Түрік қағанаты туралы

I) Кіріспе:
1) Түрік қағанатының құрылуы.
II) Негізгі бөлім:
1) Түрік қағанатының дамуы.
2) Батыс және Түркеш қағанаты.
3) Қағанаттың шаруашылығы.
III) Қорытынды бөлім:
Түрік қағанатының ыдырауы.

VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бет бұрыстар болған. Алтай-Сібір, Монғолия жерінде түрік тайпаларынын үстем тап өкілдері бірігіп,әскер күшіне сүйенген Түрік қағанаты атты феодалдық мемлекет құрды. Олардың жері Шығыс Кореядан бастап Орта Азияның жерінде қамтылған. Қазақстанда бұл қағандықтың құрамына кірген. Бұл мемлекет туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «Үлкен Күлтегін», «Кіші күлтегін», «Тоныкөк» құлпытастарындағыжазулардан белгілі. Күлтегін түрік халқының атақты қолбасшысы болған. Ескерткіште оның ерлігі туралы және түрік халқы туралы баяндалады,мәселен, «Түркі халқының бектері» немесе «Күлтегін ер атанды», «Оған қаған атын біз бердік» деген шумақтардан түркі халқының халықтық дережеге дейін жеткенін көрсетсе «бек», «қаған» деген сөздерден әлеуметтік теңсіздік бірден байқалады. «Алтын тас» кітабында түркі халқы туралы сөздер жиі кездеседі. Бұдан біздің білетініміз түркі сөзінің алғашқы айтылған және пайда болған жері Монғолиядағы Орхон өзенінің жағасы. Бір тілде сөйлеген түркі халқы деп отырғаны оғыз,қарлұқ,қырғыз, түргеш ,ұйғыр, қыпшақ сияқты т.б. 30-дан астам ру-тайпалар. Бұл тайпалар шығыстан батысқа қарай жылжығанда, әсіресе қазіргі қазақ жерінен орын тепкен. Ондағы үйсін, қаңлы тайпаларының аттары да аталмай өше бастаған,олар тек орта ғасырдың соңғы кезінде қайтадан айтыла бастайды. Түріктердің көне руна және қытай деректеріне қарағанда, оңтүстік шығыс Қазақстандағы түрік тайпалары дулулар мен рушебилерден тұрған. Дулулар Шу мен Іле өзенінің аңғарларын алып жатса,ал рушебилер Шу мен Талас аңғарларын мекендеген. Олар «он оқ елі» немесе «он оқ будын» аталып түрік қағандығының билігінде болған. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «түрік дәуірі» (VI-XII)деген атпен белгілі. Көрсетілген мерзімде Қазақ жерінде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің саяси-әкімшілік биліктерін жүргізді. Түрік тігдес тайпалар жергілікті тайпалармен араласып жергілікті-этникалық тайпалардың құрамын пайда етті. Ақыр соңында келешектегі қазақ халқынын негізі қаланды. Жерімізде болған мұндай тарихи жағдайларды біз оқып білуге тиістіміз.

1)Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін) Төрт томдық.
I том.Алматы: «Атамұра», 1996ж.296 бет.
2)Ежелгі және Орта ғасырдағы Қазақстан (Ерте дүниеден VII Ғасырға дейін ) Алматы:Ана тілі, 1995ж.51-60бет.