Дағдарыстан кейінгі кезең
Кіріспе
1. Еңбектің мәні және еңбек өнімділігінің теориялық аспектілері
1.1 Қаржылық.экономикалық дағдарыстан шығуды мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.2 Дағдарыстан кейінгі кезеңде ұлттық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеудің экономикалық және құқықтық ролі
1.3 Экономикалық тұрақсыздықтар кезеңіндегі мемлекеттік реттеудің құралдары мен механизмдері
2. Қазақстан экономикасының инновациялық даму жағдайындағы еңбек өнімділігін арттырудың негізгі бағыттары
2.1 Дағдарыстан кейінгі кезеңде мемлекет қызметінің негізгі бағыттары
2.2 Мемлекеттік реттеуді заңнамалық қолдаудың негізгі бағыттары мен өзгерістері
2.3 Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму факторлары: тәуекелдер, ресурстық шектеулер мен басым бағыттар
2.4 Орта білім беретін оқу орындарында ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеуді оқытудың мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Еңбектің мәні және еңбек өнімділігінің теориялық аспектілері
1.1 Қаржылық.экономикалық дағдарыстан шығуды мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.2 Дағдарыстан кейінгі кезеңде ұлттық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеудің экономикалық және құқықтық ролі
1.3 Экономикалық тұрақсыздықтар кезеңіндегі мемлекеттік реттеудің құралдары мен механизмдері
2. Қазақстан экономикасының инновациялық даму жағдайындағы еңбек өнімділігін арттырудың негізгі бағыттары
2.1 Дағдарыстан кейінгі кезеңде мемлекет қызметінің негізгі бағыттары
2.2 Мемлекеттік реттеуді заңнамалық қолдаудың негізгі бағыттары мен өзгерістері
2.3 Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму факторлары: тәуекелдер, ресурстық шектеулер мен басым бағыттар
2.4 Орта білім беретін оқу орындарында ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеуді оқытудың мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономиканы мемлекеттік басқару мен нарықтарды реттеу мәселелері экономикалық ғылымдағы негізгілердің біріне жатады. Қазіргі кезеңде оның маңызы жалпыжүйелік дағдарыс пен экономиканы басқарудағы күрделі кемшіліктермен байланысты әсіресе артып отыр. Қазір монетаризмнің догматикалық түсініктерінен бас тарту жүріп жатыр және мемлекеттің тек реттеуші ғана емес, меншік иесі ретінде нарықтық құбылыстарға қатынасу концепциясына негізделген мемлекеттік басқарудың жаңа стратегиясына деген қажеттілік қатты сезілуде. Ұсынылатын басқару тәсілінің негізіне ұлттық және экономикалық қауіпсіздік, ішкі өсудің көздері және өнеркәсіпті дамыту, экономиканың қаржылық және нақты секторларының арасындағы алшақтықты азайту, мемлекеттік саясаттың әлеуметтік бағытталуы және елдегі экономикалық түрленулер жатады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев айтқандай, мүмкіндік болған жағдайларда мемлекеттің реттеуші ролін арттыру қажет, бұл біздің әлеуметтік нарықтық шаруашылыққа қадам басуымыздың барлық сатыларында мемлекеттік реттеуді белсенді қолданудың болатындығын білдіреді. Дәл осындай тәсілдің арқасында елімізде нарықтық қатынастардың аясын біртіндеп кеңейтуге мүмкіндік беретін экономиканы мемлекеттік реттеудің анықталған теориясы мен практикасы пайда болып келе жатыр.
Қазіргі уақытта ғылым саласы ретіндегі экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығын әлемнің барлық елдерінде мойындап отыр. Ұлттың тарихи жетістіктері, көбінесе, табиғи ресурстары мен технологиялары арқылы емес, басқарудың тиімділігі арқылы анықталатындығы даусыз айғақ болып табылады. Мұнымен қоса, қазіргі қоғамда мемлекеттік реттеу мен басқарудың сандық тапсырмалары артып, сапалық жағдайы күрделеніп отыр.
Осыған байланысты теориялық, әдістемелік зерттеулерді қарастыру; ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен нысандарының қазіргі өзгерістерге сәйкес келуі қажет. Қойылған міндеттерді шешудегі теориялық тәсіл жаңа жағдайларда ұлттық экономикадағы мемлекеттік саясатты жасауда тиімсіз араласу мен ғылыми негізсіздікті азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан өмірінің барлық салаларын қамтыған кең көлемдегі әлеуметтік-экономикалық реформалар қазіргі кезеңде, бір жағынан, мемлекеттің мәні мен роліне теориялық тәсілдердің шетелдік тәжірибелерін мұқият зерделеуді, басқа жағынан ұлттық экономиканы басқарудың тетіктерін жетілдіруді жүзеге асыруда жаңа идеялар мен мүмкіндіктерді қарастыруда талап етеді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігінің негіздері Дж.М.Кейнспен қаланған болатын. Оның еңбектерінде нарықтық экономикаға үкіметтік араласу, оны мемлекеттік реттеу, атап айтсақ, мемлекеттік қаржыны пайдалана отырып, мемлекеттік шығындарды азайту арқылы реттеу қарастырылды. К.Маркстің Ф.Энгельс арқылы толықтырылып, жетілдірілген теориясы өндіріс қаржысы мен мемлекеттік типтегі экономикаға қажет қоғамдық меншікке сүйене отырып, орталықтан басқарылатын қоғам құрудың маңыздылығын негіздеді.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев айтқандай, мүмкіндік болған жағдайларда мемлекеттің реттеуші ролін арттыру қажет, бұл біздің әлеуметтік нарықтық шаруашылыққа қадам басуымыздың барлық сатыларында мемлекеттік реттеуді белсенді қолданудың болатындығын білдіреді. Дәл осындай тәсілдің арқасында елімізде нарықтық қатынастардың аясын біртіндеп кеңейтуге мүмкіндік беретін экономиканы мемлекеттік реттеудің анықталған теориясы мен практикасы пайда болып келе жатыр.
Қазіргі уақытта ғылым саласы ретіндегі экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығын әлемнің барлық елдерінде мойындап отыр. Ұлттың тарихи жетістіктері, көбінесе, табиғи ресурстары мен технологиялары арқылы емес, басқарудың тиімділігі арқылы анықталатындығы даусыз айғақ болып табылады. Мұнымен қоса, қазіргі қоғамда мемлекеттік реттеу мен басқарудың сандық тапсырмалары артып, сапалық жағдайы күрделеніп отыр.
Осыған байланысты теориялық, әдістемелік зерттеулерді қарастыру; ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен нысандарының қазіргі өзгерістерге сәйкес келуі қажет. Қойылған міндеттерді шешудегі теориялық тәсіл жаңа жағдайларда ұлттық экономикадағы мемлекеттік саясатты жасауда тиімсіз араласу мен ғылыми негізсіздікті азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан өмірінің барлық салаларын қамтыған кең көлемдегі әлеуметтік-экономикалық реформалар қазіргі кезеңде, бір жағынан, мемлекеттің мәні мен роліне теориялық тәсілдердің шетелдік тәжірибелерін мұқият зерделеуді, басқа жағынан ұлттық экономиканы басқарудың тетіктерін жетілдіруді жүзеге асыруда жаңа идеялар мен мүмкіндіктерді қарастыруда талап етеді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігінің негіздері Дж.М.Кейнспен қаланған болатын. Оның еңбектерінде нарықтық экономикаға үкіметтік араласу, оны мемлекеттік реттеу, атап айтсақ, мемлекеттік қаржыны пайдалана отырып, мемлекеттік шығындарды азайту арқылы реттеу қарастырылды. К.Маркстің Ф.Энгельс арқылы толықтырылып, жетілдірілген теориясы өндіріс қаржысы мен мемлекеттік типтегі экономикаға қажет қоғамдық меншікке сүйене отырып, орталықтан басқарылатын қоғам құрудың маңыздылығын негіздеді.
1. Байгісиев М. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. – Алматы: Раритет. – 2010. – 5-21б.
2. Антикризисное управление: Учебник//Под ред. Э.М. Короткова. – М: Инфра – М: 2000. – 152б.
3. Нуреев Р. Теории развития: кейнсианские модели становления рыночной экономики//Вопросы экономики. – 2000. - №4 – 137-156 б.
4. Нуреев Р. Теории развития: неоклассические модели становления рыночной экономики//Вопросы экономики. – 2000. - №5 – 145-158 б.
5. Андрианов В. Государство или рынок? Кейнсианство или монетаризм? //Общество и экономика. – 2008. - № 10-11. – С.129-146.
6. М.Портер Конкуренция: Пер. с англ.: Уч. пос. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2000. 252б.
7. Елемесов Р., Жатканбаев Е.Б. Государство и рынок: Учебное пособие. – А., 1997. – (Фонд Сорос-Казахстан). – 127б.
8. Орманбаев А.Ж. Теории и модели государственного регулирования экономики Республики Казахстан. – дис... д-ра экон. наук. – Караолашақтың іргесін бірге қалаймыз! Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана,2011. – www.akorda.kz
10. Шипова Е. Модели посткризисного развития//Рынок ценных бумаг Казахстана, 2010 №6. – 18-23б.
11. Ескараев О.К. Государственное регулирование рынка в Республики Казахстан. – А: Экономика, 2007. – 152б.
12. Сабден О. От сырьевой экономики и интеллектуальной: Казахстан одним из первых принял посткризисную программу развития на целое десятилетие вперед//Казахстанская правда. – 2010, 13 февраля.- 1б.
13. Казахстан: задачи посткризисного этапа развития – 2010-2020: Пять основных направлении//Казахстанская правда. – 2009, 4 сентября. – 7б.
14. Исмагулова А.У. Критерии и система показателей эффективности государственного управления налоговой системы. – Аль-Пари, 2010-1
15. Назарбаев Н.А. Курс – на посткризисный рост: Задачи стратегического развития//Казахстанская правда. – 2009, 2 сентября. – 1-2б.
16. Қазақстан 2009 жылы. Қазақстан Республикасының статистикалық жылнамалығы//Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі. – Астана,2010
17. Балгимбаев А. Посткризисное развитие: проблема выбора//Казахстанская правда. – 2009, 14 июня. – 5б.
18. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылдарда Экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыру бойынша біріккен жоспары//www.ukimet.kz
19. Казахстан: тренд успешности.//Казахстанская правда. – 2009, 25 марта. – 4б.
20. Взглянуть на кризис через призму обновления//Байтерек. – 2009, №1. – 34-41б.
21. Алибекова Р. Итоги и уроки кризиса// Казахстанская правда. – 2009, 22 сентября. – 1-2б.
22. Мустафина А. О ручного управления: к стратегию посткризисного роста экономики//Деловая неделя. – 2009, №39. – 8б.
23. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз! Қазақстан Республикасының Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2011
24. Скакова Г.Е. Салық саясатын мемлекеттік реттеу. – Аль-Пари, 2010-2. – 44б.
25. Донаков Т. Концепция правовой политики – новый этап строительства правового государства//Казахстанская правда. – 2009г, 2 сентября. – 1-3б.
26. Гуриев С., Сонин К. Экономический механизм сырьевой модели развития.//Вопросы экономики. – 2010, №5. – 27-32б.
27. Кудрин А., Сергиенко О. Последствия кризиса и перспективы социально-экономического развития//Вопросы экономики. – 2011, №3. – 36б.
28. Назарбаев Н.А. Казахстан в посткризисном мире: интеллектуальный прорыв в будущее//Лекция Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева в Казахском Национальном университете им. аль-Фараби 14 октября 2009 г. – http://www.akorda.kz
29. Назарбаев Н.А. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өсу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері//Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 29 қаңтар 2010ж
30. А.Е. Есентугелов. К вопросу посткризиного развития экономики. – Астанинский Экономический Форум. Статьи. www.aef.kz
31. Кучукова Н. К конкурентоспособности через инновационное развитие. Методы преодоления финансовых кризисов и посткризисное развитие экономики Казахстана. – Казахстанская правда. №26, 2011
32. К.Сагадиев. Формула глобальной динамики. – Казахстанская правда. №150-151. 07.05.2011г.
33. Сарбасова Т.С. Методика преподавания экономических дисциплин. Уч. пос. для студентов, магистрантов по спец. «Основы права и экономики». – Алматы, 2008. – 6-7б.
34. Педагогика. Ахметова Г.К., Исаева З.А., Әлқожаева Н.С./Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 155-157б.
2. Антикризисное управление: Учебник//Под ред. Э.М. Короткова. – М: Инфра – М: 2000. – 152б.
3. Нуреев Р. Теории развития: кейнсианские модели становления рыночной экономики//Вопросы экономики. – 2000. - №4 – 137-156 б.
4. Нуреев Р. Теории развития: неоклассические модели становления рыночной экономики//Вопросы экономики. – 2000. - №5 – 145-158 б.
5. Андрианов В. Государство или рынок? Кейнсианство или монетаризм? //Общество и экономика. – 2008. - № 10-11. – С.129-146.
6. М.Портер Конкуренция: Пер. с англ.: Уч. пос. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2000. 252б.
7. Елемесов Р., Жатканбаев Е.Б. Государство и рынок: Учебное пособие. – А., 1997. – (Фонд Сорос-Казахстан). – 127б.
8. Орманбаев А.Ж. Теории и модели государственного регулирования экономики Республики Казахстан. – дис... д-ра экон. наук. – Караолашақтың іргесін бірге қалаймыз! Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана,2011. – www.akorda.kz
10. Шипова Е. Модели посткризисного развития//Рынок ценных бумаг Казахстана, 2010 №6. – 18-23б.
11. Ескараев О.К. Государственное регулирование рынка в Республики Казахстан. – А: Экономика, 2007. – 152б.
12. Сабден О. От сырьевой экономики и интеллектуальной: Казахстан одним из первых принял посткризисную программу развития на целое десятилетие вперед//Казахстанская правда. – 2010, 13 февраля.- 1б.
13. Казахстан: задачи посткризисного этапа развития – 2010-2020: Пять основных направлении//Казахстанская правда. – 2009, 4 сентября. – 7б.
14. Исмагулова А.У. Критерии и система показателей эффективности государственного управления налоговой системы. – Аль-Пари, 2010-1
15. Назарбаев Н.А. Курс – на посткризисный рост: Задачи стратегического развития//Казахстанская правда. – 2009, 2 сентября. – 1-2б.
16. Қазақстан 2009 жылы. Қазақстан Республикасының статистикалық жылнамалығы//Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі. – Астана,2010
17. Балгимбаев А. Посткризисное развитие: проблема выбора//Казахстанская правда. – 2009, 14 июня. – 5б.
18. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылдарда Экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыру бойынша біріккен жоспары//www.ukimet.kz
19. Казахстан: тренд успешности.//Казахстанская правда. – 2009, 25 марта. – 4б.
20. Взглянуть на кризис через призму обновления//Байтерек. – 2009, №1. – 34-41б.
21. Алибекова Р. Итоги и уроки кризиса// Казахстанская правда. – 2009, 22 сентября. – 1-2б.
22. Мустафина А. О ручного управления: к стратегию посткризисного роста экономики//Деловая неделя. – 2009, №39. – 8б.
23. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз! Қазақстан Республикасының Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2011
24. Скакова Г.Е. Салық саясатын мемлекеттік реттеу. – Аль-Пари, 2010-2. – 44б.
25. Донаков Т. Концепция правовой политики – новый этап строительства правового государства//Казахстанская правда. – 2009г, 2 сентября. – 1-3б.
26. Гуриев С., Сонин К. Экономический механизм сырьевой модели развития.//Вопросы экономики. – 2010, №5. – 27-32б.
27. Кудрин А., Сергиенко О. Последствия кризиса и перспективы социально-экономического развития//Вопросы экономики. – 2011, №3. – 36б.
28. Назарбаев Н.А. Казахстан в посткризисном мире: интеллектуальный прорыв в будущее//Лекция Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева в Казахском Национальном университете им. аль-Фараби 14 октября 2009 г. – http://www.akorda.kz
29. Назарбаев Н.А. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өсу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері//Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 29 қаңтар 2010ж
30. А.Е. Есентугелов. К вопросу посткризиного развития экономики. – Астанинский Экономический Форум. Статьи. www.aef.kz
31. Кучукова Н. К конкурентоспособности через инновационное развитие. Методы преодоления финансовых кризисов и посткризисное развитие экономики Казахстана. – Казахстанская правда. №26, 2011
32. К.Сагадиев. Формула глобальной динамики. – Казахстанская правда. №150-151. 07.05.2011г.
33. Сарбасова Т.С. Методика преподавания экономических дисциплин. Уч. пос. для студентов, магистрантов по спец. «Основы права и экономики». – Алматы, 2008. – 6-7б.
34. Педагогика. Ахметова Г.К., Исаева З.А., Әлқожаева Н.С./Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 155-157б.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономиканы мемлекеттік басқару мен
нарықтарды реттеу мәселелері экономикалық ғылымдағы негізгілердің біріне
жатады. Қазіргі кезеңде оның маңызы жалпыжүйелік дағдарыс пен экономиканы
басқарудағы күрделі кемшіліктермен байланысты әсіресе артып отыр. Қазір
монетаризмнің догматикалық түсініктерінен бас тарту жүріп жатыр және
мемлекеттің тек реттеуші ғана емес, меншік иесі ретінде нарықтық
құбылыстарға қатынасу концепциясына негізделген мемлекеттік басқарудың
жаңа стратегиясына деген қажеттілік қатты сезілуде. Ұсынылатын басқару
тәсілінің негізіне ұлттық және экономикалық қауіпсіздік, ішкі өсудің
көздері және өнеркәсіпті дамыту, экономиканың қаржылық және нақты
секторларының арасындағы алшақтықты азайту, мемлекеттік саясаттың
әлеуметтік бағытталуы және елдегі экономикалық түрленулер жатады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев айтқандай, мүмкіндік
болған жағдайларда мемлекеттің реттеуші ролін арттыру қажет, бұл біздің
әлеуметтік нарықтық шаруашылыққа қадам басуымыздың барлық сатыларында
мемлекеттік реттеуді белсенді қолданудың болатындығын білдіреді. Дәл
осындай тәсілдің арқасында елімізде нарықтық қатынастардың аясын біртіндеп
кеңейтуге мүмкіндік беретін экономиканы мемлекеттік реттеудің анықталған
теориясы мен практикасы пайда болып келе жатыр.
Қазіргі уақытта ғылым саласы ретіндегі экономиканы мемлекеттік
реттеудің маңыздылығын әлемнің барлық елдерінде мойындап отыр. Ұлттың
тарихи жетістіктері, көбінесе, табиғи ресурстары мен технологиялары арқылы
емес, басқарудың тиімділігі арқылы анықталатындығы даусыз айғақ болып
табылады. Мұнымен қоса, қазіргі қоғамда мемлекеттік реттеу мен басқарудың
сандық тапсырмалары артып, сапалық жағдайы күрделеніп отыр.
Осыған байланысты теориялық, әдістемелік зерттеулерді қарастыру;
ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен нысандарының қазіргі
өзгерістерге сәйкес келуі қажет. Қойылған міндеттерді шешудегі теориялық
тәсіл жаңа жағдайларда ұлттық экономикадағы мемлекеттік саясатты жасауда
тиімсіз араласу мен ғылыми негізсіздікті азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан өмірінің барлық салаларын қамтыған кең көлемдегі әлеуметтік-
экономикалық реформалар қазіргі кезеңде, бір жағынан, мемлекеттің мәні мен
роліне теориялық тәсілдердің шетелдік тәжірибелерін мұқият зерделеуді,
басқа жағынан ұлттық экономиканы басқарудың тетіктерін жетілдіруді жүзеге
асыруда жаңа идеялар мен мүмкіндіктерді қарастыруда талап етеді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Экономиканы мемлекеттік реттеудің
қажеттілігінің негіздері Дж.М.Кейнспен қаланған болатын. Оның еңбектерінде
нарықтық экономикаға үкіметтік араласу, оны мемлекеттік реттеу, атап
айтсақ, мемлекеттік қаржыны пайдалана отырып, мемлекеттік шығындарды
азайту арқылы реттеу қарастырылды. К.Маркстің Ф.Энгельс арқылы
толықтырылып, жетілдірілген теориясы өндіріс қаржысы мен мемлекеттік
типтегі экономикаға қажет қоғамдық меншікке сүйене отырып, орталықтан
басқарылатын қоғам құрудың маңыздылығын негіздеді. Экономикадағы
мемлекеттің ролін зерттеулер Х.Лейбенштейннің, А.Маршаллдың, В.И.Лениннің,
П.Самуэльсонның, В.Смиттің, Дж.Стиглердің, Й.Шумпетердің, Л.И.Абалкиннің,
И.Осадчаяның және басқа да ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстандық экономикалық ғылымда елдің нарықтық жағдайлардағы
экономикалық дамуындағы мемлекеттің ролі туралы сұрақтар мен экономиканы
мемлекеттік реттеудің маңызды мәселелерінің шешімдері Я.А.Аубакировтің,
Е.Б.Жатқанбаевтың, Р.Е. Елемесовтың, А.А.Абишевтің, Р.А.Алшановтың,
Ж.О.Ихдановтың, А.К.Қошановтың, Н.К.Мамыровтың, О.С.Сәбденнің,
А.А.Рамазанованың еңбектерінде жан-жақты талданады.
Алайда, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдау дағдарыс
жағдайында тереңдей түсетін ұлттық экономикадағы мемлекеттік ролі мен
маңыздылығы туралы мәселелерді зерттеудің ғылыми негізделген тәсілдерінің
толық қалыптасып бітпегенін көрсетеді. Ұлттық экономиканың даму
мәселелерінің күрделілігін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қарқынды
дамуы үшін реттеудің мемлекеттік тетіктерін пайдалану қажеттігін ескере
отырып, жоғарыда айтылған мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын,
мақсаттары мен міндеттерін, құрылымының логикасын таңдауға мүмкіндік
берді.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып
ұлттық экономикадағы мемлекеттің ролін күшейту бойынша экономиканы
мемлекеттік реттеудің тетіктерін жетілдіруге бағытталған ғылыми-теориялық
және практикалық ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес жұмыстың келесідей міндеттері анықталды:
- мемлекеттің функцияларын зерттеудің негізінде оның нарықтық
экономикадағы орны мен ролін анықтау;
- әлеуметтік бағытталған экономикадағы мемлекеттің ролін зерттеудің
теориялық және практикалық тәсілдері саласындағы шетелдік тәжірибелерді
зерделеу;
- мемлекеттік реттеудің әлеуметтік-экономикалық мәнін анықтау;
- мемлекеттік реттеудің мақсаттарын, міндеттері мен қағидаларын ғылыми
дәйектеу;
- экономиканы мемлекттік басқаруды жетілдірудің қажеттілігі мен оның
ары қарайғы орталықсыздануының маңыздылығын негіздеу;
- Қазақстандағы аймақтық мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруға
мүмкіндік беретін мемлекеттік басқарудың әртүрлі деңгейлері арасындағы
функциялар мен құзыреттіліктерді шектеу бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне мемлекет теориясы,
нарық экономикасының жаһандануы, институционализм, қаржылық нарық,
мемлекеттік реттеу мен ұлттық қауіпсіздік салаларындағы шетелдік және
отандық экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері жатады.
Зерттеудің ақпараттық базасын автор зерттеу жұмысын жүргізу барысында
жинақтаған Қазақстан Республикасының заңдары, заңнамалық актілері,
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары,
дипломдық жұмыстың тақырыбына сәйкес ресми бағдарламалық құжаттар,
Қазақстан Республикасы Статистка агенттігінің, министрліктер,
ведомоствалар мен басқа да басқару органдарының мәліметтері, монографиялық
басылымдардың материалдары және мерзімдік басылымдардың материалдары
құрайды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Алынған ғылыми
нәтижелер министрліктер, ведомстволар және Қазақстан мен оның
аймақтарындағы басқа да басқару органдары арқылы қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың нәтижелері Экономикалық теория, Экономиканы мемлекеттік
реттеу, Макроэкономика, Әлем экономикасы, Экономикалық ілімдер
тарихы пәндерінде оқытуда қолданыла алады.
Қорғауға шығарылатын негізгі мәселелер:
- мемлекеттік реттеудің тәсілдерінің теориялық аспектілері және ұлттық
экономикадағы мемлекеттің ролін анықтау бойынша авторлық талдаулар;
- дағдарыстан кейінгі кездегі мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатының басым бағыттары;
- ұлттық экономикадағы мемлекеттің ролін күшейтудің қажеттілігі
негізделген;
- экономикалық саясатты жақсартуға арналған мемлекеттік реттеудің
институционалдық концепциясын жақсарту бойынша шаралар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, жұмыста 2 кесте,
3 сурет берілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекеттік реттеудің теориялық
негіздері мен негізгі бағыттары зерттелген. Түрлі мектептер мен
көзқарастар талданған.
Жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстандағы мемлекеттік реттеудің қазіргі
жай-күйі талданған. Мемлекеттік реттеудің құқықтық және экономикалық
аспекілері мен басымдықтары қарастырылған.
1. Еңбектің мәні және еңбек өнімділігінің теориялық аспектілері
1.1 Қаржылық-экономикалық дағдарыстан шығуды мемлекеттік реттеудің
теориялық негіздері
Кез келген экономикалық жүйеде мемлекет ұлттық экономика, салалар мен
аймақтарда, фирмалар мен кәсіпорындар немесе сыртқы экономикалық
қатынастар шегінде жүзеге асатын шаруашылық процесіне әртүрлі дәрежеде
және нысандарда араласып отырған.
Дағдарыстан кейінгі ұзақ мерзімдік дамуға қол жеткізу үшін Қазақстан
Республикасы Президентінің тікелей тапсырмасымен Үкімет ұзақ мерзімдік
бағдарламалар жасауда.Ұзақ мерзімде максималды жоғары әрі тұрақты өсу
көрсеткіштеріне қол жеткізу Қазақстанның 2020 жылға дейінгі даму кезеңінің
басты мақсаты болып табылады. Мұндай міндеттер қою дағдарыстан кейінгі
кезеңдегі кез келген елдің басты мақсаты болуы тис. Бұл бірінші орынға
экономикалық мектептердің теорияларының өзара байланыстылығын зерттеуді
шығарады. Бұл дағдарыстан кейінгі даму жағдайында Қазақстанның тиімді даму
моделін құруында теориялық негіз болып табылады. Нарықтық экономикада
дамитын елдердің дағдарыстан шығу және дағдарыстан кейінгі кезеңде даму
тәжірибесі бұл елдердің экономиканы мемлекеттік реттеу моделінің жиі
ауысып тұрғанын көрсетеді. Мұндай алмасудың мәні экономикаға мемлекеттік
араласудың күшеюінде немесе әлсіреуінде болып табылады. 30-жылдардағы ұлы
тоқырау кезеңінде мемлекеттік реттеу тәжірибесі дағдарысқа қарсы сипатта
болды. дағдарысқа қарсы шаралар циклдік құбылыстарды түзету үшін, яғни
дағдарыстың салдарын жұмсартуға бағытталды [1].
Ары қарай экономиканың ертедегі мектептерінен бастап, марксизм,
кейнсиандық, Дж.М.Кейнс көзқарасының жалғасы ретіндегі неокейнсиандық
бағыттың, негізінде классикалық мектеп экономистерінің көзқарастары жатқан
неоконсерватистік бағыттың, жаңа экономикалық ғылым немесе неоклассикалық
синтез концепциясын, неоклассикалық мектеп концепцияларын, соның ішінде,
М.Фридменнің монетаризмін, А.Лаффердің ұсыныстар экономикасын, Р.Лукастың
рационалды күтімдер теориясын қарастырамыз.
Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролі мен қызметтеріне қатысты
мәселе – ғалымдардың бұрынна бергі мәселелерінің бірі. Капиталдың бастапқы
қорлануы кезеңінде пайда болған (ХҮ-ХҮІІ ғғ.) ең алғашқы экономикалық
мектеп – меркантилизмнің өкілдері мемлекеттік реттеудің қажеттілігін
негіздеді, әсіресе, бұл сауда мен өнеркәсіп салаларының дамуы үшін аса
қажет. Меркантилизм идеялары протекционизм немесе ұлттық ұлттық нарықты
қорғау саясаты атауына ие болған мемлекеттік саясаттың теориялық базасына
айналды. Бұл саясат отандық экономиканың дамуын ынталандыруға, сыртқы
нарықты кеңейтуге бағытталды.
ХҮІІІ ғасырдың аяғынан бастап, нарықтық қатынастардың жандануымен
өскен өндірістік капитал мемлекеттік қамқорлық пен онымен байланысты
шектеулерді кедергі ретінде қарастырып, бұдан құтылуға ұмтылды.
Классикалық политэкономияның негізін салушылардың бірі Адам Смит (1723-
1790) табиғи үйлесім (тепе-теңдік) идеясын ұсынды, ол экономикада сыртқы
(мемлекеттік) араласу болғанда орнайды және нарықтық жүйенің қызмет
етуінің оптималды режимі болып табылады. Смитттің ойынша, экономикалық
процестер көрінбейтін қол арқылы реттеледі – жеке пайдаға ұмтылу жалпы
пайдаға, өндірістің дамуы мен прогреске алып келеді. Смит мемлекеттің
ролін түнгі күзетші қызметімен шектеді, яғни [2]:
- тәртіпті қолдау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- әділ сотты жүзеге асыру;
- қоғамдық жабдықтар мен мекемелерді қарамағына алу.
Кәсіпкерлік еркіндік, сауда еркіндігі қағидалары теорияда да,
саясатта да мемлекеттік протекционизм идеясын алмастырды.
Нарықтық экономикадағы артық өндіру дағдарысының мүмкіндіктері туралы
классиктердің пікірі қызығушылық тудырады. А.Смит те, Д.Рикардо да мұндай
мүмкіндікті жоққа шығарды. Мұны К.Маркс сынға алды. Маркс артық өндірудің
экономикалық дағдарысын капиталистік экономиканың циклдік дамуы ретінде
және макроэкономикалық тепе-теңдік шарттарының бұзылуы салдары деп
қарастырды. Маркстің ойынша, экономикалық дағдарыстардың себептері
өндірістің кеңеюі тиімді сұраныстың пропорционалдық ұлғаюын автоматты
түрде туындата алмауынан болады. Өмірлік қажеттіліктерді қамтитын
жұмысшылардың нақты жалақысы еңбек өнімділігі сияқты тез артпайды. Маркс
бойынша экономикалық дағдарыстан шығу тетігі капиталдың жаппай жаңаруына
негізделеді. Алайда, бұл процесте мемлекетке ешқандай роль берілмейді.
ХІХ ғасырдың ортасында Батыс Еуропада орын алған экономикалық және
әлеуметтік процестер (барынша тереңге кеткен және ұзаққа созылған
экономикалық дағдарыстар, 1848ж революция), әсіресе 1929-1933жж Ұлы
тоқырау кезеңі мемлекеттің ролі мен қызметінің өзгеруіне жағдай жасады.
Шаруашылық даму мен әлеуметтік тепе-теңдікті қамтамасыз ететін мемлекеттік
әлеуметтік-экономикалық саясаттың қажеттілігі айқын көріне бастады.
Нарықтық экономикадағы мемлекеттің белсенді ролі – экономикалық
ғылымдағы кейнсиандық бағыттың негізгі мәселелерінің бірі. ХХ ғасырдағы
экономикалық ойдың танымал өкілі Джон Мейнард Кейнс (1883-1946) экономика
ғылымындағы мемлекеттік реттеу теориясының негізін салушы ретінде
саналады. Кейнс А.Смиттің көрінбейтін қол қағидасына және мемлекеттің
экономикаға араласпау идеясына сыни көзбен қарады. Ол жеке экономикалық
адамның немесе фирманың гүлдену шарттары елдің экономикасының гүлденуімен
сәйкес келетіндігіне күмән келтірді. Керісінше, олардың арасында
келіспеушіліктер пайда болады, ал олардың шешімдері мемлекеттік араласуды
талап етеді.
Дж.М.Кейнс Батыстың экономикалық ойлар ағымын елеулі түрде өзгертті.
Негізгі еңбегі Жұмыспен қамтудың, пайыз және ақшаның жалпы теориясы
еңбегінде ол нарықтық экономиканы іштей тұрақсыз деп қорытындылайды. Кейнс
бойынша барлық мәселе тек сұраныс пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдіктің
бұзылуында ғана емес, ол қоғамның жиынтық сұраныстың жетіспеушілігінен де
зиян шегіп отырғандығында болып табылады. Жиынтық сұраныс: С+I, мұндағы С
– тұтыну, I – инвестиция.
Кейнстің теориясын дағдарысқа қарсы деп те айтуға болады, себебі ол
экономиканы күйзеліс жағдайында қарастырған. Кейнстің көзқарасына сәйкес,
мемлекет экономикаға еркін нарықтың оны дағдарыстан шығаратын тетіктерінің
болмауы себебінен белсенді араласып отыруы қажет. Осылайша, Кейнс өзін-өзі
реттейтін нарықтық механизмге сенбеді және қалыпты өсуді қамтамасыз ету
үшін және тепе-теңдікке қол жеткізу үшін экономикалық даму процесіне
сырттан (мемлекет тарапынан) әсер ету қажет деп ойлады.
Шешілуіне мемлекет қатысуы тиіс аса күрделі мәселелер ретінде Кейнс
нарықтық шаруашылықтың дағдарыс пен жұмыссыздыққа бейімділігін бөліп
көрсетті. Ол нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігін талап
етті, мемлекеттік дағдарысқа қарсы саясат пен толық жұмысбастылық саясатын
жасап, ұсынды, олардың негізінде тиімді сұраныстың кейнстік теориясының
негіздері жатты. Мемлекеттен өндіріс құралдары мен тұтыну заттарына
сұранысты нарықтарды теңестіретіндей етіп ынталандыру талап етілді, ал ол,
болжанғандай, құлдыраулардан құтылуға жағдай жасап, экономикалық өсуге
тұрақтылық береді.
Дағдарысқа қарсы реттеудің басты тәсілі болып, сондай-ақ,
экспансионистік ақша саясаты табылды. Бұл саясатты жүзеге асыру арқылы
мемлекет сұранысқа екі жақты әсер ете алады. Біріншіден, айналыстағы ақша
айналысын арттыру арқылы инфляция мен бағаның өсуіне ерік береді.
Тұтынушылар инфляциялық күтулерге бейімделе отырып, өз жинақтарын
жұмсауға, тауарлар мен қызметтерге ағымдағы сұранысты арттыруға мәжбүр
болады. Екіншіден, ақша ұсынысын арттыра отырып, мемлекет қысқа мерзімге
пайыз қойылымдарын төмендетеді. Несие арзан, кәсіпкерлерге қол жетімді
болады, өз кезегінде, кәсіпкерлер несие арқылы өндіріс құралдарына
сұранысты арттырады. Бұдан бөлек, оларға ендігі кезекте, өз ақшаларын
төмен пайыздық қойылымдары бар банктерге жұмсамай, акцияларға сала
бастайды, бұл іскерлік белсенділіктің артуына ықпал етеді. Қысқа мерзімдік
тұрақтылыққа қол жеткізу арқылы мемлекет тек ақша саясатын емес, салық
саясатын да қолданады. Өндірістің төмендеуі байқалған кезде, салықтық
ауыртпалық мүмкіндігінше төмендетіледі, осылайша, ағымдағы сұраныс
реттеледі, ал өрлеу кезеңіндегі мемлекеттің әрекеті керісінше болады [3].
Егер ақша саясаты да, салық саясаты да қажетті нәтиже бермесе,
нарықтарды теңестіруге мүмкіндік бермесе, мемлекет өзі қосымша сұраныс
туғызады. Бюджеттік шығындар артады (қоғамдық жұмыстар ауқымы кеңейеді,
мемлекеттік тапсырыс артады), кейде бұл табыстардың шегінен де асып кетуі
мүмкін, осының салдарынан бюджет тапшылығы орын алып, ол түрлі көздер
арқылы жабылады.
Кейнс ашқан негізгі психологиялық заңдылыққа сәйкес, адамдар табыстың
артуымен тұтынуды да арттырады, бірақ табыстың өсу қарқынындай емес. Жинақ
табыстың тұтынудан артылуының көрсеткіші болып табылады. Табыс пен
тұтынудың арасындағы айырмашылық жаңа инвестициялар арқылы толықтырылуы
керек. Толық жұмыспен қамту мен экономиканың тепе-теңдігіне жинақ пен
инвестицияның теңдігі кезінде қол жеткізіледі. Жинақ пен инвестицияның
арасындағы сәйкессіздік оларды басқару факторларының әртүрлі болуынан орын
алуы мүмкін. Мәселен, жинақтайтындар – шаруашылықтар мен қаржы
институттары, ал инвестициялау туралы шешімді фирмалар қабылдайды. Міне,
осы жерде сәйкессіздік орын алуы мүмкін. Егер жинақ инвестициядан артып
кетсе, онда жиынтық сұраныс азаяды. Бұл ұлттық табыстағы тұтыну үлесінің
азаюымен тереңдей түседі. Бұл мемлекеттің инвестициялар мен тұтыну
көлеміне араласудың объективті қажеттілігін тудырады.
Бәрінен бұрын, Кейнс экономиканы реттеу үшін ақша-несие саясатын
пайдалануды ұсынды. Мұнымен қоса, 1929-1933 жылдардағы Ұлы тоқырау
кезеңінде экономиканы жандандыру үшін тек ақша саясаты жеткіліксіз
болатынын түсінді. Монетаристерден айырмашылығы кейнсиандықтар ақша-несие
саясатының да, монетаристік саясаттың да маңыздылығын мойындайды.
Шындыққа сәйкес цикл теориясының негізін Кейнс және оның жақтастары
салды. Циклдік дамуды марксизм капиталдың артуы табыс көлемінің сәйкес
өсімін қамтамасыз етпейтін жағдайдағы капиталдың артық жинақталуы ретінде
түсіндіреді. Маркстің айтуынша, негізгі капиталдың жаңартылуы циклдің
материалдық негізі болып табылады.
Кейнс бойынша цикл капиталдың шекті тиімділігінің өзгерісімен
байланысты. Аталған мәселені Маркс пен Кейнс бойынша салыстырмалы талдау
көрсеткендей, цикл тек капиталистік меншікпен байланысты емес, сондай-ақ
ұзақ мерзімдік пайдаланудағы меншікті жаңартудың қажеттілігімен де
түсіндіріледі [3].
Циклділікке қарсы кейнстік бағдарламаны алғаш рет тәжірибеде
американдық президент Ф.Д.Рузвельт қолдануға тырысқаны белгілі, ол өзі
енгізген осы жүйені жаңа курспен мемлекеттік реттеу деп атады.
Қазіргі кезде нарықтық экономикада дамып жатқан елдер үшін, соның
ішінде, Қазақстан үшін де дағдарыстан шығудың себептері ретінде Кейнстің
таза экспорт туралы түсінігінің маңызы зор. Кейнстің пікірінше, экспорт
пен оның кеңеюі өндірістің артуына, табыстың және ел ішіндегі жұмыспен
қамту деңгейінің артуына жағдай жасайды. Себебі шетелдік сатып алушылар
арқылы отандық өнімдерге жтиынтық сұранысты арттырады. Ал импорт,
керісінше, отандық өнімге жиынтық сұраныстың төмендеуін алып келеді. Бұл
жерде Қазақстан үшін таза экспорттың құрамы тек шикізат қана емес, дайын
өндірілген өнім көлемін арттыру да маңызды болып табылады. Осы мақсатта,
елімізде индустриаландыру бағдарламары қабылдануда. Бұлар, өз кезегінде,
Қазақстанның дағдарыстан шығу тетігі ғана емес, сондай-ақ дағдарыстан
кейінгі кезеңдегі даму мақсаты мен бағыты да болмақ.
Соғыстан кейінгі кезеңде капиталистік елдердің басты сипаты болып
мемлекеттің циклдің барлық фазаларына араласуы табылды. Кейнсиандық
жиынтық сұраныс теориясы Самуэльсон, Хикс, Харрод, Хансен сияқты
ғалымдардың еңбектерінде ары қарай дамытылды. Кейнстің қазіргі экономика
мемлекет тарапынан реттеуге мұқтаж деген қорытындысын негізге ала отырып,
неокейнсиандықтар жүзеге асу шарттарын реттеуді басты міндет етіп қойды.
Олардың Кейнстен айрмашылығы – оның статикалық теориясына динамикалық
сипат берді. Неокейнсиандықтар өздерінің теориялық зерттеулерінің
нәтижесінде, жеке экономикалық саясаттарын ұсынды. Мәселен, олар
мөлшерлемелері өнімділік пен жұмыспен қамту деңгейіне тәуелді қалқымалы
салық шкаласын енгізуді: дағдарыс кезеңінде мөлшерлемені төмендету, ал
өрлеу кезеңінде қайта көтеруді ұсынды.
Жаңа экономикалық ғылым немесе неоклассикалық синтез 60-жылдардағы
жетекші концепция болды. Теоретиктер мен практикалық зерттеушілер
экономиканың ары қарайғы дамуының негізгі мәселесі экономикалық өсуді ұзақ
мерзімді реттеу моделін жасау қажеттігінде деген қорытындыға келді. Жаңа
экономикалық ғылым теориясында экономикалық өсуді ынталандырушы
экономикалық саясат жаңа қырынан танылды. Оның негізгі жағдайлары
американдық экономист У.Хеллердің еңбектерінде көрініс тапты. Қазіргі
капиталистік жүйе бәсекеге еркіндік беретін нарықтық болып
табылатындықтан, мұнда монополиялар мен монопольдік бағаларға, жалақы мен
бағаларды тікелей бақылауға орын болмауы тиіс. Себебі қазіргі нарықтық
шаруашылық өзін-өзі реттеу қабілетінен айырылғандықтан, циклдік
ауытқуларды минимумға жеткізу үшін, экономиканың тұрақты өсуі үшін
мемлекет тарапынан араласу қажет болып табылады. Мемлекеттің экономикалық
саясатының мақсаты толық жұмыспен қамтуға, экономиканың тұрақты өсуіне,
тұрақты бағалар мен төлем балансының тепе-теңдігіне қол жеткізу болуы
тиіс. Қойылған мақсаттарды жүзеге асырудың практикалық құралдары
инвестицияларды, мемлекеттік бюджетті реттеу, салық саясаты, несие мен
ақша айналысын бақылау, жеке инвестицияларға жағымды жағдай жасау,
экономикалық болжамдау болып табылады [3].
Американдық экономистер У.Хеллер мен А.Оукен жаңа экономикалық
ғылымның жағдайларына сүйене отырып, экономикалық саясаттың қағидаларын
жасап шығарды. Олар экономиканы мемлекеттік реттеудің бағыттары ретінде
мыналарды анықтайды: салықтар арқылы ұлттық табысты қайта бөлу;
кәсіпорындарды тікелей және жанама мемлекеттік субсидиялау; тауарлар мен
қызметтерді мемлекеттік сатып алуды дефициттік қаржыландыру; несиені
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу, сату жолымен және айналыстағы
ақша массасын реттеу жолымен, сондай-ақ пайыздық мөлшерлемеге әсер ету
арқылы реттеу [3].
АҚШ үкіметінің мемлекеттік аппаратында осы бағыттың өкілдері жауапты
орындарға ие болды және 60-жылдарда өздерінің теориялық ұстанымдарын
жүзеге асырды.
Шамамен 40 жыл бойы кейнсиандық және неокейнсиандық теориялар Батыс
елдерінің негізгі қаруына айналды. Дамыған елдердің көпшілігінде осы
уақытта ауқымды мемлекеттік сектор тек инфрақұрылым саласында ғана емес,
сондай-ақ өнеркәсіптік өндіріс саласында да құрылды. Мемлекеттің сектор
шаруашылықтың кейбір салаларын мемлекеттендірудің немесе мемлекеттік
немесе аралас кәсіпорындар құрудың нәтижесінде пайда болды. Бұл модель
экономикалық өсудің жоғары қарқынында, еңбек өнімділігін арттыру, шикізат
және энергетикалық шығындардың төмен жағдайында өндіріс тиімділігін
үздіксіз арттыру жағдайларында жұмыс жасай алады. 70-жылдардың басына
дейін дәл осы жағдайлар дамыған елдердің экономикалық өсуін сипаттады.
Мемлекеттік экономикалық саясаттың кейнстік моделі, оның тәжірибеде
жүзеге асуы циклдік ауытқуды ұзақ уақытқа төмендетуге мүмкіндік берді.
Алайда, 70 жылдардан бастап, мемлекеттік реттеудің мүмкіндіктері мен
нарықтық экономика елдерінде қалыптасқан сол кездегі объективті
экономикалық жағдай арасындағы сәйкессіздіктер пайда бола бастады. Осы
жылдарда қалыптасқан жұмыссыздық пен инфляцияның, өсу қарқынының
төмендеуінің үйлесуімен сипатталатын жағдай экономикадағы дағдарыс
жағдайын кейнсиандықтың теориялық және практикалық жағдайларының негізінде
жеңу мүмкін еместігін көрсетті. Көптеген елдердің экономикасын шарпыған
стагфляция экономиканың тұрақтануы мен өсуінің екі негізгі тетігінің, яғни
ақша-несие және экспансионистік саясаттың қолданылуын болжамдайтын
макроэкономикалық саясаттың тиімділігінің төмендеуінің бірден-бір себебі
болды. Басқаша айтқанда, басқарудың кейнсиандық моделінің дағдарысы басқа
концепцияларды, бірінші кезекте, неоклассикалық бағытты қолданудың
қажеттігін тудырды. Сондықтан, Батыс елдерінің үкіметтері теориялық
негізін неоклассикалық мектеп концепциялары, соның ішінде монетаризм,
ұсыныстар экономикасы, рационалды күтімдер теориясы концепциялары құрайтын
басқару модельдерін енгізді [4].
1974-1975жж әлемдік ірі экономикалық дағдарыстан кейін өндіру шарттары
бірден төмендеп кетті. Экономиканы реттеудің кейнсиандық әдісі шарасыздық
таныта бастады, мұның мысалын инфляциялық спиральдің айналуынан көре
аламыз. Дж.М.Кейнстің дағдарысқа қарсы саясаты – бұл қысқа мерзімдік
тұрақтылық саясаты. Бұл мемлекеттік реттеудің экономикалық тұрақтылықты
ұзақ мерзімдік қалпына келтіруді қамтамасыз ететін жаңа модельдерін
іздеудің қажеттігін көрсетті. Егер Кейнс реттеуге жатқызған ең негізгі
мәселесі жұмыссыздық, толық жұмыспен қамтылу және экономикалық өсуді
қамтамасыз ету болса, ендігі жерде мемлекеттің негізгі қызметінің бірі
инфляцияны реттеуге бағытталған саясат болуы керек еді. Мұндай реттеудің
қажеттілігі Милтон Фридмен бастаушысы болған монетаризмнің шеңберінде
негізделді.
Кейнсиандықтардан айырмашылығы, біріншіден, монетаристер нарықтық
экономиканың өзінің ішкі үрдістері мен шарттарының негізінде тұрақтылық
пен өзін-өзі реттеуге шамасы жеткілікті екендігін айтады. Нарықтық бәсеке
жүйесі жоғары тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Бағалар тепе-теңдігі бұзылған
уақытта түзетулер енгізетін басты құралдың ролін ойнайды. Ауытқулар мен
теңсіздіктердің пайда болуы ішкі себептердің емес, әдетте, сыртқы
аралсудың, мемлекеттік реттеудің қателіктерінің нәтижесі болып табылады.
Осылайша, монетаристер экономикалық процестерге мемлекеттік араласу
олардың табиғи жолын бұзады деп есептейді.
Екіншіден, монетаристердің пікірінше, мемлекеттің басымдығы бар
қызметі ақша айналысын реттеу болуы тиіс. Сәйкесінше, мемлекеттің
экономикаға әсер ету үшін пайдаланатын түрлі құралдарының арасынан
әкімшілік, баға немесе салық жүйесі құралдарына емес, ақша құралдарына
басымдық көп берілуі керек. Дәл осы ақша құралдары реттеудің басты мақсаты
ретіндегі экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ете алады.
Бюджеттік саясатты барынша нақты, жылдам және нәтижесі бойынша
болжамды құрал ретінде бағалаған Кейнстен ерекшелігі, Фридмен ақша-несие
саясатын осылайша сипаттайды [4].
Монетаристердің концепциясына сәйкес, экономикалық өсуді тежейтін
негізгі себеп несиені қымбаттататын және капитал салымдарының өсуін
ұстайтын жоғары салықтар мен инфляция болып табылады. Сондықтан,
мемлекеттік реттеудің негізгі бағыты инфляцияға қарсы шараларды жүзеге
асыру мен кәсіпкерлерге салықтық жеңілдіктер беру болуы тиіс. Монетаризмді
жақтаушылардың есептеуінше, ақша массасының өзгерісі өндіріс пен жұмыспен
қамтуға әсер етпейді, тек бағалардың өзгерісіне алып келеді. Әрине, қысқа
мерзімдік жоспарда ақша ұсынысының өсуі өндіріс көлемінің артуына ықпал
етеді. Бірақ ұзақ мерзімдік жоспарда бұл шараның тиімділігі мүлде басқа:
ақша массасының артуы бағалардың өсуіне алып келеді, ал бұл пайыз
мөлшерлемелерінің артуына алып келеді.
Тұрғындарда шығындардың өсуі арқылы ақша санының артуы алғашында
өндірістің артуын ынталандырады. Содан кейін, бағалардың өсуінің
салдарынан тұрғындардағы тауар бағаларына есептегендегі нақты ақша көлемі
азаяды, сұраныс пен өндірістің алғашқы деңгейі қалпына келеді, бірақ бұл
жоғары бағаларда жүзеге асады.
Байқағанымыздай, қысқа уақытта өндіріс көлемінің ұлғайып,
жұмыссыздықтың азаюына алып келетін экспансионистік ақша саясаты ұзақ
мерзімде жұмыссыздықтың артуы мен өндірістің стагнациясына алып келеді.
Осыған байланысты ақша массасы мен ақша айналысын дискрециондық реттеудің
орнына монетаристер ақшалық таргеттеу саясатын ұсынады. Ол өндіріс
қарқынының, ақша массасының және ақша айналысының бұрынғы ұзақ мерзімдік
үдерістері арқылы анықталады.
Монетаризм концепциясына сәйкес, ақша массасы мен айналысының қатаң
бақыланатын өсімі салыстырмалы бағалардың құрамының өзгерісіне, жиынтық
жұмыспен қамтылуды анықтайтын сұраныс пен ұсыныс құрамының сәйкестілігін
арттыруға алып келеді.
Жалпы алғанда, монетаризмнің үлесі монетарлық (ақша) саясатын жасаумен
анықталады. Монетаризмнің мәнін мына айырбас теңдігі анықтайды:
MV=PQ
мұндағы, М – ақша саны;
V – ақша айналысының жылдамдығы;
P – әрбір өнім бірлігі сатылатын бағалар деңгейі
немесе орташа баға;
Q – елде өндірілген тауарлар мен қызметтердің
физикалық көлемі.
Теңдіктің сол жағында – шығындар, оң жағында - өндіріс нәтижелері. PQ
жалпы ұлттық өнімге тең, сондықтан теңдікті былайша жазуға болады:
MV=GNH
мұндағы, GNH – жалпы ұлттық өнім.
Монетаристердің дәлелдеуінше, номиналды ЖҰӨ шамасы ақша ұсынысынан
тәуелді және оны арттыра отырып, мемлекет ЖҰӨ өсуіне ықпал етеді.
Монетаристік теория ақша-несие құралдарын мемлекеттік реттеудің басты
құралы деп таниды, және бұл құралдарды қолдану ағымдағы емес, ұзақ
мерзімді міндеттерге бағытталуы тиіс [4].
Бірақ монетаристер жауап таба алмаған сұрақтар бар: ЖҰӨ өсімі
бағалардың өсуі арқылы жүзеге асады ма, әлде тауарлар мен қызметтердің
физикалық көлемі арқылы жүзеге асады ма? Бұдан басқа да сұрақтар бар, олар
монетаризмді жалғыз әрекет етуші емес екендігін көрсетеді және оның
саясаты реттеудің басқа да әдістерімен толықтырылуы тиіс.
Мемлекеттің экономикадағы ролінің монетаристік концепциясы кейнстік
концепциядан ерекшеленеді, тіпті кей жақтарында оған қарсы келеді. Бұған
қарамастан, бұл екі теорияның арасын қатты бөліп тастауға болмайды. Екі
теория да нарықтық экономиканың шарттарына сәйкес жасалынған. Көп
жағдайларда олар бір-бірін толықтырады.
Ұсыныс экономикасын жақтаушылардың экономикаға қосқан үлесі салық
салудың мәселелерін зерттеулерінде болып табылады.
Дж.М. Кейнс есептегендей, салықтар экономиканы реттеуші құрал ретінде
пайдаланылуы тиіс. Құлдырау кезеңінде олар төмендеуі тиіс те, өрлеу
кезеңінде қайта көтерілуі тиіс. Ал шын мәнінде, салықтарды пайдалану
күрделі іске айналды.
Ұсыныс экономикасы теориясын ұстанушылар салықтардың төмендеуі туралы
сұрақты өндірісті ынталандырушы құрал ретінде қарастырады. Дж.М.Кейнс
жоғары салықтар халықтың төлемқабілетті сұранысын төмендетеді және осы
арқылы инфляцияға қарсы сипатта болады деп есептеді. Ұсыныстар экономикасы
теориясы бойынша ерте ме, кеш пе салықтардың көп бөлігі шығындарға
айналып, тұтынушыларға қымбат бағамен қайта айналып келеді. Сәйкесінше,
салықтардың жоғарылауы инфляциялық сипатта болады.
Дәстүрлі түсінікке сәйкес, салықтардың төмендеуі бюджет кірістерінің
төмендеуімен қоса жүреді, бірақ ұсыныс экономикасы теориясы төмен салық
мөлшерлемесі өзгеріссіз, тіпті ұлғаймалы салық кірістерімен байланысты
екендігін негіздеді. Салықтардың төмендеуі өндіріс пен еңбек қызметінің
дамуына ынталануды арттырады. Сондықтан, ұлттық табыстың жоғары көлемі
жасалынады. Салықтан жалтарудың саны азаяды. Сәйкесінше, жұмыссыздар мен
кедейлерге мемлекеттік шығындар, кәсіпорындарға мемлекеттік субсидиялардың
көлемі азаяды. Сондай-ақ, ұсыныс теорясының жақтастары жинақтың
классикалық мехнизмін қалпына келтіруді ұсынды, сол кезде жинақ,
біріншіден, жеке қаражат арқылы, яғни табыстың бөлігін капиталдау арқылы,
екіншіден, қарыз қаражаты, несие арқылы жүзеге асады.
Тиімді күтімдер концепциясы немесе жаңа классикалық экономика
қазіргі экономикалық теорияның соңғы бағыттарының бірі болып табылады. Осы
теорияның негізгі идеяларына сәйкес, экономикалық агенттер экономикалық
процестерді өздігінен болжамдауға қабілетті және осы негізде рационалды
шешімдер қабылдауға да қабілетті. Оны жасаушылардың пікірінше,
экономикалық агенттердің жағдайды бұрыс бағалауы үкіметтің сұраныс пен
ұсынысқа әсер ететін күтпеген шешімдер қабылдауынан болады. Сондықтан,
үкімет экономикадағы ұзақ мерзімдік тепе-теңдікті қамтамасыз ете алмайтын
циклге қарсы саясатынан бас тартуы тиіс. Мұндай тепе-теңдік шаруашылық
әрекетті реттейтін тұрақты заңдардың болу шартында шаруашылық
субъектілерінің оптималды шешім қабылдауымен қамтамасыз етіледі.
Рационалды күтімдер теориясының жақтастары экономикалық өмірге
мемлекеттің араласу қажеттілігін жоққа шығармастан, кейнсиандық немесе
монетаристік сияқты кез келген экономикалық саясатты тиімсіз деп
есептейді. Бұл саясаттардың кемшіліктері олардың тұрақсыздықтарында,
экономикалық агенттердің шешім қабылдауын анықтайтын факторлардың
болжамсыздығында. Бұл концепцияның өкілдері экономикалық агенттер де,
үкімет те шешім қабылдай алатын тұрақты ережелер жасауды қолдайды.
Экономиканы мұндай басқару үкімет әрекетінің болжану мүмкіндігін және
нарықтық қатынастардағы өндірушілер мен тұтынушылардың ақпаратты дұрыс
бағалай алуын қамтамасыз етеді [1].
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келе, нарықтық экономикада дамыған
елдердің тарихы басқару модельдерін жиі ауысқандығын көруге болады. 30-
жылдарда мемлекеттік реттеу тәжірибесі дағдарысқа қарсы сипатта жүрді.
Айтылып кеткендей, дағдарысқа қарсы шаралар циклдік құбылыстарды түзету
үшін, яғни дағдарыстың салдарын жұмсарту немесе жою үшін қабылданды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін мемлекет дағдарысқа қарсы реттеуден
бас тартып, циклге қарсы шараларға көшті. Негізінде, бұл екі реттеудің
арасында айырмашылық жоқ, себебі дағдарыс циклдің бір фазасы болып
табылады, сәйкесінше, дағдарыспен күресу шаралары циклге қарсы шаралар да
болып табылады. Циклге қарсы шаралар дағдарысқа қарсы шаралардан
мемлекеттік реттеудің барлық фазаларда жүргізілуімен ерекшеленеді:
экономиканың қызып кету қаупі болса, өндірісті қысқарту, және оны
тоқырау кезінде ынталандыру.
Дағдарысқа қарсы реттеу нарықтық экономикадағы барлық елдерде
қолданылады. Бұл өндіріс деңгейінің құлдырауының тереңге кетуі мен
жалғаспалылығын азайтуға мүмкіндік берді, бірақ кейіннен жағымсыз әсерлері
де пайда бола бастады. Мемлекет негізінен реттеудің инфляциялық әдістеріне
сүйенгендіктен, көптеген дамыған елдерде ақша жүйесі әлсіреп, созылмалы
бюджет тапшылығы пайда болды, бағалардың өсуі біртіндеп бақылаудын шыға
бастады [5].
Нәтижесінде дағдарысқа қарсы реттеудің дәстүрлі тәсілдерінің
кемшіліктерінің артықшылықтарынан артып кеткені байқалды. Бұл көптеген
нарықтық елдер стагфляция мәселесімен соқтығысқан 70 жылдарда болған еді.
Сондықтан қысқа мерзімдік тұрақтадыру саясаты көптеген өзгерістерге
ұшырады. Инфляциялық тәсілдер (ақша экспансиясы мн бюджет шығындарын
арттыру) салық саясатына орын береді. Негізгі есеп жинаққа жұмсалатын
табысқа салық салуға жасалады. Осылайша, кәсіпкерлер инвестиция сала
отырып, өндіріс құралдарына сұранысты арттырады, бұл өз кезегінде,
экономикалық өсуге жағдай жасайды.
Осы айтылғандарды қорытындылай келе, қазіргі дағдарыстан кейінгі
экономиканың дамуы тұрғысында, экономикалық саясат моделінің қандай да бір
түріне басымдық беру әлі де күрделі мәселе болып отырғандығын айта кету
керек. Бұл жағдайда экономикада және қоғамдық дамуда қалыптасқан жағдайды
теориялық бағалау қажеттілігі туындайды.
2007-2008 жылдары басталған әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс
кейсиандық және монетаристік бағыттардың арасындағы экономикалық
процестерді реттеудегі мемлекеттің ролі туралы ұзаққа созылған дауға нүкте
қойған сияқты. Дағдарыс монетаризмнің кейбір постулаттарының жарамсыздығын
көрсетті. Нарықтар бәсекелес емес, ал нарықтық экономика макроэкономикалық
тепе-теңдікті автоматты түрде қамтамасыз ете алмайды.
Әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс жағдайында барлық дамыған елдер
экономиканы қолмен басқаруға көшуге мәжбүр болды [5]. Экономикаға
мемлекеттің араласуын күшейтуді дамушы елдер де, соның ішінде, Қазақстан
да жүзеге асыруда. Бірінші кезекте, экономикаға мемлекеттік қаржыларды құю
жүргізілуде, ауыр жағдайда қалған қаржылық институттар мемлекеттендіріліп
жатыр.
Дағдарысқа қарсы шаралардың арасында ұзақ мерзімдік шаралар маңызды
роль ойнайды. Мәселен:
- жұмыспен қамту, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру, денсаулық
сақтау, тұрғын үй құрылысы қарастырылатын мемлекеттік бағдарламаларды
кеңейту;
- инвесторларға арнайы кепілдіктер беру және мемлекеттік
инвестицияларды жоспарлау;
Қазіргі экономикадағы мемлекеттің ролі мен орны туралы сұрақ
теориядағы, сондай-ақ практикадағы негізгілерінің бірі болып табылады.
Түрлі мектептер ұсынған аталған мәселені шешудегі қағидалық тәсілдер бір-
бірінен ерекшеленеді (1.1 кесте). Бір жағынан, экономиканы реттеудегі
мемлекеттің ролінің салыстырмалы минималдығы туралы либералдық көзқарас та
кеңінен тараған. Басқа жағынан, бірқатар ғылыми мектептер нарықтық
процестерге мемлекеттің белсенді қатысуының қажеттігін негіздейді.
Мемлекеттік реттеудің оптималды көлемі туралы нақты жауап беру аса қиын.
Түрлі мемлекеттердің тарихында екі көзқарастың бірінің басымдыққа кезек ие
болғандығы мәлім.
Кесте 1
Мемлекеттің ролі туралы теориялық тәсілдер
Өкіл Негізгі тәсіл және сипаттамасы
М.Фридман Монетаристер – кіші үкімет үшін, яғни азға бюджет
үшін, үкіметтің қызметіндегі ақша-несие және бюджеттік
параметрлердің тұрақтығы үшін, максималды еркін нарық
үшін және тиімді әрекет етуші бәсеке үшін. Мемлекеттің
басым мақсаты – қатаң ақша-несие саясаты арқылы қол
жеткізілетін ақша айналысының тұрақтылығы, сондай-ақ
монополияға қарсы шаралар арқылы еркін баға құруды
қамтамасыз ету.
Дж.М.Кейнс Кейнсиандықтар – үлкен үкімет пен нарықтық экономиканы
мемлекеттік құрылымдар арқылы белсенді түрде реттеудің
жақтастары. Бұлар салық салуды және салықтық
жеңілдіктерді бөлуді, мемлекеттік шығындардың өсуін және
белгілі бір жағдайлардағы бюджет тапшылығын ақтауды
бақылауды қолдайды.
Ленин В.И. Мемлекет дегеніміздің өзі – таптық қарама-қайшылықтардың
көрінісінің жемісі. Мемлекет таптық қарама-қайшылықтар
шешіле алмайтын жерде және уақытта пайда болады. Ары
қарай, мемлекеттің өмір сүруінің өзі таптық
шиеленістердің шешілмейтіндігінің дәлелі болып табылады
деген пікір айтылады. Бұл жағдайды Ленин ешбір нәрсемен
дәлелдемейді – ол мұны Маркстің еңбектерінен мысал
ретінде алып, постулат ретінде түсіндіреді.
Карл Маркс Әрбір мемлекет, бір жағынан, үкіметтік, қанаушылық
билікті жүзеге асырады, ал басқа жағынан - әрбір
қоғамның негізінен бастау алатын жалпы істерді шешеді.
Джон Кеннет ...экономиканың бұл бөлігіне мемлекеттің араласуы
Гэлбрейт анағұрлым белсендірек, сонымен қоса, тұрақты. Нарықтық
жүйе жоспарлаушы жүйемен қатар өмір сүруі тиіс және де
бұл оның дамуына өте үлкен әсер етеді деп болжамдауға
болады.
Фридрих фон Хайек...мемлекет алдында қызмет етудің кең өрісі ашылады.
Бұл бәсекенің дамуына жағдай жасау, және оны реттеудің
басқа әдістерімен қажет жерлерде алмастыру, және
қызметтерді дамыту ...ешқандай ұйымдастырудың тиімді
жүйесі мемлекетті әрекетсіздікке душар етпейді.
К.Макконнелл Мемлекеттің экономикаға әсері салық салу және үкіметтік
шығындар арқылы көбірек сезіледі, алайда мемлекеттің
экономикалық өмірге араласуының көптеген жолдары бар.
Р.Коуз ...мемлекет үлкен жоғары монополиялық фирмаға айналған
кезде, әкімшілік аппарат ұлттық табыстың өлшенбес үлкен
бөлігін жұтады. Ол өзін демократиялық құндылықтардың
жақтаушысы ретінде көрсетті. Демократияның кепілдіктері
таза экономикалық әдістер арқылы жүзеге асады, олар
сондай-ақ мемлекетке де көптеген пайда әкеледі.
П.Самуэльсон ...әрбір адам мемлекеттік биліктің үш баспалдағымен
кездеседі – федералдық билік, штаттар және
муниципалитет
*Дереккөз: Экономикалық әдебиеттердің негізінде автор құрастырды
Жоғарыда аталған дағдарысқа қарсы барлық шаралар Қазақстан
Республикасы Үкіметі дайындаған Дағдарысқа қарсы бағдарламада көрініс
тапқан.
Мемлекеттің экономиканы реттеуге араласу дәрежесі қоғамның жағдайымен
түсіндіріледі және оның тарихи даму кезеңінен тәуелді. Дағдарыстар,
соғыстар мен экономикалық қайта құрылулар кезеңінде мемлекеттің ролі
күшейіп отырған. Бірақ, сол уақыттың ішінде, тұрақтану кезеңдерінде
мемлекеттің ролі бәсеңдемеген, экономикалық реттеу бойынша шаралар
жалғасып жатқан және тұрақты сипатта болған. Біздің ойымызша, елдің
тұрақты даму шегінде тек мемлекеттік араласудың бағыттары ауысып отырған.
Мемлекет экономиканың дамуы мен тиімділігінің сапалық жақтарын реттеуге
көп назар аударып отырған. Экономика істеріне мемлекеттің араласуы мұндай
даму кезеңдерінде жасырын сипатқа ие болады. Мемлекеттік араласудың мұндай
сипаты көрінбейтін қол ұғымдарының пайда болуына алып келді.
Осылайша, экономикалық өмірдегі мемлекеттің ролі туралы эволюциялық
пікір нарықтың қалыптасуы мен дамуының әр кезеңдерінде мемлекеттің
қажеттілігі туралы көзқарастардың ауысып отырғандығын көрсетеді.
Сонымен, қазіргі нарықтық қатынастардағы мемлекет үш басты мәселені
шешуі қажет:
- нарықтық қатынастардың өркениетті дамуына жағдай жасау;
- қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- әлсіз топтарды әлеуметтік қорғау.
Кең тұрғыда, аталған міндеттер мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік функцияларын көрсетеді. Бұлар мемлекетке жүктелетін басқа да
міндеттермен толықтырылуы мүмкін. Экономикалық тұрғыда мемлекет меншіктің
барлық нысандары мен түрлерін қорғауға, экономиканың көлеңкеленуіне қарсы
күрес жүргізуге, кәсіпкерлікті ынталандыруға, институционалдық
түрленулерді қамтамасыз етуге міндеттеледі.
1.2 Дағдарыстан кейінгі кезеңде ұлттық экономиканы дамытуды
мемлекеттік реттеудің экономикалық және құқықтық ролі
Әлемдік қаржылық дағдарыс экономикадағы мемлекеттің ролін қайта
қарауға мәжбүр етті. Көптеген елдердің экономикалық табыстары бәсеке мен
жеке кәсіпкерлік бастаманың нарықтық тетіктерін мақсатты пайдаланумен
байланысты экономиканы мемлекеттік реттеудің артықшылықтарын дәлелдеп
отыр. Экономиканың технологиялық деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын
соғұрлым ресурстардың шектеулігін, бағалардың өсуін және монополиялардың
әрекетінің әлеуметтік салдарын мемлекеттік реттеу де көп қажет етіледі.
Мемлекеттік реттеуді анықтаудың зерттеулері мен тәсілдерді ғылыми
жүйелеу оның сапалық сипаттарының қалыптасуына әкелетін кең талқылаулар
жиегін анықтады:
1) мемлекеттік реттеу – ұлттық экономикаға мемлекеттің араласуының
нысаны;
2) мемлекеттік реттеу табыстар мен ресурстардың бөлінуінің,
экономикалық өсудің қарқынының, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің шешуші
кезеңдеріне әсер етеді;
3) мемлекеттік реттеу экономикаға әсер етудің түрлі әдістерінің
жиынтығы арқылы жүзеге асады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің кеңейтілуі оның шығындары
зардаптардан асып кетпегенше, ақталған болып есептеледі. Мемлекеттік
сектордың көлемі қоғамдық игіліктерге сұранысқа, сондай-ақ мемлекеттің өз
қарамағындағы ресурстарды нақты басқара алу мүмкіндіктеріне сай болуы
тиіс. Экономиканың мемлекеттік және нарықтық секторларының арасын айқын
ажырату қажет.
Американдық ғалым М.Портер экономикадағы мемлекеттің ролін ерекше
бағалайды. Оның ойынша, үкімет экономикада бірқатар роль ойнайды.
Үкіметтің негізгі ролі макроэкономикалық және саяси тұрақтылыққа қол
жеткізу болып табылады. Мемлекет бұған тұрақты үкіметтік ұйымдар құру
арқылы, экономиканың базалық құрылымын үйлестіру арқылы, сондай-ақ
қаржылық мәселелерде ұқыптылық пен инфляцияның төмен деңгейін сақтауды
қосқандағы макроэкономикада тұрақты саясат жүргізу арқылы қол жеткізеді.
Екінші орында микроэкономикалық деңгейде салымдар мен инвестициялардың
тиімділігін арттыру арқылы өнімділікті арттыру тұрады. Үкіметтің үшінші
ролі микроэкономикалық деңгейдегі ережелер мен ынталандырушы шараларды
бекіту болып табылады. мұндай ережелер мен стимулдар бәсекеге қатысты
саясатты анықтайды [6].
Барлық зерттеушілер нарықтық жүйенің мүмкіндіктері шексіз емес деген
қорытындыға келіп отыр. Нарық барлық әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
шешуге қауқарсыз болып табылады. нарықтық механизм қандай да бір мәселені
шеше алмаған кезде экономикаға мемлекеттік араласу пайда болады. Дағдарыс
уақытында және одан кейінгі даму кезеңінде нарыққа қандай міндеттерді шешу
қиынға соғады немесе қандай себептерге байланысты мемлекет экономикаға
араласады? Ресейлік экономист А.Лившиц бұған былайша жауап береді: Таза
еркін кәсіпкерлік экономикасында үш түрлі мәселе шешілмей қалады. Олар: 1)
нарық үшін сыртқы әсерлер: қоршаған орта, әлеуметтік салдар т.б.; 2) нарық
ақшамен өлшенбейтін немесе сұранысқа айналмайтын тауарлар мен қызметтерді
өндіре алмайды; 3) бұл қоғамдық тауарлар салық немесе олардың шығындары
мен ұтыстарын бірдей бөлу мәселесін тудырады.
Осыдан, А.Лившиц мынадай қорытынды жасайды: Сонымен, еркін
бәсекелестік экономикада мемлекет кем дегенде, екі қызмет атқарады: сыртқы
әсерлерді реттеу және тұрғындарды қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету,
бұларды мемлекет бюджет арқылы шешеді. Сондай-ақ, А.Лившиц қазіргі
экономикада мемлекетсіз шешілуі мүмкін емес тағы 5 мәселені көрсетеді.
Олар:
1. Табыстарды бөлу. Мәселенің мәнісі табыстарды бөлу нарық тұрғысынан
әділ болғанымен, қазіргі қоғам тұрғысынан әділетсіз болуында болып
табылады;
2. Жұмыспен қамту мәселесі. Нарық еңбек еткісі келетіндердің еңбек ету
құқығын қамтамасыз ете алмайды. Бұл мәселені қазіргі дағдарыс жағдайында
ерекше атап кетуге болады. Жеке кәсіпорындар қиындық туындай қалған
жағдайда, бірінші кезекте, жұмысшылардың санын қысқартуға мүдделі болып
келеді. Жалпы толық жұмыспен қамтуды мемлекет те кепілдендіре алмайды.
Бірақ мемлекеттің араласуынсыз бұл мәселе әлеуметтік шиеленіс пен
ретсіздікке алып келуі мүмкін. Сондықтан, қандай мемлекет болмасын,
жұмыспен қамту мәселесін бірінші кезекке қояды;
3. Ғылыми-техникалық прогресс мәселесі. Нарықтық механизм ғылыми-
техникалық прогрестің қолда бар жетістіктерін пайдалануға бейім келеді.
Бірақ өздігінен ғылым мен технология саласындағы секірісті, фундаметалдық
зерттеулер жүргізуді, өндірістегі терең құрылымдық өзгерістерді қамтамасыз
ете алмайды. Сәйкесінше, мұнда да мемлекеттік араласу қажет;
4. Аймақтық мәселелер. Түрлі экономикалық, экологиялық, демографиялық
т.б. себептерге байланысты аймақтық даму біркелкі бола алмайды. Әлеуметтік
салдардың алдын алу үшін мемлекет аймақтық мәселелерді реттеуді өз мойнына
алады;
5. Инфляция мен монополизм. Тарих көрсеткендей, бірде бір ел бұл
дертке қарсы шаралар қолдана алмауда. Тек мемлекеттік реттеу арқылы ғана
аталған мәселелердің салдарын біршама жеңілдету мүмкін болып отыр.
Заманауи бизнес оқулығында (Регмен Д.Дж., Мескон М.Х., Бадви
К.А., Тили Д.В.) нарықтық жүйеге мемлекеттік араласудың 4 нысаны
көрсетіледі: ережелер мен шектеулер белгілеу; тұрғындарға қоғамдық
игіліктер мен трансферттер беру; бәсекені қолдау; экономиканы
тұрақтандыруға атсалысу.
К.Р. Макконелл мен С.Л.Брюдің Экономикс оқулығында үкіметтің
экономикалық қызметіне мынадай анықтама беріледі:
Біріншіден, үкіметтің кейбір экономикалық міндеттері нарықтық жүйенің
қызмет етуін қолдау мен оңтайландыру болып табылады. Осы салада үкіметтің
екі қызметін атап кетеміз:
1. Құқықтық база мен нарықтық жүйенің тиімді қызмет етуіне жағдай
жасайтын қоғамдық атмосфера қалыптастыру;
2. Бәсекені қорғау.
Міндеттердің екінші тобын орындау арқылы үкімет нарықтық жүйенің
қызмет етуін күшейтіп, жаңартады. Мұнда үкіметтің үш қызметін атап кеткен
дұрыс:
3. Табыс пен байлықты қайта бөлу;
4. Ұлттық өнімнің құрылымын өзгерту мақсатында ресурстардың бөлінуіне
түзетулер енгізу;
5. Экономиканы тұрақтандыру, яғни жұмыспен қамту мен инфляция деңгейін
бақылау, экономиканы ынталандыру.
Байқағанымыздай, экономикалық теорияда әлі де нарықтық экономикадағы
мемлекеттік реттеудің нақты анықтамасы берілмеген. Бұл авторлардың қандай
мектепке жататындығымен, қандай пікірді ұстанатындығымен анықталады.
Мұнымен қоса, Роберт Б.Карсон ХХІ ғасырдағы экономикалық саясат
мемлекеттің ролінің кеңейтілуінсіз мүмкін емес, өндіріс пен бөлу
саласындағы негізгі сұрақтарды шешуде орталық биліктің қандай да бір
нысанына сүйенудің қажеттілігі арта түседі, әсіресе, бұл сұрақтар
халықаралық сипатқа ие болса және ұлттық экономикалық қауіпсіздікке баса
назар аударуды қажет етеді, және қазіргі кезде мемлекеттік реттеудің
азаюын қолдаушылардың өздері мұны қолдайтын болады [7].
Қазіргі дағдарыс жағдайында ғалымның бұл болжамының орындалып жатқанын
көріп отырмыз. Дағдарыс кезінде және одан кейінгі кезеңде мемлекеттік
реттеу күшейетіні айқын көрініп тұр, тіпті, ол халықаралық сипат алып келе
жатыр.
Мемлекеттік реттеудің нысандары объектісі, мақсаты, басқару әрекетінің
сипаты, қолданылатын құралдары бойынша ерекшеленеді. Экономикалық
әдебиеттерде экономиканы мемлекеттік реттеудің келесідей нысандарын бөліп
көрсетеді:
1. Экономиканы мемлекеттік жоспарлау және бағдарламалау өзіне
зерттеулер жүргізу мен түрлі бағдарламаларды даярлауды білдіреді.
2. Бюджеттік және салықтық реттеу арқылы мемлекеттік тұтыну,
салаларды, аймақтық жүйелерді, жекелеген кәсіпкерлік құрылымдарды,
әлеуметтік топтарды қаржылық қолдау қамтамасыз етіледі.
3. Мемлекеттік тұтыну үкіметтік сатып алуларды және тауарларға
(өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықтық), түрлі қызметтерге (білім беру, ғылыми,
медициналық т.б.), әскери өнімдерге мемлекеттік тапсырыстарды біріктіреді.
4. Салаларды, аймақтарды, кәсіпорындарды селективті қаржылық қолдау
мемлекеттік тұтыну сияқты бюджет қаржысын пайдалануды білдіреді.
5. Ақша-несиелік реттеудің негізгі мақсаттары: ұлттық валютаның
тұрақтылығын қорғау мен қамтамасыз ету, оның сатып алу қабілетін
қамтамасыз ету, экономиканың несие ресурстарына қажеттілігін қамтамасыз
ету, банктік жүйені нығайту.
6. Меншікті жекешелендіру мен мемлекеттендіру әлеуметтік-экономикалық
міндеттерді шешу үшін мемлекеттік реттеудің нысаны болып табылады [7].
Көптеген себептерге байланысты мемлекеттік реттеудің дамыған тетігі
Батыс Еуропаның кейбір елдерінде (Франция, Германия, Скандинав елдері,
Австрия, Испания), сондай-ақ Жапония, Оңтүстік Корея, жедел дамып жатқан
Латын Америкасы мен Араб елдерінде қалыптасты. Бұл елдердің барлығы
нарықтық және мемлекеттік реттегіштер көрініс табатын аралас экономикаға,
меншіктің түрлі нысандарына, индикативті жоспарлауға, мемлекеттің белсенді
әлеуметтік саясатына ие. Жалпы алғанда, мұндай экономика әлеуметтік
бағытталған нарықтық экономика деп аталады және әлеуметтік мемлекеттің
негізі болып табылады.
Әлеуметтік бағытталу ретінде біз мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономиканы мемлекеттік басқару мен
нарықтарды реттеу мәселелері экономикалық ғылымдағы негізгілердің біріне
жатады. Қазіргі кезеңде оның маңызы жалпыжүйелік дағдарыс пен экономиканы
басқарудағы күрделі кемшіліктермен байланысты әсіресе артып отыр. Қазір
монетаризмнің догматикалық түсініктерінен бас тарту жүріп жатыр және
мемлекеттің тек реттеуші ғана емес, меншік иесі ретінде нарықтық
құбылыстарға қатынасу концепциясына негізделген мемлекеттік басқарудың
жаңа стратегиясына деген қажеттілік қатты сезілуде. Ұсынылатын басқару
тәсілінің негізіне ұлттық және экономикалық қауіпсіздік, ішкі өсудің
көздері және өнеркәсіпті дамыту, экономиканың қаржылық және нақты
секторларының арасындағы алшақтықты азайту, мемлекеттік саясаттың
әлеуметтік бағытталуы және елдегі экономикалық түрленулер жатады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев айтқандай, мүмкіндік
болған жағдайларда мемлекеттің реттеуші ролін арттыру қажет, бұл біздің
әлеуметтік нарықтық шаруашылыққа қадам басуымыздың барлық сатыларында
мемлекеттік реттеуді белсенді қолданудың болатындығын білдіреді. Дәл
осындай тәсілдің арқасында елімізде нарықтық қатынастардың аясын біртіндеп
кеңейтуге мүмкіндік беретін экономиканы мемлекеттік реттеудің анықталған
теориясы мен практикасы пайда болып келе жатыр.
Қазіргі уақытта ғылым саласы ретіндегі экономиканы мемлекеттік
реттеудің маңыздылығын әлемнің барлық елдерінде мойындап отыр. Ұлттың
тарихи жетістіктері, көбінесе, табиғи ресурстары мен технологиялары арқылы
емес, басқарудың тиімділігі арқылы анықталатындығы даусыз айғақ болып
табылады. Мұнымен қоса, қазіргі қоғамда мемлекеттік реттеу мен басқарудың
сандық тапсырмалары артып, сапалық жағдайы күрделеніп отыр.
Осыған байланысты теориялық, әдістемелік зерттеулерді қарастыру;
ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен нысандарының қазіргі
өзгерістерге сәйкес келуі қажет. Қойылған міндеттерді шешудегі теориялық
тәсіл жаңа жағдайларда ұлттық экономикадағы мемлекеттік саясатты жасауда
тиімсіз араласу мен ғылыми негізсіздікті азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан өмірінің барлық салаларын қамтыған кең көлемдегі әлеуметтік-
экономикалық реформалар қазіргі кезеңде, бір жағынан, мемлекеттің мәні мен
роліне теориялық тәсілдердің шетелдік тәжірибелерін мұқият зерделеуді,
басқа жағынан ұлттық экономиканы басқарудың тетіктерін жетілдіруді жүзеге
асыруда жаңа идеялар мен мүмкіндіктерді қарастыруда талап етеді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Экономиканы мемлекеттік реттеудің
қажеттілігінің негіздері Дж.М.Кейнспен қаланған болатын. Оның еңбектерінде
нарықтық экономикаға үкіметтік араласу, оны мемлекеттік реттеу, атап
айтсақ, мемлекеттік қаржыны пайдалана отырып, мемлекеттік шығындарды
азайту арқылы реттеу қарастырылды. К.Маркстің Ф.Энгельс арқылы
толықтырылып, жетілдірілген теориясы өндіріс қаржысы мен мемлекеттік
типтегі экономикаға қажет қоғамдық меншікке сүйене отырып, орталықтан
басқарылатын қоғам құрудың маңыздылығын негіздеді. Экономикадағы
мемлекеттің ролін зерттеулер Х.Лейбенштейннің, А.Маршаллдың, В.И.Лениннің,
П.Самуэльсонның, В.Смиттің, Дж.Стиглердің, Й.Шумпетердің, Л.И.Абалкиннің,
И.Осадчаяның және басқа да ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстандық экономикалық ғылымда елдің нарықтық жағдайлардағы
экономикалық дамуындағы мемлекеттің ролі туралы сұрақтар мен экономиканы
мемлекеттік реттеудің маңызды мәселелерінің шешімдері Я.А.Аубакировтің,
Е.Б.Жатқанбаевтың, Р.Е. Елемесовтың, А.А.Абишевтің, Р.А.Алшановтың,
Ж.О.Ихдановтың, А.К.Қошановтың, Н.К.Мамыровтың, О.С.Сәбденнің,
А.А.Рамазанованың еңбектерінде жан-жақты талданады.
Алайда, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдау дағдарыс
жағдайында тереңдей түсетін ұлттық экономикадағы мемлекеттік ролі мен
маңыздылығы туралы мәселелерді зерттеудің ғылыми негізделген тәсілдерінің
толық қалыптасып бітпегенін көрсетеді. Ұлттық экономиканың даму
мәселелерінің күрделілігін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қарқынды
дамуы үшін реттеудің мемлекеттік тетіктерін пайдалану қажеттігін ескере
отырып, жоғарыда айтылған мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын,
мақсаттары мен міндеттерін, құрылымының логикасын таңдауға мүмкіндік
берді.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып
ұлттық экономикадағы мемлекеттің ролін күшейту бойынша экономиканы
мемлекеттік реттеудің тетіктерін жетілдіруге бағытталған ғылыми-теориялық
және практикалық ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес жұмыстың келесідей міндеттері анықталды:
- мемлекеттің функцияларын зерттеудің негізінде оның нарықтық
экономикадағы орны мен ролін анықтау;
- әлеуметтік бағытталған экономикадағы мемлекеттің ролін зерттеудің
теориялық және практикалық тәсілдері саласындағы шетелдік тәжірибелерді
зерделеу;
- мемлекеттік реттеудің әлеуметтік-экономикалық мәнін анықтау;
- мемлекеттік реттеудің мақсаттарын, міндеттері мен қағидаларын ғылыми
дәйектеу;
- экономиканы мемлекттік басқаруды жетілдірудің қажеттілігі мен оның
ары қарайғы орталықсыздануының маңыздылығын негіздеу;
- Қазақстандағы аймақтық мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруға
мүмкіндік беретін мемлекеттік басқарудың әртүрлі деңгейлері арасындағы
функциялар мен құзыреттіліктерді шектеу бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне мемлекет теориясы,
нарық экономикасының жаһандануы, институционализм, қаржылық нарық,
мемлекеттік реттеу мен ұлттық қауіпсіздік салаларындағы шетелдік және
отандық экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері жатады.
Зерттеудің ақпараттық базасын автор зерттеу жұмысын жүргізу барысында
жинақтаған Қазақстан Республикасының заңдары, заңнамалық актілері,
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары,
дипломдық жұмыстың тақырыбына сәйкес ресми бағдарламалық құжаттар,
Қазақстан Республикасы Статистка агенттігінің, министрліктер,
ведомоствалар мен басқа да басқару органдарының мәліметтері, монографиялық
басылымдардың материалдары және мерзімдік басылымдардың материалдары
құрайды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Алынған ғылыми
нәтижелер министрліктер, ведомстволар және Қазақстан мен оның
аймақтарындағы басқа да басқару органдары арқылы қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың нәтижелері Экономикалық теория, Экономиканы мемлекеттік
реттеу, Макроэкономика, Әлем экономикасы, Экономикалық ілімдер
тарихы пәндерінде оқытуда қолданыла алады.
Қорғауға шығарылатын негізгі мәселелер:
- мемлекеттік реттеудің тәсілдерінің теориялық аспектілері және ұлттық
экономикадағы мемлекеттің ролін анықтау бойынша авторлық талдаулар;
- дағдарыстан кейінгі кездегі мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатының басым бағыттары;
- ұлттық экономикадағы мемлекеттің ролін күшейтудің қажеттілігі
негізделген;
- экономикалық саясатты жақсартуға арналған мемлекеттік реттеудің
институционалдық концепциясын жақсарту бойынша шаралар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, жұмыста 2 кесте,
3 сурет берілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекеттік реттеудің теориялық
негіздері мен негізгі бағыттары зерттелген. Түрлі мектептер мен
көзқарастар талданған.
Жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстандағы мемлекеттік реттеудің қазіргі
жай-күйі талданған. Мемлекеттік реттеудің құқықтық және экономикалық
аспекілері мен басымдықтары қарастырылған.
1. Еңбектің мәні және еңбек өнімділігінің теориялық аспектілері
1.1 Қаржылық-экономикалық дағдарыстан шығуды мемлекеттік реттеудің
теориялық негіздері
Кез келген экономикалық жүйеде мемлекет ұлттық экономика, салалар мен
аймақтарда, фирмалар мен кәсіпорындар немесе сыртқы экономикалық
қатынастар шегінде жүзеге асатын шаруашылық процесіне әртүрлі дәрежеде
және нысандарда араласып отырған.
Дағдарыстан кейінгі ұзақ мерзімдік дамуға қол жеткізу үшін Қазақстан
Республикасы Президентінің тікелей тапсырмасымен Үкімет ұзақ мерзімдік
бағдарламалар жасауда.Ұзақ мерзімде максималды жоғары әрі тұрақты өсу
көрсеткіштеріне қол жеткізу Қазақстанның 2020 жылға дейінгі даму кезеңінің
басты мақсаты болып табылады. Мұндай міндеттер қою дағдарыстан кейінгі
кезеңдегі кез келген елдің басты мақсаты болуы тис. Бұл бірінші орынға
экономикалық мектептердің теорияларының өзара байланыстылығын зерттеуді
шығарады. Бұл дағдарыстан кейінгі даму жағдайында Қазақстанның тиімді даму
моделін құруында теориялық негіз болып табылады. Нарықтық экономикада
дамитын елдердің дағдарыстан шығу және дағдарыстан кейінгі кезеңде даму
тәжірибесі бұл елдердің экономиканы мемлекеттік реттеу моделінің жиі
ауысып тұрғанын көрсетеді. Мұндай алмасудың мәні экономикаға мемлекеттік
араласудың күшеюінде немесе әлсіреуінде болып табылады. 30-жылдардағы ұлы
тоқырау кезеңінде мемлекеттік реттеу тәжірибесі дағдарысқа қарсы сипатта
болды. дағдарысқа қарсы шаралар циклдік құбылыстарды түзету үшін, яғни
дағдарыстың салдарын жұмсартуға бағытталды [1].
Ары қарай экономиканың ертедегі мектептерінен бастап, марксизм,
кейнсиандық, Дж.М.Кейнс көзқарасының жалғасы ретіндегі неокейнсиандық
бағыттың, негізінде классикалық мектеп экономистерінің көзқарастары жатқан
неоконсерватистік бағыттың, жаңа экономикалық ғылым немесе неоклассикалық
синтез концепциясын, неоклассикалық мектеп концепцияларын, соның ішінде,
М.Фридменнің монетаризмін, А.Лаффердің ұсыныстар экономикасын, Р.Лукастың
рационалды күтімдер теориясын қарастырамыз.
Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролі мен қызметтеріне қатысты
мәселе – ғалымдардың бұрынна бергі мәселелерінің бірі. Капиталдың бастапқы
қорлануы кезеңінде пайда болған (ХҮ-ХҮІІ ғғ.) ең алғашқы экономикалық
мектеп – меркантилизмнің өкілдері мемлекеттік реттеудің қажеттілігін
негіздеді, әсіресе, бұл сауда мен өнеркәсіп салаларының дамуы үшін аса
қажет. Меркантилизм идеялары протекционизм немесе ұлттық ұлттық нарықты
қорғау саясаты атауына ие болған мемлекеттік саясаттың теориялық базасына
айналды. Бұл саясат отандық экономиканың дамуын ынталандыруға, сыртқы
нарықты кеңейтуге бағытталды.
ХҮІІІ ғасырдың аяғынан бастап, нарықтық қатынастардың жандануымен
өскен өндірістік капитал мемлекеттік қамқорлық пен онымен байланысты
шектеулерді кедергі ретінде қарастырып, бұдан құтылуға ұмтылды.
Классикалық политэкономияның негізін салушылардың бірі Адам Смит (1723-
1790) табиғи үйлесім (тепе-теңдік) идеясын ұсынды, ол экономикада сыртқы
(мемлекеттік) араласу болғанда орнайды және нарықтық жүйенің қызмет
етуінің оптималды режимі болып табылады. Смитттің ойынша, экономикалық
процестер көрінбейтін қол арқылы реттеледі – жеке пайдаға ұмтылу жалпы
пайдаға, өндірістің дамуы мен прогреске алып келеді. Смит мемлекеттің
ролін түнгі күзетші қызметімен шектеді, яғни [2]:
- тәртіпті қолдау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- әділ сотты жүзеге асыру;
- қоғамдық жабдықтар мен мекемелерді қарамағына алу.
Кәсіпкерлік еркіндік, сауда еркіндігі қағидалары теорияда да,
саясатта да мемлекеттік протекционизм идеясын алмастырды.
Нарықтық экономикадағы артық өндіру дағдарысының мүмкіндіктері туралы
классиктердің пікірі қызығушылық тудырады. А.Смит те, Д.Рикардо да мұндай
мүмкіндікті жоққа шығарды. Мұны К.Маркс сынға алды. Маркс артық өндірудің
экономикалық дағдарысын капиталистік экономиканың циклдік дамуы ретінде
және макроэкономикалық тепе-теңдік шарттарының бұзылуы салдары деп
қарастырды. Маркстің ойынша, экономикалық дағдарыстардың себептері
өндірістің кеңеюі тиімді сұраныстың пропорционалдық ұлғаюын автоматты
түрде туындата алмауынан болады. Өмірлік қажеттіліктерді қамтитын
жұмысшылардың нақты жалақысы еңбек өнімділігі сияқты тез артпайды. Маркс
бойынша экономикалық дағдарыстан шығу тетігі капиталдың жаппай жаңаруына
негізделеді. Алайда, бұл процесте мемлекетке ешқандай роль берілмейді.
ХІХ ғасырдың ортасында Батыс Еуропада орын алған экономикалық және
әлеуметтік процестер (барынша тереңге кеткен және ұзаққа созылған
экономикалық дағдарыстар, 1848ж революция), әсіресе 1929-1933жж Ұлы
тоқырау кезеңі мемлекеттің ролі мен қызметінің өзгеруіне жағдай жасады.
Шаруашылық даму мен әлеуметтік тепе-теңдікті қамтамасыз ететін мемлекеттік
әлеуметтік-экономикалық саясаттың қажеттілігі айқын көріне бастады.
Нарықтық экономикадағы мемлекеттің белсенді ролі – экономикалық
ғылымдағы кейнсиандық бағыттың негізгі мәселелерінің бірі. ХХ ғасырдағы
экономикалық ойдың танымал өкілі Джон Мейнард Кейнс (1883-1946) экономика
ғылымындағы мемлекеттік реттеу теориясының негізін салушы ретінде
саналады. Кейнс А.Смиттің көрінбейтін қол қағидасына және мемлекеттің
экономикаға араласпау идеясына сыни көзбен қарады. Ол жеке экономикалық
адамның немесе фирманың гүлдену шарттары елдің экономикасының гүлденуімен
сәйкес келетіндігіне күмән келтірді. Керісінше, олардың арасында
келіспеушіліктер пайда болады, ал олардың шешімдері мемлекеттік араласуды
талап етеді.
Дж.М.Кейнс Батыстың экономикалық ойлар ағымын елеулі түрде өзгертті.
Негізгі еңбегі Жұмыспен қамтудың, пайыз және ақшаның жалпы теориясы
еңбегінде ол нарықтық экономиканы іштей тұрақсыз деп қорытындылайды. Кейнс
бойынша барлық мәселе тек сұраныс пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдіктің
бұзылуында ғана емес, ол қоғамның жиынтық сұраныстың жетіспеушілігінен де
зиян шегіп отырғандығында болып табылады. Жиынтық сұраныс: С+I, мұндағы С
– тұтыну, I – инвестиция.
Кейнстің теориясын дағдарысқа қарсы деп те айтуға болады, себебі ол
экономиканы күйзеліс жағдайында қарастырған. Кейнстің көзқарасына сәйкес,
мемлекет экономикаға еркін нарықтың оны дағдарыстан шығаратын тетіктерінің
болмауы себебінен белсенді араласып отыруы қажет. Осылайша, Кейнс өзін-өзі
реттейтін нарықтық механизмге сенбеді және қалыпты өсуді қамтамасыз ету
үшін және тепе-теңдікке қол жеткізу үшін экономикалық даму процесіне
сырттан (мемлекет тарапынан) әсер ету қажет деп ойлады.
Шешілуіне мемлекет қатысуы тиіс аса күрделі мәселелер ретінде Кейнс
нарықтық шаруашылықтың дағдарыс пен жұмыссыздыққа бейімділігін бөліп
көрсетті. Ол нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігін талап
етті, мемлекеттік дағдарысқа қарсы саясат пен толық жұмысбастылық саясатын
жасап, ұсынды, олардың негізінде тиімді сұраныстың кейнстік теориясының
негіздері жатты. Мемлекеттен өндіріс құралдары мен тұтыну заттарына
сұранысты нарықтарды теңестіретіндей етіп ынталандыру талап етілді, ал ол,
болжанғандай, құлдыраулардан құтылуға жағдай жасап, экономикалық өсуге
тұрақтылық береді.
Дағдарысқа қарсы реттеудің басты тәсілі болып, сондай-ақ,
экспансионистік ақша саясаты табылды. Бұл саясатты жүзеге асыру арқылы
мемлекет сұранысқа екі жақты әсер ете алады. Біріншіден, айналыстағы ақша
айналысын арттыру арқылы инфляция мен бағаның өсуіне ерік береді.
Тұтынушылар инфляциялық күтулерге бейімделе отырып, өз жинақтарын
жұмсауға, тауарлар мен қызметтерге ағымдағы сұранысты арттыруға мәжбүр
болады. Екіншіден, ақша ұсынысын арттыра отырып, мемлекет қысқа мерзімге
пайыз қойылымдарын төмендетеді. Несие арзан, кәсіпкерлерге қол жетімді
болады, өз кезегінде, кәсіпкерлер несие арқылы өндіріс құралдарына
сұранысты арттырады. Бұдан бөлек, оларға ендігі кезекте, өз ақшаларын
төмен пайыздық қойылымдары бар банктерге жұмсамай, акцияларға сала
бастайды, бұл іскерлік белсенділіктің артуына ықпал етеді. Қысқа мерзімдік
тұрақтылыққа қол жеткізу арқылы мемлекет тек ақша саясатын емес, салық
саясатын да қолданады. Өндірістің төмендеуі байқалған кезде, салықтық
ауыртпалық мүмкіндігінше төмендетіледі, осылайша, ағымдағы сұраныс
реттеледі, ал өрлеу кезеңіндегі мемлекеттің әрекеті керісінше болады [3].
Егер ақша саясаты да, салық саясаты да қажетті нәтиже бермесе,
нарықтарды теңестіруге мүмкіндік бермесе, мемлекет өзі қосымша сұраныс
туғызады. Бюджеттік шығындар артады (қоғамдық жұмыстар ауқымы кеңейеді,
мемлекеттік тапсырыс артады), кейде бұл табыстардың шегінен де асып кетуі
мүмкін, осының салдарынан бюджет тапшылығы орын алып, ол түрлі көздер
арқылы жабылады.
Кейнс ашқан негізгі психологиялық заңдылыққа сәйкес, адамдар табыстың
артуымен тұтынуды да арттырады, бірақ табыстың өсу қарқынындай емес. Жинақ
табыстың тұтынудан артылуының көрсеткіші болып табылады. Табыс пен
тұтынудың арасындағы айырмашылық жаңа инвестициялар арқылы толықтырылуы
керек. Толық жұмыспен қамту мен экономиканың тепе-теңдігіне жинақ пен
инвестицияның теңдігі кезінде қол жеткізіледі. Жинақ пен инвестицияның
арасындағы сәйкессіздік оларды басқару факторларының әртүрлі болуынан орын
алуы мүмкін. Мәселен, жинақтайтындар – шаруашылықтар мен қаржы
институттары, ал инвестициялау туралы шешімді фирмалар қабылдайды. Міне,
осы жерде сәйкессіздік орын алуы мүмкін. Егер жинақ инвестициядан артып
кетсе, онда жиынтық сұраныс азаяды. Бұл ұлттық табыстағы тұтыну үлесінің
азаюымен тереңдей түседі. Бұл мемлекеттің инвестициялар мен тұтыну
көлеміне араласудың объективті қажеттілігін тудырады.
Бәрінен бұрын, Кейнс экономиканы реттеу үшін ақша-несие саясатын
пайдалануды ұсынды. Мұнымен қоса, 1929-1933 жылдардағы Ұлы тоқырау
кезеңінде экономиканы жандандыру үшін тек ақша саясаты жеткіліксіз
болатынын түсінді. Монетаристерден айырмашылығы кейнсиандықтар ақша-несие
саясатының да, монетаристік саясаттың да маңыздылығын мойындайды.
Шындыққа сәйкес цикл теориясының негізін Кейнс және оның жақтастары
салды. Циклдік дамуды марксизм капиталдың артуы табыс көлемінің сәйкес
өсімін қамтамасыз етпейтін жағдайдағы капиталдың артық жинақталуы ретінде
түсіндіреді. Маркстің айтуынша, негізгі капиталдың жаңартылуы циклдің
материалдық негізі болып табылады.
Кейнс бойынша цикл капиталдың шекті тиімділігінің өзгерісімен
байланысты. Аталған мәселені Маркс пен Кейнс бойынша салыстырмалы талдау
көрсеткендей, цикл тек капиталистік меншікпен байланысты емес, сондай-ақ
ұзақ мерзімдік пайдаланудағы меншікті жаңартудың қажеттілігімен де
түсіндіріледі [3].
Циклділікке қарсы кейнстік бағдарламаны алғаш рет тәжірибеде
американдық президент Ф.Д.Рузвельт қолдануға тырысқаны белгілі, ол өзі
енгізген осы жүйені жаңа курспен мемлекеттік реттеу деп атады.
Қазіргі кезде нарықтық экономикада дамып жатқан елдер үшін, соның
ішінде, Қазақстан үшін де дағдарыстан шығудың себептері ретінде Кейнстің
таза экспорт туралы түсінігінің маңызы зор. Кейнстің пікірінше, экспорт
пен оның кеңеюі өндірістің артуына, табыстың және ел ішіндегі жұмыспен
қамту деңгейінің артуына жағдай жасайды. Себебі шетелдік сатып алушылар
арқылы отандық өнімдерге жтиынтық сұранысты арттырады. Ал импорт,
керісінше, отандық өнімге жиынтық сұраныстың төмендеуін алып келеді. Бұл
жерде Қазақстан үшін таза экспорттың құрамы тек шикізат қана емес, дайын
өндірілген өнім көлемін арттыру да маңызды болып табылады. Осы мақсатта,
елімізде индустриаландыру бағдарламары қабылдануда. Бұлар, өз кезегінде,
Қазақстанның дағдарыстан шығу тетігі ғана емес, сондай-ақ дағдарыстан
кейінгі кезеңдегі даму мақсаты мен бағыты да болмақ.
Соғыстан кейінгі кезеңде капиталистік елдердің басты сипаты болып
мемлекеттің циклдің барлық фазаларына араласуы табылды. Кейнсиандық
жиынтық сұраныс теориясы Самуэльсон, Хикс, Харрод, Хансен сияқты
ғалымдардың еңбектерінде ары қарай дамытылды. Кейнстің қазіргі экономика
мемлекет тарапынан реттеуге мұқтаж деген қорытындысын негізге ала отырып,
неокейнсиандықтар жүзеге асу шарттарын реттеуді басты міндет етіп қойды.
Олардың Кейнстен айрмашылығы – оның статикалық теориясына динамикалық
сипат берді. Неокейнсиандықтар өздерінің теориялық зерттеулерінің
нәтижесінде, жеке экономикалық саясаттарын ұсынды. Мәселен, олар
мөлшерлемелері өнімділік пен жұмыспен қамту деңгейіне тәуелді қалқымалы
салық шкаласын енгізуді: дағдарыс кезеңінде мөлшерлемені төмендету, ал
өрлеу кезеңінде қайта көтеруді ұсынды.
Жаңа экономикалық ғылым немесе неоклассикалық синтез 60-жылдардағы
жетекші концепция болды. Теоретиктер мен практикалық зерттеушілер
экономиканың ары қарайғы дамуының негізгі мәселесі экономикалық өсуді ұзақ
мерзімді реттеу моделін жасау қажеттігінде деген қорытындыға келді. Жаңа
экономикалық ғылым теориясында экономикалық өсуді ынталандырушы
экономикалық саясат жаңа қырынан танылды. Оның негізгі жағдайлары
американдық экономист У.Хеллердің еңбектерінде көрініс тапты. Қазіргі
капиталистік жүйе бәсекеге еркіндік беретін нарықтық болып
табылатындықтан, мұнда монополиялар мен монопольдік бағаларға, жалақы мен
бағаларды тікелей бақылауға орын болмауы тиіс. Себебі қазіргі нарықтық
шаруашылық өзін-өзі реттеу қабілетінен айырылғандықтан, циклдік
ауытқуларды минимумға жеткізу үшін, экономиканың тұрақты өсуі үшін
мемлекет тарапынан араласу қажет болып табылады. Мемлекеттің экономикалық
саясатының мақсаты толық жұмыспен қамтуға, экономиканың тұрақты өсуіне,
тұрақты бағалар мен төлем балансының тепе-теңдігіне қол жеткізу болуы
тиіс. Қойылған мақсаттарды жүзеге асырудың практикалық құралдары
инвестицияларды, мемлекеттік бюджетті реттеу, салық саясаты, несие мен
ақша айналысын бақылау, жеке инвестицияларға жағымды жағдай жасау,
экономикалық болжамдау болып табылады [3].
Американдық экономистер У.Хеллер мен А.Оукен жаңа экономикалық
ғылымның жағдайларына сүйене отырып, экономикалық саясаттың қағидаларын
жасап шығарды. Олар экономиканы мемлекеттік реттеудің бағыттары ретінде
мыналарды анықтайды: салықтар арқылы ұлттық табысты қайта бөлу;
кәсіпорындарды тікелей және жанама мемлекеттік субсидиялау; тауарлар мен
қызметтерді мемлекеттік сатып алуды дефициттік қаржыландыру; несиені
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу, сату жолымен және айналыстағы
ақша массасын реттеу жолымен, сондай-ақ пайыздық мөлшерлемеге әсер ету
арқылы реттеу [3].
АҚШ үкіметінің мемлекеттік аппаратында осы бағыттың өкілдері жауапты
орындарға ие болды және 60-жылдарда өздерінің теориялық ұстанымдарын
жүзеге асырды.
Шамамен 40 жыл бойы кейнсиандық және неокейнсиандық теориялар Батыс
елдерінің негізгі қаруына айналды. Дамыған елдердің көпшілігінде осы
уақытта ауқымды мемлекеттік сектор тек инфрақұрылым саласында ғана емес,
сондай-ақ өнеркәсіптік өндіріс саласында да құрылды. Мемлекеттің сектор
шаруашылықтың кейбір салаларын мемлекеттендірудің немесе мемлекеттік
немесе аралас кәсіпорындар құрудың нәтижесінде пайда болды. Бұл модель
экономикалық өсудің жоғары қарқынында, еңбек өнімділігін арттыру, шикізат
және энергетикалық шығындардың төмен жағдайында өндіріс тиімділігін
үздіксіз арттыру жағдайларында жұмыс жасай алады. 70-жылдардың басына
дейін дәл осы жағдайлар дамыған елдердің экономикалық өсуін сипаттады.
Мемлекеттік экономикалық саясаттың кейнстік моделі, оның тәжірибеде
жүзеге асуы циклдік ауытқуды ұзақ уақытқа төмендетуге мүмкіндік берді.
Алайда, 70 жылдардан бастап, мемлекеттік реттеудің мүмкіндіктері мен
нарықтық экономика елдерінде қалыптасқан сол кездегі объективті
экономикалық жағдай арасындағы сәйкессіздіктер пайда бола бастады. Осы
жылдарда қалыптасқан жұмыссыздық пен инфляцияның, өсу қарқынының
төмендеуінің үйлесуімен сипатталатын жағдай экономикадағы дағдарыс
жағдайын кейнсиандықтың теориялық және практикалық жағдайларының негізінде
жеңу мүмкін еместігін көрсетті. Көптеген елдердің экономикасын шарпыған
стагфляция экономиканың тұрақтануы мен өсуінің екі негізгі тетігінің, яғни
ақша-несие және экспансионистік саясаттың қолданылуын болжамдайтын
макроэкономикалық саясаттың тиімділігінің төмендеуінің бірден-бір себебі
болды. Басқаша айтқанда, басқарудың кейнсиандық моделінің дағдарысы басқа
концепцияларды, бірінші кезекте, неоклассикалық бағытты қолданудың
қажеттігін тудырды. Сондықтан, Батыс елдерінің үкіметтері теориялық
негізін неоклассикалық мектеп концепциялары, соның ішінде монетаризм,
ұсыныстар экономикасы, рационалды күтімдер теориясы концепциялары құрайтын
басқару модельдерін енгізді [4].
1974-1975жж әлемдік ірі экономикалық дағдарыстан кейін өндіру шарттары
бірден төмендеп кетті. Экономиканы реттеудің кейнсиандық әдісі шарасыздық
таныта бастады, мұның мысалын инфляциялық спиральдің айналуынан көре
аламыз. Дж.М.Кейнстің дағдарысқа қарсы саясаты – бұл қысқа мерзімдік
тұрақтылық саясаты. Бұл мемлекеттік реттеудің экономикалық тұрақтылықты
ұзақ мерзімдік қалпына келтіруді қамтамасыз ететін жаңа модельдерін
іздеудің қажеттігін көрсетті. Егер Кейнс реттеуге жатқызған ең негізгі
мәселесі жұмыссыздық, толық жұмыспен қамтылу және экономикалық өсуді
қамтамасыз ету болса, ендігі жерде мемлекеттің негізгі қызметінің бірі
инфляцияны реттеуге бағытталған саясат болуы керек еді. Мұндай реттеудің
қажеттілігі Милтон Фридмен бастаушысы болған монетаризмнің шеңберінде
негізделді.
Кейнсиандықтардан айырмашылығы, біріншіден, монетаристер нарықтық
экономиканың өзінің ішкі үрдістері мен шарттарының негізінде тұрақтылық
пен өзін-өзі реттеуге шамасы жеткілікті екендігін айтады. Нарықтық бәсеке
жүйесі жоғары тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Бағалар тепе-теңдігі бұзылған
уақытта түзетулер енгізетін басты құралдың ролін ойнайды. Ауытқулар мен
теңсіздіктердің пайда болуы ішкі себептердің емес, әдетте, сыртқы
аралсудың, мемлекеттік реттеудің қателіктерінің нәтижесі болып табылады.
Осылайша, монетаристер экономикалық процестерге мемлекеттік араласу
олардың табиғи жолын бұзады деп есептейді.
Екіншіден, монетаристердің пікірінше, мемлекеттің басымдығы бар
қызметі ақша айналысын реттеу болуы тиіс. Сәйкесінше, мемлекеттің
экономикаға әсер ету үшін пайдаланатын түрлі құралдарының арасынан
әкімшілік, баға немесе салық жүйесі құралдарына емес, ақша құралдарына
басымдық көп берілуі керек. Дәл осы ақша құралдары реттеудің басты мақсаты
ретіндегі экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ете алады.
Бюджеттік саясатты барынша нақты, жылдам және нәтижесі бойынша
болжамды құрал ретінде бағалаған Кейнстен ерекшелігі, Фридмен ақша-несие
саясатын осылайша сипаттайды [4].
Монетаристердің концепциясына сәйкес, экономикалық өсуді тежейтін
негізгі себеп несиені қымбаттататын және капитал салымдарының өсуін
ұстайтын жоғары салықтар мен инфляция болып табылады. Сондықтан,
мемлекеттік реттеудің негізгі бағыты инфляцияға қарсы шараларды жүзеге
асыру мен кәсіпкерлерге салықтық жеңілдіктер беру болуы тиіс. Монетаризмді
жақтаушылардың есептеуінше, ақша массасының өзгерісі өндіріс пен жұмыспен
қамтуға әсер етпейді, тек бағалардың өзгерісіне алып келеді. Әрине, қысқа
мерзімдік жоспарда ақша ұсынысының өсуі өндіріс көлемінің артуына ықпал
етеді. Бірақ ұзақ мерзімдік жоспарда бұл шараның тиімділігі мүлде басқа:
ақша массасының артуы бағалардың өсуіне алып келеді, ал бұл пайыз
мөлшерлемелерінің артуына алып келеді.
Тұрғындарда шығындардың өсуі арқылы ақша санының артуы алғашында
өндірістің артуын ынталандырады. Содан кейін, бағалардың өсуінің
салдарынан тұрғындардағы тауар бағаларына есептегендегі нақты ақша көлемі
азаяды, сұраныс пен өндірістің алғашқы деңгейі қалпына келеді, бірақ бұл
жоғары бағаларда жүзеге асады.
Байқағанымыздай, қысқа уақытта өндіріс көлемінің ұлғайып,
жұмыссыздықтың азаюына алып келетін экспансионистік ақша саясаты ұзақ
мерзімде жұмыссыздықтың артуы мен өндірістің стагнациясына алып келеді.
Осыған байланысты ақша массасы мен ақша айналысын дискрециондық реттеудің
орнына монетаристер ақшалық таргеттеу саясатын ұсынады. Ол өндіріс
қарқынының, ақша массасының және ақша айналысының бұрынғы ұзақ мерзімдік
үдерістері арқылы анықталады.
Монетаризм концепциясына сәйкес, ақша массасы мен айналысының қатаң
бақыланатын өсімі салыстырмалы бағалардың құрамының өзгерісіне, жиынтық
жұмыспен қамтылуды анықтайтын сұраныс пен ұсыныс құрамының сәйкестілігін
арттыруға алып келеді.
Жалпы алғанда, монетаризмнің үлесі монетарлық (ақша) саясатын жасаумен
анықталады. Монетаризмнің мәнін мына айырбас теңдігі анықтайды:
MV=PQ
мұндағы, М – ақша саны;
V – ақша айналысының жылдамдығы;
P – әрбір өнім бірлігі сатылатын бағалар деңгейі
немесе орташа баға;
Q – елде өндірілген тауарлар мен қызметтердің
физикалық көлемі.
Теңдіктің сол жағында – шығындар, оң жағында - өндіріс нәтижелері. PQ
жалпы ұлттық өнімге тең, сондықтан теңдікті былайша жазуға болады:
MV=GNH
мұндағы, GNH – жалпы ұлттық өнім.
Монетаристердің дәлелдеуінше, номиналды ЖҰӨ шамасы ақша ұсынысынан
тәуелді және оны арттыра отырып, мемлекет ЖҰӨ өсуіне ықпал етеді.
Монетаристік теория ақша-несие құралдарын мемлекеттік реттеудің басты
құралы деп таниды, және бұл құралдарды қолдану ағымдағы емес, ұзақ
мерзімді міндеттерге бағытталуы тиіс [4].
Бірақ монетаристер жауап таба алмаған сұрақтар бар: ЖҰӨ өсімі
бағалардың өсуі арқылы жүзеге асады ма, әлде тауарлар мен қызметтердің
физикалық көлемі арқылы жүзеге асады ма? Бұдан басқа да сұрақтар бар, олар
монетаризмді жалғыз әрекет етуші емес екендігін көрсетеді және оның
саясаты реттеудің басқа да әдістерімен толықтырылуы тиіс.
Мемлекеттің экономикадағы ролінің монетаристік концепциясы кейнстік
концепциядан ерекшеленеді, тіпті кей жақтарында оған қарсы келеді. Бұған
қарамастан, бұл екі теорияның арасын қатты бөліп тастауға болмайды. Екі
теория да нарықтық экономиканың шарттарына сәйкес жасалынған. Көп
жағдайларда олар бір-бірін толықтырады.
Ұсыныс экономикасын жақтаушылардың экономикаға қосқан үлесі салық
салудың мәселелерін зерттеулерінде болып табылады.
Дж.М. Кейнс есептегендей, салықтар экономиканы реттеуші құрал ретінде
пайдаланылуы тиіс. Құлдырау кезеңінде олар төмендеуі тиіс те, өрлеу
кезеңінде қайта көтерілуі тиіс. Ал шын мәнінде, салықтарды пайдалану
күрделі іске айналды.
Ұсыныс экономикасы теориясын ұстанушылар салықтардың төмендеуі туралы
сұрақты өндірісті ынталандырушы құрал ретінде қарастырады. Дж.М.Кейнс
жоғары салықтар халықтың төлемқабілетті сұранысын төмендетеді және осы
арқылы инфляцияға қарсы сипатта болады деп есептеді. Ұсыныстар экономикасы
теориясы бойынша ерте ме, кеш пе салықтардың көп бөлігі шығындарға
айналып, тұтынушыларға қымбат бағамен қайта айналып келеді. Сәйкесінше,
салықтардың жоғарылауы инфляциялық сипатта болады.
Дәстүрлі түсінікке сәйкес, салықтардың төмендеуі бюджет кірістерінің
төмендеуімен қоса жүреді, бірақ ұсыныс экономикасы теориясы төмен салық
мөлшерлемесі өзгеріссіз, тіпті ұлғаймалы салық кірістерімен байланысты
екендігін негіздеді. Салықтардың төмендеуі өндіріс пен еңбек қызметінің
дамуына ынталануды арттырады. Сондықтан, ұлттық табыстың жоғары көлемі
жасалынады. Салықтан жалтарудың саны азаяды. Сәйкесінше, жұмыссыздар мен
кедейлерге мемлекеттік шығындар, кәсіпорындарға мемлекеттік субсидиялардың
көлемі азаяды. Сондай-ақ, ұсыныс теорясының жақтастары жинақтың
классикалық мехнизмін қалпына келтіруді ұсынды, сол кезде жинақ,
біріншіден, жеке қаражат арқылы, яғни табыстың бөлігін капиталдау арқылы,
екіншіден, қарыз қаражаты, несие арқылы жүзеге асады.
Тиімді күтімдер концепциясы немесе жаңа классикалық экономика
қазіргі экономикалық теорияның соңғы бағыттарының бірі болып табылады. Осы
теорияның негізгі идеяларына сәйкес, экономикалық агенттер экономикалық
процестерді өздігінен болжамдауға қабілетті және осы негізде рационалды
шешімдер қабылдауға да қабілетті. Оны жасаушылардың пікірінше,
экономикалық агенттердің жағдайды бұрыс бағалауы үкіметтің сұраныс пен
ұсынысқа әсер ететін күтпеген шешімдер қабылдауынан болады. Сондықтан,
үкімет экономикадағы ұзақ мерзімдік тепе-теңдікті қамтамасыз ете алмайтын
циклге қарсы саясатынан бас тартуы тиіс. Мұндай тепе-теңдік шаруашылық
әрекетті реттейтін тұрақты заңдардың болу шартында шаруашылық
субъектілерінің оптималды шешім қабылдауымен қамтамасыз етіледі.
Рационалды күтімдер теориясының жақтастары экономикалық өмірге
мемлекеттің араласу қажеттілігін жоққа шығармастан, кейнсиандық немесе
монетаристік сияқты кез келген экономикалық саясатты тиімсіз деп
есептейді. Бұл саясаттардың кемшіліктері олардың тұрақсыздықтарында,
экономикалық агенттердің шешім қабылдауын анықтайтын факторлардың
болжамсыздығында. Бұл концепцияның өкілдері экономикалық агенттер де,
үкімет те шешім қабылдай алатын тұрақты ережелер жасауды қолдайды.
Экономиканы мұндай басқару үкімет әрекетінің болжану мүмкіндігін және
нарықтық қатынастардағы өндірушілер мен тұтынушылардың ақпаратты дұрыс
бағалай алуын қамтамасыз етеді [1].
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келе, нарықтық экономикада дамыған
елдердің тарихы басқару модельдерін жиі ауысқандығын көруге болады. 30-
жылдарда мемлекеттік реттеу тәжірибесі дағдарысқа қарсы сипатта жүрді.
Айтылып кеткендей, дағдарысқа қарсы шаралар циклдік құбылыстарды түзету
үшін, яғни дағдарыстың салдарын жұмсарту немесе жою үшін қабылданды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін мемлекет дағдарысқа қарсы реттеуден
бас тартып, циклге қарсы шараларға көшті. Негізінде, бұл екі реттеудің
арасында айырмашылық жоқ, себебі дағдарыс циклдің бір фазасы болып
табылады, сәйкесінше, дағдарыспен күресу шаралары циклге қарсы шаралар да
болып табылады. Циклге қарсы шаралар дағдарысқа қарсы шаралардан
мемлекеттік реттеудің барлық фазаларда жүргізілуімен ерекшеленеді:
экономиканың қызып кету қаупі болса, өндірісті қысқарту, және оны
тоқырау кезінде ынталандыру.
Дағдарысқа қарсы реттеу нарықтық экономикадағы барлық елдерде
қолданылады. Бұл өндіріс деңгейінің құлдырауының тереңге кетуі мен
жалғаспалылығын азайтуға мүмкіндік берді, бірақ кейіннен жағымсыз әсерлері
де пайда бола бастады. Мемлекет негізінен реттеудің инфляциялық әдістеріне
сүйенгендіктен, көптеген дамыған елдерде ақша жүйесі әлсіреп, созылмалы
бюджет тапшылығы пайда болды, бағалардың өсуі біртіндеп бақылаудын шыға
бастады [5].
Нәтижесінде дағдарысқа қарсы реттеудің дәстүрлі тәсілдерінің
кемшіліктерінің артықшылықтарынан артып кеткені байқалды. Бұл көптеген
нарықтық елдер стагфляция мәселесімен соқтығысқан 70 жылдарда болған еді.
Сондықтан қысқа мерзімдік тұрақтадыру саясаты көптеген өзгерістерге
ұшырады. Инфляциялық тәсілдер (ақша экспансиясы мн бюджет шығындарын
арттыру) салық саясатына орын береді. Негізгі есеп жинаққа жұмсалатын
табысқа салық салуға жасалады. Осылайша, кәсіпкерлер инвестиция сала
отырып, өндіріс құралдарына сұранысты арттырады, бұл өз кезегінде,
экономикалық өсуге жағдай жасайды.
Осы айтылғандарды қорытындылай келе, қазіргі дағдарыстан кейінгі
экономиканың дамуы тұрғысында, экономикалық саясат моделінің қандай да бір
түріне басымдық беру әлі де күрделі мәселе болып отырғандығын айта кету
керек. Бұл жағдайда экономикада және қоғамдық дамуда қалыптасқан жағдайды
теориялық бағалау қажеттілігі туындайды.
2007-2008 жылдары басталған әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс
кейсиандық және монетаристік бағыттардың арасындағы экономикалық
процестерді реттеудегі мемлекеттің ролі туралы ұзаққа созылған дауға нүкте
қойған сияқты. Дағдарыс монетаризмнің кейбір постулаттарының жарамсыздығын
көрсетті. Нарықтар бәсекелес емес, ал нарықтық экономика макроэкономикалық
тепе-теңдікті автоматты түрде қамтамасыз ете алмайды.
Әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс жағдайында барлық дамыған елдер
экономиканы қолмен басқаруға көшуге мәжбүр болды [5]. Экономикаға
мемлекеттің араласуын күшейтуді дамушы елдер де, соның ішінде, Қазақстан
да жүзеге асыруда. Бірінші кезекте, экономикаға мемлекеттік қаржыларды құю
жүргізілуде, ауыр жағдайда қалған қаржылық институттар мемлекеттендіріліп
жатыр.
Дағдарысқа қарсы шаралардың арасында ұзақ мерзімдік шаралар маңызды
роль ойнайды. Мәселен:
- жұмыспен қамту, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру, денсаулық
сақтау, тұрғын үй құрылысы қарастырылатын мемлекеттік бағдарламаларды
кеңейту;
- инвесторларға арнайы кепілдіктер беру және мемлекеттік
инвестицияларды жоспарлау;
Қазіргі экономикадағы мемлекеттің ролі мен орны туралы сұрақ
теориядағы, сондай-ақ практикадағы негізгілерінің бірі болып табылады.
Түрлі мектептер ұсынған аталған мәселені шешудегі қағидалық тәсілдер бір-
бірінен ерекшеленеді (1.1 кесте). Бір жағынан, экономиканы реттеудегі
мемлекеттің ролінің салыстырмалы минималдығы туралы либералдық көзқарас та
кеңінен тараған. Басқа жағынан, бірқатар ғылыми мектептер нарықтық
процестерге мемлекеттің белсенді қатысуының қажеттігін негіздейді.
Мемлекеттік реттеудің оптималды көлемі туралы нақты жауап беру аса қиын.
Түрлі мемлекеттердің тарихында екі көзқарастың бірінің басымдыққа кезек ие
болғандығы мәлім.
Кесте 1
Мемлекеттің ролі туралы теориялық тәсілдер
Өкіл Негізгі тәсіл және сипаттамасы
М.Фридман Монетаристер – кіші үкімет үшін, яғни азға бюджет
үшін, үкіметтің қызметіндегі ақша-несие және бюджеттік
параметрлердің тұрақтығы үшін, максималды еркін нарық
үшін және тиімді әрекет етуші бәсеке үшін. Мемлекеттің
басым мақсаты – қатаң ақша-несие саясаты арқылы қол
жеткізілетін ақша айналысының тұрақтылығы, сондай-ақ
монополияға қарсы шаралар арқылы еркін баға құруды
қамтамасыз ету.
Дж.М.Кейнс Кейнсиандықтар – үлкен үкімет пен нарықтық экономиканы
мемлекеттік құрылымдар арқылы белсенді түрде реттеудің
жақтастары. Бұлар салық салуды және салықтық
жеңілдіктерді бөлуді, мемлекеттік шығындардың өсуін және
белгілі бір жағдайлардағы бюджет тапшылығын ақтауды
бақылауды қолдайды.
Ленин В.И. Мемлекет дегеніміздің өзі – таптық қарама-қайшылықтардың
көрінісінің жемісі. Мемлекет таптық қарама-қайшылықтар
шешіле алмайтын жерде және уақытта пайда болады. Ары
қарай, мемлекеттің өмір сүруінің өзі таптық
шиеленістердің шешілмейтіндігінің дәлелі болып табылады
деген пікір айтылады. Бұл жағдайды Ленин ешбір нәрсемен
дәлелдемейді – ол мұны Маркстің еңбектерінен мысал
ретінде алып, постулат ретінде түсіндіреді.
Карл Маркс Әрбір мемлекет, бір жағынан, үкіметтік, қанаушылық
билікті жүзеге асырады, ал басқа жағынан - әрбір
қоғамның негізінен бастау алатын жалпы істерді шешеді.
Джон Кеннет ...экономиканың бұл бөлігіне мемлекеттің араласуы
Гэлбрейт анағұрлым белсендірек, сонымен қоса, тұрақты. Нарықтық
жүйе жоспарлаушы жүйемен қатар өмір сүруі тиіс және де
бұл оның дамуына өте үлкен әсер етеді деп болжамдауға
болады.
Фридрих фон Хайек...мемлекет алдында қызмет етудің кең өрісі ашылады.
Бұл бәсекенің дамуына жағдай жасау, және оны реттеудің
басқа әдістерімен қажет жерлерде алмастыру, және
қызметтерді дамыту ...ешқандай ұйымдастырудың тиімді
жүйесі мемлекетті әрекетсіздікке душар етпейді.
К.Макконнелл Мемлекеттің экономикаға әсері салық салу және үкіметтік
шығындар арқылы көбірек сезіледі, алайда мемлекеттің
экономикалық өмірге араласуының көптеген жолдары бар.
Р.Коуз ...мемлекет үлкен жоғары монополиялық фирмаға айналған
кезде, әкімшілік аппарат ұлттық табыстың өлшенбес үлкен
бөлігін жұтады. Ол өзін демократиялық құндылықтардың
жақтаушысы ретінде көрсетті. Демократияның кепілдіктері
таза экономикалық әдістер арқылы жүзеге асады, олар
сондай-ақ мемлекетке де көптеген пайда әкеледі.
П.Самуэльсон ...әрбір адам мемлекеттік биліктің үш баспалдағымен
кездеседі – федералдық билік, штаттар және
муниципалитет
*Дереккөз: Экономикалық әдебиеттердің негізінде автор құрастырды
Жоғарыда аталған дағдарысқа қарсы барлық шаралар Қазақстан
Республикасы Үкіметі дайындаған Дағдарысқа қарсы бағдарламада көрініс
тапқан.
Мемлекеттің экономиканы реттеуге араласу дәрежесі қоғамның жағдайымен
түсіндіріледі және оның тарихи даму кезеңінен тәуелді. Дағдарыстар,
соғыстар мен экономикалық қайта құрылулар кезеңінде мемлекеттің ролі
күшейіп отырған. Бірақ, сол уақыттың ішінде, тұрақтану кезеңдерінде
мемлекеттің ролі бәсеңдемеген, экономикалық реттеу бойынша шаралар
жалғасып жатқан және тұрақты сипатта болған. Біздің ойымызша, елдің
тұрақты даму шегінде тек мемлекеттік араласудың бағыттары ауысып отырған.
Мемлекет экономиканың дамуы мен тиімділігінің сапалық жақтарын реттеуге
көп назар аударып отырған. Экономика істеріне мемлекеттің араласуы мұндай
даму кезеңдерінде жасырын сипатқа ие болады. Мемлекеттік араласудың мұндай
сипаты көрінбейтін қол ұғымдарының пайда болуына алып келді.
Осылайша, экономикалық өмірдегі мемлекеттің ролі туралы эволюциялық
пікір нарықтың қалыптасуы мен дамуының әр кезеңдерінде мемлекеттің
қажеттілігі туралы көзқарастардың ауысып отырғандығын көрсетеді.
Сонымен, қазіргі нарықтық қатынастардағы мемлекет үш басты мәселені
шешуі қажет:
- нарықтық қатынастардың өркениетті дамуына жағдай жасау;
- қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- әлсіз топтарды әлеуметтік қорғау.
Кең тұрғыда, аталған міндеттер мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік функцияларын көрсетеді. Бұлар мемлекетке жүктелетін басқа да
міндеттермен толықтырылуы мүмкін. Экономикалық тұрғыда мемлекет меншіктің
барлық нысандары мен түрлерін қорғауға, экономиканың көлеңкеленуіне қарсы
күрес жүргізуге, кәсіпкерлікті ынталандыруға, институционалдық
түрленулерді қамтамасыз етуге міндеттеледі.
1.2 Дағдарыстан кейінгі кезеңде ұлттық экономиканы дамытуды
мемлекеттік реттеудің экономикалық және құқықтық ролі
Әлемдік қаржылық дағдарыс экономикадағы мемлекеттің ролін қайта
қарауға мәжбүр етті. Көптеген елдердің экономикалық табыстары бәсеке мен
жеке кәсіпкерлік бастаманың нарықтық тетіктерін мақсатты пайдаланумен
байланысты экономиканы мемлекеттік реттеудің артықшылықтарын дәлелдеп
отыр. Экономиканың технологиялық деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын
соғұрлым ресурстардың шектеулігін, бағалардың өсуін және монополиялардың
әрекетінің әлеуметтік салдарын мемлекеттік реттеу де көп қажет етіледі.
Мемлекеттік реттеуді анықтаудың зерттеулері мен тәсілдерді ғылыми
жүйелеу оның сапалық сипаттарының қалыптасуына әкелетін кең талқылаулар
жиегін анықтады:
1) мемлекеттік реттеу – ұлттық экономикаға мемлекеттің араласуының
нысаны;
2) мемлекеттік реттеу табыстар мен ресурстардың бөлінуінің,
экономикалық өсудің қарқынының, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің шешуші
кезеңдеріне әсер етеді;
3) мемлекеттік реттеу экономикаға әсер етудің түрлі әдістерінің
жиынтығы арқылы жүзеге асады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің кеңейтілуі оның шығындары
зардаптардан асып кетпегенше, ақталған болып есептеледі. Мемлекеттік
сектордың көлемі қоғамдық игіліктерге сұранысқа, сондай-ақ мемлекеттің өз
қарамағындағы ресурстарды нақты басқара алу мүмкіндіктеріне сай болуы
тиіс. Экономиканың мемлекеттік және нарықтық секторларының арасын айқын
ажырату қажет.
Американдық ғалым М.Портер экономикадағы мемлекеттің ролін ерекше
бағалайды. Оның ойынша, үкімет экономикада бірқатар роль ойнайды.
Үкіметтің негізгі ролі макроэкономикалық және саяси тұрақтылыққа қол
жеткізу болып табылады. Мемлекет бұған тұрақты үкіметтік ұйымдар құру
арқылы, экономиканың базалық құрылымын үйлестіру арқылы, сондай-ақ
қаржылық мәселелерде ұқыптылық пен инфляцияның төмен деңгейін сақтауды
қосқандағы макроэкономикада тұрақты саясат жүргізу арқылы қол жеткізеді.
Екінші орында микроэкономикалық деңгейде салымдар мен инвестициялардың
тиімділігін арттыру арқылы өнімділікті арттыру тұрады. Үкіметтің үшінші
ролі микроэкономикалық деңгейдегі ережелер мен ынталандырушы шараларды
бекіту болып табылады. мұндай ережелер мен стимулдар бәсекеге қатысты
саясатты анықтайды [6].
Барлық зерттеушілер нарықтық жүйенің мүмкіндіктері шексіз емес деген
қорытындыға келіп отыр. Нарық барлық әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
шешуге қауқарсыз болып табылады. нарықтық механизм қандай да бір мәселені
шеше алмаған кезде экономикаға мемлекеттік араласу пайда болады. Дағдарыс
уақытында және одан кейінгі даму кезеңінде нарыққа қандай міндеттерді шешу
қиынға соғады немесе қандай себептерге байланысты мемлекет экономикаға
араласады? Ресейлік экономист А.Лившиц бұған былайша жауап береді: Таза
еркін кәсіпкерлік экономикасында үш түрлі мәселе шешілмей қалады. Олар: 1)
нарық үшін сыртқы әсерлер: қоршаған орта, әлеуметтік салдар т.б.; 2) нарық
ақшамен өлшенбейтін немесе сұранысқа айналмайтын тауарлар мен қызметтерді
өндіре алмайды; 3) бұл қоғамдық тауарлар салық немесе олардың шығындары
мен ұтыстарын бірдей бөлу мәселесін тудырады.
Осыдан, А.Лившиц мынадай қорытынды жасайды: Сонымен, еркін
бәсекелестік экономикада мемлекет кем дегенде, екі қызмет атқарады: сыртқы
әсерлерді реттеу және тұрғындарды қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету,
бұларды мемлекет бюджет арқылы шешеді. Сондай-ақ, А.Лившиц қазіргі
экономикада мемлекетсіз шешілуі мүмкін емес тағы 5 мәселені көрсетеді.
Олар:
1. Табыстарды бөлу. Мәселенің мәнісі табыстарды бөлу нарық тұрғысынан
әділ болғанымен, қазіргі қоғам тұрғысынан әділетсіз болуында болып
табылады;
2. Жұмыспен қамту мәселесі. Нарық еңбек еткісі келетіндердің еңбек ету
құқығын қамтамасыз ете алмайды. Бұл мәселені қазіргі дағдарыс жағдайында
ерекше атап кетуге болады. Жеке кәсіпорындар қиындық туындай қалған
жағдайда, бірінші кезекте, жұмысшылардың санын қысқартуға мүдделі болып
келеді. Жалпы толық жұмыспен қамтуды мемлекет те кепілдендіре алмайды.
Бірақ мемлекеттің араласуынсыз бұл мәселе әлеуметтік шиеленіс пен
ретсіздікке алып келуі мүмкін. Сондықтан, қандай мемлекет болмасын,
жұмыспен қамту мәселесін бірінші кезекке қояды;
3. Ғылыми-техникалық прогресс мәселесі. Нарықтық механизм ғылыми-
техникалық прогрестің қолда бар жетістіктерін пайдалануға бейім келеді.
Бірақ өздігінен ғылым мен технология саласындағы секірісті, фундаметалдық
зерттеулер жүргізуді, өндірістегі терең құрылымдық өзгерістерді қамтамасыз
ете алмайды. Сәйкесінше, мұнда да мемлекеттік араласу қажет;
4. Аймақтық мәселелер. Түрлі экономикалық, экологиялық, демографиялық
т.б. себептерге байланысты аймақтық даму біркелкі бола алмайды. Әлеуметтік
салдардың алдын алу үшін мемлекет аймақтық мәселелерді реттеуді өз мойнына
алады;
5. Инфляция мен монополизм. Тарих көрсеткендей, бірде бір ел бұл
дертке қарсы шаралар қолдана алмауда. Тек мемлекеттік реттеу арқылы ғана
аталған мәселелердің салдарын біршама жеңілдету мүмкін болып отыр.
Заманауи бизнес оқулығында (Регмен Д.Дж., Мескон М.Х., Бадви
К.А., Тили Д.В.) нарықтық жүйеге мемлекеттік араласудың 4 нысаны
көрсетіледі: ережелер мен шектеулер белгілеу; тұрғындарға қоғамдық
игіліктер мен трансферттер беру; бәсекені қолдау; экономиканы
тұрақтандыруға атсалысу.
К.Р. Макконелл мен С.Л.Брюдің Экономикс оқулығында үкіметтің
экономикалық қызметіне мынадай анықтама беріледі:
Біріншіден, үкіметтің кейбір экономикалық міндеттері нарықтық жүйенің
қызмет етуін қолдау мен оңтайландыру болып табылады. Осы салада үкіметтің
екі қызметін атап кетеміз:
1. Құқықтық база мен нарықтық жүйенің тиімді қызмет етуіне жағдай
жасайтын қоғамдық атмосфера қалыптастыру;
2. Бәсекені қорғау.
Міндеттердің екінші тобын орындау арқылы үкімет нарықтық жүйенің
қызмет етуін күшейтіп, жаңартады. Мұнда үкіметтің үш қызметін атап кеткен
дұрыс:
3. Табыс пен байлықты қайта бөлу;
4. Ұлттық өнімнің құрылымын өзгерту мақсатында ресурстардың бөлінуіне
түзетулер енгізу;
5. Экономиканы тұрақтандыру, яғни жұмыспен қамту мен инфляция деңгейін
бақылау, экономиканы ынталандыру.
Байқағанымыздай, экономикалық теорияда әлі де нарықтық экономикадағы
мемлекеттік реттеудің нақты анықтамасы берілмеген. Бұл авторлардың қандай
мектепке жататындығымен, қандай пікірді ұстанатындығымен анықталады.
Мұнымен қоса, Роберт Б.Карсон ХХІ ғасырдағы экономикалық саясат
мемлекеттің ролінің кеңейтілуінсіз мүмкін емес, өндіріс пен бөлу
саласындағы негізгі сұрақтарды шешуде орталық биліктің қандай да бір
нысанына сүйенудің қажеттілігі арта түседі, әсіресе, бұл сұрақтар
халықаралық сипатқа ие болса және ұлттық экономикалық қауіпсіздікке баса
назар аударуды қажет етеді, және қазіргі кезде мемлекеттік реттеудің
азаюын қолдаушылардың өздері мұны қолдайтын болады [7].
Қазіргі дағдарыс жағдайында ғалымның бұл болжамының орындалып жатқанын
көріп отырмыз. Дағдарыс кезінде және одан кейінгі кезеңде мемлекеттік
реттеу күшейетіні айқын көрініп тұр, тіпті, ол халықаралық сипат алып келе
жатыр.
Мемлекеттік реттеудің нысандары объектісі, мақсаты, басқару әрекетінің
сипаты, қолданылатын құралдары бойынша ерекшеленеді. Экономикалық
әдебиеттерде экономиканы мемлекеттік реттеудің келесідей нысандарын бөліп
көрсетеді:
1. Экономиканы мемлекеттік жоспарлау және бағдарламалау өзіне
зерттеулер жүргізу мен түрлі бағдарламаларды даярлауды білдіреді.
2. Бюджеттік және салықтық реттеу арқылы мемлекеттік тұтыну,
салаларды, аймақтық жүйелерді, жекелеген кәсіпкерлік құрылымдарды,
әлеуметтік топтарды қаржылық қолдау қамтамасыз етіледі.
3. Мемлекеттік тұтыну үкіметтік сатып алуларды және тауарларға
(өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықтық), түрлі қызметтерге (білім беру, ғылыми,
медициналық т.б.), әскери өнімдерге мемлекеттік тапсырыстарды біріктіреді.
4. Салаларды, аймақтарды, кәсіпорындарды селективті қаржылық қолдау
мемлекеттік тұтыну сияқты бюджет қаржысын пайдалануды білдіреді.
5. Ақша-несиелік реттеудің негізгі мақсаттары: ұлттық валютаның
тұрақтылығын қорғау мен қамтамасыз ету, оның сатып алу қабілетін
қамтамасыз ету, экономиканың несие ресурстарына қажеттілігін қамтамасыз
ету, банктік жүйені нығайту.
6. Меншікті жекешелендіру мен мемлекеттендіру әлеуметтік-экономикалық
міндеттерді шешу үшін мемлекеттік реттеудің нысаны болып табылады [7].
Көптеген себептерге байланысты мемлекеттік реттеудің дамыған тетігі
Батыс Еуропаның кейбір елдерінде (Франция, Германия, Скандинав елдері,
Австрия, Испания), сондай-ақ Жапония, Оңтүстік Корея, жедел дамып жатқан
Латын Америкасы мен Араб елдерінде қалыптасты. Бұл елдердің барлығы
нарықтық және мемлекеттік реттегіштер көрініс табатын аралас экономикаға,
меншіктің түрлі нысандарына, индикативті жоспарлауға, мемлекеттің белсенді
әлеуметтік саясатына ие. Жалпы алғанда, мұндай экономика әлеуметтік
бағытталған нарықтық экономика деп аталады және әлеуметтік мемлекеттің
негізі болып табылады.
Әлеуметтік бағытталу ретінде біз мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz