тарихи көздер [210] Түркі
тілдерінің лексикологиясын салстырмалы түрде зерттеуші К.Мусаевтың еңбегін
антропонимияға қатысты бөлімінде оны топтастыруын 7 принципін береді.
Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын, ұлт мәдениетін зерттеуде
құнды да бағалы мұра. Антропонимдер жүйесі адамдардың өткендегі тұрмысын,
қоғамдық-әлеуметтік құрылысын және материалдық әрі мәдени өмірдің
құбылыстарын да көрсете алады. Олардың кейбір топтары қазақ ауылының
ертедегі тіршілік, іс-әрекетінен және шаруашылық күйінен мағұлұмат береді.
Мәселен, төрт түлік малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге байланысты
есімдер. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып,
рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен дәстүрдің бірі осы ат қоюмен
байланысты. Бұл қазіргі тіл біліміндегі, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі
тілді сол тілде сөйлеушінің мәдениетімен, тарихымен т.б. тығыз байланысты
зерттейтін антропоцентристік бағытқа, оның ішіндегі лингвомәдениеттануға,
этнолингвистикаға сай келеді.
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында
байланыс бар екені ономастикада дәлелденген. Ал оның этномәдени мәні ерекше
екенін жоғарыда атап өтілген. Қазақ тіл біліміндегі антропоцситристік
бағыттағы лингвомәдениттанымдық, этнолингвистикалық,
әлеуметтанымдықзерттеулер дәлелдеп отыр. Балаға ат қоюда ерте кездің
өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық болған. Ал, ырым мен әдет-ғұрып
Ш.Уәлиханов атап көрсеткендей, салт-санаға тән [2.176]. Мысалы: ұлы жоқ
үйлерде қыз туатын болса, онда ол қызға Ұлтуған немесе Ұлболсын деп ат
қояды. Ондағысы кейінгі бала ұл болса деген ырым-сенім. Немесе қазақ
халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер күйеуінің жақын туыстарының, ата-
енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас келін күйеуіннің ағасын, інісін я
қарындасын тура атымен атай алмай, жанама ат қойып алатын. Атап айтқанда,
қайынсіңілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз, еркем, ержеткен, ерке
қыз, ал ер адамдарды төрем, шырақ, мырза жігіт, молда жігіт т.б. деп
атайды. Тіпті күйеуінің құрдастарын аттарын атауды да ұят санап құрдас,
замандас немесе аттас деп атау дәстүр ұстаған.
Осымен байланысты эвфемизм мен табу ерекше назар аударады да,
антропонимдердің лингвомәдени, әлеуметтік т.б. аспектілерінің архетиптік
сипатын көрсетеді. Яғни, эфемизм - бір затты немесе құбылысты тікелей өз
атымен емес басқа сөзбен атау. Айтуға дөрекі, қолайсыз сөзді сыпайы сөзбен
ауыстырып айтудың негізінде шыққан. Оның тілдік көрністері қазіргі қазақ
тілінде көптеп кездеседі. Мысалы өтірік айту - қосып айту, ұрланыпты -
қолды болыпты, өлді қайтыс - болды, үзілді т.б.
Ал, табу ерте замандардағы адамдардың мифтіктанымына сәйкес кейбір
заттардың аттарын тікелей айтуға қорқып, тиым салынуынан қалыптасқан. Бұл
құбылыс әдетте табу деп аталады.Бұл проблеманың қазақ және түркі тілдегі
табиғаты, тілдік көрінісі Ә.Ахметовтің еңбегінде арнайы зерттелген.
[3]Солардың нәтижесінде оның дәстүрлі мәдениетпен сабақтастығы, оның
генезисі анықталады.
Сонымен бірге бұл құбылыс адам танымына, оның әлеуметтік, саяси т.б.
қызметіне қатысты динамикалық жүйе екендігі М.Жұмағұлованың Газет
эвфемиздер деген зерттеуінен де көрінеді. [4]
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылымын лексиканың
қалыптасып баю барсындағы тарихи тұрғыдан семантикалық тәсіл қатарында
қарастырып, нақты антропонимдерге қатысты былай деп көрсетеді: - кісі
аттарына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: аулдағы үлкен
кісінің аты Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай
- Сүзербай, Өгізбай, Қарабас - Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары -
Шикіл, Бейсембі - Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата, Үзікбай - Дөдеге,
Жамантай - Жайсыз тай, Ақбай - Қылаң ата, Түңлікбай - Қайырма, Қозыбақ -
Кене, Жусанбай - Сыбақ, Қойлыбай - Жандық ата, Қамшыбек - Ат жүргіш,
Бүйенбай - Жуан ішек, Елеман - Халық есен, Асубай - Тарпаң, Асыл - Бекзат
ата, Ақылбай - Ой ата, Мергенбай - Атқышыл, Жылқыбай - Туар т.б. [66]
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы
есімдердің көбі табуға айналған. Ш.Саадиевтің мәліметі бойынша,
әзірбайжанда күні бүгінге дейін шын аттар жасырын болған. Түркіменстанда
әр баланың чын ады - шын аты және ямен ады - жасырын аты бар. Сібірдің
солтүстігінде ер адамдарда екі ат болды, оның бірі - шын ат, ол сирек
қолданылса, ал екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған. [42]
Қазақ жалқы есімдерін - антропонимдерді зерттеуші Т.Жанұзақ былай дейді:
Запрет некоторых слов (табу) имел свое влияние и в сфере лично собственных
имен. Казахские замужние женщины давали свои имена Төрем, Шырақ, Жарқын,
Тетелес, Мырзажігіт, Шырайлым, Бикеш и др []
Оңтүстік Сібірдегі түркілердің дәстүрлі дүниетанымын А.Самойловичтен
кейінгі зерттеушілер күйеуі мен оның туыстарының атын айтуға тыйым салыну
некелік қарым-қатнастың сипатына байланысты деп есептейді. Әйел басқа
тектен (әлемнен) болғандықтан күйеуінің жағында оған бірқатар сөздік
тыйымдар салынады: Большинство запретов, которыми было окружено ее
поведение во время сватовства и свадьба, постепенно снимались, но оставался
от минимум символов, который на протяжении всей ее жизни на земле мужа
подчеркивал особый статус женщины - пришелицы, единственного существа со
стороны, находившегося в роде. Она не имела права произносить вслух имена
своих старших родственников. Для нее их имен словно бы не существовало,
равно как имена мужа.[151] Антропонимдер мен жалқы есімдерді қолданған
кезде мұндай сөздік тыйымдар (табу), жоғарыда атап өткендей, қазақ әйелінің
де сөздік ғұрпында болған. Қазақ әйелінің сөзіндегі табуға айналған жалқы
есімдер эвфемизімдермен алмастырылған. Профессор Т. Жанұзақ былай деп
жазады: Личные имена заменялись нарицательными по определенной системе.
Мужчин старше мужа женщины называли қайынаға (деверь). При запрете личное
имя определенного человека употреблялось в искаженной форме, например
вместо Али-Сали, Турсын-Мурсын. Для замужней женщины являлись запретными и
нарицательные имена. [45]
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың баскезінде ақ бұл проблеманың
әлеуметтік, этномәдени аспектісіне мән беріп, түркітанудың болошағы өзекті
мәселелерінің бірі ретінде мән берген: чтобы исследователи разных тюрских
народов обратили особое внимание на личные имена, о том, что следовало бы
составлять полные алфавитные списки личных имен, как мужских, так и
женских, по отдельным народам и племенам с подробными указаниями, в каких
случаях, в какую историческую эпоху, кому и почему давалось то или иное
имя, чтовпоследствии позволило бы произвести весьма интересные в культурно-
историческом отношении сравнительное исследование личных имен всех
тюркоязычных народов [299]
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени
өмірімен, әдет-ғұрыпы, салт-дәстүрмен тығыз байланысты. Ал, ұлттық тарих,
әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген ұғымдар мәдениетпен байланысты. Мәдениет
дегеніміз адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай-ақ
олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен
адамның белгілі тарихи даму дәрежесі. Осы мәселені арнайы зерттеуші ғалым
Э.С. Маркарьян: Мәдениет дегеніміз адамзат жасаған материалдық және рухани
мұралардың жиынтығы деген түсінік берген. [3. ] Тіл мен мәдениет сабақтас
зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ ғалымдары Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов,
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. мәдениетті тілден бөліп алып қарамай, тіл -
мәдениеттің бір көрінісі, ол екеуінің арақатынасы ерекше де маңызды деп
санайды. Себебі, кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы
бейнелеп көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт
айтқандай Ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін
сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл. [4.349]
Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында тілді зерттеудің барсында
ұлттық мәдениеттің, дәстүрлердің ерекшеліктері ескеріледі. Әсіресе, ұлттық
рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз қайта жанданып жатқан қазіргі қазақ
қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты дұрыс бағалап, негізін түсіну үшін
осындай тілдің дамуының ішкі формасынан туындайтын жалпы заңдылықтарды адам
рухымен байланысты түсіне білудің маңызы зор. Себебі, дәстүр әркімнің жеке
басының жағдайына байланысты емес, ол халықтың әлеуметтік-психологиялық,
мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасқан –
жалпыхалықтық құбылыс. Екіншіден дәстүрдің тағы бір сипаты – оның
тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа
беріледі. Сол арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіледі. Сол себепті әр түрлі ұрпақ болғанмен, бірін-бірі түсініп бір
ұлтқа жатады.[282] Осы жай түркі соның ішінде қазақ антропонидерінің тілдік
табиғатына да тікелей қатысты.
Осымен байланысты тіл мен мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала -
лингвомәдениеттану (лингвокультурология). В.Воробьев лингвомәдениеттануға
мынандай ғылыми анықтама береді: Лингвокультурология это комплексная
научная дисциплина синтизирующего типа, изучающая взаимосвязь и
взаимодействие культуры и языка в его функционировании и отражающая этот
процес как целостную структуру еденицу в единстве их языкового и
внеязыкового (культурного) содержания при помощи системных методов с
ориентацией на современные приоритеты и культурные устоновления (система
норм и общечеловеческих ценностей). [6.37] Ғалым В.А.Масловa бұл пәнді
халық мәдениетін танутышы ғылым деп санап, былайша анықтайды:
Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и
культурологии и иследующая проявления культуры народа, которые отразились и
закрепились в языке. ) [7.8]
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың,
соның ішінде антропонимдерге қатысты жағын ортақтастыратын жаңа ғылым.
Сонымен, лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік,
танымдық, этникалық, эстетикалық, саяси, адамгершілік, руханилық, тұрмыстық
қағидалармен заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл
білімнің бағыты. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық
болмыстың тілдегі көрністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этника-
эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі
мен орнын анықтау деп түйіндеуге болады. Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу
деректері мен дәйектері ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың
тілдегі көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. Қазақ тіл білімінде
лингвомәдениеттану ғылымы пәніне қатысты деректер Ш.Уәлиханов, М.Әуезов
еңбектерінен бастап, Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева,
Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде көрсетіледі.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Сейсенова,
Г.Қажығалиева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева т.б.) анықталып, лингвомәдениеттану
ғылымның пән ретінде қалыптасуынан қазақ тіл білімінде жеке сала ретінде
қарастырылуынан көрінеді.
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін
былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану бұл тіл-ұлт-мәдениет дейтін үштік
(триада лингвомәдениеттану пәнің зерттеу нысаны болмақ). [8.196]
А.Салқынбайдың пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық,
мәдени, өркенеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады. [9.309]
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвомәдениеттанудың ауқымы өте кең, ол
әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен
бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық
әлеуметтік, этникалық, адамгершілік, мәдени, тұрмыстық нормаларға сай деп
тұжырымдайды. [10.215]
А.Сейсенова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады. [11.22]
Сол сияқты тіл мен мәдениеттің сабақтастығының көркем мәтіндегі
көріністері Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Г.Абдрахманова, Ф.Қожахметова, А
Әмірбекова, т.б. зерттеулеріне арқау болған.
Мысалы, Г.Ж.Снасапова Ғ.Мүсіреповтің Ұлпан повесіндегі лингвомәдени
бірліктер ретінде ономастикалық лингвокультуремаларды қарастырады. Солардың
қатарында антропонимдердің лингвомәдени коннотацияларын талдайды. Осы
тұрғыдан қазақтардың балаға ат қоюында белгілі бір ырымдардың негіз болуы
сөздің құдретті күшіне сенүді көрсетеді: Жаманбала, Күшікбай, Салбыр,
Сүйір, Сағал т.б. есімдер көз тимесін, балам аман болсын деген мәнді
аңғартса, Тілеуімбет, Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Ұлпан т.б.
лингвокультуремалардың прототипі ұл құту, бала тілеу тәрізді тілек мәнді
семантиканы білдіретін антропонимидер. Артықбай, Бақберді, Байдалы,
Қайыргелді, Несібелі т.б. жалқы есімдердің прототипі дүниеге келген балаға
ат қою арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарыту дегенге меңзейді. [22]
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен
де мәдени ақпарат береді яғни бір ұлттың көршілес ұлтпен туыстығын немесе
дәстүр ұқсасастығын салыстыруды да мақсат етеді. Басқаны айтпағанда, мұның
мәдени аралық коммуникация, оның тіл аралық коммуникацмяның көріністері
ретіндегі антропонимдердің тілдік табиғатын тануға тікелей қатысы бар.
Қазіргі қазақ тіліндегі антропонимдерді тарихи-этномәдени, әлеуметтік
тұрғыдан анықтап, зерттеу олардың тамырының көне түркі (қыпшақ) кезеңімен
сабақтасып қана қоймай, түркі тілдерінің басқа халықтарымен мәдени-тарихи
байланысын, қарым-қатнасын да деректейді. Сондықтан белгілі ономаст-ғалым
В.А.Никанов антропонимика саласының негізгі міндеттерін кезінде былай деп
анықтаған: Антропонимия может служит драгоценным источником, помагая
выяснить былой этннический состав и миграциинаселения в прошлом,
датировать, локализовать писменные памятники и т. д... Антропонимика
образует в языке особую подсистему, разобраться в которой бессильны методы
только лингвистики без неразрывного единства с этнографией, историей,
социологией, правом. [47-56]
Осымен байланысты екінші тарауды біз орыс жылнамаларындағы түркизм
антропонимдерді, олардың қазіргі түркі тілдеріндегі антропоним жүйесімен
лингвомәдени сабақтастығын анықтауға арнадық.
Тіл мен мәдениет зерттейтін пәндердің қатарына лингвоелтану,
лингвоөлкетану, лингвогмәдениеттану, этнолингвистика,
этномәдениеттану т.б. жатады. Аталған пәндердің зерттеу нысаны ортақ
болып қоймай, кей жағдайда олардың зерттеу әдіс-тәсілдері , кейбір
теориялық принциптері мен негіздері ұқсас болып келеді. Жалпы тіл арқылы
мәдениеттанудың ғылыми үлгілері: этнолингвистиканың, этномәдениеттанудың,
елтанудың, лингвомәдениеттанудың пән ретіндегі жалпы және ұқсас мақсаттары
мен міндеттері – ұлт тілі арқылы ұлтты тану, ойлау жүйесінің ерекшеліктерін
анықтау, қысқаша айтқанда, ұлттық менталитетті айқындау, басқалардың
айрмашылығын көрсету.
Осымен байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ
тілінің рухани мәдениет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың рухани
мәдениет лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу
көздерін анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық
аспектілерін халқымыздың этномәдени өміріне қатысы тұрғысынан алып
қарастыру, рухани мәдениетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың жасау
тәсілдерімен даму жолдарын айқындап көрсетуге арналған зерттеу жұмысында
жан-жақты айтылған, дәйектелген.
Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени сипатын ашуға
арналған жұмысымызда тіл мен мәдениет мәселесі төңірегінде қазақ тіл
біліміндегі А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық,
О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Қ.Рысбергенова
т.б. жалпы тіл білімі мен орыс тіл біліміндегі В.Фон Гумбольдт, А.Потебня,
Э.Сепир, Б.Уорф, К.Леви-Стросс, Е.Верещагин, В.Воробьев, В.Маслова,
И.Толстой, С.Толстая т.б. ғалымдардың теориялық ой-пікірлерін басшылыққа
алып, сүйенеміз.
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың тілі арқылы сол
халықтың өмірінің рухани қазынасын, мәдениетін білуге болады. Бұл жөнінде
академик Ә.Қайдаров: Әрбір халықтың тілі-тек қатынас құралы ғана емес
сонымен қатар рухани болмысы мен мәдени байлығының күзгері барлық болмысы
мен өмір тіршілігін, дүние танымы мен әдет-ғұрпын бойына сіңіріп, ата
мұрасын, асыл қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, отыратын қасиеті
бар деп тілге анықтама береді. [12.34] Сондықтан да халықтың тілі рухани
болмысы және мәдени байлығы бірмен-бірі тығыз байланысты. Бұл жөнінде
көптеген зерттеуші ғалымдардың пікірлері бір ізделік табады. [13.15]
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
мәдени өмірімен, салт-сана әдет-ғұрыпымен байланыстыра зерттеу жөнінде
алғашқы пікір ХVII ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы
және әдебиетшісі Иоганн Гердердің поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан
кейінгі кезде В.Гумбольдт еңбегінде кездеседі. Бірақ тіл мәселесін
мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл
бөлу, оған тіл білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау ХХ ғасырдың 20-30
жылдарда белең алды. В.Гумбольдт дүниені тану, білу процесінде тілдің
атқаратын рөлін түсіндіре келе, тілге мынандай түсініктеме береді: Язык и
духовная сила народа развиваются не отдельно друг от друга и не
последовательно одни за другим, а составляют исключительно не раздельно
одно и тоже действие интеллектуальной способности. Хотя мы разграничиваем
интеллектуальную деятельность и язык, в действительности такого разделения
не существует [14.10]
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық,
этнографиялық және тарихи-мәдени мәліметтерді пайдалану тіл үшін нәтижелер
беретінін дәлелдеп береді. Ол бір еңбегінде тіл мен мифологияның байланысы
мен өзіндік ерекшеліктеріне мынадай анықтама береді: ... язык это основной
слой народности, мифология народная словестность в которой и выражена вся
совокупность верований, преданий нравов и обычаев народа. [16.60]
В.Гумбольдттың концепцияларын басшылыққа ала отырып, оны одан әрі
дамытыпқан американдық ғалым Э.Сепирдың негізгі: тіл әлеуметтік шындықты
түсіндірудің құралы адамдар белгілі мөлшерде, өз тілінің ықпалында болады,
тіл мінез-құлық нормасына да әсер етеді, халықтың мәдени дәрежесін, оның
тілін зерттемей тұрып түсіні мүмкін емес, тіл әлеуметтік шындықты
түсіндірудің жетекші құралы дегенге саяды. [] Бұл мәселе өткен ғасырдың ІІ
жартысында орыс ғалымдары Н.Буслаев, А.Н.Афанасьевтердің еңбектерінде
алғашқы рет сөз болды. Олар тіл ерекшеліктерін пайдалана отырып, орыс
халықтағы табиғи құбылыстарға байланысты пайда болған әртүрлі наным-
сенімдерді зерттеу негізінде көптеген мифтеріне талдау жасады.
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негізі.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік
құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстарын да көрсете алды.
Біз зерттеу нысанымызда тікелей қатысы бар профессор Т.Жанұзақов
зерттеулеріне ерекше назар аудардық. Профессор Т.Жанұзаков зерттеулерінен
бастап, кейінгі Қ.Рысбергенова, С.Онайбаева, Ұ.Ержанова, М.Мұсабаева,
Б.Бияров, З.Жанғабылова, А.Арысбаев, Г.Мадиева, А.Жартыбаев, Б.Тілеубердиев
т.с.с. ғалымдардың зерттеунің негізінде қазақ антропонимиясына тән бір
ерекшелік оның тақырыптық шеңберінің өте кен екенің көрсетті.
Қазақ есімдерінің де өзіне тән тарихы, шығу пайда болу жолы бар. Кісі
есімдерінің шығу, қойылу тарихы өте көне замандарға, алғашқы рулық қоғамға
барып тіреледі. Әуелде ру, тайпа аттарының, содан кейін кісі атттарын
шыққаны күні бүгінде ғылымда белгілі болып отыр.
К.Маркс, Ф.Энгельс алғашқы қоғамдағы рулардың шығуын, олардың
есімдерінің койылу тарихын ғылыми түрде кенінен сипаттады:
Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана
алады, ендеше әрбір мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екенін
көрсетеді - дейді Ф.Энгельс. [19.47] Осымен бірге, ертедегі рулар
аттарының хайуандар аттарымен байланысты болғанаң көреміз. Ол туралы
Ф.Энгельс: Кейбір рулардың аттары хайуандар аттарымен де аталатын болған.
Сенеке тайпасында қасқыр, аю, тасбақа, құндыз, бұғы, балықшы, көкқұтан,
бүркіт деген сегіз ру бар екен. Халық аузындағы аңыз бойынша, басқа рулар
аю мен бұғы атты рулардан тараған көрінеді. [20.49] Бұл хайуандар аттары
әрі сол ру басының есімдері ретінде жұмсалған. Кейінгі этаптарда осы ру
аттары адам аттарына ауысып отырған.
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнайы ат беріледі. Ол ат
бала туғаннан соң жеті күнненен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың
ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Бөрібай,
Қойлыбай, Жетібай, Алтын, Kүміс, Kүмісбек, Бектай, Барыс, Құтжан, Темірбек,
Kүнбек т.б. Байқап отырғанымыздай бұл есімдердің қойылуынан этномәдени уәж
анықталады. Атап айтқанда, ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып
сыйынуға сәйкес мифтік таным негізінде қалыптасқан шыққан есімдер мыналар
еді: Айсұлу, Айхан, Айдай, Kүнай, Күнбек, Айкүн, Таутай, Таубай, Kөлбай,
Kөлтай, Бөрібай т.б. Бұл жай туралы түрікмен ономастикасын зерттеуші
З.Б.Мұхаммедова: древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена,
восхадяшие к названиям атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и
животных деп жазса [21.45], өзбек антропонимикасы туралы Э.Бегметов:
Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангриқүл, Қуанышбек, Ойзада, Ойкон
связаны с культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством
поклонения и почетания людьми этих небесных и наземных божеств,- дейді.
[22 .18]
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың
зерттеуінде қазақ есімдері туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
шыға бастағаны, ондай алғашқы мақалаларға А.Е.Алекторовтың, А.Диваевтың
көлемі жағынан тым шағын мақалалары жататыны көрсетілген.
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі акад.
І.Кеңесбаев қаламынан туған. Бірақ бұл мақалада қазақ есімдерінің таза
лингвистикалық сипаты, атап айтқанда, дара, біріккен тұлғалары, араб-иран
тілдерінен енгендер, фамилиялардың қосымшалары және олардың жазылуы,
орфографиясы сөз болады. Ал, қазақ антропонимдерінің этномәдени әлеуметтік
мәнін ашатын тілдік деректер акад. І.Кенесбаевтың Фразиологиялық
сөздігінде молынан кездесетіні белгілі. Ол жұмыстың дәек ретінде
падаланылды. Профессор С.Аманжоловтың мақаласы кісі аттарының сөздік қорға
тәндігі, жеке зерттеу объектісі болатыны және оларды шығу, қойылу ретіне
қарай топтастыру, жіктеу мәселелеріне арналған. Профессор Ғ.Мұсабаев, Ғ.
Айдаров еңбектерінде көне түркі есімдері, тілдегі сөздер мен кісі
аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы кішірейткіш,
еркелеткіш, ұлғайтқыш жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік сипаттары
берілген. Тілдегі осы өзекті мәселеге проф. Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тіліндегі
кейбір кішірейткіш жұрнақтар атты мақаласы арналған. Автор кісі
аттарындағы еркелеткіш ш, қан, жан, тай тәрізді жұрнақтардың семантикасы
мен функциясын саралайды.
Бұдан әрі антропонимика саласының қазақ тіл білімінде дамуы оның
табиғатын анықтаудың терендете түсті. Қазақстан картасындағы көптеген елді
мекендер, оронимия (тау, шың, шоқы, төбе атаулары), гидронимия (өзен, су,
көл, құдық, бастау атаулары), микротопонимия (сай-сала, жайлау, шабындық,
қыстау атаулары) кісі аттары мен фамилиялардан қойылған атаулар. Бұл екі
ғылым арасындағы ұқсастық пен тығыз байланыс (антропонимика+топонимика)
А.Әбдірахманов, Ғ.Қоңқашбаев, Е.Қойшыбаев, В.Н.Попова, О.Султаньяев
еңбектерінен анық көрінетіні қазақ ономастикасында атап көрсетілген.
Мысалы, А.Әбдірахмановтың еңбегінде көптеген ортақ есімдердің этимологиясы
талданып, тарихи мағынасы ашылады. Бүкілодақтық конференцияларда жасаған
баяндамалары арқылы ғалым еңбегі кеңінен қолдау тапты, мәні анықталды.
Профессор Т.Жаұзақовтың қазақ антропонимдер құрылысының жаңарып,
көбейе түсуіне әсер еткен деп көрсеткен әлеуметтік мәдени факторының бірі
ислам дінінің тарауымен байланысты. Ғалымның атап көрсеткендей, Х ғасырдан
бастап ислам діні қазақ даласының түкпір-түкпіріне тарап, мүмкіндігінше
сіңісе бастайды. Сөйтіп, мұсылман дінінің ықпалы күшті болып, тұрмыстық,
қоғамдық жағдаяттың барлық саласына әсерін тигізді.
Антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік мәнін, мазмұнын сипаттайтын
құжаттық қызметін анықтаудың қазіргі антропоөзектік бағыттағы зерттеулерде
мәні ерекше.
Мысалы, қолданудан әлдеқашан шығып қалған, бірақ тілімізге тән, жалқы
есім сөздер антропонимияда сақталып отыр. Мәселен, Ардақ, Байсал, Ораз,
Жора, Жекен т.б. Демек, антропонимдер арқылы берілетін ақпаратта өзіндік
ерекшелік болады. Балаға ат қою әр халықтың өзіндік дүниетанымымен, салт-
дәстүрі мен наным-сенімдерімен тығыз байланысты. Мысалы қазақ халқында:
Абзал, Мақсат, Нұрлан, Айгүл, Азамат, Айбек, Дәулет, Дархан, Бексұлтан,
Айнұр, Күнсұлу, Гүлім, Сұлушаш, Гүлнар, Назгүл, Айдана т.б. көптеген
атаулар игі мақсатымен қойылған. Бұл атаулардың астарында ата-анасының, ат
қойған адамның баланың бойында осы сөздердің мағынасында бар жақсы
қасиеттері мол азамат болсын деген арман-тілегі, ниеті жатыр.
Кейбір есімдер баланың туған уақыт пен нақты жағдай мен байланысты
қойлады. Мәселен: Наурызбай, Майгүл, Маусымжан, Маусымбай, Қазанбек,
Қаңтарбай сияқты есімдер баланың туған (уақтысымен) тікелей байланыстырып
қойылған. Наурыз мейрамы, Жеңіс күні мерекесі күндері туылған балаларға
да Наурызбай, Жеңіс, Жеңісхан, Жеңісбек сияқты ат қойлады. Ал Меңгүл,
Меңсұлу, Қалдыгүл, Қалдыбек сияқты есімдерінің меңі, қалы бар нышанды
балаларға қойылатыны белгілі.
Проф. Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен байланысты
есімдер, мал шаруашылығына байланысты есімдер, асыл металдарға байланысты
атаулар, жеміс-жидек атаулары байланысты есімдер, туыстық атаулармен
байланысты есімдер, жер-су аттарына қойылған есімдер, түрлі тағам аттарына
байланысты есімдер, тағы аңдар мен үй хайуандары және құстарға байланысты
есімдер деп, он лексика-семантикалық топқа жіктейді. [16] Осы еңбектің және
содан бастау алған осы тектес зерттеулердің Ж.Смағұлова, Д.Керімбаева,
Ж.Ағабекова, З.Жанғабылова т.б. нәтижесінде қазақ антропонимдерінің лексика
семантикалық топтарына негіз болған мынандай дереккөздер мен этномәдени
факторларды көрсетуге болады. []
1. Қазақ антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір
фольклорлық жалқы есімдер жоғары образдылығымен, жоғары дәрежеде типтене
отырып, жалпыұлттық символдарға айналады. Мұндай фольклорлық есімдер
жалпыұлтқа танымал болады, ұлттық мәдениеттің негізгі тұжырымын білдіреді.
Мысалы: Қобыланды батыр, Қыз Жібек т.б. ертегілер мен аңыз-әңгімелер
кейіпкерлер аттары.
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен
мәдениетінің ықпал еткендігін байқауға болады. Сондықтан мұнда Ескендір,
Рүстем, Фархад, Шырын, Сүлеймен, Дәуіт т.б. шығыстық реңктегі есімдер
қолданыс табады. Қазақ қиссалары мен дастандарында араб-парсы тектес
антропонимдер көптеп кездеседі.
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы мен бұлағы белгілеп ат
коюы - ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық дәстүрінің бірі. Осы жер, су, тау,
өзен, қала аттарын зерттейтің ғылым топонимика. Топонимдердің құрамында
жеке есімдер мен фамилиялар өте көп кездеседі Мысалы: Аякөз, Жамбыл, Нияз,
Абай т.б. Көптеген кісі аттары мен фамилиялардың гидрономиялық (көл, өзен,
су, құдық) аттаулардан жасалған мысалы: орыс тілінде Донской, Невский,
Азерин, Прудников, Волгин т.б. қазақ тілінде; Еділ, Есіл, Ертіс, Kөлбай,
Ілебай, Kегенбай, Орал т.б.
3. Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығы тек төл есімдер
ғана емес, басқа тілден енген антропонимдер де құрайды және олардың жалпы
антропонимиялық қордағы үлесі мол болады. Қазақ тіліндегі араб текті
есімдер арабтардың мәденитінің, салт дәстүрінің және дінің енуімен
байланысты. Жалпы араб текті қазақ есімдерінің қазақ антропонимия қорындағы
жалпы саны – 2000 деп алсақ, оның 1000-нан астамы ерлер, 900-дейі әйелдер
есімін құрайды. Алланың көркем есімдері мен пайғамбарлар аттарына
байланысты есімдер: Аллаберген, Абдулла, Али, Мұқаммет, Kәрім т.б.
4. Жабайы андардың, құстардың атаулары кісі аты ретінде қойылып
отырған. Еркіндікте, бостандықта жүретін, қарулы әрі жүйрік саналған.
Жабайы хайуандардың аттарын бала күшті, қарулы болсын және солардай еркін
өмір сүрсін деп қойған. Мысалы: Арыстан, Бүркіт, Жолбарыс, Қарақат т.б. Ата-
бабамыздың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан да төрт түлік малға
байланысты кісі есімдері жиі кездеседі. Түйеге, қойға, немесе жылқыға бай
болсын деген мақсатпен төрт түлік малға байланысты балаға ат қойған.
Мысалы: Қойшыбай, Жылқыбек, Нартай, Малбағар, Жылқыайдар, Ақбота, Жанбота,
Түйебай, Бурабай т.б.
5. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата
білген, әрі мифтік танымға сәйкес табынған. Осымен байланысты аспандағы
жұлдыздар сияқты жарық болсын деген мағынада кісі есімдер қойылған: Шолпан,
Есекқырған, Үркер дел атаған Табиғат құбылысына байланысты атаулары табынып
сыйыну нәтижесінде шыққан есімдер мысалы: Нұрсұлу, Нұржан, Айсұлу, Күнай,
Айжарық т.б. Осы құбылыстың болуына бастама болсын деген мағынаға
байланысты: Таусоғар, Айтуар, Күнтуар т.б.
6. Тарихи қайраткерлердің, хандардың, белгілі ақын-жазушылардың,
атақты батырлардың есімдері қазақ тілінде қолданыста. Осы әйігілі, беделді
тұлғалар сияқты ақылды, парасатты, қайраты болсын деп ат койған. Шынғысхан,
Махамбет, Қазыбек, Сәкен, Жамбыл т.б. Сол батырлардың ақылшысы, өмірлік
сүйген жарлырының аттарының қыз балаға қояды: Назым, Айман, Жібек, Гүлдана
т.б.
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына
байланысты есімдер: Kиізбай, Тоқаш, Сүттібай т.б. Сондай-ақ материалдық
игіліктер, үй бұйымдарына байланысты қойылған аттар да көп кездеседі.
Ертеде байлық негізгі болғандықтан, бала бай, хан, мырза, бек, сұлтан
болсын деген мағынада койылған аттар: Баймырза, Бексұлтан, Асылхан,
Сұлтанбек т.б.
8. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының өте
ертеден-ақ алтын, күміс, болатпен таныстығын көрсетеді Қымбат металдардың
атаулары, зергелік істер мен шеберлік өнерге байланысты кісі аттары: Алтын,
Kүміс, Моншақ, Маржан, Әшекей, Сырғабай т.б. Қазақтың дәстүрлі қару-жараққа
байланысты кісі аттары: Қылыш, Садақ, Айбалта, Найза т.б.
9. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу, көрікті,
сүйкімді, бойшаң, мінезі ашық, жомарт болсын деп Жамал, Сәуле, Ақылжан,
Жомартбек т.б. Бала тұрақтасын, көз тимей өлімнен аман болсын, өмір жасы
ұзақ болса екен деген мағынадағы аттар: Тұрар, Өмірзақ, Жанұзақ, Мыңжасар
т.б. Көптен баласы болмай жүрген отбасында немесе көп бала болсын деген
тілекпен қойылатын есімдер: Қуандық, Сағынды, Сүйіндік, Жалғас, Ілес, Ұлас
т.б.
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер: Дулат,
Ноғай, Арғынбай, Қырғызбай т.б. Қазақ есімдерінің біразы көрші туыстас
халықтар аттарының да жасалып отырған. Олар: Орысбай, Ойрат, адамға
бұлайша ат қоюдың басты себебі – қазақ халқының аты аталып отырған
халықтармен ұзақ ғасырлар мәдени байланыс, қарым-қатынас жасап, достық,
туыстық ынтымақта болғанында.
Осымен байланысты М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясының тілі негізінде
жүйелеп зерттеген проф. Е.Жанпейісовтың Этнокультурная лексика казахского
языка еңбегінде қазақ тіл білімдегі этноантропонимия саласын
қалыптастыруда маңызы ерекше. Абай жолы эпопеясындағы кісі есімдерді
мынандай лексика-семантикалық топтарға бөлуге болады. Араб-парсы тілдеріне
енген есімдер: Әбді, Әбдіғапар, Әбдіжәміл, Әбдірақмат, Әбдірахман, Әбділда,
Әбілқасым, Әнуар, Әлима, Әбілмансұр, Әбілмәжін, Әліш, Әлішер, Әлі, Әлім,
Әлімбай, Әлімбек, Әліимжан, Әутәлип, Әріп, Әлімқан, Әлімқұл, Әлжаппар, Әли,
Әлия, Әлизаде, Әлмағамбет, Әлмәмбет, Әсма, Әшім, Әшір, Әшірбай, Әсет, Әсия,
Әлмен, Әсел, Ахмеди, Абдолла, Афрасияб, Афтап, Асхат, Ахмет, Бәтимә,
Бағила, Бісмілда, Бағлан, Гүлжәмила, Гүлқаныс, Ғаббас, Ғабдол, Ғабдолла,
Ғабдулжаппар, Ғабитхан, Ғабиден, Ғазиз, Ғазиза, Ғани, Ғайни, Ғали, Ғалия,
Ғайса, Ғұбайдолла, Данияр, Дәмежан, Дәулет, Дәуіт, Дәуітпай, Есдәулет,
Есболат, Жамал, Жәмила, Жауһар, Жаппар, Зурә, Зуһра, Зағира, Зариф, Зәуре,
Зейнеп, Исләм, Камал, Камали, Камила, Кәдіржан, Кәкітай, Кәмәли, Кәмшат,
Кәрім, Күлпаш, Күлпан, Күлиза, Күлия, Күлшат, Қабас, Қабдеш, Қабдол, Қадыр,
Қадырәлі, Қадырқұл, Қали, Қалидолла, Қамза, Қанипа, Қапиза, Қасен, Қасым,
Қасымбек, Қасымжан, Қасымқан, Құсайын, Құнапия, Мадияр, Мәлік, Мәлике,
Мәлі, Мәлікаждар, Мәулен, Мекапар, Мекәіл, Мағауия, Мағрипа, Мұса, Мұстапа
(Мұстафа), Мұхамбеткәрім, Мұхамедияр, Мұхамед Хайдар, Мұхаметжан, Мұхтар,
Мүслім, Мүсірәлі, Насыр, Науаи, Науан, Нафиса, Нәзипа(Назипа), Назым,
Назымбек, Науан, Низами, Нияз, Нұрғали, Неғматулла(Неғматуллин), Нұтфолла,
Ораз, Оразалы, Оразбай, Оразбақ, Оразке, Өмірәлі, Пәкизат, Пәрман, Пәрмен,
Рабиға(Рәбиға), Рамазан, Рахила, Рахман, Рахымжан, Рашид, Рашидад-дин, Рәш,
Розахон, Рүстем, Сафиат, Сахип, Саяділ, Сәбит, Сәду, Сәдуақас, Сәкен,
Сәлима, Сәлім, Сәлімжан, Сәлімқан, Сәмен, Сеит, Сеитқали, Сейіт,
Сейтбаттал, Сеитқан, Сейполла(Сейфолла), Сләм, Смайыл, Таһир, Уәли,
Уәлихан, Уәсила, Ұмбетәлі, Файзырахман, Фархад, Фатима, Фзули, Фирдоуси,
Хадиша, Хайдар, Хакима, Хакімжан, Халил, Халима, Халиолла, Хамит, Хасан,
Хасен, Хасейін, Хәмза, Хисрау, Хожа Хафиз, Хұсайын, Шағидулла, Шаймардан,
Шара, Шарапат, Шарафия, Шарипа, Шахмет, Шаяхмет, Шәкір, Шәмил, Шәмші,
Шәмси, Юсуп.
Мысалы, ай, нұр, күн сөзімен тіркескен есімдер: Ай, Айбала, Айшат,
Айшуақ, Айбарша, Айбас, Айбек, Айғыз, Айдапкел, Айдар, Айдарбек, Айдос,
Айжан, Айни, Айкүміс, Айман, Айманкүл, Айпара, Айса, Айсұлу, Айша, Айшакүл,
Күнсұлу, Күнту, Күнбала, Күнекей, Күнікей, Нұралы, Нұрбай, Нұрғали,
Нұрғаным, Нұрбай, Нұреке, Нұржан, Нұрила, Нұрке, Нұрқан, Нұрқара, Нұрқат,
Нұрқожа, Нұрлан, Нұрлыбек, Нұрмағамбет, Нұрмұқамбет, Нұрпейіс, Нұртаза,
Нұртай, Нұртас, Нұршайык. Нұтфолла.
Бек, бей, бай, мырза, сұлтан, хан, батыр, ер сөздерімен тіркескен
есімдер: Бек, Бекбай, Бекбау, Бекберген, Бекбол, Бекболат, Бекежан, Бекей,
Бекен, Бекет, Бекқадыр, Бекмағамбет, Бектас, Бектен, Бектоғай, Бекхожа,
Бейғазы, Бейсек, Бейсембі, Бейсембай, Бейімбет, Бейсен, Байәділ, Байбосын,
Байбөрі, Байбұлан, Байғара, Байғұлақ, Байдалы, Байділда, Байжан, Байжұман,
Байжігіт, Байкөкше, Байқадам, Баймағамбет, Баймұқамет, Баймұрат, Баймұрын,
Байназар, Байсал, Байсары, Байсүгір, Байтас, Байтоқа, Байторы, Байтөре,
Байтұяқ, Байұзақ, Байшуақ, Байымбет, Байымбет, Байып, Байысбай, Мырзабай,
Мырзабек, Мырзағұл, Мырзатай, Мырзахан, Сұлтан, Сұлтанмахмұт, Ханзада,
Батырбай, Батырқан, Батыраш, Ербол, Ералы, Ерғазы, Ерден, Ержан, Ержігіт,
Еркімбек, Еркін, Ерман, Ермұса, Ерімбет, Ертөстік.
Жан, тай, сөздермен тіркескен есімдер: Жанай, Жанайдар, Жанбота,
Жанғазы, Жанғайша, Жандарбек, Жандос, Жанкісі, Жансейіт, Жансүгір, Жантас,
Жантемір, Жантөре, Жанұзақ, Жаныс, Жаныспек, Тайбала, Тайқар, Тайлақ,
Тайлақпай, Тайман, Тайша, Тайыр.
Қымбатты метал, ру атауына байланысты кісі есімдер: Алтын,
Алтынай, Алтынбек, Алтынсары, Айдос, Ерболат, Есболат, Жаппас, Керей,
Дулат, Қамбар, Қарабас, Қожа,Қуандық, Қуатжан, Қызай, Мамай, Найман, Олжай,
Сүйіндік, Топай, Төре, Шор.
Осымен байланысты антропонимия мәселесін тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет
сабақтастығында зерттейтін жаңа бағыт, жаңа сала - этноантропонимика.
Оның алғашқы ғылыми негіздері профессор Ә.Қайдар, Е.Жұбанов, Қ.Өміралиев,
Е.Жанпейісов сияқты ғалымдардың еңбектерінен басталады. Нақты айтқанда,
этнонимдер (ру, тайпа аттары) мен антропонимдермен жасалған есімдерді
ғылымда этноантропонимия деп атайды. Бұл термин антропонимияның бір тармағы
болып саналады. Тіліміздегі ру, тайпа, халық аттары мен кісі аттарының өз
ара байланысы, ауысу процесі тарихи - дәуірлермен ұштасып келе жатқан
құбылыс.
1.2.Қазақ, орыс лақап есімдері.
Қазақ дәстүрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан (жанама,
бүркеме лақап, балама т. б.) қосымша аттары болады. Қосымша аттар адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынастардың ыңғайына қарай өзгеріп, әр алуан
морфологиялық тұлғалармен түрленіп, сұхбаттасушы субъектілердің бір-біріне
деген ізет-құрметін, көңіл-күйін, ішкі сезімін, дәстүрлі әдептілік пен жол-
жоралғыны таныту үшін, жан дүниесін паш ету мақсатында жұмсалады.
Лақап атаулардың ерекшелігін зерттеген Т.Жаұзақов, Т.Абдрахманова,
А.Бахамова, Г.Байғосынова т.б. Ономастиканың антропонимика саласының
негізгі мәселелерінің бірі - бейресми жалқы есімдер (лақап ат). Бейресми
жалқы есімдер барлық халықтарда бар. Орыс тілінде лақап атқа - прозвище,
название, данное человеку в насмешку, в шутку и.т.п обычно содержащее в
себе указание на какую-либо заметную черту его характера, наружности,
деятельности и.тд. деп анықтама берілген. [156] Сонымен, қазақ, орыс т.б.
халықтарында да лақап ат қою адамның бет-пішіне, мінез-құлқына, істейтін
қәсібіне немесе бір ерекшелігіне байланысты қойылады. Кейбір тура тауып
қойылған есімдер, сол адамға өмір бойы қосалқы ат болып қалады. Зерттеуші
пікірі бойынша, жалпы лақап есімдер өзіндей белгілері бойынша 8 лексика
семантикалық топтарға бөлінеді.
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барсында тіл білімінің
гендерологиялық саласын, негізінен, мынадай бағыттарды қарастыру қажет:
1)Семантикада бір тілді басқа тілдермен салстырғанда ер адамдар және
әйел есімдерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
2)Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау.
3)Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу.
Гендрология мәселесі - тіл білімінде жанадан зерттеліп жатқан сала.
Бұл туралы И.Г.Ольшинский, А.В.Кирилина: Гендер: лингвистические аспекты
атты мақаласында: Гендерные исследования это новое направление в
гуманитарной науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре еге
внимания - культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие
отнощение общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с
пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представления о мужских
и женских качествах - все то, что переводит проблематику пола из области
биологии в сферу социальной жизни и культуры деп жазады [34133]
Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс,
неміс тілдері бойынша олардың көбі ер адамдарға қойылады. Бұл әр тілдің
өзіне тән ерекшелігін бар екенін көрсетеді. Неміс және орыс тілдеріндегі
лақап атаулар жынысқа байланысты өзгешеленеді, ал қазақ тілінде бұл
ерекшелік байқалмайды, себебі род категориясы тек орыс, неміс тілдеріне
тән. Бұл ерекшелік дейді автор: ер адамдар мен әйел адамдардың мінез
құлқына байланысты болуы тиіс. Кез келген елде әйел адамдар ер адамдармен
салыстырғанда жұмсақ мінезді, нәзік жанды, инабатты болады, сондықтан да
әйел адамдарға көп лақап аттар қойылмауы керек Осы зерттеуде қазақ, орыс,
неміс есімдері қарастырылған, соның нәтижесінде ер адамдардың бейресми
есімі - 70- пайыз, ал әйел адамдардың бейресми аты - 30 - пайыз. Сонымен,
қарастылып отырған тілдерде лақап аттарының саны әйел адамдарға қарағанда
ер адамдарға біршама көп қойылады. Қорыта келгенде, бұл ерекшелік тек
биресми есімдерге ғана тән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz