«Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының құқықтық сипаттамасы»
Кіріспе 4
1. Бас бостандығынан заңсыз айырудың түсінігі мен сипаттамасы
1.1. Адамды бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының түсінігі 7
1.2 Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының жалпы сипаты 14
2. Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
2.1. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының объективті белгілері 19
2.2. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының субъективті белгілері 33
2.3. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының сараланған түрлері 42
2.4. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының аралас құрамынан айырмашылығы 61
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
1. Бас бостандығынан заңсыз айырудың түсінігі мен сипаттамасы
1.1. Адамды бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының түсінігі 7
1.2 Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының жалпы сипаты 14
2. Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
2.1. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының объективті белгілері 19
2.2. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының субъективті белгілері 33
2.3. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының сараланған түрлері 42
2.4. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының аралас құрамынан айырмашылығы 61
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Жұмыстың өзектілігі. Адам құқығы кепілдігінің бірден-бір бастауы, қайнар көзі Қазақстан Республикасының Конституциясы табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, денсаулығы, құқықтары мен бостандықтары делінген .
Адамның жеке басына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік туралы сот тергеу тәжірибесімен қазіргі заңнаманы талдау жекелеген теориялық және тәжірибелік мәселені көрсетеді. Осы әрекеттерді саралау мәселелерін қарастыру қажеттілігі құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде меншікке қол сұғу қылмыстарын қате қылмыстық құқықтық бағалау оқиғалары жиі кездесетіндігімен түсіндіреді.
2009 жылы 27 тамызда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев 2010-2020 жылдар кезеңіне арналған Республикалық Құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы жарлыққа қол қойды. Қазақстан Республикасының Конституциясы 40-бабы 1-тармағына сәйкес мемлекеттің құқықтық саясатының басты бағытын одан әрі айқындау мақсатында Қазақстан Республикасы 2010-2020 жылға дейінгі кезең құқықтық саясаты тұжырымдамасын бекітуді талап етемін. Бұл тұжырымдамада мемлекеттің құқықтық саясаты салалық тиісті бағдарламалары, Қазақстан Республикасы үкіметінің перспективалары және жыл сайынғы заң жобасын жасау жұмыстары жоспарларын Республиканың нормативтік құқықтық актілері жобаларын жасауға негіз болып табылатындығын белгіленген болатын.
Ел басы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған жолдауында, ішкі саяси тұрақтылық – 2020 стратегиялық жоспарын іске асырудың сенімді іргетасы. Ішкі саяси сала мен ұлттық қауіпсіздіктің 2020 жылға дейінгі негізгі мақсаттары қоғамда келісім мен тұрақтылықты сақтау, ел қауіпсіздігін нығайту болып қала береді. Жаңа онжылдықта біз өзіміздің экономикалық жоспарларымыздың табыстарын дәйекті саяси жаңғырту арқылы бекемдеп, саяси жүйемізді жетілдіруді жалғастырамыз және мұнда құқықтық реформа маңызды рөл атқаратын болады, деп мәлімдеген .
Кез келген қоғамда, соның ішінде қазақстандық қоғамда, кейбір себептерге байланысты қылмыстық құқықтық бағалаудың, жазаланатын әрекеттің объективті ерекшеліктеріне сәйкес болмауы байқалуда. Осыған байланысты, қазіргі таңға дейін толық жасалып бітпеген немесе өзінің тиісті шешімін таппаған теориялық мәселелерге қылмыстық құқық саласындағы ғылыми еңбектердің анағұрлым өзектілігі қарқын алуда.
Адамның жеке басына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік туралы сот тергеу тәжірибесімен қазіргі заңнаманы талдау жекелеген теориялық және тәжірибелік мәселені көрсетеді. Осы әрекеттерді саралау мәселелерін қарастыру қажеттілігі құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде меншікке қол сұғу қылмыстарын қате қылмыстық құқықтық бағалау оқиғалары жиі кездесетіндігімен түсіндіреді.
2009 жылы 27 тамызда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев 2010-2020 жылдар кезеңіне арналған Республикалық Құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы жарлыққа қол қойды. Қазақстан Республикасының Конституциясы 40-бабы 1-тармағына сәйкес мемлекеттің құқықтық саясатының басты бағытын одан әрі айқындау мақсатында Қазақстан Республикасы 2010-2020 жылға дейінгі кезең құқықтық саясаты тұжырымдамасын бекітуді талап етемін. Бұл тұжырымдамада мемлекеттің құқықтық саясаты салалық тиісті бағдарламалары, Қазақстан Республикасы үкіметінің перспективалары және жыл сайынғы заң жобасын жасау жұмыстары жоспарларын Республиканың нормативтік құқықтық актілері жобаларын жасауға негіз болып табылатындығын белгіленген болатын.
Ел басы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған жолдауында, ішкі саяси тұрақтылық – 2020 стратегиялық жоспарын іске асырудың сенімді іргетасы. Ішкі саяси сала мен ұлттық қауіпсіздіктің 2020 жылға дейінгі негізгі мақсаттары қоғамда келісім мен тұрақтылықты сақтау, ел қауіпсіздігін нығайту болып қала береді. Жаңа онжылдықта біз өзіміздің экономикалық жоспарларымыздың табыстарын дәйекті саяси жаңғырту арқылы бекемдеп, саяси жүйемізді жетілдіруді жалғастырамыз және мұнда құқықтық реформа маңызды рөл атқаратын болады, деп мәлімдеген .
Кез келген қоғамда, соның ішінде қазақстандық қоғамда, кейбір себептерге байланысты қылмыстық құқықтық бағалаудың, жазаланатын әрекеттің объективті ерекшеліктеріне сәйкес болмауы байқалуда. Осыған байланысты, қазіргі таңға дейін толық жасалып бітпеген немесе өзінің тиісті шешімін таппаған теориялық мәселелерге қылмыстық құқық саласындағы ғылыми еңбектердің анағұрлым өзектілігі қарқын алуда.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл.
2. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. //Егемен Қазақстан №33-35 (25881). 30.10. 2010. ж.
3. Қазақстан Республикасы ІІМ статистикалық ақпараттар орталығының мәліметтері. Астана 2008 жыл.
4. Қазақстан Республикасы ІІМ статистикалық ақпараттар орталығының мәліметтері. Астана 2008 жыл.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім. /Оқулық/. Екі томдық. 2-том. Алматы: “Дәнекер” институты, 2000.-378 б.
6. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ- Баспа, 2005. – 248 б.
7. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право кочевой цивилизации казахов. Монография. –Алматы: «Мектеп баспасың ЖАҚ, 2002. –224 бет.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 560 б.
9. Неклюдов Н.А. Преступления государственные и против личной свободы. – СПб., 1892.
10. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 560 б.
11. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ- Баспа, 2005. – 248 б.
12. Уголовное право России. Часть особенная. М.: Юристь, 1993. -560 с.
13. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. / Под ред. Рогова И.И. и Рахметова С.М. – Алматы: Баспа, 1999.
14. Рахметов С.М., Мукажанов А.К. Изнасилование (уголовно-правовые и криминологические проблемы). Научно-практическое пособие. Алматы, 2003.
15. Уголовный кодекс Республики Казахстан: (Особенная часть) Коментарий.-Алматы: ЗАО “Жеті Жарғы”, 2000. - 816 с.
16. Алматы қаласы Бостандық ауданы сотының архиві. 2000 жыл.
17. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для вузов./ Под ред. Рогова И.И. и Рахметова С.М. – Алматы: ТОО «Баспа», 2001.
18. Дерюжинский В.О. Полицейское право. – СПб: Сенатская типография, 1908.
19. Концепция правовой политики Республики Казахстан. Одобрена Указом Президента Республики Казахстан от 20 сентября 2002 года № 949 // Юридическая газета от 2 октября 2002 года. № 40.
20. Преступность и правонарушения в СССР. 1990: Статистический сборник / Министерство внутренних дел СССР, Министерство юстиции СССР, Прокуратура Союза ССР. М.: Финансы и статистика, 1991.
21. Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. - Алматы: ТОО «Аян Эдетң, 1998.-156 с.
22. Қылмыстың алдын алудағы шенуліктер қандай болмақ. //Заң газеті. №19 (126) 13 мамыр 2008 жыл.
23. Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.
24. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Оқулық құралы - Алматы: ЖШС “Баспа”, 2001.-176 б.
25. Ашитов З.О. Социалистическая законность и квалификация преступлений. - Алма-Ата: Казахстан, 1983, 189 с.
26. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. Проблемы объекта преступления. Алма-Ата, “Казахстан”, 1973. -160 с.
27. Карпец И.И. Современные проблемы уголовного права и криминологии. – М., 1976.
28. Павлов И.П. Полное собрание сочинений. Т. 3. Кн. 2. – М., 1964.
29. Сухомлинский В.А. Рождение гражданина. – М., 1971.
30. Аванесов Г.А. Теория и методология криминологического прогнозирования. – М.: Юрид.лит., 1972.
31. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М.: 1961.- 665 с.
32. Алексеев А.И., Сахаров А.Б. Причины преступлений и их устранение органами внутренних дел. Лекция. – М.: МВШМ МВД СССР, 1982.
33. Уголовное право Казахстана (Общая часть). Учебник для ВУЗов/ Под ред. Рогова И.И., Рахметова С.М.. – Алматы: ТОО «Баспа», 1998. – 228 с.
34. Сергиевский В.А., Рахметов С.М. Квалификация преступлений. Алматы: Оркениет, 1999.
35. Уголовное право России. Общая часть. Учебник / Отв. ред. Здравомыслов Б.В. – М.: Юристъ, 1996.
36. Уголовное право России. Общая часть. Учебник / Отв. ред. Здравомыслов Б.В. – М.: Юристъ, 1996.
37. Тихий В.П. Уголовно-правовая охрана общественной безопасности. – Харьков: Вища школа. Изд-во при Харьк. Ун-те, 1981. – 172 с.
38. Тихий В.П. Уголовно-правовая охрана общественной безопасности. – Харьков: Вища школа. Изд-во при Харьк. Ун-те, 1981. – 172 с.
39. Тихий В.П. Уголовно-правовая охрана общественной безопасности. – Харьков: Вища школа. Изд-во при Харьк. Ун-те, 1981. – 172 с.
40. Давидович В.Е. Проблемы человеческой свободы. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1967. – 439 с.
41. Алексеев А.И., Сахаров А.Б. Причины преступлений и их устранение органами внутренних дел. Лекция. – М.: МВШМ МВД СССР, 1982.
42. Курс советского уголовного права. М.: Наука, Том ІІ. 1970, 515 с.
43. Трайнин А.И. Общее учение о составе преступления. М.: Юриздат, 1957.-359 с.
44. Гаухман Л.Д. Объект преступления. Лекция. – М.: Академия МВД РФ, 1992.
45. Уголовное право Казахстана (Общая часть): Учебник. /Под ред.: И.И. Рогова, С.М. Рахметова. - Алматы, 1998.-228 с.
46. Злобин Г. А., Никифоров Б. С. Умысел и его формы.-М.: 1972.- 262 с.
47. Гаухман Л.Д. Объект преступления. Лекция. – М.: Академия МВД РФ, 1992.
48. Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Гаухмана Л.Д., и Колодкина Л.М. – М.: МИ МВД России, 1997.
49. Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерациии.-М.: ИНФРА М НОРМА, 1996.-320 с.
50. Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Гаухмана Л.Д., и Колодкина Л.М. – М.: МИ МВД России, 1997.
51. Коржанский Н.И. Предмет преступления. – Волгоград, 1988.
52. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. – М.: Московский университет, 1984.
53. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. М.: Академия МВД СССР, 1980.
54. Селиванов В.И. Психология волевой активности. – Рязань, 1974.
55. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1976.
56. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. М.: Юрид. Литература, 1960.
57. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1996.
58. Антипов В.Н. Уголовно-правовая борьба органов внутренних дел с посягательствами на общественную безопасность: Учебное пособие. – Киев: КВШ МВД СССР им. Ф.Э. Дзержинского, 1987.
59. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. / Под общ. ред. Скуратова Ю.И., и Лебедева В.М. – М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА М - 1999. – 832 с.
60. Даль В. Толковый словарь. – М.: Государственное издательство иностраных национальных словарей. 1956.
61. Научно-практический комментарий к Уголовному кодексу РФ / Под ред. Профессора П.Н. Панченко. – Нижний Новгород, 1996.
2. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. //Егемен Қазақстан №33-35 (25881). 30.10. 2010. ж.
3. Қазақстан Республикасы ІІМ статистикалық ақпараттар орталығының мәліметтері. Астана 2008 жыл.
4. Қазақстан Республикасы ІІМ статистикалық ақпараттар орталығының мәліметтері. Астана 2008 жыл.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім. /Оқулық/. Екі томдық. 2-том. Алматы: “Дәнекер” институты, 2000.-378 б.
6. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ- Баспа, 2005. – 248 б.
7. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право кочевой цивилизации казахов. Монография. –Алматы: «Мектеп баспасың ЖАҚ, 2002. –224 бет.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 560 б.
9. Неклюдов Н.А. Преступления государственные и против личной свободы. – СПб., 1892.
10. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2-басылым. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 560 б.
11. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ- Баспа, 2005. – 248 б.
12. Уголовное право России. Часть особенная. М.: Юристь, 1993. -560 с.
13. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. / Под ред. Рогова И.И. и Рахметова С.М. – Алматы: Баспа, 1999.
14. Рахметов С.М., Мукажанов А.К. Изнасилование (уголовно-правовые и криминологические проблемы). Научно-практическое пособие. Алматы, 2003.
15. Уголовный кодекс Республики Казахстан: (Особенная часть) Коментарий.-Алматы: ЗАО “Жеті Жарғы”, 2000. - 816 с.
16. Алматы қаласы Бостандық ауданы сотының архиві. 2000 жыл.
17. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для вузов./ Под ред. Рогова И.И. и Рахметова С.М. – Алматы: ТОО «Баспа», 2001.
18. Дерюжинский В.О. Полицейское право. – СПб: Сенатская типография, 1908.
19. Концепция правовой политики Республики Казахстан. Одобрена Указом Президента Республики Казахстан от 20 сентября 2002 года № 949 // Юридическая газета от 2 октября 2002 года. № 40.
20. Преступность и правонарушения в СССР. 1990: Статистический сборник / Министерство внутренних дел СССР, Министерство юстиции СССР, Прокуратура Союза ССР. М.: Финансы и статистика, 1991.
21. Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. - Алматы: ТОО «Аян Эдетң, 1998.-156 с.
22. Қылмыстың алдын алудағы шенуліктер қандай болмақ. //Заң газеті. №19 (126) 13 мамыр 2008 жыл.
23. Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.
24. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Оқулық құралы - Алматы: ЖШС “Баспа”, 2001.-176 б.
25. Ашитов З.О. Социалистическая законность и квалификация преступлений. - Алма-Ата: Казахстан, 1983, 189 с.
26. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. Проблемы объекта преступления. Алма-Ата, “Казахстан”, 1973. -160 с.
27. Карпец И.И. Современные проблемы уголовного права и криминологии. – М., 1976.
28. Павлов И.П. Полное собрание сочинений. Т. 3. Кн. 2. – М., 1964.
29. Сухомлинский В.А. Рождение гражданина. – М., 1971.
30. Аванесов Г.А. Теория и методология криминологического прогнозирования. – М.: Юрид.лит., 1972.
31. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М.: 1961.- 665 с.
32. Алексеев А.И., Сахаров А.Б. Причины преступлений и их устранение органами внутренних дел. Лекция. – М.: МВШМ МВД СССР, 1982.
33. Уголовное право Казахстана (Общая часть). Учебник для ВУЗов/ Под ред. Рогова И.И., Рахметова С.М.. – Алматы: ТОО «Баспа», 1998. – 228 с.
34. Сергиевский В.А., Рахметов С.М. Квалификация преступлений. Алматы: Оркениет, 1999.
35. Уголовное право России. Общая часть. Учебник / Отв. ред. Здравомыслов Б.В. – М.: Юристъ, 1996.
36. Уголовное право России. Общая часть. Учебник / Отв. ред. Здравомыслов Б.В. – М.: Юристъ, 1996.
37. Тихий В.П. Уголовно-правовая охрана общественной безопасности. – Харьков: Вища школа. Изд-во при Харьк. Ун-те, 1981. – 172 с.
38. Тихий В.П. Уголовно-правовая охрана общественной безопасности. – Харьков: Вища школа. Изд-во при Харьк. Ун-те, 1981. – 172 с.
39. Тихий В.П. Уголовно-правовая охрана общественной безопасности. – Харьков: Вища школа. Изд-во при Харьк. Ун-те, 1981. – 172 с.
40. Давидович В.Е. Проблемы человеческой свободы. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1967. – 439 с.
41. Алексеев А.И., Сахаров А.Б. Причины преступлений и их устранение органами внутренних дел. Лекция. – М.: МВШМ МВД СССР, 1982.
42. Курс советского уголовного права. М.: Наука, Том ІІ. 1970, 515 с.
43. Трайнин А.И. Общее учение о составе преступления. М.: Юриздат, 1957.-359 с.
44. Гаухман Л.Д. Объект преступления. Лекция. – М.: Академия МВД РФ, 1992.
45. Уголовное право Казахстана (Общая часть): Учебник. /Под ред.: И.И. Рогова, С.М. Рахметова. - Алматы, 1998.-228 с.
46. Злобин Г. А., Никифоров Б. С. Умысел и его формы.-М.: 1972.- 262 с.
47. Гаухман Л.Д. Объект преступления. Лекция. – М.: Академия МВД РФ, 1992.
48. Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Гаухмана Л.Д., и Колодкина Л.М. – М.: МИ МВД России, 1997.
49. Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерациии.-М.: ИНФРА М НОРМА, 1996.-320 с.
50. Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Гаухмана Л.Д., и Колодкина Л.М. – М.: МИ МВД России, 1997.
51. Коржанский Н.И. Предмет преступления. – Волгоград, 1988.
52. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. – М.: Московский университет, 1984.
53. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. М.: Академия МВД СССР, 1980.
54. Селиванов В.И. Психология волевой активности. – Рязань, 1974.
55. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1976.
56. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. М.: Юрид. Литература, 1960.
57. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1996.
58. Антипов В.Н. Уголовно-правовая борьба органов внутренних дел с посягательствами на общественную безопасность: Учебное пособие. – Киев: КВШ МВД СССР им. Ф.Э. Дзержинского, 1987.
59. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. / Под общ. ред. Скуратова Ю.И., и Лебедева В.М. – М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА М - 1999. – 832 с.
60. Даль В. Толковый словарь. – М.: Государственное издательство иностраных национальных словарей. 1956.
61. Научно-практический комментарий к Уголовному кодексу РФ / Под ред. Профессора П.Н. Панченко. – Нижний Новгород, 1996.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
Заң пәндері кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының құқықтық сипаттамасы
Мамандығы: 050301 - Құқықтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
4 курс студенті Шадетов С.А.
Ғылыми жетекшісі:
___________________
______________2010 ж.
Дипломдық жұмыс
қорғауға ұсынылады:
Кафедра меңгерушісі
____________________
_______________2010ж.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1. Бас бостандығынан заңсыз айырудың түсінігі мен сипаттамасы
1.1. Адамды бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының түсінігі 7
1.2 Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының жалпы сипаты 14
2. Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
2.1. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының объективті белгілері
19
2.2. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының субъективті белгілері
33
2.3. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының сараланған түрлері
42
2.4. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының аралас құрамынан
айырмашылығы
61
Қорытынды
64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
67
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Адам құқығы кепілдігінің бірден-бір бастауы,
қайнар көзі Қазақстан Республикасының Конституциясы табылады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, денсаулығы,
құқықтары мен бостандықтары делінген[1].
Адамның жеке басына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік туралы сот
тергеу тәжірибесімен қазіргі заңнаманы талдау жекелеген теориялық және
тәжірибелік мәселені көрсетеді. Осы әрекеттерді саралау мәселелерін
қарастыру қажеттілігі құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде
меншікке қол сұғу қылмыстарын қате қылмыстық құқықтық бағалау оқиғалары жиі
кездесетіндігімен түсіндіреді.
2009 жылы 27 тамызда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев 2010-
2020 жылдар кезеңіне арналған Республикалық Құқықтық саясат тұжырымдамасы
туралы жарлыққа қол қойды. Қазақстан Республикасының Конституциясы 40-бабы
1-тармағына сәйкес мемлекеттің құқықтық саясатының басты бағытын одан әрі
айқындау мақсатында Қазақстан Республикасы 2010-2020 жылға дейінгі кезең
құқықтық саясаты тұжырымдамасын бекітуді талап етемін. Бұл тұжырымдамада
мемлекеттің құқықтық саясаты салалық тиісті бағдарламалары, Қазақстан
Республикасы үкіметінің перспективалары және жыл сайынғы заң жобасын жасау
жұмыстары жоспарларын Республиканың нормативтік құқықтық актілері жобаларын
жасауға негіз болып табылатындығын белгіленген болатын.
Ел басы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған жолдауында, ішкі саяси
тұрақтылық – 2020 стратегиялық жоспарын іске асырудың сенімді іргетасы.
Ішкі саяси сала мен ұлттық қауіпсіздіктің 2020 жылға дейінгі негізгі
мақсаттары қоғамда келісім мен тұрақтылықты сақтау, ел қауіпсіздігін
нығайту болып қала береді. Жаңа онжылдықта біз өзіміздің экономикалық
жоспарларымыздың табыстарын дәйекті саяси жаңғырту арқылы бекемдеп, саяси
жүйемізді жетілдіруді жалғастырамыз және мұнда құқықтық реформа маңызды рөл
атқаратын болады, деп мәлімдеген[2].
Кез келген қоғамда, соның ішінде қазақстандық қоғамда, кейбір
себептерге байланысты қылмыстық құқықтық бағалаудың, жазаланатын әрекеттің
объективті ерекшеліктеріне сәйкес болмауы байқалуда. Осыған байланысты,
қазіргі таңға дейін толық жасалып бітпеген немесе өзінің тиісті шешімін
таппаған теориялық мәселелерге қылмыстық құқық саласындағы ғылыми
еңбектердің анағұрлым өзектілігі қарқын алуда.
Өтпелі кзеңдегі тежеушілікті ескере отырып, қоғам арасындағы мүліктік
қарым-қатынастарының ұлғайуы, әлеуметтік тәуекел етудің жоғарлауы мен
топтардың өсуі, біздің Республикамыздағы жиырмасыншы жүз жылдықтың аяқ
шенінде 80-жылдармен салыстырғанда екі есе көбейген, яғни әрбір жасалған
екінші қылмыс ауыр немесе аса ауыр қылмыс түріне жатады, жеке адамға қарсы
қылмыстар саны арта түсті.
Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі
жатады. Құқықтық норманың қоғам дамуының объективті тенденцияларын өз
бетінше реттейтіні белгілі. Мысалы, Қазақ КСР ҚК-нің 115 бабында біреуді
бас бостандығынан заңсыз күштеп айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
көзделсе, Қазақстан Республикасының күші бар қазіргі Қылмыстық Кодексінің
126-бабында бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
көздейді. Қазіргі таңда, тәжірибеде бас бостандығынан заңсыз айырумен
байланысты әртүрлі қылмыстарды жасаған тұлғалардың әрекеттерін саралау
кезінде көптеген қиындықтар туындайтыны белгілі. Сондықтан, сот
тәжірибесімен ұсынылған бас бостандығынан заңсыз айыру секілді қылмыстық
әрекеттермен күрес жүргізудің теориялық зерттеулері, бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі болып табылады.
Қазіргі қазақстандық қоғамда бас бостандығынан заңсыз айырудың қоғамдық
қауіптілігі өте жоғары. Ол, бас бостандығынан заңсыз айырудың адамның жеке
бостандығына қол сұғатын, зорлық қылмысы болып табылатындығымен анықталады.
Мысалы, Қазақстан Республикасы ІІМ статистикалық ақпараттар орталығынан
алынған мәліметтерге сүйенсек, жалпы тұрғыдағы қылмыстар саны 2000 жылы -
150790, 2001 жылы – 152168, 2002 жылы – 135151, 2003 жылы 118485, 2004
жылы – 143550, 2005 жылы – 142100, 2006 жылы – 142100, 2007 жылы – 139431,
2008 жылы – 150790 қылмыс жасалғандығын байқауымызға болады. Соның ішінде,
жеке адамға қарсы жасалған қылмыстардың жалпы саны 1998 жылы - 15900, 1999
жылы – 19667, 2000 жылы – 17784, 2001 жылы – 16835, 2002 жылы – 14975, 2003
жылы - 18783, 2004 жылы 19417, 2005 жылы 21326, 2006 жылы 21859, 2007
жылы 23447, 2008 жылы 21635 қылмыстарды құраған[3].
Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін жауаптылықты көздейтін ҚР ҚК-
нің 126-бабының мазмұны және оның тәжірибеде қолданылуы, сонымен қатар, осы
әрекетті ҚР ҚК-нің басқа баптары бойынша саралау мәселесі, арнайы зерттеуді
талап ететін бірқатар мәселелерді алға қояды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Осы дипломдық зерттеудің мақсаты
адамды бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылықтың
теориялық мәселелерін кешенді түрде зерттеу мен қылмыстық заңдылықты
жетілдіру және оның тәжірибеде қолданылуы бойынша ұсыныстарды талдау болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес, автор өзінің алдына келесі міндеттерді қояды:
- бас бостандығынан заңсыз айыру қылмыстарының түсінігін талқылау;
- бас бостандығынан заңсыз айырудың дәрежеленген түрлерін зерттеу;
- бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін жауаптылық мәселелерін
зерттеу;
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
1. Бас бостандығынан заңсыз айыру құрамының элементтері, келтірілген
зиянның аурлығы критерилері қарастырылды, бұрынғы заң саласындағы аталған
норманың қазіргі Қылмыстық заңдағы алатын орнымен салыстырмалы түрде
қарастырылып анализ жасалынды.
2. Бас бостандығынан айырудың обьективтік сипаттамасына мынадай
элементтерге аса назар аудару қажеттілігі туралы ұсыныс жасалды: қылмыстың
жасалу орны мен уақыты; қылмыстың жасалу жағдайы; қылмыстың жасалуы және
оларды жасыру тәсілдері; қылмыскердің жеке басы; жәбірленушінің жеке басы;
қылмыстың іздері; қылмыстың қол сұғушылық заты; қылмыстың жасалу себептері
мен жағдайлары.
Мұндай мән-жайларды анықтау қылмыстарды дұрыс дәрежелеуге септігін
тигізеді.
3. Жәбірленуші мен қылмыстың құрбандарына қатысты, олардың
конституциялық құқықтарын қорғауға бағытталған әлеуметтік құқықтық
шараларды жетілдіру.
Аталған ұсыныстарды жүзеге асыру, біздің ойымызша, адамды бас
бостандығынан заңсыз айыру үшін жазаны заңды негіздерінде
дифференциациялау мен жекелендіруді қамтамасыз етіп, заңдылықты бекітеді.
барысында жүзеге асырылды.
Жұмыстың құрылысы. Жұмыс кіріспеден, алты бөлімшеден тұратын екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Бас бостандығынан заңсыз айырудың түсінігі мен сипаттамасы
1.1. Адамды бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының түсінігі
Азаматтардың жеке басына, құқықтары мен бостандықтарына қол сұғатын
қылмыстар біздің қоғамымызға үлкен зиянын тигізеді. Сол себепті мұндай
қылмыстармен шешуші күрес жүргізу ҚР құқық қорғау органдарының маңызды
міндеті болып табылады. Қылмыспен күресу үшін елімізде қылмыспен тікелей
күрес жүргізетін мемлекеттік органдардың жұмысын жақсартудың, сол сияқты
қылмыстық заңнаманы одан әрі жетілдірудің маңызы зор. Қылмыстық-құқықтық
ғылым тәжірибеші-заңгерлер қылмыстық заңды дұрыс қолдануға септігін
тигізетіндей құқықтық мәселелерді дайындауы керек.
Көшпелі қазақ қоғамының жағдайында құқықты жасаудың бірден бір тәсілі
ретінде әдет-ғұрып саналған. 1917 жылға дейін Қазақстан аумағында
қазақтардың әдет-ғұрыптық қылмыстық құқық нормалары, шариат-мұсылмандық
құқығы және жалпы империялық қылмыстық заңдар, соның ішінде 1885 жылғы
жазалар туралы Ережелер әрекет еткен. Қазіргі таңда Қазақстанда өзіндік
дербес заңдар-1997 жылы Парламентпен қабылданған Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексі мен Қылмыстық іс жүргізу Кодексі әрекет етеді.
Қазақстаннның Ресей империясына кіруіне байланысты біз, Ресей заңнамасының
біздің еліміздің құқықтық өмірінің дамуына әсер ету фактісін мойындаймыз.
Жеке адамға қарсы қылмыстар — бұл азаматтардың негізі жеке құқықтарына
бағытталған қоғамдық қауіпті әрекеттерді ҚК-де көзделген тобы. Бұл топтағы
қылмыстардың көпшілігі ауыр және аса ауырға жатады, олар моральдық және
материалдық зиян келтірілуі мүмкін. Қылмыстың бұл топтарын бірінші орынға
жылжыту ҚР қылмыстық заңнамасының негізгі реформасындағы маңызды
концептуалдық идеяға, яғни азаматтарды өмірі мен денсаулығы, оның заңды
мүдделерінің құқықтары мен бостандықтарын айрықша қорғауға сәйкес еді[4].
Әрекетсіздік әрекет сияқты тұлғаның ерікті қылығы болып табылады,
сондықтан да ол әрқашан саналы сипатқа ие. Егерде қоғамдық қауіпті әрекет
кінәлінің белсенді мінез-құлқынан байқалса, онда әрекетсіздік болу керек
және істелуі мүмкін әрекеттің істелмеуінен байқалады. Қоғамдық қажетті
әрекеттерді орындауда тұлғаның міндеті мыналардан шығады: а) заң мен
нормативтік актілерді жазудан; ә) кәсіби міндеттер мен қызметтік
уәзіптерден; б) келісім шарттар; в) жеке өзара қатынастан; г) кінәлінің
алдағы қызметінен. Қылмыстың формальдық құрамының объективтік жағы тек
қоғамдық қауіпті әрекеттен туады.
Ұлттық заңнаманың ұқсамаушылығы ұлттық дәстүрдегі, экономиканың даму
деңгейіндегі және идеологиялық мәселелерге көз қарастардағы
айырмашылықтардан, сонымен қатар қалыптасқан ұлттық құқықтық мектептер мен
өзекті ғылыми бағыттардың әсер етуінен туындайды[5].
Тұлғаның жеке бас бостандығына қол сұғушылық қылмыстарының
анықтамаларына қатысты 1917 жылға дейінгі ресейлік заңнама қызығушылық
тудыруда. Бұл жерде 1885 жылғы редакциясындағы жазалар туралы Ережелер
жөнінде сөз болып отыр. Өйткені, 1903 жылғы Ережелер сол күйі күшіне енген
жоқ. Жалпы жеке бас бостандығын шектейтін қылмыстарға: 1) Мәжбүрлеу; 2) Шын
мәнінде бостандығын шектеу (қамау және ұстау); 3) Адам ұрлау; 4) Қорқыту;
5) Басқа адамның тұрғын үйіне қол сұғушылық (отбасы тыныштығын бұзуы).
Осыған орай аталған құқық бұзушылықтардың бөлігі ұсақ қылмыстық қол
сұғушылықтардың жалпы ұғымы болып табылады. Мысалы, заң бойынша адам
ұрлауды келесі топтарға бөлді: а) құлдыққа сату (Ереженің 1410 бабы); б)
негрлерді сатуға қатысу (1411 бап); в) нәрестелер мен балаларды ұрлау (1407
және 1408 баптар); г) адасқан балаларды ұстау (1409 б); д) әйел ұрлау
(1529, 1530, 1549, 1580, 1581, 1582 баптар). Анағұрлым маңызды болып
табылатын қылмыс түрлері де кездеседі, олар қорқытуң деген жалпы атпен
танылады: ол ретінде сараланған қорқыту (1545-1547 бб) және аралық
соттармен бекітілетін жазалар туралы Жарғының 139-141 баптарында (бұл жерде
1885 жылғы редакциясындағы аралық соттармен тағайындалатын жазалар туралы
Жарғы жөнінде сөз болып отыр) көзделген жай қорқыту танылады. Бірақ,
біздің зерттеуіміз тарапынан анағұрлым маңызды болып жеке бас бостандығына
қарсы қылмыстарға өзгенің тұрғын үйіне қол сұғылмаушылықты бұзуды жатқызу
фактісі табылады. Жазалар туралы ережелерде осындай қылмыстық әрекетті
жазалаушы баптар (ондай бап 1857 жылғы жазалар туралы Ережеде болды, ол бап
өзгенің тұрғын жайына баса көктеп кіргендігі үшін жауаптылықты қарастырған
болатын), болған жоқ, бірақ, бұл қылмыстағы кінәлілер, аралық соттармен
тағайындалатын жазалар туралы Жарғының 142 бабына сәйкес жауаптылыққа
тартылды.
Ең алдымен мұндай қылмыс түрінің маңызды бөлігі тек қана арнайы бөлім
шеңберінен тыс орналаспаған, ол сонымен қатар басқа да нормативті қайнар
көздерде кездесетіндігін; екіншіден, осы қылмыс тобында қазіргі уақытта
адамның жеке бас бостандығына қарсы қылмыстарға (отбасылық тыныштықты бұзу)
жатқызу қиынға соғатын әрекеттер бірден көзге түсетіндігін айта кеткен жөн.
Мұндай ереже жеке бостандық деп аталатын терминнің қалыптасуымен
түсіндірілді. Жеке бостандық-бір жерден екінші бір жерге қозғалу
бостандығына құқығы және әрекет және әрекетсіздікке өзіндік анықтаушылық
құқығы. Соңғы тұжырым қорқыту мен мәжбүрлеудің құрамдарын жеке бас
бостандығына қарсы қылмыстардың қатарына енгізуге негіз болып табылады[6].
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзуда көрінетін әрекет, ол тұрғын үйге қол
сұғылмаушылықты шын мәніндегі бостандыққа қол сұғылмаушылыққа теңестіруге
байланысты, жеке бостандыққа қарсы жасалған қол сұғушылық ретінде
танылады[7] .
Кеңестік кезеңдегі қылмыстық заңнаманың, әрине, Ресей империясының
заңнамасынан елеулі айырмашылығы бар. Бірақ, мемлекеттік, діни, сауда және
басқа да тұлғаға қол сұғушылық, соның ішінде жеке бас бостандығына қарсы
қылмыстармен салыстырғанда анағұрлым аз мөлшерде өзгеріске ұшырады.
Әрекет кінәлінің жәбірленушіні еркін жүріп тұру бостандығынан заңсыз
айырғанда, сондай-ақ, оның өз қалауы бойынша орнын ауыстыру мүмкіндігінен
айырғанда жүзеге асырылады[8].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 126- бабына сәйкес
қылмыстық жазаға тартылатын әрекет болып адамды бостандығынан оны ұрлаумен
байланыссыз бас бостандығынан айыру табылады. Бірақ, аталған қылмыстық-
құқықтық нормада да, Қазақстанның қылмыстық заңнамасында да жалпы адам
ұрлаудың анықтамасы кездеспейді. Адам ұрлаудың белгілі бір нормативті
ұғымының болмауы құқық қолданушыдан әр кезде қандай да бір әрекет адамды
заңсыз бас бостандығынан айру немесе ұрлау болып табылатындығын дербес
бекітуді талап етеді.
Тергеу органдары мен соттың қорытындылары, істің материалдарына қатысты
негізді болуы тиіс. Мысалы, Жамбыл облыстық сотының 2002 жылғы 18
қарашадағы үкіміне сәйкес Оразбаев С. деген азамат кінәні ауырлататын
жағдайда адам өлтіру мен заңсыз бас бостандығынан айыруды жүзеге
асырғандығы үшін кінәлі болып танылды. Істі екінші инстанция сотында
қараған кезде сотталғанның Чистопольская деген азаматшаның бостандығын
заңсыз айыруға бағытталған әрекеттерін жасамағандығы туралы шағымдары
негізді деп танылды. Шешім қабылдау барысында Жоғарғы Сот алқасы келесі
жағдайларды көрсетті: ҚК 126 бабының мәні бойынша бостандықтан заңсыз айыру
түсінігінде адамның өз қалауы бойынша орнын таңдауына, кеңістік пен уақытта
еркін жүріп-тұруына кедергі келтіруге бағытталған әрекетін түсінуге болады.
Осыған орай, кінәлі тұлға басқа адамды еркін жүріп-тұру мүмкіндігінен
айырады және осыны ниет етеді. Тергеу органдары мен соттың Оразбаев
Чистопольскаяны бостандығынан заңсыз айырды деген қорытындылары іс
материалдарынан туындамайды және Чистопольскаяның кереғар және ауытқымалы
жауаптарына негізделген болжам болып табылды. Оразбаевтың жауабынан белгілі
болғандай, ол Слуцкийдың пәтерінде таң атқанға дейін болып, одан кейін
кетіп қалған. Чистопольская Оразбаевтың жауаптарын дәлелдеп берді және
Оразбаев Дорофеевті ұра бастаған кезде ол одан күйеуін ұрмауды өтініп, оны
өзінің денесімен жауып қалғанын айтты. Оған Оразбаев арқасына бірнеше
жерден пышақ салады. Оразбаевтың көрсетуі бойынша ол өз күйеуінің қасында
оны Оразбаев өлтіре ме деп қорқып жатады. Оразбаев Слуцкийді өлтірген соң
Чистопольская орнынан тұрып орындыққа отырады, өйткені арқасы ауырып жүре
алмаған. Оразбаев диванда отырып түнгі 12 ден 3 ке дейін ұйықтаған.
Азаматша да ұйқыда болған. Таңғы 6 сағат шамасында Оразбаев кетіп қалады.
Кетіп бара жатып, ол әйелдің Дорофеев пен Слуцкойдың өлімі туралы полицияға
хабарлауын сұрады. Аталған жағдайлар Оразбаевтың кейбір әрекеттері
Чистопольскаяның әрекеттерін шектесе де, олар оны заңсыз бас бостандығынан
айыруға бағытталмаған. Оразбаев Чистопольскаяның әрекеттерін шектейтін өз
сөздерінде белгілі бір белсенді әрекет жасамаған: оны бөлмеде қамамаған,
оны байламаған және кетіп бара жатып оны пәтерде жауып кетпеген. Мұндай
жағдайларда алқа Оразбаевты Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
126 бабының 2 бөлігі г) тармағы бойынша сотталу бөлігіндегі үкімін, оның
әрекетінде қылмыс құрамының болмауына байланысты іс өндірісін қысқартып,
жойылуға жатады деп таныды[9].
Кез-келген құқыққа қайшы әрекеттің нормативтік анықтамасының
қажеттілігі еркше аргументацияны талап етпейді. Тек ең маңызды деген
жағдайларына тоқталып кетелік. Біріншіден, құқыққа қайшы әрекет түсінігі -
бұл осы әрекеттің объективті жағының мәні болып табылады; екіншіден,
құқыққа қайшы әрекеттің мәнінің нормативті-құқықтық анықтамасы тек құқық
қолданушыларға ғана емес, сондай-ақ, басқа да азаматтарға да өз әрекеттерін
дұрыс бағалауға мүмкіндік береді; үшіншіден, нақты құқыққа қайшы әрекеттің
нормативтік-анықтамалық түсінігінің болуы саралау барысында құрамы жағынан
ұқсас қылмыстардан ажырату кезінде, нақты құқықтық бағдар береді. Қылмыстық
заңнамада адам ұрлау мен адамды заңсыз бас бостандығынан айырудың
түсінігінің болмауы, ең алдымен құқық қолданушыдан қылмыстық заңнамада бар
ұқсас анықтамалық сипаттамаларды талап етеді.
Ұрлау - яғни жасырын түрде алып кету, ұрлау. Сәйкесінше, адам ұрлау –
бұл адамды жасырын түрде алып кету, ұрлауды білдіреді. Жасырын түрде –
басқаларға көрсетпей жасырын түрде алып кету. Маңызды нақтылауды өткен
ғасырда И.В Платонов жасаған. Оның пікірі бойынша жылжымайтын мүлікті ұрлап
алып кетуге бомайды, өйткені ұрлап алып кету деген қозғалатын мүлікті
иелену деген мағынаны білдіреді. Жылжымайтын мүлікке қатысты қылмыс
құжаттарды өзгерту жолымен немесе өзге адамның иелігіндегі аумаққа баса
көктеп кіру жолымен ғана мүмкін[10]. Сондықтан да, ұрлау яғни затты иелену,
алу, біздің жағдайымызда адамды өзінің толық иелігіне алуды білдіреді.
Демек, қозғалмалы зат болып табылатын адам ұрлануы мүмкін.
Бірақ, адам бір өзі өмір сүрмейді. Ол қоғамда өмір сүреді және оны
қоршаған адамдардың белгілі бір міндеттерімен байланысты. Сондықтан да адам
ұрлау (адамды заңсыз бас бостандығынан айыру) кезінде тек жалғыз ол ғана
зардап шекпейді, сондай-ақ оның туыстары, оған жақын адамдар зардап шегеді.
Міне, ол сол адамдардан ұрланады және сол тұлғалардан сатып алу ретінде
ақша және құндылықтар талап етеді.
Адам ұрланған кезінде ең алдымен оның бостандығына нұқсан келтіріледі.
Еркін жүріп-тұру құқығы, әрбір адам ерекше қастерлейтін құқықтар қатарына
жатқызылады. Ол өзінің тұлғасын еркін басқаратын әрбір адамның қасиетті
құқығы- жеке бас бостандығының қарапайым және анағұрлым табиғи көрінісін
білдіреді. Осы жерде осы құқықтың жекелеген тұлғалар үшін де, жалпы
қазақстандық қоғам үшін де маңыздылығын айту қажет пе? Тұлғаның жеке бас
бостандығына қол сұғылмаушылық жалпы және мәңгі қажеттілік болып табылады.
Осы әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық бекітілуінде көрініс табатын
адамдардың жеке бас бостандығын заңсыз айыру мен адамды ұрлаумен күресте
қылмыстық саясаттың жүзеге асуының бағыты ретіндегі құқық шығармашылық
елеулі кемшіліктерге ие. Олардың бірі - ол адам ұрлаудың түсінігінің заңдық
бекітілуінің болмауы болса, ал екіншісі, бас бостандығынан заңсыз айырудың
түсінігінің заңдық бекітілуінің болмауы. Тәжірибеде осы кемшіліктердің орын
алуы бас бостандығынан заңсыз айыру, адам ұрлау және адамды кепілге алу
секілді қылмыстарын ажырату кезінде қиындықтар туғызады[11].
Сонымен қатар, егер адам ұрлау мен бас бостандығынан заңсыз айырудың
терминдерін қарастыратын болсақ онда, олар бір біріне ұқсамайды. Мысалы,
әрбір заңсыз ұрланған адам - бостандығынан айырылады, бірақ әрбір бас
бостандығынан заңсыз айырылған адам - ұрланбайды. Яғни, бұл жерде жеке
болып заңсыз адам ұрлау, ал, жалпы болып заңсыз бас бостандығынан айыру
табылатын жекенің жалпыға қатынасы туралы сөз болып отыр.
Осылайша, адам ұрлаудың бас бостандығынан заңсыз айрудан негізгі
айырмашылығы ретінде жәбірленушіні ұстау орнының жасырын сипаты табылады.
Жәбірленуші міндетті түрде тұрақты алыстайды және жақын туыстарына
белгісіз жерге орналастырылады[12].
Ұрлау барлық уақытта белсенді әрекеттердің жасалу жолымен жүзеге
асырылады. бас бостандығынан заңсыз айыру тек әрекет арқылы ғана емес,
сондай-ақ әрекетсіздік арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы, өз еркімен қозғала
алмайтын адамды мүгедектік арбасынан айыру немесе жәбірленуші оның алдын
ала келісімімен бөлмеде қамалуы жағдайында бас бостандығынан заңсыз айыру,
оны босату бойынша әрекеттерді жасаудан бас тартқан кезінде көрініс табуы
мүмкін.
Адам ұрлаудың объективті жағы барлық уақытта үш әрекеттен тұрады:
жәбірленушіні кепілге алу, оның орнын ауыстыру және одан ары ұстау. Біздің
пікіріміз бойынша, адам ұрлау – бұл тірі адамды алдау арқылы немесе жасырын
немесе ашық түрде кепілге алуымен, оны табиғи микроәлеуметтік ортадан алып
кетумен, оны тұрақты немесе уақытша болу орнынан, оның еркінен тыс
қозғалтумен байланысты тұлғалардың (тұлғаның) заңсыз қасақана әрекеті. Бас
бостандығынан заңсыз айыру ұстау деген бір әрекеттен тұрады.
Адамды заңсыз бас бостандығынан айыру секілді мұндай қылмыстың аяқталу
сәті ретінде Н.Н Бойко жәбірленушіге белгілі бір орыннан шығуға мүмкіндік
бермейтін әрекеттер жасалған уақытын санайды. Егер, бас бостандығынан айыру
қандай да бір басқа жерге апаруында болса, онда оның аяқталу сәті тек
жәбірленушіні сол орынға апару мен оны сол жерде ұстаған уақытынан бастап
есептеледі.
Аталған әрекеттер субъективті жағы бойынша да ажыратыды. Бас
бостандығанан заңсыз айыру кезінде жәбірленушінің денсаулығына зиян келтіру
қасақаналықпен қамтылмайды. Адам ұрлаған кезде, жәбірленушіге оны сатып
алудан бас тартқан жағдайда денсаулығына зиян келтіру немесе оны өлтіру
ұрлаған тұлғалардың ниетіне кіреді. Міне, осыдан барып сатып алу құны
көтеріледі.
Р.Р Жансараева атап көрсеткендей, бас бостандығанан заңсыз айыру бұл -
адамды өз қалауы бойынша орнын таңдауға, басқа адамдармен сөйлесуге,
кеңістік пен уақытта жүріп-тұруға кедергі келтіру[13].
ҚР ҚК 126 бабындағы бас бостандығынан заңсыз айыру адамды оның еркіне
қарсы ұстау мен оны мәжбүрлі түрде ұстауды білдіреді. Мәжбүрлі түрде ұстау
оны сыртқы ортамен байланысын (мысалы, телефон арқылы, компьютер, пошта
арқылы) қолдану мүмкіндігінен айыруды емес, адамды шектеулі кеңістікте
ұстап отырумен түсіндіріледі. Бас бостандығынан заңсыз айырудың түсінігіне
жеке адамның еркін жүріп-тұру бостандығынан басқа, кез-келген құқықтары мен
бостандықтарын шектеуді енгізу қарастырылып отырған қылмыстық-құқықтық
норманы, кең көлемде талқылауға септігін тигізеді. Осыған орай адамды
ұстаудың амал-тәсілдері әртүрлі болуы мүмкін.
Қылмыстық құқық саласындағы мамандар (теоретиктер болсын, практиктер
болсын) арасында бас бостандығынан заңсыз айыру зорлық әрекеті болып
табылатындығы жөнінде пікір қалыптасқан. Сонымен қатар, 1959 жылғы Қазақ
КСР ҚК 115 бабында біреуді бас бостандығынан заңсыз күштеп айыруды зорлық
қылмысы ретінде қарастырылған норма аталған. Осыған орай, күш қолдану нақты
түрде емес, сондай-ақ психикалық болуы мүмкін. бірақ біздің пікірімізше,
адамды оның отырған жерінде ұстау зорлық әрекетінсіз де жүзеге асуы мүмкін.
Мысалы, ұйықтап жатқан адамды жауып кету жағдайында, зорлық әрекеті
болмайды.
Заңсыз бас бостандығынан айырудың құрамы болу үшін жәбірленушінің оны
белгілі бір кеңістікте жүріп-тұру мүмкіндігін, оның еркіне қарсы айыру
фактісін түсінуі керек. Сондықтан да, егер, бөлме қылмыскермен жабылып,
кейін басқа тұлғамен ашылса онда қол сұғушылық объектісіне ешқандай зиян
келтірілген жоқ, ал, адамды заңсыз бас бостандығынан айыруға бағытталған
тұлғаның әрекетері заңсыз бас бостандықтан айыруға қастандық жасалды деп
саралануы мүмкін. Егер қылмыскер ұйықтап жатқан жәбірленуші ұйқысынан
оянбағанын біле тұра, өзі жапқан бөлмені ашса, онда оның әрекетінінің
құрамында қылмыс жасаудан ерікті бас тарту орын алады. Аяқталған
оқталғандық жасалғанына қарамастан, объектіге нақты зиян келген жоқ[14].
Бірақ, егер ұйықтап жатқан кезде қамалған жәбірленуші ұйқысынан оянып
өзінің қамалғанын түсінген жағдайда, қылмыскердің әрекеті ҚР ҚК 126 бабында
көзделген аяқталған қылмыс құрамын білдіреді.
Заңсыз бас бостандығанан айыру болып сондай-ақ, адасқан бөтен баланы
оның еркіне қарсы ұстау да табылады[15].
Аталған жағдайлар есі ауысқандарды, жасөспірімдерді, мас адамдарды, ес-
түссіз жағдайындағы адамдардың бостандығын шектеуге де қолданылады.
Сонымен қатар, егер есі ауысқан адамдар мен қатты мас болуы
жағдайындағы адамдардың бостандығын аса қажеттілік жағдайында шектеу заңды
әрекет болып табылады. Сондай-ақ өздерінің кәмілетке толмаған балаларына
қатысты мәжбүрлі-тәрбиелеу шараларын жүзеге асырушы ата-аналардың қылмыстық
жауаптылығы болмайды. Бас бостандығынан заңсыз айыру ретінде адамды оның
келісімімен бостандығанан айыру, сондай-ақ аса қажеттілік пен қажетті
қорғану мен қылмыскерді ұстау кезіндегі бостандығынан айыру танылмайды.
Бас бостандығанын заңсыз айыру кез-келген жерде жүзеге асырылуы
мүмкін. Заңсыз бас бостандығанан айырудың құрамы үшін ең бастысы – бұл
қылмыскермен жүріп-тұруды қандай да бір затқа байлап қою арқылы
жәбірленушінің қозғалу мүмкіндігінен айыру болып табылатын жасанды немесе
табиғи кедергілердің жасалуы.
Қарастырылған қылмыстың жасалуы бас бостандығынан айыру орындарында да
болуы мүмкін. ҚК 126 бабымен бас бостандығынан заңсыз айыру жағдайларын
саралаған кезде бостандығынан айыру орындарында, олар қылмыскер қол сұғатын
орын таңдау бостандығын белгілі бір деңгейде иеленеді.
Бас бостандығынан заңсыз айыру – созылмалы қылмыс болып табылады.
Осыған орай, басқа қылмысты жасау кезінде бас бостандығынан заңсыз айыруды
қолданған тұлғалардың әрекеттерін саралаудың проблемалық мәселесі де
туындайды.
Егер бостандығынан айыру басқа қылмыс түрін жасаудың құралы, тәсілі
ретінде болатын болса, онда ол жеке қылмыс құрамы ретінде сараланбайды.
Егер де бас бостандығынан заңсыз айыру басқа қылмысты жасауға итермелесе,
онда қылмыстың жиынтығы орын алады. Мысалы, қылмыскер пәтер иелерін
қарақшылық жасау кезінде байлап қоюы. Жәбірленушіні байлап қоюы кезінде
уақытша бас бостандығанан заңсыз айыру күш қолданудың бөлігі ғана болып, ҚР
ҚК 126 бабы бойынша қосымша саралауды талап етпейді. Бірақ, егер қылмыскер
жәбірленушіні қарақшылық жасап болған соң, сол байланған күйінде қалдыратын
болса, онда әрекет ҚК 126 бабының белгілерін құрайды. Егер де күш қолдану
әрекеттерін жасау уақыты аралығында жәбірленуші байланған күйі орманда
қалып қойған жағдайда топ болып зорлауды жүзеге асырған тұлғалардың
әрекетін саралау туралы мәселесі де, жоғарыда аталғандай шешілуі керек.
Егер де, зорлау адамдар тобымен үздіксіз немесе бір адаммен жәбірленушіні
мәжбүрлі түрде алып кету арқылы жасалса, онда бас бостандығынан заңсыз
айырудың белгілері болмайды. Өйткені жәбірленушіні ұстау қылмыскерлерге тек
зорлау үшін ғана қажет болды. Осыған байланысты, С. деген азаматты ҚР ҚК
126 бабы бойынша ақтаған және оның әрекеттерін тек ҚР ҚК 120 бабы бойынша
саралаған соттың позициясы дұрыс. Өйткені С. деген азамат кәмелеттік жасқа
толмаған қызды алдау жолымен лифтіге кіргізіп, жоғарғы қабатқа көтерілу
барысында лифтіні қабат арасында тоқтатып, кәмелеттік жасқа толмаған қызды
күштеп ұстап, зорлау әрекетін жасаған. Сосын лифтіден шығарып жіберген[16].
Біздің пікірімізше, 126 бап бойынша әрекетті басқа қылмыстармен бірге
саралау негізінен тек нақты қылмыс жиынтығы орын алған кезінде ғана мүмкін
болады. Бас бостандығынан заңсыз айыру кезіндегі қылмыстың идеалды жиынтығы
орын алмайды.
Жоғарыда аталғандардың негізінде, адамды бас бостандығынан заңсыз айыру
– бұл адамға өз орнын таңдауға қатысты өз қалауын жүзеге асыруға кедергі
келтірумен байланысты заңсыз қасақана әрекет деп қорытынды жасауға болады.
1.2 Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының жалпы сипаттамасы
Бас бостандығынан заңсыз айыру жеке адамға қарсы қылмыстардың
арасындағы тектік обьектісіне қарай адамның бостандығынан қол сұғатын
қылмыстар құрамына жатады.
Адам өміріне қарсы қылмыстарда әрекет немесе әрекетсіздік құқыққа қайшы
сипатына иеленеді. Адам өміріне қылмыстық әсер ету тек адам өмірі
жағдайында ғана аяқталған қылмыс құрамын құрайды. Адам өміріне қарсы
қылмыстың денсаулыққа қарсы қылмыстан айырмашылық белгісі — соңғысының
зардаптары өз мазмұны бойынша қай органға зиян келгендігіне, қандай ауру
күшімен, денсаулыққа зиян келу нәтижесінде еңбек қабілеттілігі жоғалту
дәрежесінің қандайлығымен анықталады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйегіндегі
Жарлығымен мақұлданған, республикамыздың құқықтық саясатының Концепциясына
сәйкес, құқық қорғаушы органдардың қызметінің заңдық базасын жетілдіруді
жалғастыру қажет және оның әрекет аясына азаматтардың маңызды бөлігі
тартылады, демек қоғамдағы тұрақтылық, қоғам мен мемлекеттің мүдделері,
сондай-ақ адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғаудың беріктігіне сенімділігі және елдегі құқықтық
тәртіптік жағдай, олардың тиімді қызмет етуі байланысты[17].
Кейінгі жылдарда еліміздегі криминогенді жағдай күрделі сипатқа ие
болуда. Қылмыстың өсімі әлеуметтік тынышсыздықты ұлғайтады, сондай-ақ
азаматтардың өздерінің жеке басы мен мүліктік қауіпсіздігіне негізді
алаңдаушылықты туғызады. Мұндай жағдайда адам экономикалық тұрақсыздықты
сипаттайтын өмір жағдайларынан туындайтын қарама-қайшылықтарды шешу кезінде
алмастырушы монета ретінде қалып отыр. Мұндай қарама-қайшылықтарды шешудің
қоғамға қауіпті тәсілдерінің бірі болып ҚР ҚК 126 бабында көзделген,
нақтырақ айтсақ адамды бас бостандығынан заңсыз айыру танылады. Оның
қоғамға қауіптілігі заңсыз бас бостандығынан айырудың адамның жеке бас
бостандығына қол сұғатын қылмыс болып табылатындығымен анықталады.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық
статистика мен ақпарат Орталығының мәліметтері бойынша 1998 жылы заңсыз бас
бостандығанан айрудың 50 фактісі, 1999 жылы – 119; 2000 жылы – 142 фактісі
тіркелген, олардың 37 - әйелдерге қатысты, ал кәмілетке толмағандарға
қатысты – 23; 2002 жылы – 123, олардың 42- әйелдерге қатысты, ал кәмілетке
толмағандарға қатысты – 19 факті тіркелген. Егер ҚР ҚК 126 бабында
көзделген барлық қылмыстарды 1998 жылдын 2002 жыл аралығында есептейтін
болсақ, онда Қазақстан Республикасында кейінгі бес жылда барлығы 582 бас
бостандығынан заңсыз айыру фактісі тіркелгендігі жөнінде қорытынды жауауға
болады.
ҚР ҚК 126 бабында көзделген қылмыстардың үлесі қылмыстардың жалпы
санында 1998 жылы (141440)-0,035 ( (50); ал 1999 жылы (138198)-0,086 (
(119); 2000 жылы (150790)-0,094( (142); 2001 жылы (152168)-0,097 ( (148);
2002 жылы (135151)-0,09( (123) құрады. ҚР ҚК 1 тарауына қарастырылған Жеке
адамға қарсы қылмыстарғаң талдау жасай отырып, бұл жерде осы қылмыс
түрлерінің тұрақты өсімі байқалып отырғанын айта кету керек: 1998 жылы 7,2(
(10234); 1999 жылы-7,9( (10880); 2000 жылы –7,6( (11422); 2001 жылы-7,8(
(11811); 2002 жылы- 8,6( (11666) – бұл мәліметтер Қазақстан республикасында
тіркелген қылмыстардың жалпы санына шаққанда алынғаны (есептеу кезінде ҚР
Бас Прокуратурасының жанындағы құқықтық статистика мен ақпарат Орталығының
мәліметтері қолданылды).
Статистикалық мәліметтер ауыр және аса ауыр қылмыстардың кейінгі
жылдары өсімі мен кемуінің қарқын алуын көрсетеді. Егер 1998 жылы мұндай
қылмыстардың 76602 тіркелсе, онда 1999 жылы 67830 тіркелген, яғни өткен
жылмен салыстырғанда 11,5 пайызға кеміген. Бірақ, 2000 жылы мұндай
қылмыстардың өткен жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 73160, яғни 7,9
пайыз, ал 2001 жылы бұл өсім 80744 құрады. Бірақ, 2002 жылы бұл
қылмыстардың 2001 жылмен салыстырғанда 69042 қысқырғандығы байқалды. Ауыр
және аса ауыр қылмыстардың арасындағы бас бостандығынан заңсыз айырудың
үлес салмағы 1998 жылы - 0,489 (; 1999 жылы-1,09 (; 2000 жылы–1,24 (; 2001
жылы–1,25 (; 2002 жылы-1,054 ( құраған[18].
Егер де он жылдық статистиканы алар болсақ, онда үш жыл ішінде (1988,
1989, 1990) Қазақ КСР-де қылмыстардың келесі саны көзделгендігі жарияланған
статистикалық жинақ бар: 1988 жылы-10339; 1989 жылы-135338; 1990 жылы-
148053. Олардың ішінде жеке адамға қарсы қылмыстар 1988 жылы-6232; 1989
жылы-8243; 1990жылы 9107. Осы қылмыстардың жедел өсуі байқалуда[19].
Қылмыстылықтың жалпы себептері мен нақты қылмыстың себептері арасында
алынбайтын кедергі жоқ. Сонымен қатар, нақты қылмыстардың себептері жалпы
себептердің болуымен қамтылған және нақты сатыдағы әлеуметтік дамудың
белгілі бір кемшіліктерімен, қоғамдық өмірдегі келеңсіз құбылыстармен
жүзеге асуы мүмкін және олар онымен күресуге кедергі келтіретін
жағдайлармен байланысты[20].
Қарастырылып отырған қылмыс түрі үшін сотталғанның балалық шағындағы
тәрбиенің дұрыс болмауының көрсеткіші ретінде бас бостандығынан айру
түріндегі жазасын өтеп жатқан сотталғаннан сауал алу кезінде алынған
мәліметтер дәлелдейді.
Сотталғандардың 19,8 (-ның ата аналары тату өмір сүрген, ал 54,4 (
көбіне ұрысқан, олардың 27,9 ( спиртті ішімдіктерді пайдаланған. Тек 44,7 (
толық отбасында тәрбиеленген. Қалған 55,3 ( санынан әкесіз-41,5 (, анасыз-
4,3 (, ата-анасыз 9,5 ( сотталған.
Бала кезінде ата-анасының біреуі немесе екеуі де болмаған сотталғандар
санынан 36,1 ( тек анасы, 7 (-тек әкесі, 12 (-тек туыстары, немесе балалар
үйінде тәрбиеленген. Толық емес отбасында туғанынан 9,6 (, 1 жасқа
толғаннан кейін 6,2 (, үш жасында 10,7 (, он жасында 20,1 ( тәрбиеленген.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер сотталғандардың көпшілігінде мұндай
жағдайдың болмағандығын білдіреді. Қарастырылып отырған қылмысты жасаған
кінәлі тұлғаның ата-аналары ұрысқан, жартысынан көбісі толық емес отбасында
тәрбиеленген, әрбір үшінші сотталған әкесіз тәрбиеленген. Сотталғандардың
көбі ер адамдар болғандығына қарағанда отбасында әкенің болмауы олардың
тәрбиесіне кері әсерін тигізген. Өздерінің балаларын тәрбиелеудің
әдістемесі бойынша болмашы нәрселерді білмейтін отбасылар да аз
кездеспейді.
Отбасындағы тәрбиенің дұрыс болмауы қарастырылып отырған қылмыс
субъектіліерінің көбінде олардың мектептегі сабақ үлгеріміне әсер еткен.
Сотталғандардың 2,6 пайзы өте жақсы оқыған, 16,4 пайызы жақсы, 48,4 орташа,
32,6-төмен оқыған.
Сонымен қатар полицияның балалар бөлмесінде немесе ҚР ІІМ органдарының
жасөспірімдердің істері жөніндегі инспекцияда есепте сотталғандардың 36,9
пайызы тұрған.
Қарастырылып отырған қылмысты жасаудың бірден бір себебі ретінде, бас
бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін жауаптылықтың болмай қоймайтындығы
қағидасын сақтамау танылады. Сотталғандарға олардың жасалған қылмыстарына
жаза болатындығына қалай қарайтындығы туралы сұраққа сауалнама жүргізгенде,
олардың 93,6 пайызы, ол жауаптылықтан құтылып кетеміз деп үміттенген[21].
Криминологиялық әдебиетте және тәжірибеде қылмыстылық факторың термині
кең қолданылады.
Біздің пікірімізше, жекелеген қылмыстардың себептері мен жағдайлары -
бұл нақты қылмыстарды жасауға мақсат пен ниетті туғызатын объективті және
субъективті факторлардың жиынтығы. Аталған факторлардың кеңістікте, уақытта
тек нақты қылмыстарға қатысты емес, сондай-ақ қылмыстың белгілі бір
санатына қатысты өзара әрекеттесу механизмін бекіту қажет.
Қылмыстылықтың факторларын олардың көп түрлілігіне байланысты жеке
емес, бір топқа біріктіріп қарастырған орынды болады. Осыған байланысты,
жеті негізгі факторлық кешенді атауға болады: экономикалық, саяси,
ұйымдастырушылық, құқықтық, психологиялық, медициналық, техникалық.
Әрбір факторлық кешен жалпы қылмыстылыққа және қылмыстың жекелеген
түрлеріне, соның ішінде адамды кепілге алуға әсер етеді[22].
Криминологиядағы қылмыстылықтың себептерін негізгі топтастыру
себептердің әрекет ету деңгейіне негізделген және жалпы, ерекше және
жекенің арақатынасының диалектикасымен анықталады. Осы топтаманың критерийі
ретінде қылмыстылықтың себептерінің топтастырылу дәрежесі табылады. Осыған
орай, факторлардың жиынтығын: а) қылмыстылық себептерінің жалпысына (барлық
қылмыс түрлеріне жалпы себептерге); б) қылмыстың әртүрлі санатының
себептеріне (ерекше); жекелеген қылмыстардың себептеріне бөлуге болады[23].
Жастар арасында қылмыс елеулі орын алуда. Статистика 1990-1994 жылдар
аралығында қылмыстың өсімі мен 1990 жылдардың екінші жартысында
төмендегендігін көрсетеді. Кейінгі бес жылда 14-29 жас аралығындағы жастар
қылмыс жасаған тұлғалардың жартысынан көбін құрады. Жоғары қылмыстылық
әсіресе 18-29 жас аралығындағыларда байқалған.
Ауыл жастарының бірқатар бөлігі қалада ұрлық, тонау, қарақшылық, рэкэт,
контрабанда, алкогольді өнімдердің, тамақ өнімдерінің заңсыз жасалуы мен
айналымы, наркобизнес, жезөкшелік секілді криминалдық салаларға тартылады.
Қылмыстық топтардың көп бөлігі ауыл жастарынан қалыптасқан.
Сонымен қатар, жастардың ортасында тоталитарлы діни секталардың, діни
экстремизмнің әсерлерін атап кету қажет. Мешіттер мен медреселердің саны
Қазақстанда көп. Республикамыздың оңтүстік аудандарында - Оңтүстік-
Қазақстан, Жамбыл, Қызыл-Орда, Алматы облыстарында исламның әсері қарқынды
өсуде.
Арнайы деңгейлі қылмыс түрі ретіндегі бас бостандығынан заңсыз айыруға
кері әсерін тигізетін құбылыстар, яғни қылмыстың барлық түрлеріне тән
криминогенді факторлар алады[24].
Жүргізілген зерттеудің нәтежиелерін басшылыққа ала отырып, ондай
факторлардың санына келесілерді енгізу керек:
- бас бостандығынан заңсыз айыруды тиімді профилактикаладың
жетімсіздігін;
- әртүрлі қару-жарақтың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттарға қол жеткізудің
оңтайлылығын;
- жүйелі тіркеуде тұратын тұрақты ақпараттық-талдау жұмыстарының
болмауын;
- бас бостандығынан заңсыз айырумен күреске тікелей қатысатын
қызметкерлер мен оларға әрекеттесетін тұлғаларды құқықтық және
әлеуметтік қорғау жүйесінің жеткіліксіз дәрежедегі тиімділігін;
- құқық қорғаушы органдарға заңсыз бас бостандығынан айырумен күресте
көмек көрсететін азаматтарды сәйкес ынталандырудың болмауын;
- бас бостандығынан заңсыз айырумен күресті жүзеге асырушы органдардың
ұйымдастырушылық-басқарушы кемшліктерін;
- бас бостандығынан заңсыз айырумен күрес аясындағы заңнаманың
жетілдірілмегендігін жатқызуға болады.
Бас бостандығынан заңсыз айыруды жүзеге асыруға ықпал етуші
факторларға кейбір қылмыс түрлеріне тән факторларды жатқызуға болады.
Мысалы, қарастырылып отырған қылмыс күш көрсету арқылы (зорлық қылмыстары),
алдын-ала сөз байласқан топпен (топтық қылмыстылық), ұйымдасқан топпен
(ұйымдасқан қылмыс), кәмілетке толғандармен (кәмілетке толмағандардың
қылмысы), пайдакүнемдік ниетпен (экономикалық қылмыстар), қару қолдану
арқылы (қару қолдану арқылы жасалған қылмыстар), рецидивистермен (рецидивті
қылмыстылық) жасалған болуы мүмкін.
Бас бостандығынан заңсыз айыру ең басты жағдайда жеке адам бостандығына
қол сұғады. Сондықтан да, оған жеке адам бостандығына қарсы қылмыстарды
жасауға ықпал ететін факторлар тән болып келеді. Сонымен қатар, бас
бостандығынан заңсыз айырудың ерекше сараланатын құрамында адамды абайсызда
өлтірудің немесе басқа да ауыр салдар әкелетін жағдайлар да қамтылатын
болғандықтан, қарастырылып отырған қылмыстың салдарына қатысты абайсызда
қылмыс жасауға ықпал етуші бірқатар факторлар тән. Осыны негізге ала
отырып, бас бостандығынан заңсыз айыруға басқа да қылмыс түрлеріне тән
факторлар да ықпал ететіндігін атап кеткен жөн. Бас бостандығынан айыруға
заңсыз ықпал етуші факторлардың нақтылығы нақты қылмыс жасауға кері әсерін
тигізетін құбылыстар мен процесстерді қамтитын тікелей деңгейде көрініс
табады.
Қылмыстық мінез-құлықтың себептері мен жағдайларын қарастыру қажет.
Жекелеген қылмыстың себебі болып индивидтің жеке тұлға болып қалыптасуына
кері әсер ететін жағдайлардың әсерінен қалыптасқан адамның жағымсыз
психологиялық қасиеттерінің қылмысты жасауға итермелейтін сыртқы
объективті жағдайлармен өзара әрекеттесуі табылады.
Осы аталған қылмыс құрамына қатысты, яғни көлік құралын жасырын немесе
ашық тәсілмен иеленіп алудағы әрекеттерге байланысты тәжірибеде орын алған
жазалауды қолдануда кездесетін заң атқарушылықтағы сәйкессіздіктердің орны
қазіргі деңгейге сәйкес толтықтырылды. Бірақ осы қылмыстың түрімен күресуге
қажетті шаралардың әлі де болса тиімді жақтарын пайдалану бүгінгі таңда
толығымен шешуін тапты деп нық айтуымыз мүмкін бола қоймас.
2. Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
2.1. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының объективті белгілері
Объект қылмыс құрамының қажетті элементтері ретінде аса маңызды
мәнділікке ие бола отырып, ол қылмыстардың ерекшеліктеріне және де нақты
бір қылмыс құрамдарына мазмұнды талдау жасап, оның заңды белгілеріне дұрыс
сипаттама беруге мүмкіндік жасайды. Қылмыс объектісін дұрыс айқындау,
жасалған қылмыстың әлеуметтік мәнін анықтау мен Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімі жүйесінің нормаларында өзіне сәйкес орнын табуына, қылмыстың
қоғамдық қауіптілік дәрежесін немесе қол сұғушылық әрекеттерді дұрыс
дәрежелеуге бірден-бір қажет болып табылады.
Қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекетті жасау қылмыстық
жауаптылыққа тартудың тек бір ғана емес, сондай-ақ жеткілікті негізі болып
табылатындығы жөнінде нақты айтылған. Қылмыс құрамы – тек қандай да бір
қылмыстық әрекеттің типтік белгілерін бекітетін нормативті категориясы.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның
көмегімен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткілікті және анық
негізделуі, соның ішінде қылмыс обьектісі белгілерінің дұрыс анықталынуының
маңызы зор[25].
Қоғамдық қарым-қатынастың мазмұны болып, қоғамдық тәртіп пен
азаматтардың құқыққа қарсы қол сұғуға қарсы бағытталған әлеуметтік
байланысы немесе субъектілердің өзара әрекеті танылады. Бұдан басқа,
“мұндай жағдайда қарым-қатынас субъектілері - азаматтардың денсаулығына
зиян келтіруді немесе олардың жеке басы мен құқықтарына қол сұғылуы сияқты
қылмысты әсер етуге душар етеді.
Қылмыс құрамының элементтері болып қылмыстың объектісі, қылмыстың
объективті жағы, қылмыстың субъектісі мен субъективті жағы табылады. Қылмыс
құрамының элементтері өзара тығыз байланысты. Қылмыс құрамының аталған
элементтері бірқатар белгілермен сипатталады.
Қылмыстық құқық ғылымы қылмыстың жеке түрлеріне қылмыстық-құқықтық
нормасымен қамтылған диспозициялары қылмыстың түрлік құрамдарына заң
атқарушылық абстракция деңгейінде талдау жасап, оқып үйретеді. Осы немесе
басқа қылмыстардың тікелей объектісі, жеке тұрғыдағы көрінетін құбылыс
емес, керісінше қылмыстың нақты түрлерінің барлық деңгейін айқындайтын
түрлік құрамының элементі болып танылады.
Қылмыстық құқық теориясында осы белгілердің екі тобын ажыратады: 1)
негізгі (міндетті, жалпы) және арнайы (факультативті, қосымша).
Негізгі белгілеріне қылмыстың әрбір құрамында болатын белгілері жатады.
Мысалы, ондай белгілер болып, қылмыс субъектісі үшін – қабілеттілік, жасы
жеткендігне байланысты қылмыстық жауаптылық туындайтын жеке тұлға, ал
субъективтік жағы үшін – кінә табылады.
Арнайы белгілерін заң шығарушы қылмыстың барлық құрамын емес,
негізгі белгілеріне қосымша ретінде қылмыстың жеке құрамдарын жасаған кезде
қолданадың.
Мысалы, субъективті жағының факультативті белгілеріне ниеті,
мақсаты, сезімі жатады. Егер, факультативті белгілердің біреуі нақты бір
қылмыс құрамына енетін болса, онда бұл қылмыстың құрамы үшін ол міндетті
болып табыладың. Көптеген ғалымдар қылмыс – бұл объективті нақтылықтың
құбылысы, ал қылмыс құрамы – ол заңды ұғым болып табылады, демек, қылмыс
қылмыстық жауаптылықтың нақты негізі болып, ал қылмыс құрамы – заңды негізі
болып табылады, өйткені ол қылмыстық заңмен бекітілетіндігі туралы пікірге
келеді[26].
Осылайша, қылмыстық жауаптылықтың негізі болып олар қаншалықты маңызды
болмасын, қылмыс құрамының бір немесе бірнешеуін құрайтын белгілері емес,
қылмыс құрамын қалыптастыратын және заңда бекітілген барлық белгілерінің
болуы табылады[27].
Қылмыстың объектісі болып, жоғарыда көрсетілгендей, қылмыс құрамының
міндетті элементтерінің бірі болып табылады. Қылмыстың объектісі болып
қылмыс неге бағыттылcа және неге нұқсан келтірcе немесе неге зиян келтіруі
мүмкін болса, сол табылады.
Сондықтан да, қылмыстың объектісінің мәселесіне қылмыстық құқықта
әрқашанда басты назар аударылып отырған.
Қылмыс объектісін анықтай отырып, мұндай ретінде тек қылмыстық заңының
қорғауындағы қоғамдық қатынастар ғана табылатындығы жөнінде айтуға
болмайды. А.Н. Трайнин Әрбір қылмыстың объектісі ретінде, заң жазалау
қатерімен тиым сала отырып қорғайтын, ал қылмыскер осыған менсінбей қол
сұғатын қоғамдық құндылық табылады,-деп көрсетеді[28] .
Кез-келген қылмыстың объектісі болып адамдардың, мүдделері, белгілі бір
игіліктері, сондай-ақ қоғамдық қатынастар және мемлекеттік мүдделері
жанамаланатын қоғамдық қатынастар табылады.
Сонымен қатар, Г.Р Рустемова қоғамдық қатынастардың нақты көріністері
болып табылатын мүдделер белгілі бір құқықтық нысанда сыртқы қоршауың
болатындығын атап көрсетеді. Өйтпесе, олар қылмыс объектісін құрамайды .
Қылмыс объектісін белгілі бір жүйе ретінде түсіндіруге және осы
жүйедегі элементтер арасында өзара байланысты бекітуге алып келетін жүйелік
көз қарас тұрғысынан қарастыру әдістемелік жағынан дұрыс болар еді.
Көптеген ғалымдар қол сұғушылық объектісі: жалпы, тектік және тікелейге
бөлінетін үш мүшелі топтастырылуға жататындығын таниды. Ол 1938 жылы В.Д
Меньшагинмен жасалып, ұсынылған[29].
Қылмыстың жалпы объектісі ретінде қылмыстық заңмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
Заң пәндері кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының құқықтық сипаттамасы
Мамандығы: 050301 - Құқықтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
4 курс студенті Шадетов С.А.
Ғылыми жетекшісі:
___________________
______________2010 ж.
Дипломдық жұмыс
қорғауға ұсынылады:
Кафедра меңгерушісі
____________________
_______________2010ж.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1. Бас бостандығынан заңсыз айырудың түсінігі мен сипаттамасы
1.1. Адамды бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының түсінігі 7
1.2 Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының жалпы сипаты 14
2. Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
2.1. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының объективті белгілері
19
2.2. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының субъективті белгілері
33
2.3. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының сараланған түрлері
42
2.4. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының аралас құрамынан
айырмашылығы
61
Қорытынды
64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
67
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Адам құқығы кепілдігінің бірден-бір бастауы,
қайнар көзі Қазақстан Республикасының Конституциясы табылады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, денсаулығы,
құқықтары мен бостандықтары делінген[1].
Адамның жеке басына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік туралы сот
тергеу тәжірибесімен қазіргі заңнаманы талдау жекелеген теориялық және
тәжірибелік мәселені көрсетеді. Осы әрекеттерді саралау мәселелерін
қарастыру қажеттілігі құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде
меншікке қол сұғу қылмыстарын қате қылмыстық құқықтық бағалау оқиғалары жиі
кездесетіндігімен түсіндіреді.
2009 жылы 27 тамызда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев 2010-
2020 жылдар кезеңіне арналған Республикалық Құқықтық саясат тұжырымдамасы
туралы жарлыққа қол қойды. Қазақстан Республикасының Конституциясы 40-бабы
1-тармағына сәйкес мемлекеттің құқықтық саясатының басты бағытын одан әрі
айқындау мақсатында Қазақстан Республикасы 2010-2020 жылға дейінгі кезең
құқықтық саясаты тұжырымдамасын бекітуді талап етемін. Бұл тұжырымдамада
мемлекеттің құқықтық саясаты салалық тиісті бағдарламалары, Қазақстан
Республикасы үкіметінің перспективалары және жыл сайынғы заң жобасын жасау
жұмыстары жоспарларын Республиканың нормативтік құқықтық актілері жобаларын
жасауға негіз болып табылатындығын белгіленген болатын.
Ел басы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған жолдауында, ішкі саяси
тұрақтылық – 2020 стратегиялық жоспарын іске асырудың сенімді іргетасы.
Ішкі саяси сала мен ұлттық қауіпсіздіктің 2020 жылға дейінгі негізгі
мақсаттары қоғамда келісім мен тұрақтылықты сақтау, ел қауіпсіздігін
нығайту болып қала береді. Жаңа онжылдықта біз өзіміздің экономикалық
жоспарларымыздың табыстарын дәйекті саяси жаңғырту арқылы бекемдеп, саяси
жүйемізді жетілдіруді жалғастырамыз және мұнда құқықтық реформа маңызды рөл
атқаратын болады, деп мәлімдеген[2].
Кез келген қоғамда, соның ішінде қазақстандық қоғамда, кейбір
себептерге байланысты қылмыстық құқықтық бағалаудың, жазаланатын әрекеттің
объективті ерекшеліктеріне сәйкес болмауы байқалуда. Осыған байланысты,
қазіргі таңға дейін толық жасалып бітпеген немесе өзінің тиісті шешімін
таппаған теориялық мәселелерге қылмыстық құқық саласындағы ғылыми
еңбектердің анағұрлым өзектілігі қарқын алуда.
Өтпелі кзеңдегі тежеушілікті ескере отырып, қоғам арасындағы мүліктік
қарым-қатынастарының ұлғайуы, әлеуметтік тәуекел етудің жоғарлауы мен
топтардың өсуі, біздің Республикамыздағы жиырмасыншы жүз жылдықтың аяқ
шенінде 80-жылдармен салыстырғанда екі есе көбейген, яғни әрбір жасалған
екінші қылмыс ауыр немесе аса ауыр қылмыс түріне жатады, жеке адамға қарсы
қылмыстар саны арта түсті.
Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі
жатады. Құқықтық норманың қоғам дамуының объективті тенденцияларын өз
бетінше реттейтіні белгілі. Мысалы, Қазақ КСР ҚК-нің 115 бабында біреуді
бас бостандығынан заңсыз күштеп айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
көзделсе, Қазақстан Республикасының күші бар қазіргі Қылмыстық Кодексінің
126-бабында бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
көздейді. Қазіргі таңда, тәжірибеде бас бостандығынан заңсыз айырумен
байланысты әртүрлі қылмыстарды жасаған тұлғалардың әрекеттерін саралау
кезінде көптеген қиындықтар туындайтыны белгілі. Сондықтан, сот
тәжірибесімен ұсынылған бас бостандығынан заңсыз айыру секілді қылмыстық
әрекеттермен күрес жүргізудің теориялық зерттеулері, бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі болып табылады.
Қазіргі қазақстандық қоғамда бас бостандығынан заңсыз айырудың қоғамдық
қауіптілігі өте жоғары. Ол, бас бостандығынан заңсыз айырудың адамның жеке
бостандығына қол сұғатын, зорлық қылмысы болып табылатындығымен анықталады.
Мысалы, Қазақстан Республикасы ІІМ статистикалық ақпараттар орталығынан
алынған мәліметтерге сүйенсек, жалпы тұрғыдағы қылмыстар саны 2000 жылы -
150790, 2001 жылы – 152168, 2002 жылы – 135151, 2003 жылы 118485, 2004
жылы – 143550, 2005 жылы – 142100, 2006 жылы – 142100, 2007 жылы – 139431,
2008 жылы – 150790 қылмыс жасалғандығын байқауымызға болады. Соның ішінде,
жеке адамға қарсы жасалған қылмыстардың жалпы саны 1998 жылы - 15900, 1999
жылы – 19667, 2000 жылы – 17784, 2001 жылы – 16835, 2002 жылы – 14975, 2003
жылы - 18783, 2004 жылы 19417, 2005 жылы 21326, 2006 жылы 21859, 2007
жылы 23447, 2008 жылы 21635 қылмыстарды құраған[3].
Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін жауаптылықты көздейтін ҚР ҚК-
нің 126-бабының мазмұны және оның тәжірибеде қолданылуы, сонымен қатар, осы
әрекетті ҚР ҚК-нің басқа баптары бойынша саралау мәселесі, арнайы зерттеуді
талап ететін бірқатар мәселелерді алға қояды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Осы дипломдық зерттеудің мақсаты
адамды бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылықтың
теориялық мәселелерін кешенді түрде зерттеу мен қылмыстық заңдылықты
жетілдіру және оның тәжірибеде қолданылуы бойынша ұсыныстарды талдау болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес, автор өзінің алдына келесі міндеттерді қояды:
- бас бостандығынан заңсыз айыру қылмыстарының түсінігін талқылау;
- бас бостандығынан заңсыз айырудың дәрежеленген түрлерін зерттеу;
- бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін жауаптылық мәселелерін
зерттеу;
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
1. Бас бостандығынан заңсыз айыру құрамының элементтері, келтірілген
зиянның аурлығы критерилері қарастырылды, бұрынғы заң саласындағы аталған
норманың қазіргі Қылмыстық заңдағы алатын орнымен салыстырмалы түрде
қарастырылып анализ жасалынды.
2. Бас бостандығынан айырудың обьективтік сипаттамасына мынадай
элементтерге аса назар аудару қажеттілігі туралы ұсыныс жасалды: қылмыстың
жасалу орны мен уақыты; қылмыстың жасалу жағдайы; қылмыстың жасалуы және
оларды жасыру тәсілдері; қылмыскердің жеке басы; жәбірленушінің жеке басы;
қылмыстың іздері; қылмыстың қол сұғушылық заты; қылмыстың жасалу себептері
мен жағдайлары.
Мұндай мән-жайларды анықтау қылмыстарды дұрыс дәрежелеуге септігін
тигізеді.
3. Жәбірленуші мен қылмыстың құрбандарына қатысты, олардың
конституциялық құқықтарын қорғауға бағытталған әлеуметтік құқықтық
шараларды жетілдіру.
Аталған ұсыныстарды жүзеге асыру, біздің ойымызша, адамды бас
бостандығынан заңсыз айыру үшін жазаны заңды негіздерінде
дифференциациялау мен жекелендіруді қамтамасыз етіп, заңдылықты бекітеді.
барысында жүзеге асырылды.
Жұмыстың құрылысы. Жұмыс кіріспеден, алты бөлімшеден тұратын екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Бас бостандығынан заңсыз айырудың түсінігі мен сипаттамасы
1.1. Адамды бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының түсінігі
Азаматтардың жеке басына, құқықтары мен бостандықтарына қол сұғатын
қылмыстар біздің қоғамымызға үлкен зиянын тигізеді. Сол себепті мұндай
қылмыстармен шешуші күрес жүргізу ҚР құқық қорғау органдарының маңызды
міндеті болып табылады. Қылмыспен күресу үшін елімізде қылмыспен тікелей
күрес жүргізетін мемлекеттік органдардың жұмысын жақсартудың, сол сияқты
қылмыстық заңнаманы одан әрі жетілдірудің маңызы зор. Қылмыстық-құқықтық
ғылым тәжірибеші-заңгерлер қылмыстық заңды дұрыс қолдануға септігін
тигізетіндей құқықтық мәселелерді дайындауы керек.
Көшпелі қазақ қоғамының жағдайында құқықты жасаудың бірден бір тәсілі
ретінде әдет-ғұрып саналған. 1917 жылға дейін Қазақстан аумағында
қазақтардың әдет-ғұрыптық қылмыстық құқық нормалары, шариат-мұсылмандық
құқығы және жалпы империялық қылмыстық заңдар, соның ішінде 1885 жылғы
жазалар туралы Ережелер әрекет еткен. Қазіргі таңда Қазақстанда өзіндік
дербес заңдар-1997 жылы Парламентпен қабылданған Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексі мен Қылмыстық іс жүргізу Кодексі әрекет етеді.
Қазақстаннның Ресей империясына кіруіне байланысты біз, Ресей заңнамасының
біздің еліміздің құқықтық өмірінің дамуына әсер ету фактісін мойындаймыз.
Жеке адамға қарсы қылмыстар — бұл азаматтардың негізі жеке құқықтарына
бағытталған қоғамдық қауіпті әрекеттерді ҚК-де көзделген тобы. Бұл топтағы
қылмыстардың көпшілігі ауыр және аса ауырға жатады, олар моральдық және
материалдық зиян келтірілуі мүмкін. Қылмыстың бұл топтарын бірінші орынға
жылжыту ҚР қылмыстық заңнамасының негізгі реформасындағы маңызды
концептуалдық идеяға, яғни азаматтарды өмірі мен денсаулығы, оның заңды
мүдделерінің құқықтары мен бостандықтарын айрықша қорғауға сәйкес еді[4].
Әрекетсіздік әрекет сияқты тұлғаның ерікті қылығы болып табылады,
сондықтан да ол әрқашан саналы сипатқа ие. Егерде қоғамдық қауіпті әрекет
кінәлінің белсенді мінез-құлқынан байқалса, онда әрекетсіздік болу керек
және істелуі мүмкін әрекеттің істелмеуінен байқалады. Қоғамдық қажетті
әрекеттерді орындауда тұлғаның міндеті мыналардан шығады: а) заң мен
нормативтік актілерді жазудан; ә) кәсіби міндеттер мен қызметтік
уәзіптерден; б) келісім шарттар; в) жеке өзара қатынастан; г) кінәлінің
алдағы қызметінен. Қылмыстың формальдық құрамының объективтік жағы тек
қоғамдық қауіпті әрекеттен туады.
Ұлттық заңнаманың ұқсамаушылығы ұлттық дәстүрдегі, экономиканың даму
деңгейіндегі және идеологиялық мәселелерге көз қарастардағы
айырмашылықтардан, сонымен қатар қалыптасқан ұлттық құқықтық мектептер мен
өзекті ғылыми бағыттардың әсер етуінен туындайды[5].
Тұлғаның жеке бас бостандығына қол сұғушылық қылмыстарының
анықтамаларына қатысты 1917 жылға дейінгі ресейлік заңнама қызығушылық
тудыруда. Бұл жерде 1885 жылғы редакциясындағы жазалар туралы Ережелер
жөнінде сөз болып отыр. Өйткені, 1903 жылғы Ережелер сол күйі күшіне енген
жоқ. Жалпы жеке бас бостандығын шектейтін қылмыстарға: 1) Мәжбүрлеу; 2) Шын
мәнінде бостандығын шектеу (қамау және ұстау); 3) Адам ұрлау; 4) Қорқыту;
5) Басқа адамның тұрғын үйіне қол сұғушылық (отбасы тыныштығын бұзуы).
Осыған орай аталған құқық бұзушылықтардың бөлігі ұсақ қылмыстық қол
сұғушылықтардың жалпы ұғымы болып табылады. Мысалы, заң бойынша адам
ұрлауды келесі топтарға бөлді: а) құлдыққа сату (Ереженің 1410 бабы); б)
негрлерді сатуға қатысу (1411 бап); в) нәрестелер мен балаларды ұрлау (1407
және 1408 баптар); г) адасқан балаларды ұстау (1409 б); д) әйел ұрлау
(1529, 1530, 1549, 1580, 1581, 1582 баптар). Анағұрлым маңызды болып
табылатын қылмыс түрлері де кездеседі, олар қорқытуң деген жалпы атпен
танылады: ол ретінде сараланған қорқыту (1545-1547 бб) және аралық
соттармен бекітілетін жазалар туралы Жарғының 139-141 баптарында (бұл жерде
1885 жылғы редакциясындағы аралық соттармен тағайындалатын жазалар туралы
Жарғы жөнінде сөз болып отыр) көзделген жай қорқыту танылады. Бірақ,
біздің зерттеуіміз тарапынан анағұрлым маңызды болып жеке бас бостандығына
қарсы қылмыстарға өзгенің тұрғын үйіне қол сұғылмаушылықты бұзуды жатқызу
фактісі табылады. Жазалар туралы ережелерде осындай қылмыстық әрекетті
жазалаушы баптар (ондай бап 1857 жылғы жазалар туралы Ережеде болды, ол бап
өзгенің тұрғын жайына баса көктеп кіргендігі үшін жауаптылықты қарастырған
болатын), болған жоқ, бірақ, бұл қылмыстағы кінәлілер, аралық соттармен
тағайындалатын жазалар туралы Жарғының 142 бабына сәйкес жауаптылыққа
тартылды.
Ең алдымен мұндай қылмыс түрінің маңызды бөлігі тек қана арнайы бөлім
шеңберінен тыс орналаспаған, ол сонымен қатар басқа да нормативті қайнар
көздерде кездесетіндігін; екіншіден, осы қылмыс тобында қазіргі уақытта
адамның жеке бас бостандығына қарсы қылмыстарға (отбасылық тыныштықты бұзу)
жатқызу қиынға соғатын әрекеттер бірден көзге түсетіндігін айта кеткен жөн.
Мұндай ереже жеке бостандық деп аталатын терминнің қалыптасуымен
түсіндірілді. Жеке бостандық-бір жерден екінші бір жерге қозғалу
бостандығына құқығы және әрекет және әрекетсіздікке өзіндік анықтаушылық
құқығы. Соңғы тұжырым қорқыту мен мәжбүрлеудің құрамдарын жеке бас
бостандығына қарсы қылмыстардың қатарына енгізуге негіз болып табылады[6].
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзуда көрінетін әрекет, ол тұрғын үйге қол
сұғылмаушылықты шын мәніндегі бостандыққа қол сұғылмаушылыққа теңестіруге
байланысты, жеке бостандыққа қарсы жасалған қол сұғушылық ретінде
танылады[7] .
Кеңестік кезеңдегі қылмыстық заңнаманың, әрине, Ресей империясының
заңнамасынан елеулі айырмашылығы бар. Бірақ, мемлекеттік, діни, сауда және
басқа да тұлғаға қол сұғушылық, соның ішінде жеке бас бостандығына қарсы
қылмыстармен салыстырғанда анағұрлым аз мөлшерде өзгеріске ұшырады.
Әрекет кінәлінің жәбірленушіні еркін жүріп тұру бостандығынан заңсыз
айырғанда, сондай-ақ, оның өз қалауы бойынша орнын ауыстыру мүмкіндігінен
айырғанда жүзеге асырылады[8].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 126- бабына сәйкес
қылмыстық жазаға тартылатын әрекет болып адамды бостандығынан оны ұрлаумен
байланыссыз бас бостандығынан айыру табылады. Бірақ, аталған қылмыстық-
құқықтық нормада да, Қазақстанның қылмыстық заңнамасында да жалпы адам
ұрлаудың анықтамасы кездеспейді. Адам ұрлаудың белгілі бір нормативті
ұғымының болмауы құқық қолданушыдан әр кезде қандай да бір әрекет адамды
заңсыз бас бостандығынан айру немесе ұрлау болып табылатындығын дербес
бекітуді талап етеді.
Тергеу органдары мен соттың қорытындылары, істің материалдарына қатысты
негізді болуы тиіс. Мысалы, Жамбыл облыстық сотының 2002 жылғы 18
қарашадағы үкіміне сәйкес Оразбаев С. деген азамат кінәні ауырлататын
жағдайда адам өлтіру мен заңсыз бас бостандығынан айыруды жүзеге
асырғандығы үшін кінәлі болып танылды. Істі екінші инстанция сотында
қараған кезде сотталғанның Чистопольская деген азаматшаның бостандығын
заңсыз айыруға бағытталған әрекеттерін жасамағандығы туралы шағымдары
негізді деп танылды. Шешім қабылдау барысында Жоғарғы Сот алқасы келесі
жағдайларды көрсетті: ҚК 126 бабының мәні бойынша бостандықтан заңсыз айыру
түсінігінде адамның өз қалауы бойынша орнын таңдауына, кеңістік пен уақытта
еркін жүріп-тұруына кедергі келтіруге бағытталған әрекетін түсінуге болады.
Осыған орай, кінәлі тұлға басқа адамды еркін жүріп-тұру мүмкіндігінен
айырады және осыны ниет етеді. Тергеу органдары мен соттың Оразбаев
Чистопольскаяны бостандығынан заңсыз айырды деген қорытындылары іс
материалдарынан туындамайды және Чистопольскаяның кереғар және ауытқымалы
жауаптарына негізделген болжам болып табылды. Оразбаевтың жауабынан белгілі
болғандай, ол Слуцкийдың пәтерінде таң атқанға дейін болып, одан кейін
кетіп қалған. Чистопольская Оразбаевтың жауаптарын дәлелдеп берді және
Оразбаев Дорофеевті ұра бастаған кезде ол одан күйеуін ұрмауды өтініп, оны
өзінің денесімен жауып қалғанын айтты. Оған Оразбаев арқасына бірнеше
жерден пышақ салады. Оразбаевтың көрсетуі бойынша ол өз күйеуінің қасында
оны Оразбаев өлтіре ме деп қорқып жатады. Оразбаев Слуцкийді өлтірген соң
Чистопольская орнынан тұрып орындыққа отырады, өйткені арқасы ауырып жүре
алмаған. Оразбаев диванда отырып түнгі 12 ден 3 ке дейін ұйықтаған.
Азаматша да ұйқыда болған. Таңғы 6 сағат шамасында Оразбаев кетіп қалады.
Кетіп бара жатып, ол әйелдің Дорофеев пен Слуцкойдың өлімі туралы полицияға
хабарлауын сұрады. Аталған жағдайлар Оразбаевтың кейбір әрекеттері
Чистопольскаяның әрекеттерін шектесе де, олар оны заңсыз бас бостандығынан
айыруға бағытталмаған. Оразбаев Чистопольскаяның әрекеттерін шектейтін өз
сөздерінде белгілі бір белсенді әрекет жасамаған: оны бөлмеде қамамаған,
оны байламаған және кетіп бара жатып оны пәтерде жауып кетпеген. Мұндай
жағдайларда алқа Оразбаевты Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
126 бабының 2 бөлігі г) тармағы бойынша сотталу бөлігіндегі үкімін, оның
әрекетінде қылмыс құрамының болмауына байланысты іс өндірісін қысқартып,
жойылуға жатады деп таныды[9].
Кез-келген құқыққа қайшы әрекеттің нормативтік анықтамасының
қажеттілігі еркше аргументацияны талап етпейді. Тек ең маңызды деген
жағдайларына тоқталып кетелік. Біріншіден, құқыққа қайшы әрекет түсінігі -
бұл осы әрекеттің объективті жағының мәні болып табылады; екіншіден,
құқыққа қайшы әрекеттің мәнінің нормативті-құқықтық анықтамасы тек құқық
қолданушыларға ғана емес, сондай-ақ, басқа да азаматтарға да өз әрекеттерін
дұрыс бағалауға мүмкіндік береді; үшіншіден, нақты құқыққа қайшы әрекеттің
нормативтік-анықтамалық түсінігінің болуы саралау барысында құрамы жағынан
ұқсас қылмыстардан ажырату кезінде, нақты құқықтық бағдар береді. Қылмыстық
заңнамада адам ұрлау мен адамды заңсыз бас бостандығынан айырудың
түсінігінің болмауы, ең алдымен құқық қолданушыдан қылмыстық заңнамада бар
ұқсас анықтамалық сипаттамаларды талап етеді.
Ұрлау - яғни жасырын түрде алып кету, ұрлау. Сәйкесінше, адам ұрлау –
бұл адамды жасырын түрде алып кету, ұрлауды білдіреді. Жасырын түрде –
басқаларға көрсетпей жасырын түрде алып кету. Маңызды нақтылауды өткен
ғасырда И.В Платонов жасаған. Оның пікірі бойынша жылжымайтын мүлікті ұрлап
алып кетуге бомайды, өйткені ұрлап алып кету деген қозғалатын мүлікті
иелену деген мағынаны білдіреді. Жылжымайтын мүлікке қатысты қылмыс
құжаттарды өзгерту жолымен немесе өзге адамның иелігіндегі аумаққа баса
көктеп кіру жолымен ғана мүмкін[10]. Сондықтан да, ұрлау яғни затты иелену,
алу, біздің жағдайымызда адамды өзінің толық иелігіне алуды білдіреді.
Демек, қозғалмалы зат болып табылатын адам ұрлануы мүмкін.
Бірақ, адам бір өзі өмір сүрмейді. Ол қоғамда өмір сүреді және оны
қоршаған адамдардың белгілі бір міндеттерімен байланысты. Сондықтан да адам
ұрлау (адамды заңсыз бас бостандығынан айыру) кезінде тек жалғыз ол ғана
зардап шекпейді, сондай-ақ оның туыстары, оған жақын адамдар зардап шегеді.
Міне, ол сол адамдардан ұрланады және сол тұлғалардан сатып алу ретінде
ақша және құндылықтар талап етеді.
Адам ұрланған кезінде ең алдымен оның бостандығына нұқсан келтіріледі.
Еркін жүріп-тұру құқығы, әрбір адам ерекше қастерлейтін құқықтар қатарына
жатқызылады. Ол өзінің тұлғасын еркін басқаратын әрбір адамның қасиетті
құқығы- жеке бас бостандығының қарапайым және анағұрлым табиғи көрінісін
білдіреді. Осы жерде осы құқықтың жекелеген тұлғалар үшін де, жалпы
қазақстандық қоғам үшін де маңыздылығын айту қажет пе? Тұлғаның жеке бас
бостандығына қол сұғылмаушылық жалпы және мәңгі қажеттілік болып табылады.
Осы әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық бекітілуінде көрініс табатын
адамдардың жеке бас бостандығын заңсыз айыру мен адамды ұрлаумен күресте
қылмыстық саясаттың жүзеге асуының бағыты ретіндегі құқық шығармашылық
елеулі кемшіліктерге ие. Олардың бірі - ол адам ұрлаудың түсінігінің заңдық
бекітілуінің болмауы болса, ал екіншісі, бас бостандығынан заңсыз айырудың
түсінігінің заңдық бекітілуінің болмауы. Тәжірибеде осы кемшіліктердің орын
алуы бас бостандығынан заңсыз айыру, адам ұрлау және адамды кепілге алу
секілді қылмыстарын ажырату кезінде қиындықтар туғызады[11].
Сонымен қатар, егер адам ұрлау мен бас бостандығынан заңсыз айырудың
терминдерін қарастыратын болсақ онда, олар бір біріне ұқсамайды. Мысалы,
әрбір заңсыз ұрланған адам - бостандығынан айырылады, бірақ әрбір бас
бостандығынан заңсыз айырылған адам - ұрланбайды. Яғни, бұл жерде жеке
болып заңсыз адам ұрлау, ал, жалпы болып заңсыз бас бостандығынан айыру
табылатын жекенің жалпыға қатынасы туралы сөз болып отыр.
Осылайша, адам ұрлаудың бас бостандығынан заңсыз айрудан негізгі
айырмашылығы ретінде жәбірленушіні ұстау орнының жасырын сипаты табылады.
Жәбірленуші міндетті түрде тұрақты алыстайды және жақын туыстарына
белгісіз жерге орналастырылады[12].
Ұрлау барлық уақытта белсенді әрекеттердің жасалу жолымен жүзеге
асырылады. бас бостандығынан заңсыз айыру тек әрекет арқылы ғана емес,
сондай-ақ әрекетсіздік арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы, өз еркімен қозғала
алмайтын адамды мүгедектік арбасынан айыру немесе жәбірленуші оның алдын
ала келісімімен бөлмеде қамалуы жағдайында бас бостандығынан заңсыз айыру,
оны босату бойынша әрекеттерді жасаудан бас тартқан кезінде көрініс табуы
мүмкін.
Адам ұрлаудың объективті жағы барлық уақытта үш әрекеттен тұрады:
жәбірленушіні кепілге алу, оның орнын ауыстыру және одан ары ұстау. Біздің
пікіріміз бойынша, адам ұрлау – бұл тірі адамды алдау арқылы немесе жасырын
немесе ашық түрде кепілге алуымен, оны табиғи микроәлеуметтік ортадан алып
кетумен, оны тұрақты немесе уақытша болу орнынан, оның еркінен тыс
қозғалтумен байланысты тұлғалардың (тұлғаның) заңсыз қасақана әрекеті. Бас
бостандығынан заңсыз айыру ұстау деген бір әрекеттен тұрады.
Адамды заңсыз бас бостандығынан айыру секілді мұндай қылмыстың аяқталу
сәті ретінде Н.Н Бойко жәбірленушіге белгілі бір орыннан шығуға мүмкіндік
бермейтін әрекеттер жасалған уақытын санайды. Егер, бас бостандығынан айыру
қандай да бір басқа жерге апаруында болса, онда оның аяқталу сәті тек
жәбірленушіні сол орынға апару мен оны сол жерде ұстаған уақытынан бастап
есептеледі.
Аталған әрекеттер субъективті жағы бойынша да ажыратыды. Бас
бостандығанан заңсыз айыру кезінде жәбірленушінің денсаулығына зиян келтіру
қасақаналықпен қамтылмайды. Адам ұрлаған кезде, жәбірленушіге оны сатып
алудан бас тартқан жағдайда денсаулығына зиян келтіру немесе оны өлтіру
ұрлаған тұлғалардың ниетіне кіреді. Міне, осыдан барып сатып алу құны
көтеріледі.
Р.Р Жансараева атап көрсеткендей, бас бостандығанан заңсыз айыру бұл -
адамды өз қалауы бойынша орнын таңдауға, басқа адамдармен сөйлесуге,
кеңістік пен уақытта жүріп-тұруға кедергі келтіру[13].
ҚР ҚК 126 бабындағы бас бостандығынан заңсыз айыру адамды оның еркіне
қарсы ұстау мен оны мәжбүрлі түрде ұстауды білдіреді. Мәжбүрлі түрде ұстау
оны сыртқы ортамен байланысын (мысалы, телефон арқылы, компьютер, пошта
арқылы) қолдану мүмкіндігінен айыруды емес, адамды шектеулі кеңістікте
ұстап отырумен түсіндіріледі. Бас бостандығынан заңсыз айырудың түсінігіне
жеке адамның еркін жүріп-тұру бостандығынан басқа, кез-келген құқықтары мен
бостандықтарын шектеуді енгізу қарастырылып отырған қылмыстық-құқықтық
норманы, кең көлемде талқылауға септігін тигізеді. Осыған орай адамды
ұстаудың амал-тәсілдері әртүрлі болуы мүмкін.
Қылмыстық құқық саласындағы мамандар (теоретиктер болсын, практиктер
болсын) арасында бас бостандығынан заңсыз айыру зорлық әрекеті болып
табылатындығы жөнінде пікір қалыптасқан. Сонымен қатар, 1959 жылғы Қазақ
КСР ҚК 115 бабында біреуді бас бостандығынан заңсыз күштеп айыруды зорлық
қылмысы ретінде қарастырылған норма аталған. Осыған орай, күш қолдану нақты
түрде емес, сондай-ақ психикалық болуы мүмкін. бірақ біздің пікірімізше,
адамды оның отырған жерінде ұстау зорлық әрекетінсіз де жүзеге асуы мүмкін.
Мысалы, ұйықтап жатқан адамды жауып кету жағдайында, зорлық әрекеті
болмайды.
Заңсыз бас бостандығынан айырудың құрамы болу үшін жәбірленушінің оны
белгілі бір кеңістікте жүріп-тұру мүмкіндігін, оның еркіне қарсы айыру
фактісін түсінуі керек. Сондықтан да, егер, бөлме қылмыскермен жабылып,
кейін басқа тұлғамен ашылса онда қол сұғушылық объектісіне ешқандай зиян
келтірілген жоқ, ал, адамды заңсыз бас бостандығынан айыруға бағытталған
тұлғаның әрекетері заңсыз бас бостандықтан айыруға қастандық жасалды деп
саралануы мүмкін. Егер қылмыскер ұйықтап жатқан жәбірленуші ұйқысынан
оянбағанын біле тұра, өзі жапқан бөлмені ашса, онда оның әрекетінінің
құрамында қылмыс жасаудан ерікті бас тарту орын алады. Аяқталған
оқталғандық жасалғанына қарамастан, объектіге нақты зиян келген жоқ[14].
Бірақ, егер ұйықтап жатқан кезде қамалған жәбірленуші ұйқысынан оянып
өзінің қамалғанын түсінген жағдайда, қылмыскердің әрекеті ҚР ҚК 126 бабында
көзделген аяқталған қылмыс құрамын білдіреді.
Заңсыз бас бостандығанан айыру болып сондай-ақ, адасқан бөтен баланы
оның еркіне қарсы ұстау да табылады[15].
Аталған жағдайлар есі ауысқандарды, жасөспірімдерді, мас адамдарды, ес-
түссіз жағдайындағы адамдардың бостандығын шектеуге де қолданылады.
Сонымен қатар, егер есі ауысқан адамдар мен қатты мас болуы
жағдайындағы адамдардың бостандығын аса қажеттілік жағдайында шектеу заңды
әрекет болып табылады. Сондай-ақ өздерінің кәмілетке толмаған балаларына
қатысты мәжбүрлі-тәрбиелеу шараларын жүзеге асырушы ата-аналардың қылмыстық
жауаптылығы болмайды. Бас бостандығынан заңсыз айыру ретінде адамды оның
келісімімен бостандығанан айыру, сондай-ақ аса қажеттілік пен қажетті
қорғану мен қылмыскерді ұстау кезіндегі бостандығынан айыру танылмайды.
Бас бостандығанын заңсыз айыру кез-келген жерде жүзеге асырылуы
мүмкін. Заңсыз бас бостандығанан айырудың құрамы үшін ең бастысы – бұл
қылмыскермен жүріп-тұруды қандай да бір затқа байлап қою арқылы
жәбірленушінің қозғалу мүмкіндігінен айыру болып табылатын жасанды немесе
табиғи кедергілердің жасалуы.
Қарастырылған қылмыстың жасалуы бас бостандығынан айыру орындарында да
болуы мүмкін. ҚК 126 бабымен бас бостандығынан заңсыз айыру жағдайларын
саралаған кезде бостандығынан айыру орындарында, олар қылмыскер қол сұғатын
орын таңдау бостандығын белгілі бір деңгейде иеленеді.
Бас бостандығынан заңсыз айыру – созылмалы қылмыс болып табылады.
Осыған орай, басқа қылмысты жасау кезінде бас бостандығынан заңсыз айыруды
қолданған тұлғалардың әрекеттерін саралаудың проблемалық мәселесі де
туындайды.
Егер бостандығынан айыру басқа қылмыс түрін жасаудың құралы, тәсілі
ретінде болатын болса, онда ол жеке қылмыс құрамы ретінде сараланбайды.
Егер де бас бостандығынан заңсыз айыру басқа қылмысты жасауға итермелесе,
онда қылмыстың жиынтығы орын алады. Мысалы, қылмыскер пәтер иелерін
қарақшылық жасау кезінде байлап қоюы. Жәбірленушіні байлап қоюы кезінде
уақытша бас бостандығанан заңсыз айыру күш қолданудың бөлігі ғана болып, ҚР
ҚК 126 бабы бойынша қосымша саралауды талап етпейді. Бірақ, егер қылмыскер
жәбірленушіні қарақшылық жасап болған соң, сол байланған күйінде қалдыратын
болса, онда әрекет ҚК 126 бабының белгілерін құрайды. Егер де күш қолдану
әрекеттерін жасау уақыты аралығында жәбірленуші байланған күйі орманда
қалып қойған жағдайда топ болып зорлауды жүзеге асырған тұлғалардың
әрекетін саралау туралы мәселесі де, жоғарыда аталғандай шешілуі керек.
Егер де, зорлау адамдар тобымен үздіксіз немесе бір адаммен жәбірленушіні
мәжбүрлі түрде алып кету арқылы жасалса, онда бас бостандығынан заңсыз
айырудың белгілері болмайды. Өйткені жәбірленушіні ұстау қылмыскерлерге тек
зорлау үшін ғана қажет болды. Осыған байланысты, С. деген азаматты ҚР ҚК
126 бабы бойынша ақтаған және оның әрекеттерін тек ҚР ҚК 120 бабы бойынша
саралаған соттың позициясы дұрыс. Өйткені С. деген азамат кәмелеттік жасқа
толмаған қызды алдау жолымен лифтіге кіргізіп, жоғарғы қабатқа көтерілу
барысында лифтіні қабат арасында тоқтатып, кәмелеттік жасқа толмаған қызды
күштеп ұстап, зорлау әрекетін жасаған. Сосын лифтіден шығарып жіберген[16].
Біздің пікірімізше, 126 бап бойынша әрекетті басқа қылмыстармен бірге
саралау негізінен тек нақты қылмыс жиынтығы орын алған кезінде ғана мүмкін
болады. Бас бостандығынан заңсыз айыру кезіндегі қылмыстың идеалды жиынтығы
орын алмайды.
Жоғарыда аталғандардың негізінде, адамды бас бостандығынан заңсыз айыру
– бұл адамға өз орнын таңдауға қатысты өз қалауын жүзеге асыруға кедергі
келтірумен байланысты заңсыз қасақана әрекет деп қорытынды жасауға болады.
1.2 Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының жалпы сипаттамасы
Бас бостандығынан заңсыз айыру жеке адамға қарсы қылмыстардың
арасындағы тектік обьектісіне қарай адамның бостандығынан қол сұғатын
қылмыстар құрамына жатады.
Адам өміріне қарсы қылмыстарда әрекет немесе әрекетсіздік құқыққа қайшы
сипатына иеленеді. Адам өміріне қылмыстық әсер ету тек адам өмірі
жағдайында ғана аяқталған қылмыс құрамын құрайды. Адам өміріне қарсы
қылмыстың денсаулыққа қарсы қылмыстан айырмашылық белгісі — соңғысының
зардаптары өз мазмұны бойынша қай органға зиян келгендігіне, қандай ауру
күшімен, денсаулыққа зиян келу нәтижесінде еңбек қабілеттілігі жоғалту
дәрежесінің қандайлығымен анықталады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйегіндегі
Жарлығымен мақұлданған, республикамыздың құқықтық саясатының Концепциясына
сәйкес, құқық қорғаушы органдардың қызметінің заңдық базасын жетілдіруді
жалғастыру қажет және оның әрекет аясына азаматтардың маңызды бөлігі
тартылады, демек қоғамдағы тұрақтылық, қоғам мен мемлекеттің мүдделері,
сондай-ақ адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғаудың беріктігіне сенімділігі және елдегі құқықтық
тәртіптік жағдай, олардың тиімді қызмет етуі байланысты[17].
Кейінгі жылдарда еліміздегі криминогенді жағдай күрделі сипатқа ие
болуда. Қылмыстың өсімі әлеуметтік тынышсыздықты ұлғайтады, сондай-ақ
азаматтардың өздерінің жеке басы мен мүліктік қауіпсіздігіне негізді
алаңдаушылықты туғызады. Мұндай жағдайда адам экономикалық тұрақсыздықты
сипаттайтын өмір жағдайларынан туындайтын қарама-қайшылықтарды шешу кезінде
алмастырушы монета ретінде қалып отыр. Мұндай қарама-қайшылықтарды шешудің
қоғамға қауіпті тәсілдерінің бірі болып ҚР ҚК 126 бабында көзделген,
нақтырақ айтсақ адамды бас бостандығынан заңсыз айыру танылады. Оның
қоғамға қауіптілігі заңсыз бас бостандығынан айырудың адамның жеке бас
бостандығына қол сұғатын қылмыс болып табылатындығымен анықталады.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық
статистика мен ақпарат Орталығының мәліметтері бойынша 1998 жылы заңсыз бас
бостандығанан айрудың 50 фактісі, 1999 жылы – 119; 2000 жылы – 142 фактісі
тіркелген, олардың 37 - әйелдерге қатысты, ал кәмілетке толмағандарға
қатысты – 23; 2002 жылы – 123, олардың 42- әйелдерге қатысты, ал кәмілетке
толмағандарға қатысты – 19 факті тіркелген. Егер ҚР ҚК 126 бабында
көзделген барлық қылмыстарды 1998 жылдын 2002 жыл аралығында есептейтін
болсақ, онда Қазақстан Республикасында кейінгі бес жылда барлығы 582 бас
бостандығынан заңсыз айыру фактісі тіркелгендігі жөнінде қорытынды жауауға
болады.
ҚР ҚК 126 бабында көзделген қылмыстардың үлесі қылмыстардың жалпы
санында 1998 жылы (141440)-0,035 ( (50); ал 1999 жылы (138198)-0,086 (
(119); 2000 жылы (150790)-0,094( (142); 2001 жылы (152168)-0,097 ( (148);
2002 жылы (135151)-0,09( (123) құрады. ҚР ҚК 1 тарауына қарастырылған Жеке
адамға қарсы қылмыстарғаң талдау жасай отырып, бұл жерде осы қылмыс
түрлерінің тұрақты өсімі байқалып отырғанын айта кету керек: 1998 жылы 7,2(
(10234); 1999 жылы-7,9( (10880); 2000 жылы –7,6( (11422); 2001 жылы-7,8(
(11811); 2002 жылы- 8,6( (11666) – бұл мәліметтер Қазақстан республикасында
тіркелген қылмыстардың жалпы санына шаққанда алынғаны (есептеу кезінде ҚР
Бас Прокуратурасының жанындағы құқықтық статистика мен ақпарат Орталығының
мәліметтері қолданылды).
Статистикалық мәліметтер ауыр және аса ауыр қылмыстардың кейінгі
жылдары өсімі мен кемуінің қарқын алуын көрсетеді. Егер 1998 жылы мұндай
қылмыстардың 76602 тіркелсе, онда 1999 жылы 67830 тіркелген, яғни өткен
жылмен салыстырғанда 11,5 пайызға кеміген. Бірақ, 2000 жылы мұндай
қылмыстардың өткен жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 73160, яғни 7,9
пайыз, ал 2001 жылы бұл өсім 80744 құрады. Бірақ, 2002 жылы бұл
қылмыстардың 2001 жылмен салыстырғанда 69042 қысқырғандығы байқалды. Ауыр
және аса ауыр қылмыстардың арасындағы бас бостандығынан заңсыз айырудың
үлес салмағы 1998 жылы - 0,489 (; 1999 жылы-1,09 (; 2000 жылы–1,24 (; 2001
жылы–1,25 (; 2002 жылы-1,054 ( құраған[18].
Егер де он жылдық статистиканы алар болсақ, онда үш жыл ішінде (1988,
1989, 1990) Қазақ КСР-де қылмыстардың келесі саны көзделгендігі жарияланған
статистикалық жинақ бар: 1988 жылы-10339; 1989 жылы-135338; 1990 жылы-
148053. Олардың ішінде жеке адамға қарсы қылмыстар 1988 жылы-6232; 1989
жылы-8243; 1990жылы 9107. Осы қылмыстардың жедел өсуі байқалуда[19].
Қылмыстылықтың жалпы себептері мен нақты қылмыстың себептері арасында
алынбайтын кедергі жоқ. Сонымен қатар, нақты қылмыстардың себептері жалпы
себептердің болуымен қамтылған және нақты сатыдағы әлеуметтік дамудың
белгілі бір кемшіліктерімен, қоғамдық өмірдегі келеңсіз құбылыстармен
жүзеге асуы мүмкін және олар онымен күресуге кедергі келтіретін
жағдайлармен байланысты[20].
Қарастырылып отырған қылмыс түрі үшін сотталғанның балалық шағындағы
тәрбиенің дұрыс болмауының көрсеткіші ретінде бас бостандығынан айру
түріндегі жазасын өтеп жатқан сотталғаннан сауал алу кезінде алынған
мәліметтер дәлелдейді.
Сотталғандардың 19,8 (-ның ата аналары тату өмір сүрген, ал 54,4 (
көбіне ұрысқан, олардың 27,9 ( спиртті ішімдіктерді пайдаланған. Тек 44,7 (
толық отбасында тәрбиеленген. Қалған 55,3 ( санынан әкесіз-41,5 (, анасыз-
4,3 (, ата-анасыз 9,5 ( сотталған.
Бала кезінде ата-анасының біреуі немесе екеуі де болмаған сотталғандар
санынан 36,1 ( тек анасы, 7 (-тек әкесі, 12 (-тек туыстары, немесе балалар
үйінде тәрбиеленген. Толық емес отбасында туғанынан 9,6 (, 1 жасқа
толғаннан кейін 6,2 (, үш жасында 10,7 (, он жасында 20,1 ( тәрбиеленген.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер сотталғандардың көпшілігінде мұндай
жағдайдың болмағандығын білдіреді. Қарастырылып отырған қылмысты жасаған
кінәлі тұлғаның ата-аналары ұрысқан, жартысынан көбісі толық емес отбасында
тәрбиеленген, әрбір үшінші сотталған әкесіз тәрбиеленген. Сотталғандардың
көбі ер адамдар болғандығына қарағанда отбасында әкенің болмауы олардың
тәрбиесіне кері әсерін тигізген. Өздерінің балаларын тәрбиелеудің
әдістемесі бойынша болмашы нәрселерді білмейтін отбасылар да аз
кездеспейді.
Отбасындағы тәрбиенің дұрыс болмауы қарастырылып отырған қылмыс
субъектіліерінің көбінде олардың мектептегі сабақ үлгеріміне әсер еткен.
Сотталғандардың 2,6 пайзы өте жақсы оқыған, 16,4 пайызы жақсы, 48,4 орташа,
32,6-төмен оқыған.
Сонымен қатар полицияның балалар бөлмесінде немесе ҚР ІІМ органдарының
жасөспірімдердің істері жөніндегі инспекцияда есепте сотталғандардың 36,9
пайызы тұрған.
Қарастырылып отырған қылмысты жасаудың бірден бір себебі ретінде, бас
бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін жауаптылықтың болмай қоймайтындығы
қағидасын сақтамау танылады. Сотталғандарға олардың жасалған қылмыстарына
жаза болатындығына қалай қарайтындығы туралы сұраққа сауалнама жүргізгенде,
олардың 93,6 пайызы, ол жауаптылықтан құтылып кетеміз деп үміттенген[21].
Криминологиялық әдебиетте және тәжірибеде қылмыстылық факторың термині
кең қолданылады.
Біздің пікірімізше, жекелеген қылмыстардың себептері мен жағдайлары -
бұл нақты қылмыстарды жасауға мақсат пен ниетті туғызатын объективті және
субъективті факторлардың жиынтығы. Аталған факторлардың кеңістікте, уақытта
тек нақты қылмыстарға қатысты емес, сондай-ақ қылмыстың белгілі бір
санатына қатысты өзара әрекеттесу механизмін бекіту қажет.
Қылмыстылықтың факторларын олардың көп түрлілігіне байланысты жеке
емес, бір топқа біріктіріп қарастырған орынды болады. Осыған байланысты,
жеті негізгі факторлық кешенді атауға болады: экономикалық, саяси,
ұйымдастырушылық, құқықтық, психологиялық, медициналық, техникалық.
Әрбір факторлық кешен жалпы қылмыстылыққа және қылмыстың жекелеген
түрлеріне, соның ішінде адамды кепілге алуға әсер етеді[22].
Криминологиядағы қылмыстылықтың себептерін негізгі топтастыру
себептердің әрекет ету деңгейіне негізделген және жалпы, ерекше және
жекенің арақатынасының диалектикасымен анықталады. Осы топтаманың критерийі
ретінде қылмыстылықтың себептерінің топтастырылу дәрежесі табылады. Осыған
орай, факторлардың жиынтығын: а) қылмыстылық себептерінің жалпысына (барлық
қылмыс түрлеріне жалпы себептерге); б) қылмыстың әртүрлі санатының
себептеріне (ерекше); жекелеген қылмыстардың себептеріне бөлуге болады[23].
Жастар арасында қылмыс елеулі орын алуда. Статистика 1990-1994 жылдар
аралығында қылмыстың өсімі мен 1990 жылдардың екінші жартысында
төмендегендігін көрсетеді. Кейінгі бес жылда 14-29 жас аралығындағы жастар
қылмыс жасаған тұлғалардың жартысынан көбін құрады. Жоғары қылмыстылық
әсіресе 18-29 жас аралығындағыларда байқалған.
Ауыл жастарының бірқатар бөлігі қалада ұрлық, тонау, қарақшылық, рэкэт,
контрабанда, алкогольді өнімдердің, тамақ өнімдерінің заңсыз жасалуы мен
айналымы, наркобизнес, жезөкшелік секілді криминалдық салаларға тартылады.
Қылмыстық топтардың көп бөлігі ауыл жастарынан қалыптасқан.
Сонымен қатар, жастардың ортасында тоталитарлы діни секталардың, діни
экстремизмнің әсерлерін атап кету қажет. Мешіттер мен медреселердің саны
Қазақстанда көп. Республикамыздың оңтүстік аудандарында - Оңтүстік-
Қазақстан, Жамбыл, Қызыл-Орда, Алматы облыстарында исламның әсері қарқынды
өсуде.
Арнайы деңгейлі қылмыс түрі ретіндегі бас бостандығынан заңсыз айыруға
кері әсерін тигізетін құбылыстар, яғни қылмыстың барлық түрлеріне тән
криминогенді факторлар алады[24].
Жүргізілген зерттеудің нәтежиелерін басшылыққа ала отырып, ондай
факторлардың санына келесілерді енгізу керек:
- бас бостандығынан заңсыз айыруды тиімді профилактикаладың
жетімсіздігін;
- әртүрлі қару-жарақтың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттарға қол жеткізудің
оңтайлылығын;
- жүйелі тіркеуде тұратын тұрақты ақпараттық-талдау жұмыстарының
болмауын;
- бас бостандығынан заңсыз айырумен күреске тікелей қатысатын
қызметкерлер мен оларға әрекеттесетін тұлғаларды құқықтық және
әлеуметтік қорғау жүйесінің жеткіліксіз дәрежедегі тиімділігін;
- құқық қорғаушы органдарға заңсыз бас бостандығынан айырумен күресте
көмек көрсететін азаматтарды сәйкес ынталандырудың болмауын;
- бас бостандығынан заңсыз айырумен күресті жүзеге асырушы органдардың
ұйымдастырушылық-басқарушы кемшліктерін;
- бас бостандығынан заңсыз айырумен күрес аясындағы заңнаманың
жетілдірілмегендігін жатқызуға болады.
Бас бостандығынан заңсыз айыруды жүзеге асыруға ықпал етуші
факторларға кейбір қылмыс түрлеріне тән факторларды жатқызуға болады.
Мысалы, қарастырылып отырған қылмыс күш көрсету арқылы (зорлық қылмыстары),
алдын-ала сөз байласқан топпен (топтық қылмыстылық), ұйымдасқан топпен
(ұйымдасқан қылмыс), кәмілетке толғандармен (кәмілетке толмағандардың
қылмысы), пайдакүнемдік ниетпен (экономикалық қылмыстар), қару қолдану
арқылы (қару қолдану арқылы жасалған қылмыстар), рецидивистермен (рецидивті
қылмыстылық) жасалған болуы мүмкін.
Бас бостандығынан заңсыз айыру ең басты жағдайда жеке адам бостандығына
қол сұғады. Сондықтан да, оған жеке адам бостандығына қарсы қылмыстарды
жасауға ықпал ететін факторлар тән болып келеді. Сонымен қатар, бас
бостандығынан заңсыз айырудың ерекше сараланатын құрамында адамды абайсызда
өлтірудің немесе басқа да ауыр салдар әкелетін жағдайлар да қамтылатын
болғандықтан, қарастырылып отырған қылмыстың салдарына қатысты абайсызда
қылмыс жасауға ықпал етуші бірқатар факторлар тән. Осыны негізге ала
отырып, бас бостандығынан заңсыз айыруға басқа да қылмыс түрлеріне тән
факторлар да ықпал ететіндігін атап кеткен жөн. Бас бостандығынан айыруға
заңсыз ықпал етуші факторлардың нақтылығы нақты қылмыс жасауға кері әсерін
тигізетін құбылыстар мен процесстерді қамтитын тікелей деңгейде көрініс
табады.
Қылмыстық мінез-құлықтың себептері мен жағдайларын қарастыру қажет.
Жекелеген қылмыстың себебі болып индивидтің жеке тұлға болып қалыптасуына
кері әсер ететін жағдайлардың әсерінен қалыптасқан адамның жағымсыз
психологиялық қасиеттерінің қылмысты жасауға итермелейтін сыртқы
объективті жағдайлармен өзара әрекеттесуі табылады.
Осы аталған қылмыс құрамына қатысты, яғни көлік құралын жасырын немесе
ашық тәсілмен иеленіп алудағы әрекеттерге байланысты тәжірибеде орын алған
жазалауды қолдануда кездесетін заң атқарушылықтағы сәйкессіздіктердің орны
қазіргі деңгейге сәйкес толтықтырылды. Бірақ осы қылмыстың түрімен күресуге
қажетті шаралардың әлі де болса тиімді жақтарын пайдалану бүгінгі таңда
толығымен шешуін тапты деп нық айтуымыз мүмкін бола қоймас.
2. Бас бостандығынан заңсыз айырғандығы үшін қылмыстық жауаптылық
2.1. Бас бостандығынан заңсыз айыру қылмысының объективті белгілері
Объект қылмыс құрамының қажетті элементтері ретінде аса маңызды
мәнділікке ие бола отырып, ол қылмыстардың ерекшеліктеріне және де нақты
бір қылмыс құрамдарына мазмұнды талдау жасап, оның заңды белгілеріне дұрыс
сипаттама беруге мүмкіндік жасайды. Қылмыс объектісін дұрыс айқындау,
жасалған қылмыстың әлеуметтік мәнін анықтау мен Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімі жүйесінің нормаларында өзіне сәйкес орнын табуына, қылмыстың
қоғамдық қауіптілік дәрежесін немесе қол сұғушылық әрекеттерді дұрыс
дәрежелеуге бірден-бір қажет болып табылады.
Қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекетті жасау қылмыстық
жауаптылыққа тартудың тек бір ғана емес, сондай-ақ жеткілікті негізі болып
табылатындығы жөнінде нақты айтылған. Қылмыс құрамы – тек қандай да бір
қылмыстық әрекеттің типтік белгілерін бекітетін нормативті категориясы.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның
көмегімен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткілікті және анық
негізделуі, соның ішінде қылмыс обьектісі белгілерінің дұрыс анықталынуының
маңызы зор[25].
Қоғамдық қарым-қатынастың мазмұны болып, қоғамдық тәртіп пен
азаматтардың құқыққа қарсы қол сұғуға қарсы бағытталған әлеуметтік
байланысы немесе субъектілердің өзара әрекеті танылады. Бұдан басқа,
“мұндай жағдайда қарым-қатынас субъектілері - азаматтардың денсаулығына
зиян келтіруді немесе олардың жеке басы мен құқықтарына қол сұғылуы сияқты
қылмысты әсер етуге душар етеді.
Қылмыс құрамының элементтері болып қылмыстың объектісі, қылмыстың
объективті жағы, қылмыстың субъектісі мен субъективті жағы табылады. Қылмыс
құрамының элементтері өзара тығыз байланысты. Қылмыс құрамының аталған
элементтері бірқатар белгілермен сипатталады.
Қылмыстық құқық ғылымы қылмыстың жеке түрлеріне қылмыстық-құқықтық
нормасымен қамтылған диспозициялары қылмыстың түрлік құрамдарына заң
атқарушылық абстракция деңгейінде талдау жасап, оқып үйретеді. Осы немесе
басқа қылмыстардың тікелей объектісі, жеке тұрғыдағы көрінетін құбылыс
емес, керісінше қылмыстың нақты түрлерінің барлық деңгейін айқындайтын
түрлік құрамының элементі болып танылады.
Қылмыстық құқық теориясында осы белгілердің екі тобын ажыратады: 1)
негізгі (міндетті, жалпы) және арнайы (факультативті, қосымша).
Негізгі белгілеріне қылмыстың әрбір құрамында болатын белгілері жатады.
Мысалы, ондай белгілер болып, қылмыс субъектісі үшін – қабілеттілік, жасы
жеткендігне байланысты қылмыстық жауаптылық туындайтын жеке тұлға, ал
субъективтік жағы үшін – кінә табылады.
Арнайы белгілерін заң шығарушы қылмыстың барлық құрамын емес,
негізгі белгілеріне қосымша ретінде қылмыстың жеке құрамдарын жасаған кезде
қолданадың.
Мысалы, субъективті жағының факультативті белгілеріне ниеті,
мақсаты, сезімі жатады. Егер, факультативті белгілердің біреуі нақты бір
қылмыс құрамына енетін болса, онда бұл қылмыстың құрамы үшін ол міндетті
болып табыладың. Көптеген ғалымдар қылмыс – бұл объективті нақтылықтың
құбылысы, ал қылмыс құрамы – ол заңды ұғым болып табылады, демек, қылмыс
қылмыстық жауаптылықтың нақты негізі болып, ал қылмыс құрамы – заңды негізі
болып табылады, өйткені ол қылмыстық заңмен бекітілетіндігі туралы пікірге
келеді[26].
Осылайша, қылмыстық жауаптылықтың негізі болып олар қаншалықты маңызды
болмасын, қылмыс құрамының бір немесе бірнешеуін құрайтын белгілері емес,
қылмыс құрамын қалыптастыратын және заңда бекітілген барлық белгілерінің
болуы табылады[27].
Қылмыстың объектісі болып, жоғарыда көрсетілгендей, қылмыс құрамының
міндетті элементтерінің бірі болып табылады. Қылмыстың объектісі болып
қылмыс неге бағыттылcа және неге нұқсан келтірcе немесе неге зиян келтіруі
мүмкін болса, сол табылады.
Сондықтан да, қылмыстың объектісінің мәселесіне қылмыстық құқықта
әрқашанда басты назар аударылып отырған.
Қылмыс объектісін анықтай отырып, мұндай ретінде тек қылмыстық заңының
қорғауындағы қоғамдық қатынастар ғана табылатындығы жөнінде айтуға
болмайды. А.Н. Трайнин Әрбір қылмыстың объектісі ретінде, заң жазалау
қатерімен тиым сала отырып қорғайтын, ал қылмыскер осыған менсінбей қол
сұғатын қоғамдық құндылық табылады,-деп көрсетеді[28] .
Кез-келген қылмыстың объектісі болып адамдардың, мүдделері, белгілі бір
игіліктері, сондай-ақ қоғамдық қатынастар және мемлекеттік мүдделері
жанамаланатын қоғамдық қатынастар табылады.
Сонымен қатар, Г.Р Рустемова қоғамдық қатынастардың нақты көріністері
болып табылатын мүдделер белгілі бір құқықтық нысанда сыртқы қоршауың
болатындығын атап көрсетеді. Өйтпесе, олар қылмыс объектісін құрамайды .
Қылмыс объектісін белгілі бір жүйе ретінде түсіндіруге және осы
жүйедегі элементтер арасында өзара байланысты бекітуге алып келетін жүйелік
көз қарас тұрғысынан қарастыру әдістемелік жағынан дұрыс болар еді.
Көптеген ғалымдар қол сұғушылық объектісі: жалпы, тектік және тікелейге
бөлінетін үш мүшелі топтастырылуға жататындығын таниды. Ол 1938 жылы В.Д
Меньшагинмен жасалып, ұсынылған[29].
Қылмыстың жалпы объектісі ретінде қылмыстық заңмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz