Кәсіпорынның пассивтерін басқарудың теориялық негіздері
Кіріспе
1 Кәсіпорынның пассивтерін басқарудың теориялық негіздері
1.1 Пассивтердің мәні және кәсіпорын пассивтерінің мазмұны, қызметі және оларды басқару ролі
1.2 Кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштерінің қызметі
2."Dala Group" кәсіпорының пассивтерін басқаруын талдау.
2.1. Кәсіпорынның қарыз капиталының тартылуын талдау
2.2. Кәсіпорын пасситері, жобалық қаржыландыруды ұйымдастыру
және банктік несиені тартуды басқару
2.3 Тауар (коммерциялық) несиесін тартуды және ішкі кредиторлық
борышты басқару
ІІІ бөлім. Кәсіпорындардың пассивтерін басқаруды дамыту
жолдары
3.1 Кәсіпорындардың пассивтерін жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
1 Кәсіпорынның пассивтерін басқарудың теориялық негіздері
1.1 Пассивтердің мәні және кәсіпорын пассивтерінің мазмұны, қызметі және оларды басқару ролі
1.2 Кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштерінің қызметі
2."Dala Group" кәсіпорының пассивтерін басқаруын талдау.
2.1. Кәсіпорынның қарыз капиталының тартылуын талдау
2.2. Кәсіпорын пасситері, жобалық қаржыландыруды ұйымдастыру
және банктік несиені тартуды басқару
2.3 Тауар (коммерциялық) несиесін тартуды және ішкі кредиторлық
борышты басқару
ІІІ бөлім. Кәсіпорындардың пассивтерін басқаруды дамыту
жолдары
3.1 Кәсіпорындардың пассивтерін жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Экономикалық жүйені тиімді басқару мен шешім қабылдау процесіне қажетті ақпараттар қалыптастырушы бухгалтерлік есеп жүйесі болып табылады. Салалық "нұсқау- ережелер" және "жоғарыдан" келетін әдістемелер негізінде, сондай-ақ мемлекет тарапынан күштеп бақылау қою мақсатымен қалыптасқан консервативтік бағыттағы бухгалтерлік есеп бұл күндері қайта құру, реформалау және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сай әрі қарай жетілдіру мақсатына түсті. Бухгалтерлік есеп, бұдан туындайтын қаржылық қорытынды есеп нарықтық қатынастардың негізі болып табылатынына кәсіпкер, бизнесмендер мен меншік иелерінің және кәсіпорындарды басқарушылардың көзі жетті.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен маңызын түсінбей тұрып, кәсіпорындар қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдау мүмкін емес. Қаржы саясатын тиімді бағытқа салу, экономикалық модельдер құрып, салыстырмалы талдау ісін күнделікті экономикалық өмірге қосу мақсатымен әртүрлі үлгідегі модельдер жасау керектігі туындайды. Бухгалтерлік есеп өрісіндегі көрсеткіштер жүйесін қалыптастырып, бұл үрдісті дұрыс ұйымдастырудың басты мақсаты - сыртқы пайдаланушылар мен кәсіпорын басшыларын арнайы ақпараттармен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп негізінде, акционерлер, инвесторлар, кредиторлар өндірістің табыстылығын анықтап, ақша-қаражаттарын салу тиімді ме деген сұраққа жауап іздейді. Осы ақпарат негізінде де аудиторлар мен салық қызметінің органдары есепке алынған тапсырыстардың, пайда мен шығындардың сенімділігін, салықтарды аударудың дұрыстығын бағалайды.
Акционерлер, инвесторларға кәсіпорынның қаржылық капиталы қаншалықты тиімді, әрі пайдалы қолданатынын, кәсіпорынға жаңа инвестициялар қажет пе немесе олардың көлемін азайту керек пе, фирма табысты болып қала ала ма және қандай жағдайларда екенін білу маңызды.
Тақырып өзектілігі. кәсіпорындар бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, қаражаттар есебінен кәсіпорындар әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Кәсіпорынның пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті кәсіпорын ресурстары жинақталады.
Бүгінгі таңдағы кәсіпорын ресурстары нарығының құрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Кәсіпорындар қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек. Ал оның қамтамасыз етілуі, кәсіпорын ресурстар мен жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе – теңдіктің сақталуын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар басқа да шаруашылық субьектілері сияқты, өздерінің коммерциялық және шаруашылық қызмметтерін қамтамасыз етіп отыру үшін, белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни ресурстары болуға тиіс.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен маңызын түсінбей тұрып, кәсіпорындар қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдау мүмкін емес. Қаржы саясатын тиімді бағытқа салу, экономикалық модельдер құрып, салыстырмалы талдау ісін күнделікті экономикалық өмірге қосу мақсатымен әртүрлі үлгідегі модельдер жасау керектігі туындайды. Бухгалтерлік есеп өрісіндегі көрсеткіштер жүйесін қалыптастырып, бұл үрдісті дұрыс ұйымдастырудың басты мақсаты - сыртқы пайдаланушылар мен кәсіпорын басшыларын арнайы ақпараттармен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп негізінде, акционерлер, инвесторлар, кредиторлар өндірістің табыстылығын анықтап, ақша-қаражаттарын салу тиімді ме деген сұраққа жауап іздейді. Осы ақпарат негізінде де аудиторлар мен салық қызметінің органдары есепке алынған тапсырыстардың, пайда мен шығындардың сенімділігін, салықтарды аударудың дұрыстығын бағалайды.
Акционерлер, инвесторларға кәсіпорынның қаржылық капиталы қаншалықты тиімді, әрі пайдалы қолданатынын, кәсіпорынға жаңа инвестициялар қажет пе немесе олардың көлемін азайту керек пе, фирма табысты болып қала ала ма және қандай жағдайларда екенін білу маңызды.
Тақырып өзектілігі. кәсіпорындар бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, қаражаттар есебінен кәсіпорындар әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Кәсіпорынның пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті кәсіпорын ресурстары жинақталады.
Бүгінгі таңдағы кәсіпорын ресурстары нарығының құрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Кәсіпорындар қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек. Ал оның қамтамасыз етілуі, кәсіпорын ресурстар мен жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе – теңдіктің сақталуын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар басқа да шаруашылық субьектілері сияқты, өздерінің коммерциялық және шаруашылық қызмметтерін қамтамасыз етіп отыру үшін, белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни ресурстары болуға тиіс.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, 27.12.2010 жыл, №268-ХІІ1, (өзгертулер мен толықтырулар);
2. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы, 28.02.2008жыл, №234;
3. Қазақстан Республикасының Заңы. "Аудиторлық қызмет туралы" ҚР Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы // Заң газеті, 2001.15.01 (2010 жылғы өзгертулер мен толықтырулар)
4. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. 2009 ж. (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген)
5. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі.10.12.2009 ж.
6. Қазақстан Республикасының жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы заңы, 22.04.1998жыл, №200-1 ҚРЗ/ «Казахстанкая правда 30.04.2009жыл;
7. “Кәсіпорын қаражаты”. Оқулық құралы. Ілиясова А.А. С.Б. Алматы- 2008ж.
8. Қаржылық есептіліктіктің ұлттық стандарттары (Кр¥С); Ю.Қаржылық есептіліктіктің халықаралық стандарттары (ҚЕХС)
9. Әбдіманапов Ә. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының негізгі принциптері // Бухгалтерлік есеп және аудит. - 2001. - № 5.
10. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2008 г.). - А.: Ержанов и К, 2008.
11. Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б. и др. Аудит-1: Учебник. - Алматы, 2010.
12. Баймұханова С.Б. Кәсіпорын пассивтері. - А.: Қазақ университеті, 2010.
13. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. - Алматы, 2001
14. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С. К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. - Алматы: "Қаржы-қаражат", 1998.
15. Дюсембаева К.Ш. Теория аудита / Под ред. В.К. Радостовца. Учебник. - Алматы: Экономика, 1995.
16. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. - Алматы - 2009.
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Пассивные операции на предприятии. 3-е изд. перераб. и доп. - Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002.
18. Радостовец В.К., Тасмаганбетов Т.А., Абленов Д.О. и др. Организация финансового учета: Уч. пос. - Алматы: Экономика, 1997.
19. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. Жалпы ред. басқарған Н.Қ. Мамыров. - Алматы: Экономика, 2010.
20.Ковалев А.И. Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. 3-е изд. перераб. и доп. - М.: Центр экономики маркетинга, 2000.
21. Дүйсембаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. "Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау". - Алматы: 2001.
22. Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауы. “Айқын” газеті. Наурыз- 2009 ж.
23. “Қаржы-Қаражат” ғылыми –тәжірибелік журнал. Алматы 2009ж.
24. “"Dala Group" ” АҚ-ның 2010 жылдың жылдық есебі.
25. Қазақстан Ұлттық Кәсіпорынның хабаршысы. №3, 2009 ж.
26. www.standardandpoors.ru.
27. www.kase. kz.
2. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы, 28.02.2008жыл, №234;
3. Қазақстан Республикасының Заңы. "Аудиторлық қызмет туралы" ҚР Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы // Заң газеті, 2001.15.01 (2010 жылғы өзгертулер мен толықтырулар)
4. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. 2009 ж. (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген)
5. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі.10.12.2009 ж.
6. Қазақстан Республикасының жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы заңы, 22.04.1998жыл, №200-1 ҚРЗ/ «Казахстанкая правда 30.04.2009жыл;
7. “Кәсіпорын қаражаты”. Оқулық құралы. Ілиясова А.А. С.Б. Алматы- 2008ж.
8. Қаржылық есептіліктіктің ұлттық стандарттары (Кр¥С); Ю.Қаржылық есептіліктіктің халықаралық стандарттары (ҚЕХС)
9. Әбдіманапов Ә. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының негізгі принциптері // Бухгалтерлік есеп және аудит. - 2001. - № 5.
10. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2008 г.). - А.: Ержанов и К, 2008.
11. Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б. и др. Аудит-1: Учебник. - Алматы, 2010.
12. Баймұханова С.Б. Кәсіпорын пассивтері. - А.: Қазақ университеті, 2010.
13. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. - Алматы, 2001
14. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С. К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. - Алматы: "Қаржы-қаражат", 1998.
15. Дюсембаева К.Ш. Теория аудита / Под ред. В.К. Радостовца. Учебник. - Алматы: Экономика, 1995.
16. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. - Алматы - 2009.
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Пассивные операции на предприятии. 3-е изд. перераб. и доп. - Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002.
18. Радостовец В.К., Тасмаганбетов Т.А., Абленов Д.О. и др. Организация финансового учета: Уч. пос. - Алматы: Экономика, 1997.
19. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. Жалпы ред. басқарған Н.Қ. Мамыров. - Алматы: Экономика, 2010.
20.Ковалев А.И. Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. 3-е изд. перераб. и доп. - М.: Центр экономики маркетинга, 2000.
21. Дүйсембаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. "Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау". - Алматы: 2001.
22. Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауы. “Айқын” газеті. Наурыз- 2009 ж.
23. “Қаржы-Қаражат” ғылыми –тәжірибелік журнал. Алматы 2009ж.
24. “"Dala Group" ” АҚ-ның 2010 жылдың жылдық есебі.
25. Қазақстан Ұлттық Кәсіпорынның хабаршысы. №3, 2009 ж.
26. www.standardandpoors.ru.
27. www.kase. kz.
Мазмұны
Кіріспе
1 Кәсіпорынның пассивтерін басқарудың теориялық негіздері
1.1 Пассивтердің мәні және кәсіпорын пассивтерінің мазмұны, қызметі
және оларды басқару ролі
1.2 Кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштерінің қызметі
2."Dala Group" кәсіпорының пассивтерін басқаруын талдау.
2.1. Кәсіпорынның қарыз капиталының тартылуын талдау
2.2. Кәсіпорын пасситері, жобалық қаржыландыруды ұйымдастыру
және банктік несиені тартуды басқару
2.3 Тауар (коммерциялық) несиесін тартуды және ішкі кредиторлық
борышты басқару
ІІІ бөлім. Кәсіпорындардың пассивтерін басқаруды дамыту
жолдары
1. Кәсіпорындардың пассивтерін жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Экономикалық жүйені тиімді басқару мен шешім қабылдау процесіне қажетті
ақпараттар қалыптастырушы бухгалтерлік есеп жүйесі болып табылады. Салалық
"нұсқау- ережелер" және "жоғарыдан" келетін әдістемелер негізінде, сондай-
ақ мемлекет тарапынан күштеп бақылау қою мақсатымен қалыптасқан
консервативтік бағыттағы бухгалтерлік есеп бұл күндері қайта құру,
реформалау және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сай әрі қарай
жетілдіру мақсатына түсті. Бухгалтерлік есеп, бұдан туындайтын қаржылық
қорытынды есеп нарықтық қатынастардың негізі болып табылатынына кәсіпкер,
бизнесмендер мен меншік иелерінің және кәсіпорындарды басқарушылардың көзі
жетті.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен маңызын түсінбей
тұрып, кәсіпорындар қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдау
мүмкін емес. Қаржы саясатын тиімді бағытқа салу, экономикалық модельдер
құрып, салыстырмалы талдау ісін күнделікті экономикалық өмірге қосу
мақсатымен әртүрлі үлгідегі модельдер жасау керектігі туындайды.
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі көрсеткіштер жүйесін қалыптастырып, бұл
үрдісті дұрыс ұйымдастырудың басты мақсаты - сыртқы пайдаланушылар мен
кәсіпорын басшыларын арнайы ақпараттармен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп
негізінде, акционерлер, инвесторлар, кредиторлар өндірістің табыстылығын
анықтап, ақша-қаражаттарын салу тиімді ме деген сұраққа жауап іздейді. Осы
ақпарат негізінде де аудиторлар мен салық қызметінің органдары есепке
алынған тапсырыстардың, пайда мен шығындардың сенімділігін, салықтарды
аударудың дұрыстығын бағалайды.
Акционерлер, инвесторларға кәсіпорынның қаржылық капиталы қаншалықты
тиімді, әрі пайдалы қолданатынын, кәсіпорынға жаңа инвестициялар қажет пе
немесе олардың көлемін азайту керек пе, фирма табысты болып қала ала ма
және қандай жағдайларда екенін білу маңызды.
Тақырып өзектілігі. кәсіпорындар бір жағынан, шаруашылық
субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші
жағынан, қаражаттар есебінен кәсіпорындар әр түрлі қажеттерін
қанағаттандыратын арнайы мекеме. Кәсіпорынның пассивтік операциялық
негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті кәсіпорын ресурстары
жинақталады.
Бүгінгі таңдағы кәсіпорын ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Кәсіпорындар қызметінің тұрақтылығы үшін, ең
бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек. Ал оның қамтамасыз етілуі,
кәсіпорын ресурстар мен жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша
тепе – теңдіктің сақталуын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар басқа да шаруашылық субьектілері сияқты, өздерінің
коммерциялық және шаруашылық қызмметтерін қамтамасыз етіп отыру үшін,
белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни ресурстары болуға тиіс.
“Қазақстан әлемдік экономиканың өскелеу турбуленттілігіне жедел үн
қатқан және алдын алу шараларын іске асыруға кіріскен әлемдегі алғашқы .
мемлекеттердің бірі болды.
Сонымен қатар, кәсіпорындар қызметтерінің ауқымы, яғни, активтік
операцияларменен анықталатын обьектілері, кәсіпорындардың ресурстарының
жалпы көлеміне, соның ішінде тартылған қаражаттар көздеріне тікелей
байланысты. Міне осындай жағдай, кәсіпорындардың ресурстар тарту барысында
өзара бәсекелестікке баруына жол береді.
Ертедегі Грек философы Аристотель (384-322ж.ж.б.э.б) былай деген:
игілік қай жерде болсын, келесідей екі шарттың орындалуына тікелей
байланысты, біріншісі- мақсатты дұрыс анықтау, екіншісі- оған жетуде тиісті
құралдарды іздестіру.
Ендеше, жоғарыдағы мәселелерді зерттеуге бағытталған дипломдық жұмыс
алдында келесідей мақсаты мен міндеттері болады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты кәсіпорында пассивтерді басқарудың
дұрыс тәсілдерін анықтай отырып, ондағы орын алар мәселелерді талдау болып
табылады.
Осы мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешу қажет:
1. Кәсіпорын пассивтеріне анықтама беру.
2. Кәсіпорын пассивтерін құралу көздерін қарастыру.
3. Кәсіпорынның пассивтерін дамыту жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Кәсіпорынның
пассивтерінің мәнін, түрлерін зерттеу, пассивтер дамуына талдау жасау,
дамыту жолдарын қарастыру. Ол үшін жалпы әдістемелік принциптерді ұстана
отырып, осы бағытта өздерінің еңбектерін жазған шетелдік экономист
ғалымдардың еңбектері: М.Х Лаврушин, В.И. Колесников, О.И. Марков, В.М.
Усоскин, М.Х. Лапидус және т.б. , отандық экономист ғалымдардың Ғ.С.
Сейтқасымов, Н.Н. Мажитов және т.б. шығармашылық еңбектері пайдаланылады.
Диплом жұмысының құқықтық негізіне Қазақстан Республикасының
“Кәсіпорын және кәсіпорын қызметі туралы” заңы, Қазақстан Республикасының
Ұлттық Кәсіпорынінің нормативтік құжаттары мен актілері, сол сияқты әр
түрлі әдістемелік нұсқамалар мен ережелер пайдаланылады.
1 Кәсіпорынның пассивтерін басқарудың теориялық негіздері
1.1 Пассивтердің мәні және кәсіпорын пассивтерінің мазмұны, қызметі
және оларды басқару ролі
Кәсіпорын өз қызметін жүзеге асыруы үшін сұраныстағы өнімді өндіруге
мүмкіндік беретін экономикалық ресурстардың нақты көлеміне ие болуы қажет.
Бұл ресурстардың бір бөлігін кәсіпорынның меншік иелері ұсынады. Осы
салынған материалдық және материалдық емес құралдарының, ақша
қаражаттарының жалпы сомасы меншік капиталы деп аталады. Ресурстардың басқа
бөлігін меншік иесі болып табылмайтын тұлғалардың салуы немесе кәсіпорынмен
корреспонденттік байланысқа түскен (кредиторлар, жеткізушілер), заңды
немесе жеке тұлғалардан тартылған қаражаттар арқылы алуы мүмкін. Тартылған
капитал ретінде кәсіпорынның заңды немесе жеке тұлғалар алдындағы
пассивтері танылады, яғни қарыз берушілерден алынған экономикалық
ресурстардың немесе оның ақшалай баламасын (келісім шартқа сәйкес), сонымен
қатар сыйақыларын (келісім-шартта қаралған жағдайда) келісілген мерзімде
қайтару туралы міндеттеме саналады. Осыған сәйкес, Активтер = Меншікті
капитал + Пассивтер.
Пассивтер деп - мақсатты шараларды қаржыландыру үшін заңды және жеке
тұлғалардан, ірі кәсіпорынлардан алынған қарыздарды осы кәсіпорынның
кіріске алып, түптің түбінде қайтарып беру жөніндегі алған міндеттемесін
айтады. Алынған пассивтердің барлығы да осы күнгі ағымдағы бағамен кіріске
алынады. Пассивтер алу нәтижесінде кәсіпорындардың активті қаражаттары
көбейеді. Яғни ол - міндеттеме алушы жақ , міндеттеме беруші жаққа ақша мен
мүліктерді қандай сомада қайтаратындығы жөніндегі операциялар. Міндеттемеге
алынған негізгі сомаларға қосымша пассивтер үшін төленетін пайыздық сомалар
қосылады. Мұның нәтижесінде міндеттеме алушы жақтардың табыс көлемі
азайтылады. Нарықтық қатынастар жағдайында берешек қарыз сомалар осы
кәсіпорын қабылдаған пассивтерінің орындалмауының нәтижесінде туындап
отырады. Бұлар қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сай ағымдағы пассивтерді қарастырайық.
Ағымдағы пассивтерге кәсіпорынның қалыпты операциялық қатынастар
жағдайында есептің жылдың балансы жасалғаннан кейін 12 айдың ішінде
төленетін (қайтарылатын) қысқа мерзімді міндеттемлере жатады. Ағымдағы
пассивтердің келесідей түрлері бар:
1. Қысқа мерзімді қаржылық пассивтер – бір жылға дейінгі уақытқа алынған
кәсіпорындардың зайымдары, кәсіпорынтік емес кәсіпорындардан алынған
зайымдар, акцияларға есептелген және төленетін дивиденттік сомалар және
жарғылық капиталда үлесі бар заңды тұлғаларға есептелген табыстар, ұзақ
мерзімді қаржылық міндеттелердің ағымдағы бөлігі мысалға, қаржылық жалдау,
зайымдар, сондай-ақ осы топтағы топтарға енгізілмеген басқалай қысқа
мерзімді қаржылық пассивтердің есебі жүргізіледі.
2. Салықтар бойынша пассивтер – төленетін корпоративтік табыс салығы,
есептелген және төленетін жеке тұлғалардың табыс салығы, есептелген және
төленетін қосымша құн салығы, акциздер, әлеуметтік салық және жер салығы,
көлік құралдарының салығы, мүліктерге салынатын салық, басқалацй
салықтардың есебі жүргізіледі.
3. Міндетті және ерікті төленетін төлемдер бойынша басқалай пассивтер –
ҚР-сы заңнамаларына сәйкес әлеуметтік сақтандыру жөнінде есептелген және
төленетін сомалар, зейнетақы қорына есептелген және төленетін сомалар,
есептелінген басқалай міндетті төлемдер мысалға, жинақталған салықтық
жиылымдар, мемлекеттік баж, төлеулер, сондай-ақ басқалай еркін төленетін
пассивтердің есебі жүргізіледі.
4. Кредиторлардың қысқа мерзімді қарыздары – өтеу мерзімі бір жылға
дейінгі аралықта қоюшылар мен тапсырыс берушілердің, еншілес,
қауымдастырылған және бірлескен кәсіпорындардың, кәсіпорындар мен
құрылымдық бөлімшелердің, еңбеккерлердің, жалға берушілердің, сондай-ақ
алынған зайымдарға, вексельдерге, эмитенттелген құн.ды қағаздарға және
басқаруды сеніп тапсыруға есептелген сыйақылар бойынша алашақтардың қысқа
мерзімді қарыздарының есебі жүргізіледі.
5. Бағалаудағы қысқа мерзімді пассивтер – бір жылға дейінгі аралықта
сатылған өнімдер мен көрсетілген қызметтерге тән кепілді пассивтер, сот
талабының орындалуына, еңбеккерлерге сыйақы есептеуге, сондай-ақ басқалай
бағаланатын кепілді пассивтер қалыптастыру жөніндегі резервтер құру
операцияларының есебі жүргізіледі.
6. Қысқа мерзімді басқалай пассивтер – мына төмендегі операциялардың:
- қойылатын тауарлар, материалдар, көрсетілген қызметтер, сондай-ақ
тапсырыс берушілердің тапсырысын бөлшектеп орындауға алынған қысқа мерзімді
аванстар және алынған басқалай қысқа мерзімді аванстар;
- ағымдағы айда алынып, келесі есепті айдың есебіне жатқызылатын алдағы
кезеңдердің табысы;
- сатуға арналған топтардың (материалды және материалды емесе
активтердің) есептен шығарылуына арналған қысқа мерзімді пассивтердің есебі
жүргізіледі.
Жоғарыда аталған ағымдағы пассивтердің есебі келесі бөлімде толық
қарастырылатын болады.
Кәсіпорын ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген.
Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар,
аммортизациялық және кәсіпорын ісін дамыту қорлары, ал, тартылған
қаражаттарға:кәсіпорындарың есеп айырысу және ағымдық шоттағы қаражаттары.
Бүгінгі таңдағы кәсіпорын ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктері бар деуге болады. Кәсіпорын қызметінің тұрақтылығы үшін, ең
бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі,
кәсіпорын ресурстар мен жұмсалымдар арасындағы мерзімі бойынша тепе –
теңдіктің сақталуын талап етеді.
Кәсіпорын ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар
нарығы қалыптасады. Сөйтіп, кәсіпорындар бағалы қағаздармен, факторинг,
лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс істей бастады. Бұл,
кәсіпорынның ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы - материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді
дегенді білдіреді.
Кәсіпорын ресурстары – бұл кәсіпорынның пассивтік операциялары
негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша кәсіпорын
өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға
бағытталатын кәсіпорынның меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында кәсіпорынның ресурстарының
құрылымында біршама өзгерістер болды. Меншікті қаражаттар қатарына,
біріншіден, кәсіпорынның акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлар кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: несиелік
мекемелерден алатын несиелер жатады.
Кәсіпорындардың ресурстарының құрылымы, олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай бөлінеді.
Кәсіпорын ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1. Кәсіпорынның меншік капиталы
2. Кәсіпорынның заемдық және тартылған қаражаттары.
Пассивтік операциялардың негізінде кәсіпорынның ресурстары
жинақталады. Сондықтан да, пассивтік операциялардың кәсіпорын қызметіндегі
рөлі жоғары.
Кәсіпорын ресурстары пассивтік операциялар нәтижесінде
құрылғандықтан, оған анықтама берген дұрыс. Қаржы және несие сөздігінде "
пассивтік операциялар бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге
асыруға арналған кәсіпорынның өз ресурсын құру операциялары" – делінеді.
Ал соңғы оқулықтарға сүйенсек, пассивтік операциялар – бұл
нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активтік – пассивтік шоттағы
қаражаттардың өсуін , яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретін
операцияларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды. [ 1; 159 б]
Кәсіпорынның меншікті қаражаттарының кәсіпорынның үнемі тұрақтылығын
ұстап тұруда маңызы бар. Кәсіпорынның бастапқы құрылуы барысында осы
меншікті қаражаттары алғашқы шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа,
жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын шығындарды жабады. Себебі, меншікті
қаражатсыз кәсіпорынның қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті
қаражаттар есебінен кәсіпорынға қажетті резервтер құрылды. Ең соңында,
кәсіпорынның меншікті қаражаты – бұл ұзақ мерзімді активтерге
жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Кәсіпорынның меншікті қаражаттарының құрылымы бірдей емес, олар әр
түрлі әсер ететін факторлардың оның ішінде активтердің сапасына, меншікті
пайдасының пайдалануына капиталдың бағасын нығайту мақсатына байланысты
кәсіпорын саясатына қатысты жыл бойына өзгеріп отырады.[ 2; 70 б]
Сонымен, кәсіпорынның меншікті қаражаттарын келесідей топтар құрайды:
жарғылық қор ( капитал), резервтік қор, қосымша қорлар, кәсіпорын қызметі
бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар ( резервтер)
бөлінбеген кәсіпорын пайдасы.
Кәсіпорынның жарғылық қоры ( капитал) кәсіпорынның заңды тұлға
ретіндегі міндетті түрде құрылуын және оның өмір сүруінің экономикалық
негізін құрайды.
Айналым активтерін басқару жалпы кәсіпорынның күнделікті атқаруды
қажет ететін қызметтерінің бірі болып табылады. Айналым активтерін басқару
ең алдымен айналым активтерінің қалай ұйымдастырылғанына байланысты, яғни
оны келесідей кезеңдер бойынша сипаттауға болады.
Жалпы кәсіпорынның айналым активтерін басқаруды және ұйымдаструды
қаржы менеджментi қаржыны басқарудың тиiстi элементтерiн – ақпаратты,
жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды және бағалауды iске
асырады. Қаржы менджментiн жүзеге асырудың шарты нарықтық ортаның болуы
болып табылады. Бұл орта бағалардың еркiн жүйесi, тауар мен қызметтердiң
рыногымен қатар еңбек, капиталдыр, өндiрiс құрал-жабдықтары рыногiнiң жұмыс
iстеуi, корпорациялардың қызметiн мемлекеттiк реттеудегi заңнамалық
рететудегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiзiнде жүргiзуге
мүмкiндiк бередi.
Қаржы менеджментi келесi кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде
сипаттауға болады:
1. Ақша қаражаттарын және айналым активтерін (капиталды) пайдаланудың
мiндетiн қою және мақсатын анықтау;
2. айналым активтерінің қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн,
тәсiлдерiн анықтау;
3. Қабылданған шешiм бойынша айналым активтері жөнiндегi шешiмдi бизнес-
жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын
жасау;
4. Айналым активтерін қызмет етуін және орындалуын ұйымдастыру;
5. Айналым активтерін басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер
енгiзу, алдағы өндірістік кезеңдерге қажетті материалдар көлемін
анықтау;
Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi кәсiпорынның айналым
активтерінің қаржылық жай-күйiн талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның
қаржы тұрақтылығын (рентабельдiлiктi, төлем қабiлетiн, несиелердi өтеу
деңгейiн), оның рыноктағы жағдайын (бәсекеге қабiлеттiлiгiн) сипаттау үшiн
қажеттi. Талдаудағы қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк баланста, қаржы
шаруашылығы нәтижелерi туралы есепте (пайда және зияндар туралы есепте),
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады.
Сөйтiп, қаржы менеджментi кәсiпорынның күнделікті өндірісіне қажетті
айналым активтерін және тағы басқа активтерді қаржылық қамтамасыз етiлуiн
тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң
мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Кәсіпорынның
қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы –
экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде
кәсіпорынның рынокта тең қаржы саясатын жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпорынның айналым активтерінің жетіспеушілігі салдары ең бастысы
кәсіпорынның қаржылық тұрақтығына байланысты. Айналым активтерін
ұйымдастыру олардың тиімділігін арттыру мәселесімен айналысады. Олар:
• Айналым құрамын және құрылымын анықтау;
• Кәсіпорынның айналым активтерінің қажеттілік деңгейінің оптималды
көлемін анықтау;
• Айналым активтерінің қалыптастыру көздерінің тиімді тарту жолдары мен
каналдарын анықтау;
• Айналым активтерін бөлу және оларды ұтымды қолдану шаралары;
• Айналым активтерінің сақталуын және қауіпсіздігіен қамтамасыз ету;
Айналым құрамы өндірістік қорлар және айналым қорлары қалыптастырушы
элементтер жиынтығын айтады. Ал құрылымы әрбір айналым элементінің жалпы
активтердегі үлесін анықтайды. Кәсіпорын қызметін қаржыландыру және
несиелеуде кәсіпорын активтерінің негізгі құрамын келесі көрсеткіштер
құрайды:
• Тауарлы-материалды құндылықтардың қорын басқару;
• Дебиторлық қарыздарды басқару;
• Есеп қаражаттарын басқару;
• Ақша қаражаттарын қалыптастыру.
Мұндағы тауарлы материалдық қорларды басқару кәсіпорының қызмет етуіне
күнделікті қажетті болып табылатын айналым қорларын дер кезінде қамтамасыз
етуді талап етеді. Өйткені өндіріске немесе қызмет көрстеуге байланысты
материалдарды уақытымен қамтамасыз етіп отырмаса, онда жалпы өндіріс
тоқтап, кәсіпорынның тұрақты қызмет етуіне зиянды әсер етеді.
Дебиторлық қарыздарды басқару кәсіпорынның өз қызметін тиімді
ұйымдастыруындағы қажетті қарыз несиелерінің тартылуындағы тиімді жақтарын
анықтау немесе қарыз берудегі қызметін анықтау болып табылады. Мысалы,
кәсіпорын несие алуда ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімдегі, банктерден
немесе банктік емес ұйымдардан алудың қайсы жолдары ұтымды екенін анықтау
қажеттігі туындайды.
Кәсіпорынның есеп құжаттарын басқару бұл өз кезегінде бухалтерлік есеп
негізінде көрініс табады. Бухгалтерлік құжаттарға кәсіпорынның бухгалтерлік
қызметі, оның шығындары мен табыстарының есебі, қорытынды есептері жатады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде айналым активтерінің үлесі айтарлықтай
орын алады. Бұл әсіресе қаржы салаларында кең көрініс табады.
Ақша қаражаттарын басқаруда кәсіпорынның айналым активтерінің күрделі
әрі барлық қызметтерді жүргізудің және ұйымдастырудың негізі болып
табылатын ақша қорларын және ақша қаражаттарын қалыптастыру мен тиімді
пайдаланудан туындайды. Ұдайы өндiрiстiк тұжырымдаманы жақтаушылар қаржының
экономикадағы келесi үш қызметiн көрсетедi:
1. Ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
2. Ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3. Бақылау қызметi.
Мемлекет және кәсiпорындар өзiнiң иелiгiне материалдық өндiрiс
сферасында жасалған қоғамдық жиынтық өнiм және өзiндiк өнiм құнының бiр
бөлiгiн алып немесе тартып отырады. Бұл процесс қаржының қызметi ақша
қорларын жасау арқылы жүзеге асады.
Осы жиналған немесе тартылған ақша қорларын экономикада орынды жұмсау
қаржының екiншi қызметi ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану арқылы
жүзеге асырылады. Әрине жоғарыда аталған қызметтердiң барлығы бiр-бiрiмен
тығыз байланысты және олардың қызметтерi бiр-бiрiнсiз жүзеге аспайтын
белгiлi бiр экономикалық жүйе болып табылады.
Кәсіпорынның меншікті капиталының маңыздылығ зор. Себебі ол осы
кәсіпорынды ашудағы негізгі соманы құрайды және кәсіпорынның нарықта
сенімді қызмет етуін қамтамасыз етеді. Яғни қызмет етуші корпорациялардың
материалдық және ақшалай қорлар негізінде меншікті капиталдары болады.
Осылардың бір бөлігі айналым активтеріне жұмсалады. Осы меншік капиталының
негізі болып корпорация құлыла сала пайда болатын жарғылық қор негізінде
көрініс табады. Бұл жарғылық қордың құрамы кәсіпорынға қатысушы
инвесторлардың және қатысушылардың инвестициялары немесе затттай салымдары
арқылы іске асады.
Бірақ нарықта бізге белгілі шаруашыылқ қызмет етуші субъектілердің
меншік қаражаттары мен активтері кәсіпорын айналым активтерінің күнделікті
сұранысын қамтамасыз ете алмауы мәсеесі туындайды. Бұл кезде олар қызмет
процесіне байланысты әр түрлі қарыз қаражаттарын тартуға ынталы болады және
мұндағы негізгі несиелерге банктердің қысқа мерзімді несиелері жатады.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып,
несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айвымашыылқ бар. Несие - бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасының білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда –
бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Сонымен қатар, корпорация айналым активтерін қалыптастыруда басқа да
салымдардың маңыздылығы зор. Бұл корпорация қызметінің салымдарына: шетел
және отандық инвестициялар, әр түрлі мемлекет тарапынан бөлінген қаржылар
және тағы басқа ұйымдардан немесе жеке тұлғалардан берілетін қарыз
қаражаттары жатады. Корпорацияға мұндай ірі көлемдегі инвестициялар бірақта
негізінен негізгі қорларды жаңартуға немесе өндірісті кеңейтуге
пайдаланылады, ал айналым активтерін қалыптастыруда меншікті немесе қарыз
қаражат көздерінің алатын үлесі басым болып табылады.
Коммерциялық практикада инвестицияның келесi үш түрiн көрсетуге
болады:
• Физикалық активтегi инвестициялар;
• Ақшалай активтегi инвестициялар;
• Материалдық емес активтегi инвестициялар.
Бағалы қағаздар арқылы жүргiзiлетiн инвестицияларды портфельдi
инвестициялар деп атайды. Қаржылық инвестицияларға – акционерлiк
кәсiпорындар немесе мемлекет шығарған акциялар, облигациялар және басқа да
бағалы қағаздар, банктiк депозиттерге салымдар жатады.
Ал физикалық активтегi инвестициялар нақты инвестициялар болып
табылады. Нақты инвестициялар бұл өндiрiстiк капиталға ( құрылыс, машина
әне құрал-жабдықтар, ақпарат тарту, байланыс) салынған капиталдық салымдар.
Бұлардың барлығы экономикада қозғалмайтын мүлiктермен байланысты.
Сыртқы инвестициялар тiкелей және портфельдi болып бөлiнедi. Тiкелей
немесе тура инвестициялар кәсiпорынды басқаруға қатысуға құқықтар бередi,
ал портфельдi инвестицияларда мұндай құқықтар болмайды.
Инвестициялар сондай-ақ пассивтi және активтi инвестициялар болып
бөлiнедi:
Пассивтi инвестициялар - кәсiпорынның ескiрген құрылғыларын жаңарту
және қызметкрлер мен жұмысшыларды даярлау мақсатында жұмсалатын
инвестициялар.
Активтi инвестициялар – кәсiпорынның бәсеке қабiлеттiлiгiн арттыру
мақсатында салынған инвестициялар.
Капитал бұл өздігінен қолданылып, өсуді қажет ететін экономикалық
категория болып табылады. Капитал сондай-ақ, өндірістің үш негізгі факторы
жер, капитал және еңбек күшінің бірі және ажырамас бөлігі болып табылады.
Экономикада салымдар бойынша капитал екі түрге бөлінеді: кәсіпкерлік
және қарыздық капитал. Кәсіпкерлік капитал өндірістің нақты, материалдық
емес және қаржылық активтерін қалыптастыру және оны басқару болып табылады.
Ал қарыз капиталы бұл ақшалай сипаттағы, яғни несие формасында белгілі бір
пайызбен қайтарылатын және кепілдемелермен қамтамасыз етілетін капитал.
Капиталдың жалпы экономикалық мақсаты мен бағыты өз иесіне ағымды және
болашақта тұрақты пайда әкелу және оның деңгейін көтеруді талап етеді.
Капитал – экономикалық ғылымның ең маңызды категорияларының бiрi,
нарықтық шаруашылықтың қажеттi элементi. Тауар өндiрiсi пайда болып
қалыптасқаннан берi, капитал мынадай тарихи даму формаларына ие болған:
сауда капиталы (көпес капиталы түрiнде), - табиғи капиталдың ең көне еркiн
формасы, өсiмқорлық, осыдан кейiн - өнеркәсiпiк.
Капиталдың формалары толығырақ А.Смит пен Д.Рикардоның еңбектерiнде
зерттелген. Капиалдың формалары мен экономикалық мектептердiң қосарласып
дамуы бұл категорияны тұнғыш зерттеушiлердiң – меркантелистер және
физиократтар оған сыңаржақты қарауының себебi болады.
Капитал категориясына ең толық, жан-жақты зерттеудi өзiнiң “Капитал”
(1867ж) деп аталған еңбегiнлде К.Маркс жүргiзген. Капиталдың қызмет етуiнiң
нақты формаларын зерттеумен қатар, ол оның мәнiн, мазмұнын айқындап
көрсетедi. К.Маркс капиталды зат депп қоймай, ол оны белгiлi бiр
экономикалық қозғалыс деп тұжырымдады. “Капитал” экономикалық ғылымның
тарихында капиталды капиталистер мен жалдамалы жұмысшылыр арасындағы ерекше
белгiлiк тарихи қоғамдық қатынастар деп көрсеттi. Осымен қатар капиталдың
заттық түрi болады: станоу, машина, шикiзаттық түрiнде болады.
Капиталдың алғашқы қорлануы өзiндiк еңбекке негiзделген индивидуалдық
жеке меншiктi жою процесi, жұмысшыларды өз еңбегiнiң шартына меншiктен
шеттету процесi. Ол бiр жақтан, тiкелей өндiрушiлердiң тек қана жұмыскерге
– идеалдық жұмыскерге, екiншiден қоғамдық құрал-жабдықтар мен өмiр сүруге
қажет құралдардың капиталға алмасуы болып табылады.
Капиталдың алашқы қорлануының экономикалық негiзiн шаруалар мен
қолөнершiлердiң жаппай экспропорционалдануы құрайды. Екiншiден, елдiң iшкi
жағында экономикалық бостандыққа ие болған жерлер пайда болды және
шетелдерден территорияалды басып алынып, оларды отарға айналдыру кең өрiс
алды. Үшiншiден, капиталдың барлық нысандары – сауда, өсiмқорлық,
өнеркәсiптiк - екпiндi дамыды. Осымен бiрге капиталдың қорлануы ақша және
құрал-жабдықтар түрiнде қорлану арқылы жүрiп отырды. Кәсіпкерлік
қызметтің және оның қаржы жағдайының тиімділігін арттыруға бағытталған
шаралар жүйесінде басты орынды айналым активтері рационалды қолдану сұрағы
туындайды. Қаншалықты кәсіпорынның қаржылық жағдайы айналым активтеріне
тәуелді болса, соғұрлым кәсіпорын пассивтерін тиімді қолдану және
ұйымдастыруға ынталы болып келеді.
1.2 Кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштерінің қызметі
Кәсіпорынның жеке балансы болады. Кәсіпорын өз қызметін ұйымдастыру және
жүргізу үшін заңнамада белгіленген тәртіппен кәсіпорынілерде ағымдық
шоттарын ашады.Кәсіпорынның өз атауы, тауарлық белгісі және Қоғамның атауы
бар мөрі, мөртаңбасы және бланкілері болады. Кәсіпорынның қызмет мерзімі
шектелмеген.
Қоғам қызметінің мәні:
1) Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен бағдарлама бойынша
магистральдық темір жол желісінің құрылысын, күтіп ұсталуын және
жаңғыртылуын жүзеге асыру;
2) тасымалдау процессін басқару;
3) магистральдық темір жол желісіне қызметтер көрсету;
4) теміржол көлігімен жүктердің, оның ішінде қауіпті жуктердің
тасымалдауын жүзеге асыру;
5) Теміржолдың жылжымалы құрамын, оның ішінде қауіпті жүктерді
тасымалдау үшін қолданылатын арнайы контейнерлерді жөндеу;
6) жүк жіберушілердің, алушылардың тасымалдауға деген сұраныс
қанағаттандыру, тасымалданатын жүктердің сақталуын және олардың белгіленген
пунктеріне дер кезінде жеткізілуін қамтамассыз ету;
7) маркетингтік қызмет;
8) әртүрлі көлік түрлерінің қатысуымен, тікелей және аралас
қатынастар жүйесин ұйымдастыру;
9) Қазақстан Республикасының тасымалдау әлуетін барынша толық
пайдалану жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру;
10) Қазақстан Республикасының көлік және коммуникациалар
министрлігінің келісімі бойынша темір жолдың транзиттік-кепілдік
коридорларын қалыптастыру жөніндегі іс-шараларға қатысу;
11) сыртқы экономикалық қызмет және шетелдік кәсіпорындарымен
экономикалық ынтымақтастықты дамыту;
12) өнімдерді, қызметтерді экспорттау (импорттау)
13) ақпаратты өңдеудің қорғалған техникалық құралдарын, ақпаратты
қорғаудың техникалық құралдарын әзірлеуді, жасауды, құрастыруды, ретке
келтіруді, пайдалануды, сақтауды, сервистік қызмет көрсетуді және жөндеуді
қоса алғанда, Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларын техникалық
қорғау жөніндегі қызмет;
14) қоғамның қызметі туралы материалдарды әзірлеу және қорытындылау,
Қоғамның жарнамалық қызметін жүзеге асыру үшін кітаптар, альбомдар,
журналдар, буклеттер, анықтамалар, фотоальбомдар, бейнефильмдер
шығару;
15) темір жол көлігі саласы бойынша ақпараттық қызметтер көрсету;
16) Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзгеде
де қызмет болып табылады.
Кәсіпорын теңгерімінде болып есептелетін белгі беру, орталықтандыру және
бұғаттау, сымдық, оптикалық және радиобайланыс құрылғыларының, қызып кеткен
букстарды анықтау аспаптарын үзіліссіз жұмысын қымтамассыз ету мақсатында
құрылды.
Кәсіпорын қызметінің мәні:
1) Кәсіпорынның теңгерімінде болып есептелетін белгі беру орталықтандыру
және бұғаттау, сымдық және радиобайланыс құрылғыларын қызып кеткен
букстарды анықтау аспаптарына техникалыққызмет көрсетуді ұйымдастыру
2) қызмет көрсету құрылғыларының қызметін арттыру бойынша шараларды
әзірлеу және жүзеге асыру;
3) қызмет көрсетілетін құрылғыларды жөндеумен жаңғыртуды жүзеге асыру;
4) қоршаған ортаны ластанудан және басқа да зиянды әсерлерден қорғау
болып табылады.
Кәсіпорынды жалпы басқаруды Қоғам жүзеге асырады және оның құзыретіне:
1) Кәсіпорын туралы Ережені бекіту, оған өзгертулер мен
толықтырулар енгізу;
2) Кәсіпорын қызметінің негізгі бақыттарын белгілеу, олардың
орвндалғаны туралы жоспарлар мен есептерді бекіту;
3) Кәсіпорын директорымен, оның орынбасарымен, кәсіпорынның
инженерімен және бас бухгалтерімен жеке еңбек шарттарын жасауды енгізу
және бұзу;
4) кәсіпорынның штаттық кестесін бекіту және құрылымын белгілеу;
5) тағайындалуы Қоғамның келісімі бойынша жүргізілетін кәсіпорынның
лауазымдар номенклатурасын бекіту;
6) Кәсіпорынның өндірістік – қаржылық қызметінің жоспарын бекіту;
7) Кәсіпорын қызметінің нәтижелері бойынша жылдық есептерді
аудитордың есептері мен қорытындыларын бекіту. Кәсіпорынның пайданы
бөлу тәртібі мен шығынды жабу тәртібін белгілеу;
8) Кәсіпорынның материалдық қаражаттарының көлемін, нысаның сондай-
ақ оларды үлестіріп берудің тәртібін белгілеу;
9) Қазақстан Республикасының заңнамасы мен Қоғамның Жарғысында
көзделген өзге іс-әрекеттер жатады.
Кәсіпорынның қызметін тікелей басқаруды директор жүзеге асырады.
Кәсіпорынның директоры Кәсіпорынның жұмысын кәсіпорындастырады және
Қоғам берген сенімхат негізінде оны басқарады, Кәсіпорынға жүктелген
міндеттерді орындау, орындаушылық және еңбек тәртібінің жағдайы және осы
Ережемен белгіленген қызмет түрлерін Кәсіпорынның жүзеге асыруы үшін
жауапты болады.
Кәсіпорынның директоры:
1) Қоғам берген сенімхат бойынша Қоғам белгілеген өкілеттіктер
шенінде әрекет етеді;
2) Қоғам бекіткен жоспарларға сәйкес Кәсіпорынның қызметіне
басшылықты жүзеге асырады;
3) Кәсіпорынға бекітіліп берілген қаражатқа өзіне берілген құқықтар
шеніне иелік етеді;
4) Кәсіпорынның барлық қызметкерлері үшін орындалуы міндетті болып
табылатын бұйрықтар мен өкімдер шығарады;
5) кәсіпорындарде Кәсіпорынның ағымдық шоттарын ашады;
6) лауазымдар номенклатурасына сәйкес Кәсіпорын қызметкерлерімен
жеке еңбек шарттарын жасасады, өзгертеді және бұзады, Кәсіпорын
қызметкерлерінің лауазымдық нұсқаулықкәртәшкілерін бекітеді, Қазақстан
Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес оларға көтермелеу шараларын
және жазаларды қолданады;
7) белгіленген тәртіппен өзге де құқықтарға ие болуы мүмкін.
Тағайындалуы Қоғамның бойынша жүргізілетін Кәсіпорынның
қызметкерлерімен жеке еңбек шартын бұзу туралы Кәсіпорынның директорына
орындалуы міндетті болып табылатын нұсқаулар беруге Қоғамның құқығы бар
Кәсіпорынның директоры мен оның орынбасары өз құзірет шенінде шығыс хат-
хабарларға қол қояды.
Кәсіпорынның мемлекеттік кәсіпорындармен және өзгеде мекемелермен
Кәсіпорынның қызмет мәселелері бойынша хат-хабар алмасуына тек жетекшілік
ететін құрылымдық бөлімшенің немесе Қоғам басшылығының келісімі арқылы
рұқсат етіледі.
Кәсіпорын оған Қоғам бекітіп берген мөрлікке сондай-ақ Қоғамның жалпы
теңгеріміне кіретін шаруашылық қызметтің барысында алынған ақшалай
қаражаттан, материалдық құралдардан, құнды қағаздарымен материалдық емес
активтерден тұратын мүлікке ие болады.
Кәсіпорын теңгерімінде есепке алынатын мүлік Қоғамның меншігі болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін тексеруді Қоғамның уәкілеттік
берілген бөлімшелері, қажет болған жағдайда Қоғам тағайындайтын немесе
тартатын аудиторлық қызметтер жүзеге асырады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне бақылау жасау аудитор немесе
аудиторлық кәсіпорындар олармен жасалған шарттар негізінде жүзеге асырылуы
мүмкін
Аудиторлар және аудиторлық кәсіпорындар өздеріне қажетті барлық
материалдарды, бухгалтерлік немесе өзге құжаттарды және жеке
түсініктемелерді Кәсіпорын қызметкерлерінен талап етуге құқылы.
Аудиторлар және аудиторлық кәсіпорындар өздері жүргізген тексерулердің
нәтежиелерін Қоғамның Басқармасына және Қоғамның Директорлар кеңесіне
(талап етуі бойынша) жібереді.
Жоғарыда аталып өткендей, зерттеліп отырылған басқарманың бухгалтерлік
есебінің жүргізілуіне, сонымен қатар бухгалтерлік есебінің
кәсіпорындастырылуына және шынайы әрі толық бухгалтерлік есептілікті
уахтылы дайындауды бас бухгалтер жүзеге асырады.
Бухгалтердің міндетіне келесілер жатады:
– Бухгалтерлік есепті Мемлекеттік мекемедегі бухгалтерлік есепті
жүргізу бойынша нұсқаулық ережелеріне сәйкес жүргізу.
– Бюджет бойынша қаражаттарды үнемді және дұрыс ұсталуын қадағалау.
– Мүліктік материалдық құндылықтардың түгендеуін жүргізу.
– Сметаны орындау барысында қажет болатын мекемелермен, жеке
тұлғалармен және кәсіпорындармен есептесуді уақытылы жүргізу.
– Ақша қаражатының сақтығын қамтамасыз ету.
– Негізгі құралдар, материалдар, ақша қаражаттары және баланстың
басқада статьяларының сақтығын және дұрыс орындалуын қамтамасыз
ету.
– Материалды жауапты тұлғаларға, олардың жауапкершілігіндегі
құндылықтардың есебі мен сақтығы туралы нұсқаулық өткізу.
– Құжаттардың дұрыс әзірленуін және заңды түрде жасалғанын тексеру.
– Бухгалтерлік есептілікті белгіленген уақытында әзірлеп,
құрастырып тапсыру.
– Шығындар бойынша сметаларды мекеме басшысымен құрастырып
келісімдеу.
– Бухгалтерлік құжаттардың есеп регистрларының шығындар
сметаларының және олар бойынша есептіліктің және тағы басқа
құжаттардың сақтығын қамтамасыз ету.
Мекеменің бас бухгалтері бухгалтерия аппараты (егер ондай болған
жағдайда) қызметкерлеріне олардың қызметтік міндеттерінің аясын бекітеді.
Басқармадағы бухгалтерлік есеп журнал–ордерлік жүйе бойынша
компьютерленген есеп тәсілін қолдану арқылы жүргізіледі.
1.С. 7.7. бухгалтерия типтік конфигурациялар Қазақстан
Республикасының ағымдағы заңнамасына сәйкес бас мекеменің есебінен
қаржыландырылатын мекемелерге арналған стандартты методологияны жүзеге
асырады.
Конфигурация өзіне келесілерді қосады:
– Шоттар жоспары (бұл жоспар өзінде аналитикалық, валюталық және
сандық есептердің типтік құрлымын құрайды);
– Валюталар анықтамасы (валюталық есепті жүргізген кезде);
– Алғашқы құжаттарды құрастыруға арналған анықтамалар жинағы;
– Бухгалтерлік проводкаларды автоматты түрде құрастыруға арналған
және алғашқы құжаттарды еңгізуге, сақтауға және басып шығаруға
арналған құжаттар жинағы;
– Нақты бір мекемеде есеп жүргізудің жалпы параметрлеріне келдіру
үшін қолданатын константалар жиыны;
– Бухгалтерлік есеп бойынша, кез келген шот бойынша әр түрлі
разрезда және аналитикалық кез келген объект бойынша мәлімет
алуға мүмкіндік беретін, стандарттық есептілік жинағы;
– Бухгалтерлік есептің нақты бөлімдері бойынша маманданған
есептілік;
– Регламенттелген есептілік жиыны;
– Бухгалтерлік есепті автоматтандаратын құжаттар жиыны;
Құжаттардың бұл жиыны есептің маңызды бөлімдерін жүргізуге есептелген.
Олар:
– Касса бойынша операциялар есебі;
– Кәсіпорын бойынша операциялар есебі;
– Тіркелген активтер есебі;
– Материалдар есебі;
– Өндіріске кеткен шығындар есебі;
– Өнімді шығару есебі;
– Жабдықтаушылармен, сатыпалушылармен өзара есепайырысу есебі;
– Келісімдер есебі;
– Кадрлік есеп және жалақы төлеу есебі;
– Есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу есебі;
Типтік конфигурацияның шоттар жоспары бюджеттік мекемелерге арналған
қаржыландыру жоспарын орындаудың бухгалтерлік есебінің шоттар жоспарына
сәйкес келеді. Шоттар жоспарында барлық қажетті шоттар мен қосымша шоттар
бар. 1.С. 7.7. типтік конфигурациясында бір шоттар жоспары бар. Ол –
Қазақстан Республикасындағы шаруа есептілік мекемелерінде қабылданған
негізгі шоттар жоспары.
1.С. 7.7. бағдарламасы бірегейленген–ІВМ персоналды компьютерлерде жұмыс
істеуге арналған. Осы бағдарламаны құрып, оның дұрыс жұмыс істеуі үшін
компьютерге деген минималды талап келесідей болуы керек:
– Компьютердің операциондық жүйесі Microsoft Windows 98; Microsoft
Windows XP 2000
– Процессор Pentium III және IV немесе одан жаңа процессор түрі.
– Жедел жадысының көлемі 128 мегабайт
– Қатты диск
– CD дисктардағы жинақтаушы
– Басып шығару құрылғылары
– VGA дисплей
Бұл бағдарлама Қазақстан Республикасының мемлекеттік мекемелеріндегі
бухгалтерлік есепті жүргізуге арналған.
Бұл бағдарламаның көмегімен аналитикалық және синтетикалық бухгалтерлік
есептің жүргізілуі, тоқсандық және жылдық есептіліктің, алғашқы
бухгалтерлік құжаттың және тағы басқа экономикалық маңызы бар құжаттардың
құрастырылуы, толтырылуы, сақталуы және басылып шығарылуын
автоматтандырады. 1.С. 7.7. бағдарламасы сонымен қатар есеп беруші тұлғалар
туралы, жеткізушілермен есеп айырысу туралы және мекеменің қаржылық жағдайы
туралы ақпаратты оперативті түрде алуға мүмкіншілік береді, сонымен қатар
бағдарламада жалақыны есептеу, негізгі құралдар бойынша, материалды қорлар
мен тауарлар бойынша есеп жүргізуге болады.
Осы заманғы нарықтық экономика жағдайында шаруашылық операцияларының
түрлері әр түрлі ықпалдастық жағдайда болады. Елімізде көптеген типтегі
кәсіпорындардың әр қайсысы әр түрлі экономикалық факторларға тап болады. Әр
түрлі типтегі кәсіпорындар саны аса көп. Осыған байланысты әр бір кәсіпорын
өзінің алға қойған мақсат мүддесіне жету үшін өз қызметтеріне тән: өнім
өндірудің технологиялық ерекшеліктері, басқарудың кәсіпорындық құрылымы,
қызмет көлемінің түрі мен деңгейі, операциялар жүргізу, клиенттермен жұмыс
істеудің тәртібі, ақпараттарды өңдеу және тағы басқа да ерекшеліктерін
зерделеуі керек. Мұның барлығы да шаруашылық жүргізу ерекшелігіне
байланысты кәсіпорындарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны мен маңызын
ашып көрсетудің негізін қалайды.
Кәсіпорындар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін,
мұны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпараттарды зерделеу және кәсіпорындар қызметіндегі өзгерістер
мен жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды.
Сонымен, есеп саясаты деп – кәсіпорындар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз. Есеп саясатының мазмұны кәсіпорындардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты қаржылық қортынды есеп
жасауда кәсіпорындардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер,
сондай ақ кәсіпорындардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып
көрсету үшін қабылданған ережелер жиындығынан құралады.
Немесе, Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік туралы заңында берілген анықтамаға сәйкес, есеп саясаты
дегеніміз ол — жеке кәсіпкердің немесе мекемелердің атқаратын қызметтеріне
байланысты қажеттіліктері мен ерекшеліктеріне қарай бухгалтерлік есепті
жүргізу мен қаржылық есептілікті Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік заңнамасына немесе ұлттық стандарттарға,
сонымен қатар бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына сәйкес
жүргізілген нақты принциптер, нақты негіздер, нақты ережелер және
практиканың жиынтығын құрайды.
Кәсіпорынның есеп саясатын екі топқа жіктейді:
Біріншісі – кәсіпорындардың ішкі есеп саясаты.
Екіншісі – мемлекеттік және қоғамдық кәсіпорындардың белгіленген есеп
саясаты болып ажыратылады;
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты және оларға әдістемелік
ұсыныстар;
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы ҚР-ның заңы, №234-
III, 28.02.2008 ж.
Қаржылық есептілікті беру 30 Бухгалтерлік есеп стандарты, №14 ҚР-ның
қаржылық министрінің бұйрығы, 17.01.2008 ж.
ҚР-ның Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім) №409-1, 13-бөлім Меншік құқығын
алу, 1999 ж.
Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер ҚР-ның 2009
жылғы Кодексі
Есеп саясаты Уәкілетті органдар шешімімен келісіліп тағайындалады. Бұл
есеп саясатымен есеп жүргізудің негізгі ережелері мен бухгалтерлік есепті
жүргізудің тәсілдері анықталады. Есеп саясатын құрудың негізіне сенімділік,
дәйектілік, салыстырымдылық және аяқтаушылық қағидалары жатады.
Қазақстан Республикасындағы мекемелердің қаржы-шаруашылық қызметін
реттейтін басқа да заңдар, нормативтік актілер, нұсқаулықтар және
әдістемелік ұсыныстар.
Кәсіпорында 1 қаңтар 2010 жылдан бастап салықтық төлемдер мен есеп
айырысулар Қазақстан Республикасы Президентінің 10 желтоқсан 2009 жылғы
Заңды күші бар Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер
туралы Жарлығына және Бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер
туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес жүргізіледі.
Мекеменің бухгалтерлік есебі келесі қағидаларға сәйкес жүргізіледі:
табыс болып – ол алынғанда, ал шығыс болып – шығысталғанда есептелінеді.
Қаржылық есептілікті жасау кезеңі болып күнтізбелік жыл саналады.
Алдыңғы жылдардың қаржылық есептілігін құрған кезде кеткен қателердің
аңғарылған жағдайында, қателерді түзету сомасы келесі кезеңде таза табыс
немесе шығынды есептегенде ескеріледі (балама тәсіл қолданылады). Мекеметің
қаржылық есептілігінің негізгі сапалық сипаттамасы болып түсініктілік,
орындылық, мәнділік, нақтылық және салыстырмалылық табылады.
Қаржылық есептілік ҚЕХС концепциясына сәйкес жасалады және оның құрамына
төмендегілер кіреді:
– бухгалтерлік баланс;
– пайда және зиян туралы есеп;
– ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;
– меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
– түсініктеме хат.
Қаржылық есептілік, оған аудиторлық және тексеруші комиссияның
қорытындысы берілгеннен кейін мекеменің қатысушысына ұсынылады.
Бухгалтерлік құжаттама бухгалтерлік есеп жүйесіндегі барлық жазулар
жұмыс шоттар жоспарының классификациясына сәйкес болуы керек.
Қаржы-шаруашылық операцияларын құрудың бастапқы құжаттары болып
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің талаптарына және жақтардың
келісіміне сәйкес рәсімделетін шарттар, келісімдер, бұйрықтар және т.б.
табылады. Кәсіпорын басшысы бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар
тұлғаларды анықтайды және тұлғалардың қызметіне, әрекет ету айналымына және
операцияның мәніне байланысты қол қою құқығының сатылы лауазымын бекітеді.
Бухгалтерлік есептегі қаржылық – шаруашылық операцияның дұрыстығы және
толықтығы, салық базасының қалыптасуына әсер ететін әсіресе:
- өнім өткізілімі туралы ақпаратты шоттар бойынша ортақтастыру үшін,
шығындардың, қаржылық қызметтің нәтижесін пайдалану және қалыптастыру;
- салық төлеушінің меншігіндегі теңге және шетел валютасы түріндегі ақша
қаражатының қозғалысы; тауарға (жұмыс, қызмет) қолданатын бағаның
дұрыстығы, өзара байланысты тұлғалардың арасындағы келісімшарт бойынша
салық мақсаты үшін тауар айырбас операциялар бойынша, сыртқы сауда
келісімін жасау кезінде байқалуы;
- негізінде жіберілетін бағаның ауытқу шегі, бірыңғай тауар немесе
қызметтер бойынша салық төлеушінің қолданатын бағасының деңгейінен келісім
бойынша;
- Заңнамамен қарастырылған салықтық ставканы қолдану негізділігі,
жәрдемақы, төлеуге жатқызылған салық сомасының аудару дұрыстығы.
Салық есебінің толыққанды мәліметтері салықтың заңнама және мекеменің
өндірістік қызметін есепке алғанда аудитордың салықтық талдау жүргізуі үшін
қызмет етеді. Сонымен қатар зерттелетін кезең үшін жинақтар мен салық
сомасының динамикасы анықталады. Әрбір позиция бойынша төлемдердің базистік
өсу реті есептелінеді. Динамикасында маңызды өзгерістер болған салықтар
көрсетіледі.
Алдын-ала оның пайда болу себептері анықталады. Әр жыл сайын зерттелетін
кезең үшін жинақтар мен салықтардың құрылымы есептелінеді. Тексерілетін
кезең ішінде болған өзгерістерге осыған себеп болған және салықтың үлкен
мөлшері қатынасында сипаттама беріледі. Жинақпен салықтың құрылымы және
динамикасындағы болған маңызды өзгерістердің факторлары көрсетіледі.
Тексеріс кезінде аудитор үшін ерекше маңызды салыққа қатысты оның
көлемін ғана емес, сонымен қатар шаруашылық субьектісінің салық жүйесіне
әсерін тигізетін сапалық сипаттамасын анықтауға мүмкіндік беретін зерттеу
болып табылады.
Салықтар мен жинақтар төлем көзі және обьекттің белгілері бойынша
бөлінетін болғандықтан аудиторға барлық төлемдерді салық төлеу көзінің
критерийі бойынша топтауы қажет.
Сонымен қатар мекеме қызметінің бөлек көрсеткіштеріне аналитикалық
коэффициенттерді мақсатты есептеу қажет.
1.Айналымнан түскен түсімге кіретіндігі:
- салық пен алымнан барлық сомаға қатынасы айналымнан түскен түсім
тікелей салық алымның барлық сомаға қатынасы айналымнан түскен түсім салық
сомасының кәсіпорынның пайдасына қатынасы реализацияның түскен түсім, салық
сомасының мүлікке кәсіпорынның мүлкіне қатынасы айналымнан түскен түсім;
2.Кәсіпорынның пайдасына салықтың пайдадағы салықтың баланстық пайдадағы
мүлікке қатынасы;
Салық және алым сомасының өндірілген қаржылық нәтижеге қатынасы
балантағы пайдадағы салық және алым сомасының,өндірілген таза пайдаға
қатынасы, баланстағы пайдаға.
3.Кәсіпорының шығындық көлемі:салық және алым сомасының өз бағасына
қатынасы.
Кесте-1. Негізгі сатылар және кәсіпорында салық талдауының
бағдарламасы.
Саты Салық талдауының мазмұны мен негізгі бағыттары.
1.Кәсіпорындағы 1.1. Зерттеу кезеңіндегі уақытта салық және
абсолютті салық алымының талдауы.
жүктемелерін талдау. 1.2.Зерттеу кезеңінде кәсіпорын төлемінің салық
және алымын талдауы.
1.3. Салық төлемінің динамикасы мен құрылымының
факторларының талдауы.
2.Кәсіпорындағы салық 2.1. Кәсіпорындағы жалпы салық жүктемелерінің
есебіне қатысты талдау.талдауы.
2.2.Салық жүктемелерінің жалпы аналитикалық
коэфицентінің талдауы.
2.2. Салық жүктемелерінің жеке аналитикалық
3.Кәсіпорынның салығы коэфицентінің талдауы ерекшеленген нақты
және алымдары бойынша экономикалық талдауы үшін.
қарыздарын талдау. 3.1.Кәсіпорынның салығы және алымы бойынша
қарыздардың динамикасын талдау.
3.2. Кәсіпорынның салығы және алымы бойынша
қарыздарының құрамын талдау.
3.3. Кәсіпорынның қарыздарының сомасы ,салық және
алымдар сомасының арақатынасы.
3.4. Кәсіпорынның қарыздары пайда болған
факторларын талдау.
Бюджетке төленетін міндетті және міндетті емес төлемдер көрсеткіштерін
талдауда анықталған барлық аналитикалық коэфиценттеріне көптеген
сипаттамаларға ие, олар жыл сайын кестеге тіркеліп және талданады. Олардың
динамикасы қорытынды беталыстарды шығару мүмкіндік береді, кәсіпорынның
салық салу жүйесінде пайда болған және ресурс кезіндегі тексеру
обьектісінің іс - әрекеттерінің деңгейінен пайда болған қорытынды
беталыстарды шығаруға мүмкіндік береді.
Ең негізгі маңызды сәт – кәсіпорының бюджетке және бюджеттен емес
қорға және осы құрылымдық қарыздарын талдау.
Міндетті түрде жыл сайынғы ішкі тексеру кезінде кәсіпорын қарыз
сомаларын жалпы салық есебінің сомасы және міндетті төлемдер бойынша,
сонымен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Кәсіпорынның пассивтерін басқарудың теориялық негіздері
1.1 Пассивтердің мәні және кәсіпорын пассивтерінің мазмұны, қызметі
және оларды басқару ролі
1.2 Кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштерінің қызметі
2."Dala Group" кәсіпорының пассивтерін басқаруын талдау.
2.1. Кәсіпорынның қарыз капиталының тартылуын талдау
2.2. Кәсіпорын пасситері, жобалық қаржыландыруды ұйымдастыру
және банктік несиені тартуды басқару
2.3 Тауар (коммерциялық) несиесін тартуды және ішкі кредиторлық
борышты басқару
ІІІ бөлім. Кәсіпорындардың пассивтерін басқаруды дамыту
жолдары
1. Кәсіпорындардың пассивтерін жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Экономикалық жүйені тиімді басқару мен шешім қабылдау процесіне қажетті
ақпараттар қалыптастырушы бухгалтерлік есеп жүйесі болып табылады. Салалық
"нұсқау- ережелер" және "жоғарыдан" келетін әдістемелер негізінде, сондай-
ақ мемлекет тарапынан күштеп бақылау қою мақсатымен қалыптасқан
консервативтік бағыттағы бухгалтерлік есеп бұл күндері қайта құру,
реформалау және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сай әрі қарай
жетілдіру мақсатына түсті. Бухгалтерлік есеп, бұдан туындайтын қаржылық
қорытынды есеп нарықтық қатынастардың негізі болып табылатынына кәсіпкер,
бизнесмендер мен меншік иелерінің және кәсіпорындарды басқарушылардың көзі
жетті.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен маңызын түсінбей
тұрып, кәсіпорындар қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдау
мүмкін емес. Қаржы саясатын тиімді бағытқа салу, экономикалық модельдер
құрып, салыстырмалы талдау ісін күнделікті экономикалық өмірге қосу
мақсатымен әртүрлі үлгідегі модельдер жасау керектігі туындайды.
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі көрсеткіштер жүйесін қалыптастырып, бұл
үрдісті дұрыс ұйымдастырудың басты мақсаты - сыртқы пайдаланушылар мен
кәсіпорын басшыларын арнайы ақпараттармен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп
негізінде, акционерлер, инвесторлар, кредиторлар өндірістің табыстылығын
анықтап, ақша-қаражаттарын салу тиімді ме деген сұраққа жауап іздейді. Осы
ақпарат негізінде де аудиторлар мен салық қызметінің органдары есепке
алынған тапсырыстардың, пайда мен шығындардың сенімділігін, салықтарды
аударудың дұрыстығын бағалайды.
Акционерлер, инвесторларға кәсіпорынның қаржылық капиталы қаншалықты
тиімді, әрі пайдалы қолданатынын, кәсіпорынға жаңа инвестициялар қажет пе
немесе олардың көлемін азайту керек пе, фирма табысты болып қала ала ма
және қандай жағдайларда екенін білу маңызды.
Тақырып өзектілігі. кәсіпорындар бір жағынан, шаруашылық
субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші
жағынан, қаражаттар есебінен кәсіпорындар әр түрлі қажеттерін
қанағаттандыратын арнайы мекеме. Кәсіпорынның пассивтік операциялық
негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті кәсіпорын ресурстары
жинақталады.
Бүгінгі таңдағы кәсіпорын ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Кәсіпорындар қызметінің тұрақтылығы үшін, ең
бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек. Ал оның қамтамасыз етілуі,
кәсіпорын ресурстар мен жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша
тепе – теңдіктің сақталуын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар басқа да шаруашылық субьектілері сияқты, өздерінің
коммерциялық және шаруашылық қызмметтерін қамтамасыз етіп отыру үшін,
белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни ресурстары болуға тиіс.
“Қазақстан әлемдік экономиканың өскелеу турбуленттілігіне жедел үн
қатқан және алдын алу шараларын іске асыруға кіріскен әлемдегі алғашқы .
мемлекеттердің бірі болды.
Сонымен қатар, кәсіпорындар қызметтерінің ауқымы, яғни, активтік
операцияларменен анықталатын обьектілері, кәсіпорындардың ресурстарының
жалпы көлеміне, соның ішінде тартылған қаражаттар көздеріне тікелей
байланысты. Міне осындай жағдай, кәсіпорындардың ресурстар тарту барысында
өзара бәсекелестікке баруына жол береді.
Ертедегі Грек философы Аристотель (384-322ж.ж.б.э.б) былай деген:
игілік қай жерде болсын, келесідей екі шарттың орындалуына тікелей
байланысты, біріншісі- мақсатты дұрыс анықтау, екіншісі- оған жетуде тиісті
құралдарды іздестіру.
Ендеше, жоғарыдағы мәселелерді зерттеуге бағытталған дипломдық жұмыс
алдында келесідей мақсаты мен міндеттері болады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты кәсіпорында пассивтерді басқарудың
дұрыс тәсілдерін анықтай отырып, ондағы орын алар мәселелерді талдау болып
табылады.
Осы мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешу қажет:
1. Кәсіпорын пассивтеріне анықтама беру.
2. Кәсіпорын пассивтерін құралу көздерін қарастыру.
3. Кәсіпорынның пассивтерін дамыту жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Кәсіпорынның
пассивтерінің мәнін, түрлерін зерттеу, пассивтер дамуына талдау жасау,
дамыту жолдарын қарастыру. Ол үшін жалпы әдістемелік принциптерді ұстана
отырып, осы бағытта өздерінің еңбектерін жазған шетелдік экономист
ғалымдардың еңбектері: М.Х Лаврушин, В.И. Колесников, О.И. Марков, В.М.
Усоскин, М.Х. Лапидус және т.б. , отандық экономист ғалымдардың Ғ.С.
Сейтқасымов, Н.Н. Мажитов және т.б. шығармашылық еңбектері пайдаланылады.
Диплом жұмысының құқықтық негізіне Қазақстан Республикасының
“Кәсіпорын және кәсіпорын қызметі туралы” заңы, Қазақстан Республикасының
Ұлттық Кәсіпорынінің нормативтік құжаттары мен актілері, сол сияқты әр
түрлі әдістемелік нұсқамалар мен ережелер пайдаланылады.
1 Кәсіпорынның пассивтерін басқарудың теориялық негіздері
1.1 Пассивтердің мәні және кәсіпорын пассивтерінің мазмұны, қызметі
және оларды басқару ролі
Кәсіпорын өз қызметін жүзеге асыруы үшін сұраныстағы өнімді өндіруге
мүмкіндік беретін экономикалық ресурстардың нақты көлеміне ие болуы қажет.
Бұл ресурстардың бір бөлігін кәсіпорынның меншік иелері ұсынады. Осы
салынған материалдық және материалдық емес құралдарының, ақша
қаражаттарының жалпы сомасы меншік капиталы деп аталады. Ресурстардың басқа
бөлігін меншік иесі болып табылмайтын тұлғалардың салуы немесе кәсіпорынмен
корреспонденттік байланысқа түскен (кредиторлар, жеткізушілер), заңды
немесе жеке тұлғалардан тартылған қаражаттар арқылы алуы мүмкін. Тартылған
капитал ретінде кәсіпорынның заңды немесе жеке тұлғалар алдындағы
пассивтері танылады, яғни қарыз берушілерден алынған экономикалық
ресурстардың немесе оның ақшалай баламасын (келісім шартқа сәйкес), сонымен
қатар сыйақыларын (келісім-шартта қаралған жағдайда) келісілген мерзімде
қайтару туралы міндеттеме саналады. Осыған сәйкес, Активтер = Меншікті
капитал + Пассивтер.
Пассивтер деп - мақсатты шараларды қаржыландыру үшін заңды және жеке
тұлғалардан, ірі кәсіпорынлардан алынған қарыздарды осы кәсіпорынның
кіріске алып, түптің түбінде қайтарып беру жөніндегі алған міндеттемесін
айтады. Алынған пассивтердің барлығы да осы күнгі ағымдағы бағамен кіріске
алынады. Пассивтер алу нәтижесінде кәсіпорындардың активті қаражаттары
көбейеді. Яғни ол - міндеттеме алушы жақ , міндеттеме беруші жаққа ақша мен
мүліктерді қандай сомада қайтаратындығы жөніндегі операциялар. Міндеттемеге
алынған негізгі сомаларға қосымша пассивтер үшін төленетін пайыздық сомалар
қосылады. Мұның нәтижесінде міндеттеме алушы жақтардың табыс көлемі
азайтылады. Нарықтық қатынастар жағдайында берешек қарыз сомалар осы
кәсіпорын қабылдаған пассивтерінің орындалмауының нәтижесінде туындап
отырады. Бұлар қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сай ағымдағы пассивтерді қарастырайық.
Ағымдағы пассивтерге кәсіпорынның қалыпты операциялық қатынастар
жағдайында есептің жылдың балансы жасалғаннан кейін 12 айдың ішінде
төленетін (қайтарылатын) қысқа мерзімді міндеттемлере жатады. Ағымдағы
пассивтердің келесідей түрлері бар:
1. Қысқа мерзімді қаржылық пассивтер – бір жылға дейінгі уақытқа алынған
кәсіпорындардың зайымдары, кәсіпорынтік емес кәсіпорындардан алынған
зайымдар, акцияларға есептелген және төленетін дивиденттік сомалар және
жарғылық капиталда үлесі бар заңды тұлғаларға есептелген табыстар, ұзақ
мерзімді қаржылық міндеттелердің ағымдағы бөлігі мысалға, қаржылық жалдау,
зайымдар, сондай-ақ осы топтағы топтарға енгізілмеген басқалай қысқа
мерзімді қаржылық пассивтердің есебі жүргізіледі.
2. Салықтар бойынша пассивтер – төленетін корпоративтік табыс салығы,
есептелген және төленетін жеке тұлғалардың табыс салығы, есептелген және
төленетін қосымша құн салығы, акциздер, әлеуметтік салық және жер салығы,
көлік құралдарының салығы, мүліктерге салынатын салық, басқалацй
салықтардың есебі жүргізіледі.
3. Міндетті және ерікті төленетін төлемдер бойынша басқалай пассивтер –
ҚР-сы заңнамаларына сәйкес әлеуметтік сақтандыру жөнінде есептелген және
төленетін сомалар, зейнетақы қорына есептелген және төленетін сомалар,
есептелінген басқалай міндетті төлемдер мысалға, жинақталған салықтық
жиылымдар, мемлекеттік баж, төлеулер, сондай-ақ басқалай еркін төленетін
пассивтердің есебі жүргізіледі.
4. Кредиторлардың қысқа мерзімді қарыздары – өтеу мерзімі бір жылға
дейінгі аралықта қоюшылар мен тапсырыс берушілердің, еншілес,
қауымдастырылған және бірлескен кәсіпорындардың, кәсіпорындар мен
құрылымдық бөлімшелердің, еңбеккерлердің, жалға берушілердің, сондай-ақ
алынған зайымдарға, вексельдерге, эмитенттелген құн.ды қағаздарға және
басқаруды сеніп тапсыруға есептелген сыйақылар бойынша алашақтардың қысқа
мерзімді қарыздарының есебі жүргізіледі.
5. Бағалаудағы қысқа мерзімді пассивтер – бір жылға дейінгі аралықта
сатылған өнімдер мен көрсетілген қызметтерге тән кепілді пассивтер, сот
талабының орындалуына, еңбеккерлерге сыйақы есептеуге, сондай-ақ басқалай
бағаланатын кепілді пассивтер қалыптастыру жөніндегі резервтер құру
операцияларының есебі жүргізіледі.
6. Қысқа мерзімді басқалай пассивтер – мына төмендегі операциялардың:
- қойылатын тауарлар, материалдар, көрсетілген қызметтер, сондай-ақ
тапсырыс берушілердің тапсырысын бөлшектеп орындауға алынған қысқа мерзімді
аванстар және алынған басқалай қысқа мерзімді аванстар;
- ағымдағы айда алынып, келесі есепті айдың есебіне жатқызылатын алдағы
кезеңдердің табысы;
- сатуға арналған топтардың (материалды және материалды емесе
активтердің) есептен шығарылуына арналған қысқа мерзімді пассивтердің есебі
жүргізіледі.
Жоғарыда аталған ағымдағы пассивтердің есебі келесі бөлімде толық
қарастырылатын болады.
Кәсіпорын ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген.
Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар,
аммортизациялық және кәсіпорын ісін дамыту қорлары, ал, тартылған
қаражаттарға:кәсіпорындарың есеп айырысу және ағымдық шоттағы қаражаттары.
Бүгінгі таңдағы кәсіпорын ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктері бар деуге болады. Кәсіпорын қызметінің тұрақтылығы үшін, ең
бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі,
кәсіпорын ресурстар мен жұмсалымдар арасындағы мерзімі бойынша тепе –
теңдіктің сақталуын талап етеді.
Кәсіпорын ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар
нарығы қалыптасады. Сөйтіп, кәсіпорындар бағалы қағаздармен, факторинг,
лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс істей бастады. Бұл,
кәсіпорынның ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы - материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді
дегенді білдіреді.
Кәсіпорын ресурстары – бұл кәсіпорынның пассивтік операциялары
негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша кәсіпорын
өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға
бағытталатын кәсіпорынның меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында кәсіпорынның ресурстарының
құрылымында біршама өзгерістер болды. Меншікті қаражаттар қатарына,
біріншіден, кәсіпорынның акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлар кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: несиелік
мекемелерден алатын несиелер жатады.
Кәсіпорындардың ресурстарының құрылымы, олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай бөлінеді.
Кәсіпорын ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1. Кәсіпорынның меншік капиталы
2. Кәсіпорынның заемдық және тартылған қаражаттары.
Пассивтік операциялардың негізінде кәсіпорынның ресурстары
жинақталады. Сондықтан да, пассивтік операциялардың кәсіпорын қызметіндегі
рөлі жоғары.
Кәсіпорын ресурстары пассивтік операциялар нәтижесінде
құрылғандықтан, оған анықтама берген дұрыс. Қаржы және несие сөздігінде "
пассивтік операциялар бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге
асыруға арналған кәсіпорынның өз ресурсын құру операциялары" – делінеді.
Ал соңғы оқулықтарға сүйенсек, пассивтік операциялар – бұл
нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активтік – пассивтік шоттағы
қаражаттардың өсуін , яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретін
операцияларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды. [ 1; 159 б]
Кәсіпорынның меншікті қаражаттарының кәсіпорынның үнемі тұрақтылығын
ұстап тұруда маңызы бар. Кәсіпорынның бастапқы құрылуы барысында осы
меншікті қаражаттары алғашқы шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа,
жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын шығындарды жабады. Себебі, меншікті
қаражатсыз кәсіпорынның қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті
қаражаттар есебінен кәсіпорынға қажетті резервтер құрылды. Ең соңында,
кәсіпорынның меншікті қаражаты – бұл ұзақ мерзімді активтерге
жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Кәсіпорынның меншікті қаражаттарының құрылымы бірдей емес, олар әр
түрлі әсер ететін факторлардың оның ішінде активтердің сапасына, меншікті
пайдасының пайдалануына капиталдың бағасын нығайту мақсатына байланысты
кәсіпорын саясатына қатысты жыл бойына өзгеріп отырады.[ 2; 70 б]
Сонымен, кәсіпорынның меншікті қаражаттарын келесідей топтар құрайды:
жарғылық қор ( капитал), резервтік қор, қосымша қорлар, кәсіпорын қызметі
бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар ( резервтер)
бөлінбеген кәсіпорын пайдасы.
Кәсіпорынның жарғылық қоры ( капитал) кәсіпорынның заңды тұлға
ретіндегі міндетті түрде құрылуын және оның өмір сүруінің экономикалық
негізін құрайды.
Айналым активтерін басқару жалпы кәсіпорынның күнделікті атқаруды
қажет ететін қызметтерінің бірі болып табылады. Айналым активтерін басқару
ең алдымен айналым активтерінің қалай ұйымдастырылғанына байланысты, яғни
оны келесідей кезеңдер бойынша сипаттауға болады.
Жалпы кәсіпорынның айналым активтерін басқаруды және ұйымдаструды
қаржы менеджментi қаржыны басқарудың тиiстi элементтерiн – ақпаратты,
жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды және бағалауды iске
асырады. Қаржы менджментiн жүзеге асырудың шарты нарықтық ортаның болуы
болып табылады. Бұл орта бағалардың еркiн жүйесi, тауар мен қызметтердiң
рыногымен қатар еңбек, капиталдыр, өндiрiс құрал-жабдықтары рыногiнiң жұмыс
iстеуi, корпорациялардың қызметiн мемлекеттiк реттеудегi заңнамалық
рететудегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiзiнде жүргiзуге
мүмкiндiк бередi.
Қаржы менеджментi келесi кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде
сипаттауға болады:
1. Ақша қаражаттарын және айналым активтерін (капиталды) пайдаланудың
мiндетiн қою және мақсатын анықтау;
2. айналым активтерінің қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн,
тәсiлдерiн анықтау;
3. Қабылданған шешiм бойынша айналым активтері жөнiндегi шешiмдi бизнес-
жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын
жасау;
4. Айналым активтерін қызмет етуін және орындалуын ұйымдастыру;
5. Айналым активтерін басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер
енгiзу, алдағы өндірістік кезеңдерге қажетті материалдар көлемін
анықтау;
Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi кәсiпорынның айналым
активтерінің қаржылық жай-күйiн талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның
қаржы тұрақтылығын (рентабельдiлiктi, төлем қабiлетiн, несиелердi өтеу
деңгейiн), оның рыноктағы жағдайын (бәсекеге қабiлеттiлiгiн) сипаттау үшiн
қажеттi. Талдаудағы қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк баланста, қаржы
шаруашылығы нәтижелерi туралы есепте (пайда және зияндар туралы есепте),
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады.
Сөйтiп, қаржы менеджментi кәсiпорынның күнделікті өндірісіне қажетті
айналым активтерін және тағы басқа активтерді қаржылық қамтамасыз етiлуiн
тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң
мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Кәсіпорынның
қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы –
экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде
кәсіпорынның рынокта тең қаржы саясатын жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпорынның айналым активтерінің жетіспеушілігі салдары ең бастысы
кәсіпорынның қаржылық тұрақтығына байланысты. Айналым активтерін
ұйымдастыру олардың тиімділігін арттыру мәселесімен айналысады. Олар:
• Айналым құрамын және құрылымын анықтау;
• Кәсіпорынның айналым активтерінің қажеттілік деңгейінің оптималды
көлемін анықтау;
• Айналым активтерінің қалыптастыру көздерінің тиімді тарту жолдары мен
каналдарын анықтау;
• Айналым активтерін бөлу және оларды ұтымды қолдану шаралары;
• Айналым активтерінің сақталуын және қауіпсіздігіен қамтамасыз ету;
Айналым құрамы өндірістік қорлар және айналым қорлары қалыптастырушы
элементтер жиынтығын айтады. Ал құрылымы әрбір айналым элементінің жалпы
активтердегі үлесін анықтайды. Кәсіпорын қызметін қаржыландыру және
несиелеуде кәсіпорын активтерінің негізгі құрамын келесі көрсеткіштер
құрайды:
• Тауарлы-материалды құндылықтардың қорын басқару;
• Дебиторлық қарыздарды басқару;
• Есеп қаражаттарын басқару;
• Ақша қаражаттарын қалыптастыру.
Мұндағы тауарлы материалдық қорларды басқару кәсіпорының қызмет етуіне
күнделікті қажетті болып табылатын айналым қорларын дер кезінде қамтамасыз
етуді талап етеді. Өйткені өндіріске немесе қызмет көрстеуге байланысты
материалдарды уақытымен қамтамасыз етіп отырмаса, онда жалпы өндіріс
тоқтап, кәсіпорынның тұрақты қызмет етуіне зиянды әсер етеді.
Дебиторлық қарыздарды басқару кәсіпорынның өз қызметін тиімді
ұйымдастыруындағы қажетті қарыз несиелерінің тартылуындағы тиімді жақтарын
анықтау немесе қарыз берудегі қызметін анықтау болып табылады. Мысалы,
кәсіпорын несие алуда ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімдегі, банктерден
немесе банктік емес ұйымдардан алудың қайсы жолдары ұтымды екенін анықтау
қажеттігі туындайды.
Кәсіпорынның есеп құжаттарын басқару бұл өз кезегінде бухалтерлік есеп
негізінде көрініс табады. Бухгалтерлік құжаттарға кәсіпорынның бухгалтерлік
қызметі, оның шығындары мен табыстарының есебі, қорытынды есептері жатады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде айналым активтерінің үлесі айтарлықтай
орын алады. Бұл әсіресе қаржы салаларында кең көрініс табады.
Ақша қаражаттарын басқаруда кәсіпорынның айналым активтерінің күрделі
әрі барлық қызметтерді жүргізудің және ұйымдастырудың негізі болып
табылатын ақша қорларын және ақша қаражаттарын қалыптастыру мен тиімді
пайдаланудан туындайды. Ұдайы өндiрiстiк тұжырымдаманы жақтаушылар қаржының
экономикадағы келесi үш қызметiн көрсетедi:
1. Ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
2. Ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3. Бақылау қызметi.
Мемлекет және кәсiпорындар өзiнiң иелiгiне материалдық өндiрiс
сферасында жасалған қоғамдық жиынтық өнiм және өзiндiк өнiм құнының бiр
бөлiгiн алып немесе тартып отырады. Бұл процесс қаржының қызметi ақша
қорларын жасау арқылы жүзеге асады.
Осы жиналған немесе тартылған ақша қорларын экономикада орынды жұмсау
қаржының екiншi қызметi ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану арқылы
жүзеге асырылады. Әрине жоғарыда аталған қызметтердiң барлығы бiр-бiрiмен
тығыз байланысты және олардың қызметтерi бiр-бiрiнсiз жүзеге аспайтын
белгiлi бiр экономикалық жүйе болып табылады.
Кәсіпорынның меншікті капиталының маңыздылығ зор. Себебі ол осы
кәсіпорынды ашудағы негізгі соманы құрайды және кәсіпорынның нарықта
сенімді қызмет етуін қамтамасыз етеді. Яғни қызмет етуші корпорациялардың
материалдық және ақшалай қорлар негізінде меншікті капиталдары болады.
Осылардың бір бөлігі айналым активтеріне жұмсалады. Осы меншік капиталының
негізі болып корпорация құлыла сала пайда болатын жарғылық қор негізінде
көрініс табады. Бұл жарғылық қордың құрамы кәсіпорынға қатысушы
инвесторлардың және қатысушылардың инвестициялары немесе затттай салымдары
арқылы іске асады.
Бірақ нарықта бізге белгілі шаруашыылқ қызмет етуші субъектілердің
меншік қаражаттары мен активтері кәсіпорын айналым активтерінің күнделікті
сұранысын қамтамасыз ете алмауы мәсеесі туындайды. Бұл кезде олар қызмет
процесіне байланысты әр түрлі қарыз қаражаттарын тартуға ынталы болады және
мұндағы негізгі несиелерге банктердің қысқа мерзімді несиелері жатады.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып,
несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айвымашыылқ бар. Несие - бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасының білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда –
бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Сонымен қатар, корпорация айналым активтерін қалыптастыруда басқа да
салымдардың маңыздылығы зор. Бұл корпорация қызметінің салымдарына: шетел
және отандық инвестициялар, әр түрлі мемлекет тарапынан бөлінген қаржылар
және тағы басқа ұйымдардан немесе жеке тұлғалардан берілетін қарыз
қаражаттары жатады. Корпорацияға мұндай ірі көлемдегі инвестициялар бірақта
негізінен негізгі қорларды жаңартуға немесе өндірісті кеңейтуге
пайдаланылады, ал айналым активтерін қалыптастыруда меншікті немесе қарыз
қаражат көздерінің алатын үлесі басым болып табылады.
Коммерциялық практикада инвестицияның келесi үш түрiн көрсетуге
болады:
• Физикалық активтегi инвестициялар;
• Ақшалай активтегi инвестициялар;
• Материалдық емес активтегi инвестициялар.
Бағалы қағаздар арқылы жүргiзiлетiн инвестицияларды портфельдi
инвестициялар деп атайды. Қаржылық инвестицияларға – акционерлiк
кәсiпорындар немесе мемлекет шығарған акциялар, облигациялар және басқа да
бағалы қағаздар, банктiк депозиттерге салымдар жатады.
Ал физикалық активтегi инвестициялар нақты инвестициялар болып
табылады. Нақты инвестициялар бұл өндiрiстiк капиталға ( құрылыс, машина
әне құрал-жабдықтар, ақпарат тарту, байланыс) салынған капиталдық салымдар.
Бұлардың барлығы экономикада қозғалмайтын мүлiктермен байланысты.
Сыртқы инвестициялар тiкелей және портфельдi болып бөлiнедi. Тiкелей
немесе тура инвестициялар кәсiпорынды басқаруға қатысуға құқықтар бередi,
ал портфельдi инвестицияларда мұндай құқықтар болмайды.
Инвестициялар сондай-ақ пассивтi және активтi инвестициялар болып
бөлiнедi:
Пассивтi инвестициялар - кәсiпорынның ескiрген құрылғыларын жаңарту
және қызметкрлер мен жұмысшыларды даярлау мақсатында жұмсалатын
инвестициялар.
Активтi инвестициялар – кәсiпорынның бәсеке қабiлеттiлiгiн арттыру
мақсатында салынған инвестициялар.
Капитал бұл өздігінен қолданылып, өсуді қажет ететін экономикалық
категория болып табылады. Капитал сондай-ақ, өндірістің үш негізгі факторы
жер, капитал және еңбек күшінің бірі және ажырамас бөлігі болып табылады.
Экономикада салымдар бойынша капитал екі түрге бөлінеді: кәсіпкерлік
және қарыздық капитал. Кәсіпкерлік капитал өндірістің нақты, материалдық
емес және қаржылық активтерін қалыптастыру және оны басқару болып табылады.
Ал қарыз капиталы бұл ақшалай сипаттағы, яғни несие формасында белгілі бір
пайызбен қайтарылатын және кепілдемелермен қамтамасыз етілетін капитал.
Капиталдың жалпы экономикалық мақсаты мен бағыты өз иесіне ағымды және
болашақта тұрақты пайда әкелу және оның деңгейін көтеруді талап етеді.
Капитал – экономикалық ғылымның ең маңызды категорияларының бiрi,
нарықтық шаруашылықтың қажеттi элементi. Тауар өндiрiсi пайда болып
қалыптасқаннан берi, капитал мынадай тарихи даму формаларына ие болған:
сауда капиталы (көпес капиталы түрiнде), - табиғи капиталдың ең көне еркiн
формасы, өсiмқорлық, осыдан кейiн - өнеркәсiпiк.
Капиталдың формалары толығырақ А.Смит пен Д.Рикардоның еңбектерiнде
зерттелген. Капиалдың формалары мен экономикалық мектептердiң қосарласып
дамуы бұл категорияны тұнғыш зерттеушiлердiң – меркантелистер және
физиократтар оған сыңаржақты қарауының себебi болады.
Капитал категориясына ең толық, жан-жақты зерттеудi өзiнiң “Капитал”
(1867ж) деп аталған еңбегiнлде К.Маркс жүргiзген. Капиталдың қызмет етуiнiң
нақты формаларын зерттеумен қатар, ол оның мәнiн, мазмұнын айқындап
көрсетедi. К.Маркс капиталды зат депп қоймай, ол оны белгiлi бiр
экономикалық қозғалыс деп тұжырымдады. “Капитал” экономикалық ғылымның
тарихында капиталды капиталистер мен жалдамалы жұмысшылыр арасындағы ерекше
белгiлiк тарихи қоғамдық қатынастар деп көрсеттi. Осымен қатар капиталдың
заттық түрi болады: станоу, машина, шикiзаттық түрiнде болады.
Капиталдың алғашқы қорлануы өзiндiк еңбекке негiзделген индивидуалдық
жеке меншiктi жою процесi, жұмысшыларды өз еңбегiнiң шартына меншiктен
шеттету процесi. Ол бiр жақтан, тiкелей өндiрушiлердiң тек қана жұмыскерге
– идеалдық жұмыскерге, екiншiден қоғамдық құрал-жабдықтар мен өмiр сүруге
қажет құралдардың капиталға алмасуы болып табылады.
Капиталдың алашқы қорлануының экономикалық негiзiн шаруалар мен
қолөнершiлердiң жаппай экспропорционалдануы құрайды. Екiншiден, елдiң iшкi
жағында экономикалық бостандыққа ие болған жерлер пайда болды және
шетелдерден территорияалды басып алынып, оларды отарға айналдыру кең өрiс
алды. Үшiншiден, капиталдың барлық нысандары – сауда, өсiмқорлық,
өнеркәсiптiк - екпiндi дамыды. Осымен бiрге капиталдың қорлануы ақша және
құрал-жабдықтар түрiнде қорлану арқылы жүрiп отырды. Кәсіпкерлік
қызметтің және оның қаржы жағдайының тиімділігін арттыруға бағытталған
шаралар жүйесінде басты орынды айналым активтері рационалды қолдану сұрағы
туындайды. Қаншалықты кәсіпорынның қаржылық жағдайы айналым активтеріне
тәуелді болса, соғұрлым кәсіпорын пассивтерін тиімді қолдану және
ұйымдастыруға ынталы болып келеді.
1.2 Кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштерінің қызметі
Кәсіпорынның жеке балансы болады. Кәсіпорын өз қызметін ұйымдастыру және
жүргізу үшін заңнамада белгіленген тәртіппен кәсіпорынілерде ағымдық
шоттарын ашады.Кәсіпорынның өз атауы, тауарлық белгісі және Қоғамның атауы
бар мөрі, мөртаңбасы және бланкілері болады. Кәсіпорынның қызмет мерзімі
шектелмеген.
Қоғам қызметінің мәні:
1) Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен бағдарлама бойынша
магистральдық темір жол желісінің құрылысын, күтіп ұсталуын және
жаңғыртылуын жүзеге асыру;
2) тасымалдау процессін басқару;
3) магистральдық темір жол желісіне қызметтер көрсету;
4) теміржол көлігімен жүктердің, оның ішінде қауіпті жуктердің
тасымалдауын жүзеге асыру;
5) Теміржолдың жылжымалы құрамын, оның ішінде қауіпті жүктерді
тасымалдау үшін қолданылатын арнайы контейнерлерді жөндеу;
6) жүк жіберушілердің, алушылардың тасымалдауға деген сұраныс
қанағаттандыру, тасымалданатын жүктердің сақталуын және олардың белгіленген
пунктеріне дер кезінде жеткізілуін қамтамассыз ету;
7) маркетингтік қызмет;
8) әртүрлі көлік түрлерінің қатысуымен, тікелей және аралас
қатынастар жүйесин ұйымдастыру;
9) Қазақстан Республикасының тасымалдау әлуетін барынша толық
пайдалану жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру;
10) Қазақстан Республикасының көлік және коммуникациалар
министрлігінің келісімі бойынша темір жолдың транзиттік-кепілдік
коридорларын қалыптастыру жөніндегі іс-шараларға қатысу;
11) сыртқы экономикалық қызмет және шетелдік кәсіпорындарымен
экономикалық ынтымақтастықты дамыту;
12) өнімдерді, қызметтерді экспорттау (импорттау)
13) ақпаратты өңдеудің қорғалған техникалық құралдарын, ақпаратты
қорғаудың техникалық құралдарын әзірлеуді, жасауды, құрастыруды, ретке
келтіруді, пайдалануды, сақтауды, сервистік қызмет көрсетуді және жөндеуді
қоса алғанда, Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларын техникалық
қорғау жөніндегі қызмет;
14) қоғамның қызметі туралы материалдарды әзірлеу және қорытындылау,
Қоғамның жарнамалық қызметін жүзеге асыру үшін кітаптар, альбомдар,
журналдар, буклеттер, анықтамалар, фотоальбомдар, бейнефильмдер
шығару;
15) темір жол көлігі саласы бойынша ақпараттық қызметтер көрсету;
16) Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзгеде
де қызмет болып табылады.
Кәсіпорын теңгерімінде болып есептелетін белгі беру, орталықтандыру және
бұғаттау, сымдық, оптикалық және радиобайланыс құрылғыларының, қызып кеткен
букстарды анықтау аспаптарын үзіліссіз жұмысын қымтамассыз ету мақсатында
құрылды.
Кәсіпорын қызметінің мәні:
1) Кәсіпорынның теңгерімінде болып есептелетін белгі беру орталықтандыру
және бұғаттау, сымдық және радиобайланыс құрылғыларын қызып кеткен
букстарды анықтау аспаптарына техникалыққызмет көрсетуді ұйымдастыру
2) қызмет көрсету құрылғыларының қызметін арттыру бойынша шараларды
әзірлеу және жүзеге асыру;
3) қызмет көрсетілетін құрылғыларды жөндеумен жаңғыртуды жүзеге асыру;
4) қоршаған ортаны ластанудан және басқа да зиянды әсерлерден қорғау
болып табылады.
Кәсіпорынды жалпы басқаруды Қоғам жүзеге асырады және оның құзыретіне:
1) Кәсіпорын туралы Ережені бекіту, оған өзгертулер мен
толықтырулар енгізу;
2) Кәсіпорын қызметінің негізгі бақыттарын белгілеу, олардың
орвндалғаны туралы жоспарлар мен есептерді бекіту;
3) Кәсіпорын директорымен, оның орынбасарымен, кәсіпорынның
инженерімен және бас бухгалтерімен жеке еңбек шарттарын жасауды енгізу
және бұзу;
4) кәсіпорынның штаттық кестесін бекіту және құрылымын белгілеу;
5) тағайындалуы Қоғамның келісімі бойынша жүргізілетін кәсіпорынның
лауазымдар номенклатурасын бекіту;
6) Кәсіпорынның өндірістік – қаржылық қызметінің жоспарын бекіту;
7) Кәсіпорын қызметінің нәтижелері бойынша жылдық есептерді
аудитордың есептері мен қорытындыларын бекіту. Кәсіпорынның пайданы
бөлу тәртібі мен шығынды жабу тәртібін белгілеу;
8) Кәсіпорынның материалдық қаражаттарының көлемін, нысаның сондай-
ақ оларды үлестіріп берудің тәртібін белгілеу;
9) Қазақстан Республикасының заңнамасы мен Қоғамның Жарғысында
көзделген өзге іс-әрекеттер жатады.
Кәсіпорынның қызметін тікелей басқаруды директор жүзеге асырады.
Кәсіпорынның директоры Кәсіпорынның жұмысын кәсіпорындастырады және
Қоғам берген сенімхат негізінде оны басқарады, Кәсіпорынға жүктелген
міндеттерді орындау, орындаушылық және еңбек тәртібінің жағдайы және осы
Ережемен белгіленген қызмет түрлерін Кәсіпорынның жүзеге асыруы үшін
жауапты болады.
Кәсіпорынның директоры:
1) Қоғам берген сенімхат бойынша Қоғам белгілеген өкілеттіктер
шенінде әрекет етеді;
2) Қоғам бекіткен жоспарларға сәйкес Кәсіпорынның қызметіне
басшылықты жүзеге асырады;
3) Кәсіпорынға бекітіліп берілген қаражатқа өзіне берілген құқықтар
шеніне иелік етеді;
4) Кәсіпорынның барлық қызметкерлері үшін орындалуы міндетті болып
табылатын бұйрықтар мен өкімдер шығарады;
5) кәсіпорындарде Кәсіпорынның ағымдық шоттарын ашады;
6) лауазымдар номенклатурасына сәйкес Кәсіпорын қызметкерлерімен
жеке еңбек шарттарын жасасады, өзгертеді және бұзады, Кәсіпорын
қызметкерлерінің лауазымдық нұсқаулықкәртәшкілерін бекітеді, Қазақстан
Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес оларға көтермелеу шараларын
және жазаларды қолданады;
7) белгіленген тәртіппен өзге де құқықтарға ие болуы мүмкін.
Тағайындалуы Қоғамның бойынша жүргізілетін Кәсіпорынның
қызметкерлерімен жеке еңбек шартын бұзу туралы Кәсіпорынның директорына
орындалуы міндетті болып табылатын нұсқаулар беруге Қоғамның құқығы бар
Кәсіпорынның директоры мен оның орынбасары өз құзірет шенінде шығыс хат-
хабарларға қол қояды.
Кәсіпорынның мемлекеттік кәсіпорындармен және өзгеде мекемелермен
Кәсіпорынның қызмет мәселелері бойынша хат-хабар алмасуына тек жетекшілік
ететін құрылымдық бөлімшенің немесе Қоғам басшылығының келісімі арқылы
рұқсат етіледі.
Кәсіпорын оған Қоғам бекітіп берген мөрлікке сондай-ақ Қоғамның жалпы
теңгеріміне кіретін шаруашылық қызметтің барысында алынған ақшалай
қаражаттан, материалдық құралдардан, құнды қағаздарымен материалдық емес
активтерден тұратын мүлікке ие болады.
Кәсіпорын теңгерімінде есепке алынатын мүлік Қоғамның меншігі болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін тексеруді Қоғамның уәкілеттік
берілген бөлімшелері, қажет болған жағдайда Қоғам тағайындайтын немесе
тартатын аудиторлық қызметтер жүзеге асырады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне бақылау жасау аудитор немесе
аудиторлық кәсіпорындар олармен жасалған шарттар негізінде жүзеге асырылуы
мүмкін
Аудиторлар және аудиторлық кәсіпорындар өздеріне қажетті барлық
материалдарды, бухгалтерлік немесе өзге құжаттарды және жеке
түсініктемелерді Кәсіпорын қызметкерлерінен талап етуге құқылы.
Аудиторлар және аудиторлық кәсіпорындар өздері жүргізген тексерулердің
нәтежиелерін Қоғамның Басқармасына және Қоғамның Директорлар кеңесіне
(талап етуі бойынша) жібереді.
Жоғарыда аталып өткендей, зерттеліп отырылған басқарманың бухгалтерлік
есебінің жүргізілуіне, сонымен қатар бухгалтерлік есебінің
кәсіпорындастырылуына және шынайы әрі толық бухгалтерлік есептілікті
уахтылы дайындауды бас бухгалтер жүзеге асырады.
Бухгалтердің міндетіне келесілер жатады:
– Бухгалтерлік есепті Мемлекеттік мекемедегі бухгалтерлік есепті
жүргізу бойынша нұсқаулық ережелеріне сәйкес жүргізу.
– Бюджет бойынша қаражаттарды үнемді және дұрыс ұсталуын қадағалау.
– Мүліктік материалдық құндылықтардың түгендеуін жүргізу.
– Сметаны орындау барысында қажет болатын мекемелермен, жеке
тұлғалармен және кәсіпорындармен есептесуді уақытылы жүргізу.
– Ақша қаражатының сақтығын қамтамасыз ету.
– Негізгі құралдар, материалдар, ақша қаражаттары және баланстың
басқада статьяларының сақтығын және дұрыс орындалуын қамтамасыз
ету.
– Материалды жауапты тұлғаларға, олардың жауапкершілігіндегі
құндылықтардың есебі мен сақтығы туралы нұсқаулық өткізу.
– Құжаттардың дұрыс әзірленуін және заңды түрде жасалғанын тексеру.
– Бухгалтерлік есептілікті белгіленген уақытында әзірлеп,
құрастырып тапсыру.
– Шығындар бойынша сметаларды мекеме басшысымен құрастырып
келісімдеу.
– Бухгалтерлік құжаттардың есеп регистрларының шығындар
сметаларының және олар бойынша есептіліктің және тағы басқа
құжаттардың сақтығын қамтамасыз ету.
Мекеменің бас бухгалтері бухгалтерия аппараты (егер ондай болған
жағдайда) қызметкерлеріне олардың қызметтік міндеттерінің аясын бекітеді.
Басқармадағы бухгалтерлік есеп журнал–ордерлік жүйе бойынша
компьютерленген есеп тәсілін қолдану арқылы жүргізіледі.
1.С. 7.7. бухгалтерия типтік конфигурациялар Қазақстан
Республикасының ағымдағы заңнамасына сәйкес бас мекеменің есебінен
қаржыландырылатын мекемелерге арналған стандартты методологияны жүзеге
асырады.
Конфигурация өзіне келесілерді қосады:
– Шоттар жоспары (бұл жоспар өзінде аналитикалық, валюталық және
сандық есептердің типтік құрлымын құрайды);
– Валюталар анықтамасы (валюталық есепті жүргізген кезде);
– Алғашқы құжаттарды құрастыруға арналған анықтамалар жинағы;
– Бухгалтерлік проводкаларды автоматты түрде құрастыруға арналған
және алғашқы құжаттарды еңгізуге, сақтауға және басып шығаруға
арналған құжаттар жинағы;
– Нақты бір мекемеде есеп жүргізудің жалпы параметрлеріне келдіру
үшін қолданатын константалар жиыны;
– Бухгалтерлік есеп бойынша, кез келген шот бойынша әр түрлі
разрезда және аналитикалық кез келген объект бойынша мәлімет
алуға мүмкіндік беретін, стандарттық есептілік жинағы;
– Бухгалтерлік есептің нақты бөлімдері бойынша маманданған
есептілік;
– Регламенттелген есептілік жиыны;
– Бухгалтерлік есепті автоматтандаратын құжаттар жиыны;
Құжаттардың бұл жиыны есептің маңызды бөлімдерін жүргізуге есептелген.
Олар:
– Касса бойынша операциялар есебі;
– Кәсіпорын бойынша операциялар есебі;
– Тіркелген активтер есебі;
– Материалдар есебі;
– Өндіріске кеткен шығындар есебі;
– Өнімді шығару есебі;
– Жабдықтаушылармен, сатыпалушылармен өзара есепайырысу есебі;
– Келісімдер есебі;
– Кадрлік есеп және жалақы төлеу есебі;
– Есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу есебі;
Типтік конфигурацияның шоттар жоспары бюджеттік мекемелерге арналған
қаржыландыру жоспарын орындаудың бухгалтерлік есебінің шоттар жоспарына
сәйкес келеді. Шоттар жоспарында барлық қажетті шоттар мен қосымша шоттар
бар. 1.С. 7.7. типтік конфигурациясында бір шоттар жоспары бар. Ол –
Қазақстан Республикасындағы шаруа есептілік мекемелерінде қабылданған
негізгі шоттар жоспары.
1.С. 7.7. бағдарламасы бірегейленген–ІВМ персоналды компьютерлерде жұмыс
істеуге арналған. Осы бағдарламаны құрып, оның дұрыс жұмыс істеуі үшін
компьютерге деген минималды талап келесідей болуы керек:
– Компьютердің операциондық жүйесі Microsoft Windows 98; Microsoft
Windows XP 2000
– Процессор Pentium III және IV немесе одан жаңа процессор түрі.
– Жедел жадысының көлемі 128 мегабайт
– Қатты диск
– CD дисктардағы жинақтаушы
– Басып шығару құрылғылары
– VGA дисплей
Бұл бағдарлама Қазақстан Республикасының мемлекеттік мекемелеріндегі
бухгалтерлік есепті жүргізуге арналған.
Бұл бағдарламаның көмегімен аналитикалық және синтетикалық бухгалтерлік
есептің жүргізілуі, тоқсандық және жылдық есептіліктің, алғашқы
бухгалтерлік құжаттың және тағы басқа экономикалық маңызы бар құжаттардың
құрастырылуы, толтырылуы, сақталуы және басылып шығарылуын
автоматтандырады. 1.С. 7.7. бағдарламасы сонымен қатар есеп беруші тұлғалар
туралы, жеткізушілермен есеп айырысу туралы және мекеменің қаржылық жағдайы
туралы ақпаратты оперативті түрде алуға мүмкіншілік береді, сонымен қатар
бағдарламада жалақыны есептеу, негізгі құралдар бойынша, материалды қорлар
мен тауарлар бойынша есеп жүргізуге болады.
Осы заманғы нарықтық экономика жағдайында шаруашылық операцияларының
түрлері әр түрлі ықпалдастық жағдайда болады. Елімізде көптеген типтегі
кәсіпорындардың әр қайсысы әр түрлі экономикалық факторларға тап болады. Әр
түрлі типтегі кәсіпорындар саны аса көп. Осыған байланысты әр бір кәсіпорын
өзінің алға қойған мақсат мүддесіне жету үшін өз қызметтеріне тән: өнім
өндірудің технологиялық ерекшеліктері, басқарудың кәсіпорындық құрылымы,
қызмет көлемінің түрі мен деңгейі, операциялар жүргізу, клиенттермен жұмыс
істеудің тәртібі, ақпараттарды өңдеу және тағы басқа да ерекшеліктерін
зерделеуі керек. Мұның барлығы да шаруашылық жүргізу ерекшелігіне
байланысты кәсіпорындарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны мен маңызын
ашып көрсетудің негізін қалайды.
Кәсіпорындар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін,
мұны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпараттарды зерделеу және кәсіпорындар қызметіндегі өзгерістер
мен жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды.
Сонымен, есеп саясаты деп – кәсіпорындар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз. Есеп саясатының мазмұны кәсіпорындардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты қаржылық қортынды есеп
жасауда кәсіпорындардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер,
сондай ақ кәсіпорындардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып
көрсету үшін қабылданған ережелер жиындығынан құралады.
Немесе, Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік туралы заңында берілген анықтамаға сәйкес, есеп саясаты
дегеніміз ол — жеке кәсіпкердің немесе мекемелердің атқаратын қызметтеріне
байланысты қажеттіліктері мен ерекшеліктеріне қарай бухгалтерлік есепті
жүргізу мен қаржылық есептілікті Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік заңнамасына немесе ұлттық стандарттарға,
сонымен қатар бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына сәйкес
жүргізілген нақты принциптер, нақты негіздер, нақты ережелер және
практиканың жиынтығын құрайды.
Кәсіпорынның есеп саясатын екі топқа жіктейді:
Біріншісі – кәсіпорындардың ішкі есеп саясаты.
Екіншісі – мемлекеттік және қоғамдық кәсіпорындардың белгіленген есеп
саясаты болып ажыратылады;
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты және оларға әдістемелік
ұсыныстар;
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы ҚР-ның заңы, №234-
III, 28.02.2008 ж.
Қаржылық есептілікті беру 30 Бухгалтерлік есеп стандарты, №14 ҚР-ның
қаржылық министрінің бұйрығы, 17.01.2008 ж.
ҚР-ның Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім) №409-1, 13-бөлім Меншік құқығын
алу, 1999 ж.
Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер ҚР-ның 2009
жылғы Кодексі
Есеп саясаты Уәкілетті органдар шешімімен келісіліп тағайындалады. Бұл
есеп саясатымен есеп жүргізудің негізгі ережелері мен бухгалтерлік есепті
жүргізудің тәсілдері анықталады. Есеп саясатын құрудың негізіне сенімділік,
дәйектілік, салыстырымдылық және аяқтаушылық қағидалары жатады.
Қазақстан Республикасындағы мекемелердің қаржы-шаруашылық қызметін
реттейтін басқа да заңдар, нормативтік актілер, нұсқаулықтар және
әдістемелік ұсыныстар.
Кәсіпорында 1 қаңтар 2010 жылдан бастап салықтық төлемдер мен есеп
айырысулар Қазақстан Республикасы Президентінің 10 желтоқсан 2009 жылғы
Заңды күші бар Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер
туралы Жарлығына және Бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер
туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес жүргізіледі.
Мекеменің бухгалтерлік есебі келесі қағидаларға сәйкес жүргізіледі:
табыс болып – ол алынғанда, ал шығыс болып – шығысталғанда есептелінеді.
Қаржылық есептілікті жасау кезеңі болып күнтізбелік жыл саналады.
Алдыңғы жылдардың қаржылық есептілігін құрған кезде кеткен қателердің
аңғарылған жағдайында, қателерді түзету сомасы келесі кезеңде таза табыс
немесе шығынды есептегенде ескеріледі (балама тәсіл қолданылады). Мекеметің
қаржылық есептілігінің негізгі сапалық сипаттамасы болып түсініктілік,
орындылық, мәнділік, нақтылық және салыстырмалылық табылады.
Қаржылық есептілік ҚЕХС концепциясына сәйкес жасалады және оның құрамына
төмендегілер кіреді:
– бухгалтерлік баланс;
– пайда және зиян туралы есеп;
– ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;
– меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
– түсініктеме хат.
Қаржылық есептілік, оған аудиторлық және тексеруші комиссияның
қорытындысы берілгеннен кейін мекеменің қатысушысына ұсынылады.
Бухгалтерлік құжаттама бухгалтерлік есеп жүйесіндегі барлық жазулар
жұмыс шоттар жоспарының классификациясына сәйкес болуы керек.
Қаржы-шаруашылық операцияларын құрудың бастапқы құжаттары болып
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің талаптарына және жақтардың
келісіміне сәйкес рәсімделетін шарттар, келісімдер, бұйрықтар және т.б.
табылады. Кәсіпорын басшысы бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар
тұлғаларды анықтайды және тұлғалардың қызметіне, әрекет ету айналымына және
операцияның мәніне байланысты қол қою құқығының сатылы лауазымын бекітеді.
Бухгалтерлік есептегі қаржылық – шаруашылық операцияның дұрыстығы және
толықтығы, салық базасының қалыптасуына әсер ететін әсіресе:
- өнім өткізілімі туралы ақпаратты шоттар бойынша ортақтастыру үшін,
шығындардың, қаржылық қызметтің нәтижесін пайдалану және қалыптастыру;
- салық төлеушінің меншігіндегі теңге және шетел валютасы түріндегі ақша
қаражатының қозғалысы; тауарға (жұмыс, қызмет) қолданатын бағаның
дұрыстығы, өзара байланысты тұлғалардың арасындағы келісімшарт бойынша
салық мақсаты үшін тауар айырбас операциялар бойынша, сыртқы сауда
келісімін жасау кезінде байқалуы;
- негізінде жіберілетін бағаның ауытқу шегі, бірыңғай тауар немесе
қызметтер бойынша салық төлеушінің қолданатын бағасының деңгейінен келісім
бойынша;
- Заңнамамен қарастырылған салықтық ставканы қолдану негізділігі,
жәрдемақы, төлеуге жатқызылған салық сомасының аудару дұрыстығы.
Салық есебінің толыққанды мәліметтері салықтың заңнама және мекеменің
өндірістік қызметін есепке алғанда аудитордың салықтық талдау жүргізуі үшін
қызмет етеді. Сонымен қатар зерттелетін кезең үшін жинақтар мен салық
сомасының динамикасы анықталады. Әрбір позиция бойынша төлемдердің базистік
өсу реті есептелінеді. Динамикасында маңызды өзгерістер болған салықтар
көрсетіледі.
Алдын-ала оның пайда болу себептері анықталады. Әр жыл сайын зерттелетін
кезең үшін жинақтар мен салықтардың құрылымы есептелінеді. Тексерілетін
кезең ішінде болған өзгерістерге осыған себеп болған және салықтың үлкен
мөлшері қатынасында сипаттама беріледі. Жинақпен салықтың құрылымы және
динамикасындағы болған маңызды өзгерістердің факторлары көрсетіледі.
Тексеріс кезінде аудитор үшін ерекше маңызды салыққа қатысты оның
көлемін ғана емес, сонымен қатар шаруашылық субьектісінің салық жүйесіне
әсерін тигізетін сапалық сипаттамасын анықтауға мүмкіндік беретін зерттеу
болып табылады.
Салықтар мен жинақтар төлем көзі және обьекттің белгілері бойынша
бөлінетін болғандықтан аудиторға барлық төлемдерді салық төлеу көзінің
критерийі бойынша топтауы қажет.
Сонымен қатар мекеме қызметінің бөлек көрсеткіштеріне аналитикалық
коэффициенттерді мақсатты есептеу қажет.
1.Айналымнан түскен түсімге кіретіндігі:
- салық пен алымнан барлық сомаға қатынасы айналымнан түскен түсім
тікелей салық алымның барлық сомаға қатынасы айналымнан түскен түсім салық
сомасының кәсіпорынның пайдасына қатынасы реализацияның түскен түсім, салық
сомасының мүлікке кәсіпорынның мүлкіне қатынасы айналымнан түскен түсім;
2.Кәсіпорынның пайдасына салықтың пайдадағы салықтың баланстық пайдадағы
мүлікке қатынасы;
Салық және алым сомасының өндірілген қаржылық нәтижеге қатынасы
балантағы пайдадағы салық және алым сомасының,өндірілген таза пайдаға
қатынасы, баланстағы пайдаға.
3.Кәсіпорының шығындық көлемі:салық және алым сомасының өз бағасына
қатынасы.
Кесте-1. Негізгі сатылар және кәсіпорында салық талдауының
бағдарламасы.
Саты Салық талдауының мазмұны мен негізгі бағыттары.
1.Кәсіпорындағы 1.1. Зерттеу кезеңіндегі уақытта салық және
абсолютті салық алымының талдауы.
жүктемелерін талдау. 1.2.Зерттеу кезеңінде кәсіпорын төлемінің салық
және алымын талдауы.
1.3. Салық төлемінің динамикасы мен құрылымының
факторларының талдауы.
2.Кәсіпорындағы салық 2.1. Кәсіпорындағы жалпы салық жүктемелерінің
есебіне қатысты талдау.талдауы.
2.2.Салық жүктемелерінің жалпы аналитикалық
коэфицентінің талдауы.
2.2. Салық жүктемелерінің жеке аналитикалық
3.Кәсіпорынның салығы коэфицентінің талдауы ерекшеленген нақты
және алымдары бойынша экономикалық талдауы үшін.
қарыздарын талдау. 3.1.Кәсіпорынның салығы және алымы бойынша
қарыздардың динамикасын талдау.
3.2. Кәсіпорынның салығы және алымы бойынша
қарыздарының құрамын талдау.
3.3. Кәсіпорынның қарыздарының сомасы ,салық және
алымдар сомасының арақатынасы.
3.4. Кәсіпорынның қарыздары пайда болған
факторларын талдау.
Бюджетке төленетін міндетті және міндетті емес төлемдер көрсеткіштерін
талдауда анықталған барлық аналитикалық коэфиценттеріне көптеген
сипаттамаларға ие, олар жыл сайын кестеге тіркеліп және талданады. Олардың
динамикасы қорытынды беталыстарды шығару мүмкіндік береді, кәсіпорынның
салық салу жүйесінде пайда болған және ресурс кезіндегі тексеру
обьектісінің іс - әрекеттерінің деңгейінен пайда болған қорытынды
беталыстарды шығаруға мүмкіндік береді.
Ең негізгі маңызды сәт – кәсіпорының бюджетке және бюджеттен емес
қорға және осы құрылымдық қарыздарын талдау.
Міндетті түрде жыл сайынғы ішкі тексеру кезінде кәсіпорын қарыз
сомаларын жалпы салық есебінің сомасы және міндетті төлемдер бойынша,
сонымен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz