Қазақстан экономикасындағы кластерлік жүйе
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДА КЛАСТЕРЛІК БАҒЫТТЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кластердің мазмұны мен мақсаттары
а) кластер экономикалық теорияның категориясы ретінде ... ... ... ... ...6
ә) кластердің сипаты мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Кластер тиімділігін арттыратын факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Кластерлік жүйені енгізу мен пайдаланудағы дамыған
елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА КЛАСТЕРЛІК
ЖҮЙЕНІ ҚОЛДАНУҒА САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында құрылған кластерлік жүйеге
әлеуметтік . экономикалық сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қазақстан Республикасында тоқыма.мақта кластерін іске асыру
мәселелері мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің даму
тенденциясы мен перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДА КЛАСТЕРЛІК БАҒЫТТЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кластердің мазмұны мен мақсаттары
а) кластер экономикалық теорияның категориясы ретінде ... ... ... ... ...6
ә) кластердің сипаты мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Кластер тиімділігін арттыратын факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Кластерлік жүйені енгізу мен пайдаланудағы дамыған
елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА КЛАСТЕРЛІК
ЖҮЙЕНІ ҚОЛДАНУҒА САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында құрылған кластерлік жүйеге
әлеуметтік . экономикалық сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қазақстан Республикасында тоқыма.мақта кластерін іске асыру
мәселелері мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің даму
тенденциясы мен перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған. Аталған жолдаудағы бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және салаларды кластерлеу үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» деген Қазақстан халқына жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін, сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор жеті пилотты кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық қызмет көрсет, металлургия және құрылыс материалдары салалары.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Экономикалық әдебиеттерде кластердің бірнеше анықтамалары берілген. Бірақ олардың барлығы орналасқан жеріне байланысты топтастырылған кәсіпорындар тобын білдіреді. Топтар біртұтас технологиялық желіде біріккен, атап айтқанда тасымалдаушы, өндіруші, тұтынушы, оқу және зерттеу институттары, қаржы ұйымдары, шығаратын өнімді таратушы фирмалар, міне осындай ұйымдарды құру, нақты айтқанда экономикалық тиімді кластерлік салаларды құру осы жұмыстың негізі болып табылады.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі, қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы өңдеуші салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Экономикалық әдебиеттерде кластердің бірнеше анықтамалары берілген. Бірақ олардың барлығы орналасқан жеріне байланысты топтастырылған кәсіпорындар тобын білдіреді. Топтар біртұтас технологиялық желіде біріккен, атап айтқанда тасымалдаушы, өндіруші, тұтынушы, оқу және зерттеу институттары, қаржы ұйымдары, шығаратын өнімді таратушы фирмалар, міне осындай ұйымдарды құру, нақты айтқанда экономикалық тиімді кластерлік салаларды құру осы жұмыстың негізі болып табылады.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі, қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы өңдеуші салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
1. Назарбаев Н.Ә. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін»// Егемен Қазақстан. -2004 -19 наурыз
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана 2005 – 3 наурыз
3. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Астана - 2006. - 1 наурыз.
4. ҚР Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы // Егемен Қазақстан. -2006 -1 сәуір.
5. Казахстанская модель рыночных преобразований: социально-экономические и правовые аспекты // Под ред. Аубакирова Я.А. – Алматы: КазНУ, 2003. – С.250
6. Тулегенова М.С. Финансовый капитал и интегрированные структуры: Учебное пособие. –Алматы: КазНУ - 2005 –С. 104
7. Тулегенова М.С. Кластерный подход в создании интегрированных структур // Вестник КазНУ: Серия экономическая, 2004. -№2(42). -С. 104-111
8. Портер М. Конкуренция. / Под ред. Заблоцкого Я.В. Санк-Петербург-Москва-Киев, 2000 –С.205-275
9. Серікұлы Б. Мақта кластерінің негізі – шаруа қожалықтарын қолдау жолдары // Қаржы–Қаражат – 2005 – №6 – 13–17 бет
10. Алимбаев А. Методологический подход выбора стратегии развития кластеров // Саясат - 2005 -№1. -С.83-87
11. Бишимбаев К. Конкурентность на основе региональных преимуществ (на примере ЮКО) // Саясат - №4 – 2005 – 74-76 бет
12. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№1. -15-22 б.
13. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№2 -19-28 б.
14. Бектурганов А., Мырхалыков Ж. Текстильный процесс: реалии и перспективы // Казахстанская правда - 2006 -12 мая – С.6
15. Воронов А.А. Кластеры – новая форма самооргонизации промышленности в услових конкуренции // Маркетинг - 2002 - №5 - С.37
16. Турсымбаева Қазақстан М.Ж. Республикасында кластерлерді мемлекет тарапынан қолдаудың маңызы // ҚазҰУ Хабаршысы – 2006 - №2 (54) – 54-57 бет
17. Казахстан сегодня: информационно аналитически сборник. Қазақстан Республикасының статисикалық агенттігі. Алматы 2005
18. Кошербаева А.Б. О конкурентоспособности экономики Казахстана // АльПари. 2003. -№3-4. –С.73-78
19. Қожан Б. Кластер мақталы өңірдің негізгі несібесі // Нұр-Астана. 2006. -1 наурыз - 4бет
20. Интернет сайты: www.google.kz
21. Мынбаев Қ. Контрасты Казахстана // РЦБК. –С.16-21
22. Назаров К. Кластерная инициатива в Казахстане // РЦБК. 2005. -№7. -С. 13-15
23. Нурпейсова Л.С. Кластерный анализ – база управления конкурентоспособностью на макроуровне // Вестник Казну: Серия экономическая, 2004. -№3(43). –С.104-111
24. По материалам www.cluster.kz «Конкурентоспособности через кластерную экономику» // РЦБК. 2005. -№7(111). -С.11-12
25. Рахимбеков Т.С. Проблемы и перспективы развития кластеров в пищевой промышленности Казахстана // АльПари. 2005. -№2. –С.103-104
26. Садуақасов А. Кластерлік бастамалар басты назарда // Нұр-Астана. 2006. -15 наурыз. -4 бет
27. Н.Чан. Проблемы создания и развития кластеров в Казахстане // Саясат - №10 – 2006 – стр. 47-50
28. Тұрсымбаева М.Ж. Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің рөлі // АльПари – 2005 - №4 – 42-44 бет
29. Спанкулова Л.С. Т.И.Какижанова. Проблемы развития кластерной экономики Казахстана на региональном и местном уровнях // АльПари. 2005. -№1. -с. 49-51
30. Айтжанова Д., Дүйсен Ү. Қазақстандағы кластерлік сызбалардың даму факторлары мен мүмкіндіктері // Саясат - №9 – 2006 – 56-59 бет
31. Тайжан Б. Мақта кластері: мүмкіндіктері мен мәселелер, межелер // Егемен Қазақстан 2005. -14 мамыр
32. Туребаева Ж. Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың жалпы қағидалары мен ерекшеліктері // Қаржы-қаражат. 2005. -№6. -62-66 бет
33. Шалабекова А.Л. Применение кластеров в управлении экономикой // АльПари. 2005. -№3. -с.54-58
34. Айбасов А. Өндірісі өркендеген өлке // Егемен Қазақстан – 2006- 8 қыркүйек - 3 бет
35. Ержанова Е. Оңтүстіктің жарқын келешегі мақта–тоқыма кластері// Егемен Қазақстан - 2006 – 19 тамыз - 2 бет
36. Матаева Б.Т. Қазақстан Республикасында туристік қызмет индустриясын дамыту мәселелері // АльПари – 2003 - №1- 141-143 бет
37. Қосақов Б. Бәсекеге қабілетті болу – стратегиялық мақсат // Егемен Қазақстан – 2006 – 17 ақпан- 1-2 бет
38. Оразова Ж Туризмге үміт арту // Егемен Қазақстан – 2007-6 сәуір 3 бет
39. Марат Р. Мақтамызбен қашан мақтанамыз // Егемен Қазақстан – 2005- 23 тамыз- 5 бет
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана 2005 – 3 наурыз
3. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Астана - 2006. - 1 наурыз.
4. ҚР Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы // Егемен Қазақстан. -2006 -1 сәуір.
5. Казахстанская модель рыночных преобразований: социально-экономические и правовые аспекты // Под ред. Аубакирова Я.А. – Алматы: КазНУ, 2003. – С.250
6. Тулегенова М.С. Финансовый капитал и интегрированные структуры: Учебное пособие. –Алматы: КазНУ - 2005 –С. 104
7. Тулегенова М.С. Кластерный подход в создании интегрированных структур // Вестник КазНУ: Серия экономическая, 2004. -№2(42). -С. 104-111
8. Портер М. Конкуренция. / Под ред. Заблоцкого Я.В. Санк-Петербург-Москва-Киев, 2000 –С.205-275
9. Серікұлы Б. Мақта кластерінің негізі – шаруа қожалықтарын қолдау жолдары // Қаржы–Қаражат – 2005 – №6 – 13–17 бет
10. Алимбаев А. Методологический подход выбора стратегии развития кластеров // Саясат - 2005 -№1. -С.83-87
11. Бишимбаев К. Конкурентность на основе региональных преимуществ (на примере ЮКО) // Саясат - №4 – 2005 – 74-76 бет
12. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№1. -15-22 б.
13. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№2 -19-28 б.
14. Бектурганов А., Мырхалыков Ж. Текстильный процесс: реалии и перспективы // Казахстанская правда - 2006 -12 мая – С.6
15. Воронов А.А. Кластеры – новая форма самооргонизации промышленности в услових конкуренции // Маркетинг - 2002 - №5 - С.37
16. Турсымбаева Қазақстан М.Ж. Республикасында кластерлерді мемлекет тарапынан қолдаудың маңызы // ҚазҰУ Хабаршысы – 2006 - №2 (54) – 54-57 бет
17. Казахстан сегодня: информационно аналитически сборник. Қазақстан Республикасының статисикалық агенттігі. Алматы 2005
18. Кошербаева А.Б. О конкурентоспособности экономики Казахстана // АльПари. 2003. -№3-4. –С.73-78
19. Қожан Б. Кластер мақталы өңірдің негізгі несібесі // Нұр-Астана. 2006. -1 наурыз - 4бет
20. Интернет сайты: www.google.kz
21. Мынбаев Қ. Контрасты Казахстана // РЦБК. –С.16-21
22. Назаров К. Кластерная инициатива в Казахстане // РЦБК. 2005. -№7. -С. 13-15
23. Нурпейсова Л.С. Кластерный анализ – база управления конкурентоспособностью на макроуровне // Вестник Казну: Серия экономическая, 2004. -№3(43). –С.104-111
24. По материалам www.cluster.kz «Конкурентоспособности через кластерную экономику» // РЦБК. 2005. -№7(111). -С.11-12
25. Рахимбеков Т.С. Проблемы и перспективы развития кластеров в пищевой промышленности Казахстана // АльПари. 2005. -№2. –С.103-104
26. Садуақасов А. Кластерлік бастамалар басты назарда // Нұр-Астана. 2006. -15 наурыз. -4 бет
27. Н.Чан. Проблемы создания и развития кластеров в Казахстане // Саясат - №10 – 2006 – стр. 47-50
28. Тұрсымбаева М.Ж. Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің рөлі // АльПари – 2005 - №4 – 42-44 бет
29. Спанкулова Л.С. Т.И.Какижанова. Проблемы развития кластерной экономики Казахстана на региональном и местном уровнях // АльПари. 2005. -№1. -с. 49-51
30. Айтжанова Д., Дүйсен Ү. Қазақстандағы кластерлік сызбалардың даму факторлары мен мүмкіндіктері // Саясат - №9 – 2006 – 56-59 бет
31. Тайжан Б. Мақта кластері: мүмкіндіктері мен мәселелер, межелер // Егемен Қазақстан 2005. -14 мамыр
32. Туребаева Ж. Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың жалпы қағидалары мен ерекшеліктері // Қаржы-қаражат. 2005. -№6. -62-66 бет
33. Шалабекова А.Л. Применение кластеров в управлении экономикой // АльПари. 2005. -№3. -с.54-58
34. Айбасов А. Өндірісі өркендеген өлке // Егемен Қазақстан – 2006- 8 қыркүйек - 3 бет
35. Ержанова Е. Оңтүстіктің жарқын келешегі мақта–тоқыма кластері// Егемен Қазақстан - 2006 – 19 тамыз - 2 бет
36. Матаева Б.Т. Қазақстан Республикасында туристік қызмет индустриясын дамыту мәселелері // АльПари – 2003 - №1- 141-143 бет
37. Қосақов Б. Бәсекеге қабілетті болу – стратегиялық мақсат // Егемен Қазақстан – 2006 – 17 ақпан- 1-2 бет
38. Оразова Ж Туризмге үміт арту // Егемен Қазақстан – 2007-6 сәуір 3 бет
39. Марат Р. Мақтамызбен қашан мақтанамыз // Егемен Қазақстан – 2005- 23 тамыз- 5 бет
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДА КЛАСТЕРЛІК БАҒЫТТЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кластердің мазмұны мен мақсаттары
а) кластер экономикалық теорияның категориясы ретінде
... ... ... ... ...6
ә) кластердің сипаты мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Кластер тиімділігін арттыратын факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Кластерлік жүйені енгізу мен пайдаланудағы дамыған
елдердің тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .18
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА КЛАСТЕРЛІК
ЖҮЙЕНІ ҚОЛДАНУҒА САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында құрылған кластерлік жүйеге
әлеуметтік - экономикалық сараптама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Қазақстан Республикасында тоқыма-мақта кластерін іске асыру
мәселелері мен шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..33
3. Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің даму
тенденциясы мен перспективасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
4
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...55
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни
өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің Бәсекеге
қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге
қабілетті халық үшін атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды
біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған. Аталған жолдаудағы
бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және салаларды кластерлеу
үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген Қазақстан халқына
жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін,
сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор жеті пилотты
кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ машиналарын жасау,
тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық қызмет көрсет,
металлургия және құрылыс материалдары салалары.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің
толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп
экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде
сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта
экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе
өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс
пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған
кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген
өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Экономикалық әдебиеттерде кластердің бірнеше анықтамалары берілген.
Бірақ олардың барлығы орналасқан жеріне байланысты топтастырылған
кәсіпорындар тобын білдіреді. Топтар біртұтас технологиялық желіде
біріккен, атап айтқанда тасымалдаушы, өндіруші, тұтынушы, оқу және зерттеу
институттары, қаржы ұйымдары, шығаратын өнімді таратушы фирмалар, міне
осындай ұйымдарды құру, нақты айтқанда экономикалық тиімді кластерлік
салаларды құру осы жұмыстың негізі болып табылады.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып
табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты
экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі,
қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның
жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі
және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы өңдеуші
салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы
тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген жеті кластерлерді, оның ішінде мақта кешенін
кластерлеу жолдары диплом жұмысында ашып көрсетілген. Сонымен қоса тамақ
өнекәсібін кластерлеу арқылы отандық тұтынушылардың қажеттіліктерін
толықтай қанағаттандыруға қол жеткізетінімізге толықтай сенемін. Негізінен
алғанда мақта кластері – бәсекеге қабілеттілікті арттыру арқылы шаруалардың
тиімділігін көтереді, бәсекеге қабілеттілік – аталған дақылға кіндік
байлаған бүкіл бір аймақтың әлеуметтік жағдайын жақсартудың алғы шарты.
Елімізде тоқыма – мақта кластерін дамытудың негізгі мақсаты да осы.
Диплом жұмысының өзектілігі – кластер экономиканы әртараптандырудың
басты нысаны ретінде бәсекеге аса қабілетті дамыған 50 елдің қатарына
қосылу жолдарын айқындайды. Сондықтан бұл мәселе өз шешімін таппайынша
тақырып өзектілігін жоймақ емес.
Диплом жұмысының мақсаты – экономиканы басқарудың жаңа бағыты –
кластерлік жүйенің бәсекелік ортаны дамытудағы теориялық және практикалық
аспектілерін зерттей отырып, шикізаттық емес өндіріс салаларын балама
дамыту мүмкіндіктерін айқындау.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді жүзеге асыру
керек:
1) кластердің қоғамды дамытудағы әлеуметтік – экономикалық
маңыздылығын анықтау;
2) кластер жүйесін тиімді құрудың механизмін, оған әсер ететін
факторларды, жүзеге асыру қағидаларын іздестіру;
3) дамыған елдердің тәжірибесін зерттей отырып, отандық кластерлік
үлгіні қалыптастыру;
4) Қазақстан экономикадағы кластерлік реформалардың қалыптасуы мен
дамуына баға беру.
Әрбір тарауға жалпы сипаттама беріп кетейік.
Бірінші тарау Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда
кластерлік бағыттың теориялық негізі деп аталады және кластердің мазмұны
мен мақсаты, кластер қызметінің тиімділігін арттыратын факторлар және
кластерлік жүйені енгізу мен пайдаланудағы дамыған елдердің тәжірибесі
атты үш бөлімнен тұрады. Бұл тарауда экономикалық теориядағы жаңа ұғым –
кластерге анықтама беріліп, осы ұғымға байланысты экономист–ғалымдардың
теориялық әдістемелік ерекшеліктері зерттеледі. сондай–ақ кластердің пайда
болу алғышарттары мен қалыптасу үдерісі, құрамы, маңыздылығы мен құрылымы,
оның экономикалық тиімділігін арттыратын факторлар, әлемдегі алдыңғы
қатарлы дамыған елдердің экономикасында қалыптасқан тәжірибелері зерттелу
көзделген.
Екінші тарау Қазақстан экономикасында кластерлік жүйені қолдануға
сараптамалық талдау тақырыбын қамтиды. Бұл тарауда біріншіден Қазақстан
Республикасында экономиканың жылдам дамуы үшін, екіншіден экономикалық
тиімділікті жоғарылату үшін, үшіншіден елдің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін, сондай–ақ шикізаттық салаға экономикалық тәуелділікті
төмендету үшін және өндірістік саламен қатар өңдеуші салаларды кластерлеу
үлгісімен дамыту қарастырылады. Еліміздің экономикасындағы айтарлықтай
маңызға ие ауыл шаруашылық кешенінде, атап айтқанда тоқыма – мақта
өнеркәсібінде кластерді қолдану жолдары қарастырылады. Аталған саладағы
кластердің қалыптасуы мен ерекшеліктері, негізгі мақсаттары мен осы
мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін міндеттер, оған сәйкес қажетті
шаралар, бүгінгі күнге дейін қол жеткізген нәтижелері мен жітістіктері,
болашақтағы жоспарларына байланысты мәселелері осы бөлімде көрініс табады.
Бұл зерттеудің логикасы классикалық және неоклассикалық, сондай-ақ
қазіргі замандағы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың әдістемелік
ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан. Ұлттық экономика мен оның
жекеленген салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері рыноктық
экономикада қалыптасқан үлгілердің даму жолдарын зерттеумен тығыз
байланысты. Осы зерттеулердің әртүрлі бағыттары Қазақстанның алдыңғы
қатарлы ғалымдарының ( Жатқанбаев Е.Б., Төлегенова М.С., Кубаев К.Е.,
Бишимбаев К., Байзақов С., Райхан Н., Туребаева Ж., Серікұлы Б.,
Шалабекова А.Л., Рахимбеков Т.С., Мырзалиев Б., Назаров К., Мынбаев Қ.,
Алимбаев А., Тайжан Б., Кошербаева А.Б., Тұрсымбаева М.Ж., Спанкулова Л.С.,
Какижанова Т.И., Айтжанова Д., Яновская О. еңбектерінде зерттелуде. Отандық
ғалымдар кластерлеу мәселесі бойынша мақалалар мен баяндамалар жазған.
Аймақтық даму Институтының директоры, профессор Алимбаев А. кластерлердің
дамуының стратегиясын таңдауда өзінің әдістемелік бағыттарын ұсынды.
Экономикалық зерттеулер Институтының бас директорының орынбасары, экономика
ғылымының докторы Байзақов С. пен Райхан Н. салалар бойынша кластерлердің
сызбасын ұсынған экономистер.
Шетелдік экономистердің ішінде кластердің негізін салушы, Гарвард
Университетінің профессоры Майкл Портердің Бәсекелестік (Санк-Петербург,
2003) атты еңбегіне сүйене отырып және Афанасьев М., Мясникова Л.
зерттеулері де осы жұмысты жазуда қолданылды.
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДА КЛАСТЕРЛІК
БАҒЫТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кластердің мазмұны мен мақсаты
А) Кластер экономикалық теорияның категориясы ретінде
Кластер түсінігін экономикаға енгізген әлем елдерінің 100-ден аса
салаларын зерттеген Майкл Портер. Оның Аризона штатындағы (АҚШ) кластерлеу
бағдарламасы сәтті өтті. Аймақтық интеграцияланған құрылымның экономикалық
талдауының интеллектуалдық алғы шартын Альфред Маршал қарастырған [6,250
бет].
Бұрынғыда кластер түсінігі ұлттық деңгейдегі сауданы талдау барысында
қолданылған. Лимер өзінің Сауданы зерттеу еңбегінде (1984) коррелирленген
экспорттың жоғарғы деңгейіндегі тауарлар кластерін анықтаған. Сондай-ақ,
француздың бірқатар авторлары (Толенадо, 1978ж.; Солье, 1980ж., т.б.)
технологиясы бойынша секторлардың тобына анықтама беру үшін филерлер
деген түсінікті қолданған. Филерлердің қалыптасуы бірінші сектордың екінші
сектордың технологиялық деңгейіне тәуелділігімен анықталады. Сонымен,
филерлер кластердің бастамасы ретінде саналады және олардың туындау
себептерінің бірі – олардың потенциалды артықшылықтарын жүзеге асыру үшін
экономика секторлары мен салалары арасындағы технологиялық байланысты
қалыптастыру қажеттігін көрсету болып саналады. Кластерлік бағыт шведтік
авторлардың мақалаларында да қолданылған. Мұнда ұлттық экономика құрылымы
көрініс табады: шведтік көпұлтты ірі корпорациялардың қызметі айтарлықтай
тығыз байланысқан. Дахмен (1950ж., 1988ж.) Даму блогы туралы тезисінде
бір сектордың дамуы мен басқасында жетілуін қамтамасыз ету қабілеттілігінің
арасындағы байланыстың маңыздылығына ерекше көңіл бөлген. Дахмен өз
мысалдарында нақты бір сала шеңберінде іс-әрекеттің тік болуы деп
аталатын кезеңі туралы жиі айтады және бәсекелі артықшылықтарды иемдену
үшін салалар арасындағы байланыстың маңыздылығына көңіл бөледі [35, 54-55
бет].
Сондай-ақ, швед экономистері Х.Хаканссон мен Й.Йохансон желілік
орталықтарға қатысушылардың өзара байланысын қарастырып, модел жасауға
ұмтылған. Желілік орталықтар жекелей оқшауланған фирмалар арасындағы
байланыс нәтижесінде туындайды, дамиды және өзгереді. Осы байланыстар
арқылы желіге қатысушылар шикізаттардың, өнімдер мен қызметтердің
айырбасын, бөлінуі мен жүзеге асуын қаматамасыз етеді. Бұл байланыстар
ұзақтығы мен формаларына қарай әртүрлі және әртүрлі сферада туындайды.
Желінің даму бағыты қатысушылардың бәсекелестігі мен қызметтестігі
нәтижесінде, олардың бір-бірінің көзқарасына бейімделуіне байланысты
қарастырылады [35,55 бет].
Гарвард университетінің профессоры Майкл Портер Бәсекелестік атты
кітабында Кластер немесе өнеркәсіп топтарын белгілі бір сферада қызмет
ететін және іскерлік біртұтастығы мен бірін бірі толықтыруымен сипатталатын
географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар мен ұйымдар тобы деп
қарастырған [8, 205 бет]. Кластерлер өзінің тереңдігі мен күрделілігіне
байланысты әртүрлі формада болады, ал көп жағдайда дайын өнім компаниялары
немесе сервистік компаниялар; өндірістік факторларын, машина
компоненттерін, сондай-ақ сервистік қызметті тасымалдаушыларды; қаржы
институттарын, сәйкес сала фирмаларын қамтиды. Кластерлер – бұл
географиялық белгілері бойынша жинақталған, өзара байланысты компаниялар
тобы, маманданған тасымалдаушылар, қызмет көрсетуші компаниялар, сәйкес
саладағы фирмалар, сондай-ақ белгілі бір аймақта олардың қызметімен
байланысты ұйымдар (мысалы, университеттер, стандартау агенттіктері, сауда
бірлестіктері) бәсекелесетін, сонымен қоса бірлесіп жұмыс жасайтын топ
жиынтығы.
Кластер тұжырымдамасы ұлттық, аймақтық және қалалық экономикалардың
жаңа таным-тәсілін ұсынады, сонымен бірге бәсекеге қабілеттілікті арттыруға
ұмтылған компанияның, үкіметтің, басқа да ұйымдардың жаңа рөліне,
маңыздылығына бағытталған. Бизнестің белгілі бір саласында айтарлықтай
бәсекелі жетістік үшін критикалық массаны құра отырып, кластерлер әсіресе
прогрессивті экономикасы басым елдердің кластері, тәжірибе жүзінде кез
келген ұлттың, аймақтың, тіптен елдің экономикасының айрықша көрсетілген
ерекшелігі болып табылады.
Электрондық есептеу машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатыны
сияқты экономикада да ойдағыдай бәсекелесуші фирмалар тобы салалық, ұлттық,
әлемдік рыноктарда бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсас нұсқадағы
құрамалар пайда болады. Бәсекелік артықшылық серпілісінің көрінісі ретінде
кластер дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың
сондай-ақ, тартылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да
мүмкін.
Майкл Портер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін қоғамның
экономикалық дамып жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайын
табиғи ресурстар, тек құндық факторлар және сол сияқтылар айқындаса, онда
іс басқа, ал инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа,
ал енді қозғаушы күш ретінде жаңалыққа, жаңалық енгізуге деген ынталылық
болса, онда іс тіпті бір басқа. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті
арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке
жағдайларын анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін
ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз,
қалыптастыруымыз керек екенін анықтауға тиіспіз.
Майкл Портер бойынша екі мысал айқын көрсетілген: Жапонияда
кластерлердің көлденең бағытта даму тенденциясы байқалады, өйткені, танымал
Жапон компаниялары тектес салаларға кіруге белсенді түрде тырысады, бұған
олардың мақсатының табиғаты мен ішкі әртараптануға деген бейімділігі
мүмкіндік тудырады. Италияда кластерлер тік бағытта дамуда, өйткені жаңа
компаниялар бұрынғыдан да көбірек маманданған орындарға қызмет көрсету үшін
бөлініп шығады және жабдықтаумен шұғылдана бастайды. Кластерлер даму
үдерісінің негізінде сатып алушы салалар, жабдықтаушылар және біртектес
салалар арасында қажеттілік, техника мен технология жөніндегі ақпарат
алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жүзеге асырылған кезде, сонымен қатар әр
салада белсенді бәсекелестік қолдау тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі
үшін ең қолайлы жағдай жасалады [12, 16-17 бет].
М.Портер бәсекелік ромб жүйесін құрған. Оларға:
1) Факторлық шарттар: табиғи және адам ресурстары, ғылыми – ақпараттық
потенциал, капитал, инфрақұрылым жатады.
2) Ішкі сұраныс заттары: сұраныс сапасы, халықаралық нарықта сұраныстың
дамуы, сұраныстың жалпы жағдайы.
3) Қызмет көрсету салаларының кластері: жартылай дайын өнім және
шикізаттардың түсуі, шикізаттарды қолдану саласы, құрал – жабдықтар,
технологиялар.
4) Кәсіпорындардың құрылымы және стратегиясы, ішкі салалық бәсеке
мақсаттары барысындағы стратегиялар, кәсіпорындардың менеджменті, ішкі
салалық бәсеке [8, 217 бет].
Майкл Портердің әдістемелік ұстанымы бойынша экономикалық өркендеу
көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас алғандағы деңгейден іздеу дұрыс
емес. Германия типографиялық жабдықтардың, автокөліктердің және химиялық
реактивтердің және басқа да жетекші өндірушілердің базасына айналғанын
қалай түсінуге болады? Немесе неліктен Швецарияда фармацефтикалық
өнеркәсіптің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге ауыр жүк машиналары және
тау-кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар
Швецияда шоғырланған? Неге италияндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы
ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтандырылған өндірістік жүйелер
бойынша өте күшті болып келеді? Неге Жапония тұрмысқа қажет электроника,
робот, фото, көшірмелік қондырғылар саласынан бірінші орында?
Атап айтқанда, сол елдің фирмалары өз саласында бәсекелестік
артықшылықтары қалай жасай алатынын және ұстап тұра алатынын себептерін
түсіне білу жеке фирманың саясатын жасау кезінде ғана емес, жалпы ұлттық
экономикалық міндеттерге жету үшін қажетті дұрыс амал [12, 16-17 бет].
Ә) Кластердің сипаты мен құрылымы
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылық факторларымен
тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады.
Бәсекеге қабілетті бір сала өзара нығайтушы қатынастар үдерісінде екінші
саланың бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі. Мұндай саланың өзі
тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушы болып келеді. Ондай саланың
елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуін
анықтаушы маңызды фактор болып табылады. Бәсекеге қабілетті жабықтаушылар
да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік туғызады.
Олар екіншілерін техологиялармен қамтамасыз етеді, ортақ өнірістік
факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді туындатады.
Кластерлер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер бір-біріне
өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік пайда байланысының барлық
бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің
басқа салаларына тарайды, соның арқасында қосылған құн тізбегін өсіре
түседі.
Салаларда кластердің болуы – ішкі бәсекелестер тобы бар жерде
факторлардың пайда болу үдерісін тездетеді. Өзара байланысты салалар
кластерінің барлық фирмалары маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға, ақпаратқа, инфрақұрылымға, адам ресурстарына инвестициялар
жасайды, бұл өз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына әкеледі.
Кластер тұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және мамандануға мүмкіндік
тудырады.
Бәсекеге қабілетті салалар кластері оның жеке бөліктерінің жай ғана
қосындысынан үлкен болып шығады. Оның ұлғаю тенденциясы бар, өйткені бір
бәсекеге қабілетті басқасын туындатады. Мұндай өсудің бағыты кластерлердің
құрамына бағынышты және олар әр елде әр түрлі.
Кластерлер даму процесінің негізінде сатып алушы салалар,
жабдықтаушылар және біртектес салалар арасында қажеттілік, техника мен
технология жөнінде ақпарат алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жүзеге
асырылған кезде және сонымен қатар, әр салада белсенді бәсекелестік қолдау
тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі үшін ең қолайлы жағдай жасалады.
Ақпараттың жеңілірек қозғалысына, сондай–ақ көлденең және тік
байланыстар арқылы фирмалардың мүдделерін үйлестіруге мүмкіндік беретін
жағдайлар кластерлер арасында өзара алмасуға мүмкіндік тудыратын тетіктер
болып табылады.
Ақпарат қозғалысын жеңілдететін факторлар:
• бірге оқу немесе әскерде бірге қызмет атқару негізінде қалыптасқан
жеке қарым-қатынас;
• ғылыми қоғамдастықтарда немесе кәсіби ассоциацияларда пайда болатын
байланыстар;
• географиялық жақындастықтан туған байланыс;
• салалық ассоциациялар, қызмет көрсетуші кластерлер;
• ұзақ мерзімді және баянды өзара қарым-қатынасқа сенім сияқты мінез-
құлық ережесі;
• мақсаттардың сай келуін және кластер ішіндегі ымырашылдықты
анықтайтын факторлар;
• фирмалар арасындағы отбасылық және отбасы төңірегіндегі байланыстар;
• өнеркәсіптік топ ішіндегі жалпы меншік;
• акционерлік меншіктегі үлестік қатысу;
• фирма директорлары арасындағы қарым-қатынастар;
• ұлттық патриотизм [ 12, 17-18 бет].
Кластердің пайда болуы тәсілдеріндегі ұлттық айырмашылықтар фирмалардың
сол елге тән үлгілерінің әртүрлілігіне байланысты. Италияда көптеген
бәсекеге қабілетті салалар үшін қозғаушы күш тұтынушылар мен дайын ақырғы
өнімге қойылатын талаптың жоғары деңгейі болып табылады.
Экономиканы кластерлеу құрылымы мемлекеттің жалпы экономикалық
саясатына маңызды деңгейде әсер етеді. Ең алдымен бұл ғылымды қолдаумен,
тәуекелді инновациямен, экспорттық қызметпен, қажетті инфрақұрылым құру мен
білімге байланысты (1-ші сызбаға қараңыз).
Кластерге фирманың қатысуы – серіктестіктер арасында тәжірибе алмасу,
дағды мен технологияны қолдану үшін тиімді. Қатысуға қабілеттіліктің болуы
- кластерді қамтамасыз ететін фактор. Қазіргі кезде кластерлік бірлікте
кәсіпорын үлесі басым. Мысалы, Қазақстанда Менделеев кестесінің барлық
элементтері кездеседі, тек қана Қарағанды облысында еліміздегі марганецтің
100 %-ы, трикосид вольфрам қорының 80%-ы, молибденнің 63,9%-ы және тағы
басқа минералды қорлар кездеседі. Сондай-ақ, түсті және қара металлургия,
органикалық синтез, радиоэлектроника, машина жасау кластерлеуге негіз бола
алады. Қазақмыс корпорациясы АҚ, Испат-Кармет түсті және қара
металлургияға қамқорлық көрсетуде [19, 4 бет].
Сызба 1- Жалпы экономикалық саясатқа кластердің әсері
Алынған көзі: М.Ж.Тұрсымбаева ҚР - да кластерлерді мемлекет тарапынан
қолдаудың маңызы ҚазҰУ хабаршысы, №2 – 2006
Кластер тірі, дамушы организм: уақыт өте келе оның құрамындағылар
жойылып, жаңа элементтер туындайды [7,104 бет].
Сонымен кластерлер – аймақтық өнеркәсіптегі жаңа құрылымдық элемент.
Кластердің ерекшелік сипаты – экономикалық тиімділіктің жоғарылауы мен
капиталдың концентрациялануы. Кластерлер жекеленген кәсіпорындармен
салыстырғанда тиімдірек, мұнда аудандық даму толығымен шығады. Кластердің
қалыптасуы - өнеркәсіптегі бәсекеге қабілеттіліктің өсуінің нақты тәсілі
мен осы көрсеткіш сапалы жаңа деңгейге жетуін қамтамасыз етеді.
Кластердің өндірістік құрылымын талдау өзара байланысқан (мысалы,
салалық, технологиялық) ұйымдардың басқа да формалардың алдындағы оның
артықшылығын көрсетеді.
Кластердің айтарлықтай ерекшелігі – оның шеңберінде жағымды әсерлердің,
ең алдымен өндіріс ауқымы әсерінің туындауы. Оның негізі - белгілі бір
өнім немесе қызметті өндіруге инновациялық кластердің ядросы ретінде бір
фирманың болуы.
Кластерге тән екінші бір жағымды әсер – қамту әсері. Қамту әсері бір
уақытта бірнеше өнім түрін өндіру үшін қолданылуы мүмкін өндіріс факторлары
бар болған кезде туындайды. Бұл фактор көп функциялы табиғатымен
сипатталады. Фирмаларды кластерге топтастыру кезінде қамту әсері күшейеді,
себебі көп функциялы факторларды әртүрлі кәсіпорындарға оны енгізумен
байланысты трансакциондық шығындарды төмендету мүмкіндігі туындайды.
Кластердің үшінші жағымды әсері - өнімді жалпы стандарттау кезінде
туындайтын синергия әсері. Тиімділігі байланыстың барлық бағыттары бойынша
таралады. Кластердің бір саласындағы белсенді бәсекелік іс – әрекет басқа
саладан келген жаңа өндірушілерді ҒЗТКЖ-ға әртүрлі бағыттарда ынталандырады
және жаңа стратегия мен квалификацияны енгізу үшін жаңа құралдармен
жабдықтап, дамытуды жылдамдатады.
Инновациялы құрылым өнім көлемін арттыру арқылы инновациялық іс-әрекет
шығындарының орнын толтыратын кластерге біріккен бірнеше фирмалардың
инновациялық дамуы көп қаржылық шығындарды қажет ететін жекеленген
фирмаларға қарағанда ұзақ мерзімде жүзеге асады. Кооперация нәтижесінде
өңдеуші фирмалар соңғы технологияларға қол жеткізіп, сәйкесінше ең күрделі
ғылыми техникалық жобаларды жасауға мүмкіндік алады.
Сонымен қоса инновациялық құрылыммен тригерлі әсер түсінігі де
байланысты. Ол бастапқы инновация үшін көптеген қымбат екінші деңгейлі
өзгертулерді жүзеге асыру қажеттігі туындағанда пайда болады, нәтижесінде
базисті инновацияның пайдасы - қайта ұйымдастыру шығындарының төмен болуы
да мүмкін. Жекелеген фирмада мұндай әсердің туындауы айтарлықтай жоғары.
Кластерде фирмалар әртүрлі инновацияларды енгізуге мүмкіндік беретін
қажетті екінші ретті өзгертулерге кеткен шығындарды азайтуы мүмкін.
Кластерге тән байланыс желісі технологияның тез таралуына қолайлы
жағдайды қалыптастырады. Толықтай алғанда фирмаларды біріктіретін желілерді
тік және көлденең деп бөлуге болады. Тік интеграция бір өндіріс
үдерісіндегі туыстас салаларда қызмет ететін компанияларды біріктіру
арқылы қалыптасады [16, 3 бет]. Көлденең принциппен құрылған желілерді
кейбір авторлар үдемелі және үдемелі емес деп бөледі. Үдемелі желі ірі
бизнеске қажетті және жалпы экономикалық өсуді арттыратын техникалық және
технологиялық жаңалықтарды жылдам шығаруға мүмкіндік тудыратын, жеткізуде
кіші фирмалары бар ірі компаниялар арасындағы байланыс үшін сипатталған.
Үдемесіз типі аймақтық ортадағы ірі компаниялардың басым әсер етуімен
сипатталады. Ірі фирмаларға жаңа өнім өндіруге жылдам ауысуға мүмкіндік
бермейтін икемсіздік тән. Ірі компаниялар өз мүмкіндіктеріне қарай өз
бағыттарын толықтыруға тырысады.
Тік желілік модель шағын, орта және ірі кәсіпорындардың өзара
ұйымдасқан байланысын сипаттайды. Бұл икемді мамандануды қолдануға, келісім
– шарттар жасауды жеңілдетуге мүмкіндік береді және жаңа енгізулерді жылдам
таратуға әсерін тигізеді. Индустриялы топтың экономикасында тік желілік
модель, яғни ірі өндіріс бірліктерінің айналасында қалыптасқан иерархиялық
құрылым басым болады және әртүрлі қызметтерді орындауды әртүрлі
компаниялар (ҒЗТКЖ, өндіріс, логистика, маркетинг және т.б.) өз мойындарына
алғанда желі мүшелері шикізатты үнемдеуге мүмкіндік алады. Желілік
ұйымдардың мұндай типі Оңтүстік-Шығыс Азия мен Оңтүстік Еуропа елдерінде
кездеседі.
Жоғарыда айтылған екі полюстен басқа ұйымдық желілерде көптеген аралық
типтер қызмет етеді. Қарапайым мысал ретінде Бенеттон моделі алынады. Ол
кішкентай ғана отбасылық бизнестен мультиұлттық кәсіпорынға дейін дамыған
атақты итальян трикотаж фирмаларының өндірістік жемісі. Желілік ұйымның бұл
типі ұсақ фирмалардың көлденең желісі мен орталық фирманың субподрядты
қатынасын қосып, көлденең дезинтеграция мен тік құрылым арасындағы бір
орташа шаманы білдіреді [10, 83 бет].
Сызба 2 - Кластердің қалыптасуының институционалды ортасы
Алынған көзі: Шалабекова А.Л. Применение кластеров в управлении
экономикой АльПари. 2005. -№3. -с.54-58
Кластердің қалыптасу үдерісіне қоғамның әртүрлі тұлғалары мен адамдар
категориялары қатысады (2-сызба). Яғни олар кластердің қалыптасына әсер
ететін субьектілер: мемлекет, акционерлер, тұтынушылар, қоғам,
тасымалдаушылар, тұрғылықты халық, сыртқы орта, персонал. Кластерді
қалыптастырғанда тек шетелдік техника мен технологияларды қолданып қана
қоймай, техникалық ақпараттардың ішкі көздерін де дамыту керек. Себебі, тек
шетелдік патенттерді, лицензияларды және техниканы қолдану өндірушілердің
берілген тауар мен қызметті шетелдік тасымалдаушыға тәуелділігін күшейтеді.
Ал, егер барлық екпін тек ішкі күшке салынса, онда техникалық әртүрлілік
қоры шектеліп, мүмкін болатын кепілдемені таңдау азаяды.
1.2 Кластер қызметінің тиімділігін арттыратын факторлар
Алдыңғы қатарлы индустриялы елдерде инновациялық қызметтер тәжірибесі
бойынша білімнің, инновацияның экономикалық рөлінің өзгеруімен байланысты
осы үрдістер жүзеге асу бағыттары мен механизмдермен елеулі мөлшерде
қамтамасыз етілген. Инновацияны қалыптастыру, бөлу, тарату мен қабылдау
бойынша жаһанды альянстар мен локалды кластерлердің интенсивті өсуі, ғылыми
іскерлік қызмет секторларында шағын фирмалардың құрылуы, инновациялық
қызметтің тиімділік факторлары мен білімнің таралу құралы ретінде
маманданған кадрлардың мобильділігі инновациялық қызметтің мәселелерін
зерттеуде ерекше белгіленеді.
Бүгінгі күнде Қазақстан экономикалық және саяси тұрақтылық жағдайында
тұр, осыған орай оның орташа және ұзақ мерзімді экономикалық саясатын,
инновациялық өсуін енгізу механизмін талқылауға мүмкіндік туды. Алайда,
мұнда маңызды шектеулер ретінде мемлекеттік немесе рыноктық институттардың
ұйымдық мүмкіндіктері көрінеді. Егер бұлар әлі қалыптаспаса немесе әлсіз
деңгейде дамыса, қабылданған шешімдердің тиімділігі аз деңгейде болады.
Мемлекеттік және рыноктық институттардың ұйымдық мүмкіндіктерінің
дамуын жылдамдату үшін келесідей алғы шарттар орындалуы керек:
Біріншіден, мемлекет пен рыноктың синергиясы. Рыноктық және мемлекеттік
институттардың бір уақытта қалыптасуына әсер ететін реформалар
бағдарламасын жасау талап етіледі;
Екіншіден, білімді тиімді пайдалану – рынокқа өтудің негізгі факторы.
Институционалды өзгерістер уақытты талап етеді. Егер білімді дұрыс
пайдалана білсе, өзгерістер жылдамдығын маңызды деңгейде арттыруға болады.
Жаңа білімді қалыптастыру оны жинақтау мен таратуға қарағанда табиғи емес
ресурстарға салынған салымдардан білім –реформалану мен өсу факторларының
қаржыландыру мен іс-әрекетке әкелуі мүмкін [25, 103 бет].
Білімге негізделген экономика тиімді болуы үшін белгілі бір
институционалды шарттар қажет:
Біріншіден, экономикалық саясаты дамыған елдердің экономикасы бірден
болашаққа бағдарланған бағыт ұстануы керек. Ол үшін білімнің негізін
кеңейтіп, кадрларды дайындау сапасын жоғарылату керек.
Екіншіден, экономикалық іс-әрекеттің көп бөлігі физикалық активтерге
емес біліммен байланысты болу үшін инвестициялауды адам капиталына әрдайым
бағыттап отыру керек.
Үшіншіден, білім ҒЗО мен ЖОО-дан сыртқа шығуы үшін қоғамда, экономикада
еркін қозғалып және айырбасталуы үшін осы ірі ұйымдардың сыртқы тапсырыс
берушілер жұмысына кең көлемде бейімделуін қамтамасыз ету керек.
Төртіншіден, жүйелік шешімде білімнің жекеленген бөліктерінің
интеграциясын қамтамасыз ету. Экономикада білімнің жекелеген элементтері
неғұрлым кең таралса, соғұрлым олар үшін жүйелік қолданулар мүмкіндігі
өседі. Осы кезде жүйелік шешім оны шығарушы мен білім интеграциясы
шеңберінде қызмет көрсететін компаниялар маңызды деңгейде пайда алады.
Бесіншіден, институционалдық инновацияның қажеттігі – бұл иелік етуші
тұлғалардың өзара іс-әрекеті үрдісін ынталандыру. Рыноктық құнға ие болатын
өнімді жасауда білімге негізделген сапалы жұмыс істеу үшін жеке тұлғаның,
не ұйымның, не болмаса тұтастай қоғамның мінез-құлқын өзгерту және оларды
сіңіру қажет. Мұнда жаңа білім мен дағдыны игерудің құндылығы мен
қажеттігін адамдар мен ұйымдарға түсіндіруді қалай үйрету керек деген
әлеуметтік сұрақтар өзекті.
Сонымен тұрақсыздық жағдайында сыртқы ортаның, ақпараттың, білімнің
жылдам әрі радикалды өзгерісі, яғни оларды қалыптастыру, өңдеу және енгізу
әдістері ерекше маңызға ие. Ресурстардың ішінде белсенді адам капиталына
- білімді алушы мен онымен жұмыс жасаудың жетілдген механизміне,
кластерлердің қалыптасу алғы шарттары мен даму шарттарының ішінде –
ресурстардың осы түріне қол жеткізуге ауысады.
Бірақ, күрделі түрде берілетін білімдер де бар. Ол үшін институционалды
шарттарды құрастыу қажет. ҒЗИ мен ЖОО-дан экономика мен өнеркәсіпке білімді
беруді қамтамасыз ету керек. Мысалы, кәсіпорындар ҒЗИ жасаған
технологиялары мен идеяларды лицензиямен қолдана алуы үшін шарттар,
жағдайлар қажет. Екіншіден, өнеркәсіптің алдында тұрған мәселелер туралы
ғылыми қызметкерлер нақты көзқараста болуы үшін, ал тәжірибешілер ғылыми
жетістіктерге қол жеткізе алуы үшін қандай да бір компания мен ҒЗИ-дың
қызметкерлерінің арасында тығыз қарым-қатынасты қамтамасыз ету керек.
Себебі, синергияның мәселесі – жеке және мемлекеттік секторлардың іс-
әрекеті болып саналады. Қазіргі кезде мемлекет пен рынок бірін-бірі
толықтырып отыратыны бәрімізге белгілі. Мемлекет жеке кәсіпкер және қызмет
пен рынок дамитын институционалды базаны ұсынады. Стратегиялық қайта құру
мысалдары бастамашылар арасындағы үзілісті ынталандырады. Ал, нәтижесінде
оларды қалған экономика салаларына таратады. Бұл реформалар үдерісін
бастамалау үшін кіру нүктелерін институционалды қалыптастыруда
шығармашылық қадамның қажеттілігін көрсетеді. Бастамашылар, яғни жаңа
рынокты жаулайтын табысты қызмет ететін фирмалар – экономикалық жағдайларды
түбегейлі түрде өзгерту үшін қажетті, бірақ жеткіліксіз шарт болып табылады
[21, 16 бет].
Жетістігі мол фирмалардың тәжірибесі басқа фирмаларға қандай жолмен
берілді? Барлық мәселе критикалық массалардың негізінде жатыр. Жетістігі
мол фирмалардың критикалық массалардың жетістігі туралы мәселенің
талдауында ғылымда даму үдерістерін басқару мен зерттеу туралы өзара
байланысты екі жағдайды қолдану тиімді. Біріншісі – құнның өсу қарқынының
тізбесіне байланысты. Екіншісі – кластердің, әсіресе фирмалық желілер мен
өнеркәсіп топтарының түсінігі. Осы түсініктемелермен бейнеленген өзара
байланыстың (немесе институционалды байланыстың) түрлері мен
үйлесімділігінің сипаты мүлдем өзгеше.
Құнның өсу тізбесінде шикізатты өндірушіден бастап соңғы өнімді
жеткізу мен тұтынуға қызмет көрсетумен аяқталған тік ұйымдастырылған өзара
байланысты үдерістер қатары түрінде өндірістік цикл ұсынылады. Мұндай
тізбектер автокөлік, аяқ киім, металлургиялық, химиялық және тағы да
басқа өнімнің атауы бойынша аталуы қабылданған. Осы айтылған пікірде
өндірістік үдеріс қарастырылғанда оның біртұтастықты қалыптастыратын жоғары
мамандандырылған шығындарды қажет ететіндігі айқындала бастайды. Тәртіп
бойынша құнның өсу қарқынының тізбесі бірнеше салаларды қамтиды. Алайда,
саладағы басқа өндірушілерге қарағанда тізбектегі әрбір бөлімше көршілес
тізбектермен тығыз байланысты.
Өнеркәсіптік топтар немесе кластерлер – фирмалар арасында негізінен
рынок арқылы қолдау табатын және бағада көрініс таппайтын көлденең
байланыстар түрінде өнеркәсіптік даму үдерісін көрсетеді. Фирмалар рынокқа
автономды өндіруші ретінде емес, шикізаттың жалпы қорын, тағы басқаларды
бірігіп қолдану негізінде өзара байланыстар желісінде билік ететін тұлға
ретінде шығады. Алайда, қарастырылып отырылған бірлестік ішінде нақты
фирманың нақты қарым-қаынасы тұрақты болмайды. Бірігіп жұмыс жасайтын
фирмаларда үзіліссіз өзгерістер болады және тәртіп бойынша сақталған кез
келген фирма осы байланыста өзінің ролін өзгертеді. Құнның өсуінің
тізбегінен осы құрылымды ерекшелейтін тағы бір белгі – онда әкімшілік
басқару мен биліктің нақты орталығын ажырату қиын болуы [35, 57 бет].
Қарастырылып отырған екі түсінік болашақта экономиканың екі түрлі
институционалды конфигурациясын түсіндіреді: 1) әртараптандырылған
конгломератқа қосылған құнның өсуінің тік тізбегі; 2) әлемдік рынокқа
ұмтылатын ірі және шағын фирмалардың жетістікті стратегиясы ең алдымен
экономикалық жүйенің бәсекеге қабілеттілігі мен оны басқару механизмін
түсіндіруде жаңа әдістемелік бағытын жасау және әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың нақты бағасына тәуелді жүйелік-әдістемелік бағыт болмаса,
кластердің даму стратегиясын таңдау субъективті сипатқа ие болады.
Экономиканың тұрақты дамуына барлық өркениетті факторлардың әсер
етуінің болжамды есебі мен әрдеңгейлі экономикалық жүйенің қызмет ету
өктемділігінің рыноктық ортадағы имманент ретінде бәсекеге қабілеттілігін
мойындауға негізделген жүйелік әдістемелік бағыт ұлттық артықшылықтардың
қалыптасуының тұтастай жүйесін және олардың жүзеге асу механизмін құруға
мүмкіндік береді.
Бүгінде ұлттық шаруашылық пен жекеленген экономикалық тұлғалардың
бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мен қолдау жаңа жаһанданушы әлемдегі
барлық елдердің басты мәселесі болып саналады. Жаһандану үдерістерімен
байланысты экономикадағы құрылымдық реформалар шектен тыс теңсіздік сипатқа
ие. Осыған қоса қаржылық және тауарлы, еңбек пен білім, капитал
рыноктарының ландшафттары үйлесімді түрде өзгереді. Бұлардың барлығы
байланыстық ағымдар институттары мен құрылымдарының өзара байланысты
қалыптасқан сипатты мәнді түрде түрлендіреді. Жаһандану үдерісінің
талаптарын кәсіпорындардың, аймақтардың және мемлекеттердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру арқылы айқындауға болады. Сондықтан бәсекеге
қабілеттілік – нақты артықшылықтары қалыптасқан экономикалық жүйенің
белсенді жағдайы - жекелеген экономикалық тұлғалардың (кәсіпкерлердің)
бірлестігі емес, ондағы мемлекеттік саяси және мәдени институттардың да,
қоғамдық ұйымдардың да шаруашылық етуші кәсіпкер-тұлға бола алатын
экономикалық агент ретіндегі тұтас және толық ұйым болып табылатын жағдайы.
Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы бәсекеге қабілеттіліктің
факторларын анықтайтын топтама мен талдау негізінен тұрады. Оның негізгі
мәні – өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі қаншалықты макроэкономикалық
тұрақтылық пен осы ынталандырушы құрылымға сәйкес құрылса, соншалықты
кластерлер мен аймақтың дамуы мақсатты ұжымдық, ұлттық күштерді қолдайтын
және шоғырландыратын қатынастар жүйесінің қалыптасу есебінен жүзеге асады.
Осындай қатынастардың нәтижелі жүйесінің қалыптасуы тек мемлекеттің
күшімен орындалуы тиіс міндет болып саналады. Осы үдерісте әртүрлі
мемлекеттік емес (кәсіпорындар, олардың бірлестігі, коммерциялық емес
ұйымдар және технологиялық бірлестіктер) тұлғалар басты рөл атқарады.
Ең маңыздысы – тек елдің дамуының дұрыс стратегиясын жасау ғана емес,
сонымен қатар осы стратегия мемлекеттік емес тұлғалар мен қоғамдық
институттар шаруашылық ететін мемлекеттің іс-әрекеттер бағдарламасын
қоғамдық талқыға негіздей отырып, шындыққа айналуы керек. Мұнда, бір
жағынан өткізілетін қоғамдық өзгерістерге сай шаруашылық рыногын
қалыптастыру мен әлемдік рынокқа бейімделу ұстанымына сәйкес келуін, екінші
жағынан болашақтағы барлық қоғамдық тұлғалардың бүгінгі қоғамдық мүддеге
сәйкестігін ескеру керек.
Қазіргі кәсіпорындар жаңа салалық шекараларды қалыптастыру кезінде
техникалық-технологиялық жүйенің құлдырауы, инновациялық циклдің ұзақ
мерзімге төмендеуі, тұтынушылар сұранысының саралануы, факторлы рыноктың
өсіңкі көлемі кезінде бәсеке санының өсуі мен жаһандану кезіндегі үрдістер
мен ағымдық беталыс нәтижесі болатын өсіңкі талаптармен ұшырасып қалады.
Осы жаңа талаптарға өз қажеттілігін беру үшін кәсіпорындар өзінің құрылымын
ұйымдық, әлеуметтік және техникалық инновацияларға сәйкес ұйымдастырады,
яғни қайта құруды микродеңгейде жүзеге асырады [27, 47 бет]
М.Портер перспективті саланы бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізудің
жолы деп санай отырып, бәсекеге қабілетті отандық кәсіпорындарды
қарастырады. Отандық кәсіпорындар әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болса,
бұл елдің бәсекелік артықшылықтарының көзі болып табылады. Бұл жағдайларда
сапалы тауарларды төмен бағамен сатып алу, инновациялық технологияларды
тарту, өндірістік процестерді жетілдіріп отыру мүмкіндіктері сақталады.
Кластер тек бір салада емес, сонымен бірге әртүрлі саладағы кәсіпорындардың
жұмыс тиімділігін арттыруды қарастырады. Кластерлік үлгіні қолдану үшін
елдің экономикалық ерекшеліктерін ескеру керек. Мысалы, инфрақұрылымның
дамымауына байланысты кластер пайда болмайды. Өтпелі экономикалы елдерде
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың бірінші қадамы ретінде
перспективті салаларды таңдауда жүзеге асырылады.
Кластер тұжырымдамасы аймақтың ұлттық экономикасын болжаудың жаңа
тәсілін ұсынады, сондай-ақ бәсекеге қабілеттілікті арттыруға ұмтылатын
жеке, мемлекеттік және басқа да ұйымдар тұлғаларының жаңа рөлін көрсетеді.
Тауардың өмір сүру циклін қысқарту мен технологияны жаңартуды жылдамдату
арқылы кластер жаңа тауар мен қызметті қайта жылжытуды қамтамасыз етеді.
Басқа да ұйымдармен күштерін біріктіру (ҒЗТКЖ-мен) тауар мен қызмет ұсынуда
кластерлердің өсіңкі формасын қамтамасыз ететін синергиялық әсерді алуға
мүмкіндік береді [15, 37 бет]
ҒЗТКЖ – жабдықтау - өндіру - өткізу ішіндегі әрбір бөлімде фирманың
шығындары бәсекелестеріне қарағанда жоғары болуы мүмкін. Осындай кезде
шығындардың көптігі тұрғысынан әлсіз бөлімдерді кластер бойынша серіктесіне
берген дұрыс. Әрбір ұйым компетентті болып табылатын жұмысты атқарса,
барлық серіктестер үшін өнімнің бір бірлігіне кететін шығындар мөлшері
төмендейді. Әрбір фирма бірін-бірі толықтыратын қызметті атқарады.
Кластерде фирма ретінде қатысу серіктестер арасында тәжірибе, дағды мен
технологияны қолдану үшін тиімді. Кластердің жағдайын қамтамасыз ететін
негізгі фактор өзінің және басқа да серіктестеріне қатысу қабілеттілігі
болып табылады.
Әлемдік шаруашылықта тиімді рөл атқаратын Қазақстанда кластердің
қалыптасуы мен дамуы – тек кәсіпорындар ортасының қажеттілігіне ғана жауап
беріп қоймай, сонымен бірге еліміздің экономикасын бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға бағытталған жалпы ұлтық мүддесіне де жауап береді. Ол дегеніміз,
біздің мемлекет сәйкес нәтижелерге қол жеткізу үшін қолайлы жағдай жасауға
міндетті.
Еліміздегі инновациялық-индустриялық саясат оқшауланған кәсіпорындар
мен мекемелерге емес, оларды желі мен кластерге қосуға шоғырландыруы қажет.
Ол үшін ең алдымен [22,13 бет]:
• кооперацияның ынталылығын арттыру мен кооперациялық желіні
қалыптастыру, сондай-ақ интеллектуалды меншікті құқықтық реттеулер;
• білімге қол жеткізуді жеңілдететін қызмет көрсетуді дамыту;
• әкімшілік кедергілерді алу мен өңдеулерді мемлекеттік зерттеу арқылы
кооперация мен жеке сектордың ынталылығын күшейту керек.
Ол үшін кластер тұжырымы елімізде кластердің қалыптасуы мен дамуы үшін
ерекше негіз болу керек. Мысалы, Қарағанды облысы Қазақстандағы облыстардың
ішіндегі өндірісі дамыған облыстардың бірі. Бұл облыста тас көмір мен темір
рудасының, түсті металл мен құрылыс шикізаттарының маңызды қоры бар.
Тәжірибе жүзінде Менделеев кестесінің барлық элементтерін қамтиды. Облыста
Қазақстанның 100%-дық марганец қоры, молибденнің 63,9%, мырыштың 54,2%,
мыстың 36%, көмірдің республикалық баланстық қоры – 31,95%, соның ішінде
коксты көмір - 100%-ды құрайды [31, 56 бет].
Бұл аймақ түсті және қара металдар, химиялық метталлургия (органикалық
синтез), радиоэлектрониканың, машина жасаудың, тау-кен өнеркәсібіндегі
жұмыстың қауіпсіздігі, тағы сол сияқты шеңберде Қазақстанның ірі ғылыми
орталығы болып саналады. Орталық Қазақстанда кластердің негізі болуға
мүмкіндігі бар түсті және қара металл сияқты республиканың экономикасын
толықтыратын өнеркәсіп аудандары қамтылған.
Бұл металл өңдеу, машина жасау, құрылыс, транспорт пен жөндеу
эксплуатациялық қажеттіліктер сияқты барлық инвестициялық кешеннің негізгі
құрылымдық материалдары, яғни экономиканың өндірістік аппаратын
қалыптастыру мен қызмет етуі үшін маңызды мәнге ие. Металлургияның ұдайы
өндірістік қызметі әлемдегі көптеген алдыңғы қатарлы елдердің ұлттық
экономикасының тұрақты, тиімді және тәуелсіз жүзеге асуын қамтамасыз ететін
қара металды өндіруді дамытуды қолдайды және ынталандыруға ұмтылуын
анықтайды. Дәстүрлі жергілікті ұйымдар Орталық Қазақстан Облысының
институттары мен ЖОО-ларымен қызметтес болуға көңіл бөлген. Бұл
корпорациялардың күшін даму үдерісіндегі қоғамдастыққа, фирма арасындағы
кезектескен қатынастармен байланыстыруға болады.
1.3 Кластерлік жүйені енгізу мен қолданудағы дамыған елдердің тәжірибесі
1980 жылдары дамыған елдерде, бір жағынан бәсекелі күрестің күшеюі
бақыланса, екінші жағынан барлық салаларды толықтай алғанда сатып алу мен
қосылу саны өсті [24, 11-12 бет]. 1990 жылдардың басында дамыған елдер мен
әлемнің қалған елдерінің арасында технологиялық сипаттағы алшақтық пайда
болды. Осы кезден бастап дамыған елдердің Үкіметі экономиканы кластерлеу
феноменіне көп көңіл аудара бастады. Бұл бағыт көптеген елдер
экономикасының негізіне айналуда. Алайда экономиканың ең тартымды феномені
ретінде шаруашылық етуші тұлғалардың қатынасының екі жағының арасындағы
әртүрлі байланыстардың кең көлемде жылдам дамуы саналады. Фирмалар
арасындағы аралық байланыс, біріншіден контрагенттердің тәуелсіздігінің
белгіленген деңгейіне, екіншіден қызмет көрсеткіштері мен жекеленген
бағыттардың келісушілігіне тәуелді. Осындай байланыстың әртүрлі формасы мен
мерзіміне, ірі корпорациялардың қатысу үлесіне, идеяны қабылдаудан бастап
маркетингпен аяқталатын өндіріс циклінің барлық фазалары мен стадияларында
келісім-шарт қатынасын фирмалардың қолдану, басқа да барлық құбылыстар
фирманың стратегиясына, рынок құрылымына және өндірістің тиімділігіне әсер
етеді.
Аралық байланыс арқылы фирма өндіріс үдерісінің қалыпты болуын
қамтамасыз етеді және өзінің экономикалық мақсатын жүзеге асырады. Әлемдік
рынокта өз өнімін өндіру мен оны өткізуін жүзеге асыратын
әртараптандырылған корпорация желідегі шаруашылық етуші басқа тұлғалармен
байланыс жүйесіндегі негізгі элементі, ядросы болады. Корпорация мен оның
қолданатын жүйесі қоршаған ортамен байланыса отырып, желілік орталықты
құрайды. Бәсекелес фирмалар арасындағы суреттелген байланыс кластерленуге -
экономикалық басқарудың жаңа бағытына жол ашты.
Бәсекеге қабілетті ұлттық салалар бүкіл экономика бойынша біркелкі
таралмаған, бір-біріне бағынышты салалардан тұратын кластерге
байланыстырылған. Мысалы, Италияда экспорттың 40%-ға жуығы азық-түлікпен,
сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен байланысты салалар
кластерлерінің үлесіне тиеді. Швецияда барлық экспорттың 50%-дан астамын
тасымалдаумен, метталлургия және ағаш өңдеумен байланысты салалар
кластерлерінің өнімдерінің экспорты құрайды. Данияда тұрғын үй үшін
тауарлар өндіретін және денсаулық сақтаумен (фармацефтика, витаминдер,
медициналық жабдықтар және тағы басқа) байланысты бәсекеге қабілетті
салалардың кластері бар. Швеция целлюлоз бен қағаз өндіруде ғана бәсекеге
қабілетті болып қана қоймай, ағаш өңдейтін жабдықтар, металл қорытатын
қазандар, конвейерлік жүйелер, бақылаушы өлшеуіш құралдар, целлюлоза бен
қағаз өндіру үшін қажет жабдықтар, қағаз кептіретін жабдықтар шығаруда да
бәсекеге қабілетті [12, 16-17 бет].
Дамыған елдерде кластерлердің саны көбірек, олардың бар екендері
әрқашан айқын көрінеді. Германияда жоғарыда атап көрсетілген ірі
кластерлерден басқа да кластер бар және ол кластерлер келесі салалардан
көрінеді: химия өндірісінде, метталлургияда, көлікте және баспада. Осы
салалардың әрқайсысында да ақырғы негізгі өнімді, осы өнімді даярлау үшін
қажет жабдықтар өндіруде табысқа жеткен.
Кластерлік бағытты қолдану мақсатында экономиканы мемлекет басқаратын
бірқатар елдерде бірнеше мүмкіндіктер қолданылады. Батыс және Орталық
Еуропада 1968 жылы Еуропалық кеңес (ЕК) шеңберіндегі аймақтық саясат
бойынша Бас директорат құрылды. 1975 жылы Еуропалық Аймақтың Даму қоры
(ЕФРР) құрылды, 1988 жылы Еуропарламентпен аймақтандыру хартиясы
қабылданып, Аймақтық және жергілікті бірлестіктер кеңесі қызмет ете
бастады. Осы кезде АҚШ-та маркетинг пен коммерция, еңбек пен білім,
жабдықтаушы фирманың кооперациялары бойынша федералды бағдарламасы жасала
бастады [18, 73 бет].
1993 жылдан бастап Өнеркәсіпті Дамытудың Біріккен Ұлттық Ұйымы (INTDO)
жеке секторды дамыту бөлімшесімен бірге кластерді және шағын кәсіпорындар
желісін дамыту туралы бағдарламаны үкімет пен жеке сектордың бірлесе отырып
жасап, енгізуге көмек болатын кепілдеме жасады.
Көптеген елдерде экономиканы кластерлеу елдің бәсекеге қабілеттілігін
қалыптастыруда маңызды орынға ие. Бірнеше елдерде үкімет кластерлік
кәсіпорындардың кезеңдік қалыптасуы мен экономиканы дамыту бағдарламасын
жасады [23, 104 бет]. Мысалы, Австрияда 1990 жылдардың бірінші жартысында
елді кластерлеудің жалпы ұлттық бағдарламасы жасалып, оны біртіндеп жүзеге
асыра бастады. Бұл бағдарлама (ТІР) бір уақытта инновациялық, зерттеушілік
және консалтингтік болып келеді және ол федералды үкіметтің
бастамашылығына, Австриялық зерттеу орталықтарының кооперациясы мен
Австриялық экономикалық зерттеу институттарының қызметтеріне негізделген.
ТІР мақсаттары - технологиялық өзгерістерге және олардың ұлттық-
инновациялық жүйесіне әсер етуіне негізделген ақпараттарды жинау, өңдеу,
ұсыныстарды анықтау. Сәйкесінше, бірінші кезең міндеттеріне
макроэкономикалық деңгейде мемлекеттік және жеке институттардың
кәсіпорындармен бірлесіп іс-әрекет етуі; мезодеңгейде аймақтардың
экономикаға құрылымдық жылжуы; микродеңгейде фирма мінез-құлқы
қарастырылған. Өткізілген талдау негізінде 1996-1999 жылдары Ақпараттық
қоғамға және білім қоғамына жол деген атпен жиналыс-отырыстар өткізілді.
Бағдарлама келесідей модульдерді қамтиды: инновациялық ұлттық жүйе;
өнімділік; өсу мен жұмысбастылық; реттеу - технологиялық саясаттың құралы
ретінде; технологиялық саясат шеңберінде кеңес алу.
Сондай-ақ, 1990 жылдары Ұлыбританияда аймақтық интеграциялану
мақсатында өнеркәсіп саясатының артықшылықтары қарастырылды. Нәтижесінде
болжамды технологиялық бағдарлама жасалды. Оның негізінде әлемдік рынокта
жиі өсіп отыратын бәсекемен байланысты аралас секторлы-кластерлік бағыт
қалыптасты. Шотландия, Уэльс, Солтүстік Ирландия мен Солтүстік-Шығыс
Англияда он жылдан аса уақытта автокөлік, электр, химия, сондай-ақ, тамақ
және сусын, киім және тоқыма өнімдерін өндіру сияқты дәстүрлі секторлардың
жетістікті аймақтық қарқынды дамуы байқалуда.
Канадада аумақтық даму бағдарламасы (ТР) жүзеге асырылуда. Онтарио
провинциясында 6 министрлік орындап жатқан 22 бағдарлама біріктіріліп,
JOCA (ЮСА) деген атқа ие болды. JOCA бағдарламасының барлық элементтерін
біріктірген қауымның экономикалық дамуы жөніндегі секретариат (CEDS)
құрылды. CEDS ТР ауқымды жобасын, жекелей алғанда Онтарио провинциясының
күйзелген аудандарын дамыту жөніндегі Ниагара жобасын жасап, ағымдағы
мәселелерді шешіп отырды. Жобаның нәтижесі территориялық моделдерді (қауым,
аудан, аймақ) дамытуды басқаруда дәстүрлі бағытты өзгерту қажет екенін
дәлелдеп берді. Канаданың барлық провинциясында даму бағдарламасын енгізу
және инновацияның дамуына барлық күш салынуда.
Финляндияда финляндиялық экономикалық институт жүзеге асыратын
Финляндия артықшылықтары жобасы шеңберінде басқару шешімдерін ақпаратпен
қамтамасыз ету мүмкіндігі мен ұлттық өнеркәсіптің болашақтағы мүмкіндіктері
қарастырылды. Сауда және өнеркәсіп министрлігі директивалар дайындады, оның
негізінде Ұлттық өнеркәсіп стратегиясы жасалып, бекітілген. Бұл
макроэкономикалық реттеуден кластерді дамыту арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДА КЛАСТЕРЛІК БАҒЫТТЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кластердің мазмұны мен мақсаттары
а) кластер экономикалық теорияның категориясы ретінде
... ... ... ... ...6
ә) кластердің сипаты мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Кластер тиімділігін арттыратын факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Кластерлік жүйені енгізу мен пайдаланудағы дамыған
елдердің тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .18
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА КЛАСТЕРЛІК
ЖҮЙЕНІ ҚОЛДАНУҒА САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында құрылған кластерлік жүйеге
әлеуметтік - экономикалық сараптама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Қазақстан Республикасында тоқыма-мақта кластерін іске асыру
мәселелері мен шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..33
3. Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің даму
тенденциясы мен перспективасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
4
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...55
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни
өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің Бәсекеге
қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге
қабілетті халық үшін атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды
біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған. Аталған жолдаудағы
бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және салаларды кластерлеу
үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген Қазақстан халқына
жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін,
сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор жеті пилотты
кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ машиналарын жасау,
тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық қызмет көрсет,
металлургия және құрылыс материалдары салалары.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің
толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп
экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде
сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта
экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе
өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс
пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған
кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген
өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Экономикалық әдебиеттерде кластердің бірнеше анықтамалары берілген.
Бірақ олардың барлығы орналасқан жеріне байланысты топтастырылған
кәсіпорындар тобын білдіреді. Топтар біртұтас технологиялық желіде
біріккен, атап айтқанда тасымалдаушы, өндіруші, тұтынушы, оқу және зерттеу
институттары, қаржы ұйымдары, шығаратын өнімді таратушы фирмалар, міне
осындай ұйымдарды құру, нақты айтқанда экономикалық тиімді кластерлік
салаларды құру осы жұмыстың негізі болып табылады.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып
табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты
экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі,
қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның
жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі
және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы өңдеуші
салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы
тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген жеті кластерлерді, оның ішінде мақта кешенін
кластерлеу жолдары диплом жұмысында ашып көрсетілген. Сонымен қоса тамақ
өнекәсібін кластерлеу арқылы отандық тұтынушылардың қажеттіліктерін
толықтай қанағаттандыруға қол жеткізетінімізге толықтай сенемін. Негізінен
алғанда мақта кластері – бәсекеге қабілеттілікті арттыру арқылы шаруалардың
тиімділігін көтереді, бәсекеге қабілеттілік – аталған дақылға кіндік
байлаған бүкіл бір аймақтың әлеуметтік жағдайын жақсартудың алғы шарты.
Елімізде тоқыма – мақта кластерін дамытудың негізгі мақсаты да осы.
Диплом жұмысының өзектілігі – кластер экономиканы әртараптандырудың
басты нысаны ретінде бәсекеге аса қабілетті дамыған 50 елдің қатарына
қосылу жолдарын айқындайды. Сондықтан бұл мәселе өз шешімін таппайынша
тақырып өзектілігін жоймақ емес.
Диплом жұмысының мақсаты – экономиканы басқарудың жаңа бағыты –
кластерлік жүйенің бәсекелік ортаны дамытудағы теориялық және практикалық
аспектілерін зерттей отырып, шикізаттық емес өндіріс салаларын балама
дамыту мүмкіндіктерін айқындау.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді жүзеге асыру
керек:
1) кластердің қоғамды дамытудағы әлеуметтік – экономикалық
маңыздылығын анықтау;
2) кластер жүйесін тиімді құрудың механизмін, оған әсер ететін
факторларды, жүзеге асыру қағидаларын іздестіру;
3) дамыған елдердің тәжірибесін зерттей отырып, отандық кластерлік
үлгіні қалыптастыру;
4) Қазақстан экономикадағы кластерлік реформалардың қалыптасуы мен
дамуына баға беру.
Әрбір тарауға жалпы сипаттама беріп кетейік.
Бірінші тарау Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда
кластерлік бағыттың теориялық негізі деп аталады және кластердің мазмұны
мен мақсаты, кластер қызметінің тиімділігін арттыратын факторлар және
кластерлік жүйені енгізу мен пайдаланудағы дамыған елдердің тәжірибесі
атты үш бөлімнен тұрады. Бұл тарауда экономикалық теориядағы жаңа ұғым –
кластерге анықтама беріліп, осы ұғымға байланысты экономист–ғалымдардың
теориялық әдістемелік ерекшеліктері зерттеледі. сондай–ақ кластердің пайда
болу алғышарттары мен қалыптасу үдерісі, құрамы, маңыздылығы мен құрылымы,
оның экономикалық тиімділігін арттыратын факторлар, әлемдегі алдыңғы
қатарлы дамыған елдердің экономикасында қалыптасқан тәжірибелері зерттелу
көзделген.
Екінші тарау Қазақстан экономикасында кластерлік жүйені қолдануға
сараптамалық талдау тақырыбын қамтиды. Бұл тарауда біріншіден Қазақстан
Республикасында экономиканың жылдам дамуы үшін, екіншіден экономикалық
тиімділікті жоғарылату үшін, үшіншіден елдің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін, сондай–ақ шикізаттық салаға экономикалық тәуелділікті
төмендету үшін және өндірістік саламен қатар өңдеуші салаларды кластерлеу
үлгісімен дамыту қарастырылады. Еліміздің экономикасындағы айтарлықтай
маңызға ие ауыл шаруашылық кешенінде, атап айтқанда тоқыма – мақта
өнеркәсібінде кластерді қолдану жолдары қарастырылады. Аталған саладағы
кластердің қалыптасуы мен ерекшеліктері, негізгі мақсаттары мен осы
мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін міндеттер, оған сәйкес қажетті
шаралар, бүгінгі күнге дейін қол жеткізген нәтижелері мен жітістіктері,
болашақтағы жоспарларына байланысты мәселелері осы бөлімде көрініс табады.
Бұл зерттеудің логикасы классикалық және неоклассикалық, сондай-ақ
қазіргі замандағы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың әдістемелік
ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан. Ұлттық экономика мен оның
жекеленген салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері рыноктық
экономикада қалыптасқан үлгілердің даму жолдарын зерттеумен тығыз
байланысты. Осы зерттеулердің әртүрлі бағыттары Қазақстанның алдыңғы
қатарлы ғалымдарының ( Жатқанбаев Е.Б., Төлегенова М.С., Кубаев К.Е.,
Бишимбаев К., Байзақов С., Райхан Н., Туребаева Ж., Серікұлы Б.,
Шалабекова А.Л., Рахимбеков Т.С., Мырзалиев Б., Назаров К., Мынбаев Қ.,
Алимбаев А., Тайжан Б., Кошербаева А.Б., Тұрсымбаева М.Ж., Спанкулова Л.С.,
Какижанова Т.И., Айтжанова Д., Яновская О. еңбектерінде зерттелуде. Отандық
ғалымдар кластерлеу мәселесі бойынша мақалалар мен баяндамалар жазған.
Аймақтық даму Институтының директоры, профессор Алимбаев А. кластерлердің
дамуының стратегиясын таңдауда өзінің әдістемелік бағыттарын ұсынды.
Экономикалық зерттеулер Институтының бас директорының орынбасары, экономика
ғылымының докторы Байзақов С. пен Райхан Н. салалар бойынша кластерлердің
сызбасын ұсынған экономистер.
Шетелдік экономистердің ішінде кластердің негізін салушы, Гарвард
Университетінің профессоры Майкл Портердің Бәсекелестік (Санк-Петербург,
2003) атты еңбегіне сүйене отырып және Афанасьев М., Мясникова Л.
зерттеулері де осы жұмысты жазуда қолданылды.
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДА КЛАСТЕРЛІК
БАҒЫТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кластердің мазмұны мен мақсаты
А) Кластер экономикалық теорияның категориясы ретінде
Кластер түсінігін экономикаға енгізген әлем елдерінің 100-ден аса
салаларын зерттеген Майкл Портер. Оның Аризона штатындағы (АҚШ) кластерлеу
бағдарламасы сәтті өтті. Аймақтық интеграцияланған құрылымның экономикалық
талдауының интеллектуалдық алғы шартын Альфред Маршал қарастырған [6,250
бет].
Бұрынғыда кластер түсінігі ұлттық деңгейдегі сауданы талдау барысында
қолданылған. Лимер өзінің Сауданы зерттеу еңбегінде (1984) коррелирленген
экспорттың жоғарғы деңгейіндегі тауарлар кластерін анықтаған. Сондай-ақ,
француздың бірқатар авторлары (Толенадо, 1978ж.; Солье, 1980ж., т.б.)
технологиясы бойынша секторлардың тобына анықтама беру үшін филерлер
деген түсінікті қолданған. Филерлердің қалыптасуы бірінші сектордың екінші
сектордың технологиялық деңгейіне тәуелділігімен анықталады. Сонымен,
филерлер кластердің бастамасы ретінде саналады және олардың туындау
себептерінің бірі – олардың потенциалды артықшылықтарын жүзеге асыру үшін
экономика секторлары мен салалары арасындағы технологиялық байланысты
қалыптастыру қажеттігін көрсету болып саналады. Кластерлік бағыт шведтік
авторлардың мақалаларында да қолданылған. Мұнда ұлттық экономика құрылымы
көрініс табады: шведтік көпұлтты ірі корпорациялардың қызметі айтарлықтай
тығыз байланысқан. Дахмен (1950ж., 1988ж.) Даму блогы туралы тезисінде
бір сектордың дамуы мен басқасында жетілуін қамтамасыз ету қабілеттілігінің
арасындағы байланыстың маңыздылығына ерекше көңіл бөлген. Дахмен өз
мысалдарында нақты бір сала шеңберінде іс-әрекеттің тік болуы деп
аталатын кезеңі туралы жиі айтады және бәсекелі артықшылықтарды иемдену
үшін салалар арасындағы байланыстың маңыздылығына көңіл бөледі [35, 54-55
бет].
Сондай-ақ, швед экономистері Х.Хаканссон мен Й.Йохансон желілік
орталықтарға қатысушылардың өзара байланысын қарастырып, модел жасауға
ұмтылған. Желілік орталықтар жекелей оқшауланған фирмалар арасындағы
байланыс нәтижесінде туындайды, дамиды және өзгереді. Осы байланыстар
арқылы желіге қатысушылар шикізаттардың, өнімдер мен қызметтердің
айырбасын, бөлінуі мен жүзеге асуын қаматамасыз етеді. Бұл байланыстар
ұзақтығы мен формаларына қарай әртүрлі және әртүрлі сферада туындайды.
Желінің даму бағыты қатысушылардың бәсекелестігі мен қызметтестігі
нәтижесінде, олардың бір-бірінің көзқарасына бейімделуіне байланысты
қарастырылады [35,55 бет].
Гарвард университетінің профессоры Майкл Портер Бәсекелестік атты
кітабында Кластер немесе өнеркәсіп топтарын белгілі бір сферада қызмет
ететін және іскерлік біртұтастығы мен бірін бірі толықтыруымен сипатталатын
географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар мен ұйымдар тобы деп
қарастырған [8, 205 бет]. Кластерлер өзінің тереңдігі мен күрделілігіне
байланысты әртүрлі формада болады, ал көп жағдайда дайын өнім компаниялары
немесе сервистік компаниялар; өндірістік факторларын, машина
компоненттерін, сондай-ақ сервистік қызметті тасымалдаушыларды; қаржы
институттарын, сәйкес сала фирмаларын қамтиды. Кластерлер – бұл
географиялық белгілері бойынша жинақталған, өзара байланысты компаниялар
тобы, маманданған тасымалдаушылар, қызмет көрсетуші компаниялар, сәйкес
саладағы фирмалар, сондай-ақ белгілі бір аймақта олардың қызметімен
байланысты ұйымдар (мысалы, университеттер, стандартау агенттіктері, сауда
бірлестіктері) бәсекелесетін, сонымен қоса бірлесіп жұмыс жасайтын топ
жиынтығы.
Кластер тұжырымдамасы ұлттық, аймақтық және қалалық экономикалардың
жаңа таным-тәсілін ұсынады, сонымен бірге бәсекеге қабілеттілікті арттыруға
ұмтылған компанияның, үкіметтің, басқа да ұйымдардың жаңа рөліне,
маңыздылығына бағытталған. Бизнестің белгілі бір саласында айтарлықтай
бәсекелі жетістік үшін критикалық массаны құра отырып, кластерлер әсіресе
прогрессивті экономикасы басым елдердің кластері, тәжірибе жүзінде кез
келген ұлттың, аймақтың, тіптен елдің экономикасының айрықша көрсетілген
ерекшелігі болып табылады.
Электрондық есептеу машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатыны
сияқты экономикада да ойдағыдай бәсекелесуші фирмалар тобы салалық, ұлттық,
әлемдік рыноктарда бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсас нұсқадағы
құрамалар пайда болады. Бәсекелік артықшылық серпілісінің көрінісі ретінде
кластер дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың
сондай-ақ, тартылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да
мүмкін.
Майкл Портер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін қоғамның
экономикалық дамып жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайын
табиғи ресурстар, тек құндық факторлар және сол сияқтылар айқындаса, онда
іс басқа, ал инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа,
ал енді қозғаушы күш ретінде жаңалыққа, жаңалық енгізуге деген ынталылық
болса, онда іс тіпті бір басқа. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті
арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке
жағдайларын анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін
ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз,
қалыптастыруымыз керек екенін анықтауға тиіспіз.
Майкл Портер бойынша екі мысал айқын көрсетілген: Жапонияда
кластерлердің көлденең бағытта даму тенденциясы байқалады, өйткені, танымал
Жапон компаниялары тектес салаларға кіруге белсенді түрде тырысады, бұған
олардың мақсатының табиғаты мен ішкі әртараптануға деген бейімділігі
мүмкіндік тудырады. Италияда кластерлер тік бағытта дамуда, өйткені жаңа
компаниялар бұрынғыдан да көбірек маманданған орындарға қызмет көрсету үшін
бөлініп шығады және жабдықтаумен шұғылдана бастайды. Кластерлер даму
үдерісінің негізінде сатып алушы салалар, жабдықтаушылар және біртектес
салалар арасында қажеттілік, техника мен технология жөніндегі ақпарат
алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жүзеге асырылған кезде, сонымен қатар әр
салада белсенді бәсекелестік қолдау тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі
үшін ең қолайлы жағдай жасалады [12, 16-17 бет].
М.Портер бәсекелік ромб жүйесін құрған. Оларға:
1) Факторлық шарттар: табиғи және адам ресурстары, ғылыми – ақпараттық
потенциал, капитал, инфрақұрылым жатады.
2) Ішкі сұраныс заттары: сұраныс сапасы, халықаралық нарықта сұраныстың
дамуы, сұраныстың жалпы жағдайы.
3) Қызмет көрсету салаларының кластері: жартылай дайын өнім және
шикізаттардың түсуі, шикізаттарды қолдану саласы, құрал – жабдықтар,
технологиялар.
4) Кәсіпорындардың құрылымы және стратегиясы, ішкі салалық бәсеке
мақсаттары барысындағы стратегиялар, кәсіпорындардың менеджменті, ішкі
салалық бәсеке [8, 217 бет].
Майкл Портердің әдістемелік ұстанымы бойынша экономикалық өркендеу
көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас алғандағы деңгейден іздеу дұрыс
емес. Германия типографиялық жабдықтардың, автокөліктердің және химиялық
реактивтердің және басқа да жетекші өндірушілердің базасына айналғанын
қалай түсінуге болады? Немесе неліктен Швецарияда фармацефтикалық
өнеркәсіптің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге ауыр жүк машиналары және
тау-кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар
Швецияда шоғырланған? Неге италияндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы
ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтандырылған өндірістік жүйелер
бойынша өте күшті болып келеді? Неге Жапония тұрмысқа қажет электроника,
робот, фото, көшірмелік қондырғылар саласынан бірінші орында?
Атап айтқанда, сол елдің фирмалары өз саласында бәсекелестік
артықшылықтары қалай жасай алатынын және ұстап тұра алатынын себептерін
түсіне білу жеке фирманың саясатын жасау кезінде ғана емес, жалпы ұлттық
экономикалық міндеттерге жету үшін қажетті дұрыс амал [12, 16-17 бет].
Ә) Кластердің сипаты мен құрылымы
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылық факторларымен
тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады.
Бәсекеге қабілетті бір сала өзара нығайтушы қатынастар үдерісінде екінші
саланың бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі. Мұндай саланың өзі
тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушы болып келеді. Ондай саланың
елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуін
анықтаушы маңызды фактор болып табылады. Бәсекеге қабілетті жабықтаушылар
да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік туғызады.
Олар екіншілерін техологиялармен қамтамасыз етеді, ортақ өнірістік
факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді туындатады.
Кластерлер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер бір-біріне
өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік пайда байланысының барлық
бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің
басқа салаларына тарайды, соның арқасында қосылған құн тізбегін өсіре
түседі.
Салаларда кластердің болуы – ішкі бәсекелестер тобы бар жерде
факторлардың пайда болу үдерісін тездетеді. Өзара байланысты салалар
кластерінің барлық фирмалары маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға, ақпаратқа, инфрақұрылымға, адам ресурстарына инвестициялар
жасайды, бұл өз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына әкеледі.
Кластер тұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және мамандануға мүмкіндік
тудырады.
Бәсекеге қабілетті салалар кластері оның жеке бөліктерінің жай ғана
қосындысынан үлкен болып шығады. Оның ұлғаю тенденциясы бар, өйткені бір
бәсекеге қабілетті басқасын туындатады. Мұндай өсудің бағыты кластерлердің
құрамына бағынышты және олар әр елде әр түрлі.
Кластерлер даму процесінің негізінде сатып алушы салалар,
жабдықтаушылар және біртектес салалар арасында қажеттілік, техника мен
технология жөнінде ақпарат алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жүзеге
асырылған кезде және сонымен қатар, әр салада белсенді бәсекелестік қолдау
тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі үшін ең қолайлы жағдай жасалады.
Ақпараттың жеңілірек қозғалысына, сондай–ақ көлденең және тік
байланыстар арқылы фирмалардың мүдделерін үйлестіруге мүмкіндік беретін
жағдайлар кластерлер арасында өзара алмасуға мүмкіндік тудыратын тетіктер
болып табылады.
Ақпарат қозғалысын жеңілдететін факторлар:
• бірге оқу немесе әскерде бірге қызмет атқару негізінде қалыптасқан
жеке қарым-қатынас;
• ғылыми қоғамдастықтарда немесе кәсіби ассоциацияларда пайда болатын
байланыстар;
• географиялық жақындастықтан туған байланыс;
• салалық ассоциациялар, қызмет көрсетуші кластерлер;
• ұзақ мерзімді және баянды өзара қарым-қатынасқа сенім сияқты мінез-
құлық ережесі;
• мақсаттардың сай келуін және кластер ішіндегі ымырашылдықты
анықтайтын факторлар;
• фирмалар арасындағы отбасылық және отбасы төңірегіндегі байланыстар;
• өнеркәсіптік топ ішіндегі жалпы меншік;
• акционерлік меншіктегі үлестік қатысу;
• фирма директорлары арасындағы қарым-қатынастар;
• ұлттық патриотизм [ 12, 17-18 бет].
Кластердің пайда болуы тәсілдеріндегі ұлттық айырмашылықтар фирмалардың
сол елге тән үлгілерінің әртүрлілігіне байланысты. Италияда көптеген
бәсекеге қабілетті салалар үшін қозғаушы күш тұтынушылар мен дайын ақырғы
өнімге қойылатын талаптың жоғары деңгейі болып табылады.
Экономиканы кластерлеу құрылымы мемлекеттің жалпы экономикалық
саясатына маңызды деңгейде әсер етеді. Ең алдымен бұл ғылымды қолдаумен,
тәуекелді инновациямен, экспорттық қызметпен, қажетті инфрақұрылым құру мен
білімге байланысты (1-ші сызбаға қараңыз).
Кластерге фирманың қатысуы – серіктестіктер арасында тәжірибе алмасу,
дағды мен технологияны қолдану үшін тиімді. Қатысуға қабілеттіліктің болуы
- кластерді қамтамасыз ететін фактор. Қазіргі кезде кластерлік бірлікте
кәсіпорын үлесі басым. Мысалы, Қазақстанда Менделеев кестесінің барлық
элементтері кездеседі, тек қана Қарағанды облысында еліміздегі марганецтің
100 %-ы, трикосид вольфрам қорының 80%-ы, молибденнің 63,9%-ы және тағы
басқа минералды қорлар кездеседі. Сондай-ақ, түсті және қара металлургия,
органикалық синтез, радиоэлектроника, машина жасау кластерлеуге негіз бола
алады. Қазақмыс корпорациясы АҚ, Испат-Кармет түсті және қара
металлургияға қамқорлық көрсетуде [19, 4 бет].
Сызба 1- Жалпы экономикалық саясатқа кластердің әсері
Алынған көзі: М.Ж.Тұрсымбаева ҚР - да кластерлерді мемлекет тарапынан
қолдаудың маңызы ҚазҰУ хабаршысы, №2 – 2006
Кластер тірі, дамушы организм: уақыт өте келе оның құрамындағылар
жойылып, жаңа элементтер туындайды [7,104 бет].
Сонымен кластерлер – аймақтық өнеркәсіптегі жаңа құрылымдық элемент.
Кластердің ерекшелік сипаты – экономикалық тиімділіктің жоғарылауы мен
капиталдың концентрациялануы. Кластерлер жекеленген кәсіпорындармен
салыстырғанда тиімдірек, мұнда аудандық даму толығымен шығады. Кластердің
қалыптасуы - өнеркәсіптегі бәсекеге қабілеттіліктің өсуінің нақты тәсілі
мен осы көрсеткіш сапалы жаңа деңгейге жетуін қамтамасыз етеді.
Кластердің өндірістік құрылымын талдау өзара байланысқан (мысалы,
салалық, технологиялық) ұйымдардың басқа да формалардың алдындағы оның
артықшылығын көрсетеді.
Кластердің айтарлықтай ерекшелігі – оның шеңберінде жағымды әсерлердің,
ең алдымен өндіріс ауқымы әсерінің туындауы. Оның негізі - белгілі бір
өнім немесе қызметті өндіруге инновациялық кластердің ядросы ретінде бір
фирманың болуы.
Кластерге тән екінші бір жағымды әсер – қамту әсері. Қамту әсері бір
уақытта бірнеше өнім түрін өндіру үшін қолданылуы мүмкін өндіріс факторлары
бар болған кезде туындайды. Бұл фактор көп функциялы табиғатымен
сипатталады. Фирмаларды кластерге топтастыру кезінде қамту әсері күшейеді,
себебі көп функциялы факторларды әртүрлі кәсіпорындарға оны енгізумен
байланысты трансакциондық шығындарды төмендету мүмкіндігі туындайды.
Кластердің үшінші жағымды әсері - өнімді жалпы стандарттау кезінде
туындайтын синергия әсері. Тиімділігі байланыстың барлық бағыттары бойынша
таралады. Кластердің бір саласындағы белсенді бәсекелік іс – әрекет басқа
саладан келген жаңа өндірушілерді ҒЗТКЖ-ға әртүрлі бағыттарда ынталандырады
және жаңа стратегия мен квалификацияны енгізу үшін жаңа құралдармен
жабдықтап, дамытуды жылдамдатады.
Инновациялы құрылым өнім көлемін арттыру арқылы инновациялық іс-әрекет
шығындарының орнын толтыратын кластерге біріккен бірнеше фирмалардың
инновациялық дамуы көп қаржылық шығындарды қажет ететін жекеленген
фирмаларға қарағанда ұзақ мерзімде жүзеге асады. Кооперация нәтижесінде
өңдеуші фирмалар соңғы технологияларға қол жеткізіп, сәйкесінше ең күрделі
ғылыми техникалық жобаларды жасауға мүмкіндік алады.
Сонымен қоса инновациялық құрылыммен тригерлі әсер түсінігі де
байланысты. Ол бастапқы инновация үшін көптеген қымбат екінші деңгейлі
өзгертулерді жүзеге асыру қажеттігі туындағанда пайда болады, нәтижесінде
базисті инновацияның пайдасы - қайта ұйымдастыру шығындарының төмен болуы
да мүмкін. Жекелеген фирмада мұндай әсердің туындауы айтарлықтай жоғары.
Кластерде фирмалар әртүрлі инновацияларды енгізуге мүмкіндік беретін
қажетті екінші ретті өзгертулерге кеткен шығындарды азайтуы мүмкін.
Кластерге тән байланыс желісі технологияның тез таралуына қолайлы
жағдайды қалыптастырады. Толықтай алғанда фирмаларды біріктіретін желілерді
тік және көлденең деп бөлуге болады. Тік интеграция бір өндіріс
үдерісіндегі туыстас салаларда қызмет ететін компанияларды біріктіру
арқылы қалыптасады [16, 3 бет]. Көлденең принциппен құрылған желілерді
кейбір авторлар үдемелі және үдемелі емес деп бөледі. Үдемелі желі ірі
бизнеске қажетті және жалпы экономикалық өсуді арттыратын техникалық және
технологиялық жаңалықтарды жылдам шығаруға мүмкіндік тудыратын, жеткізуде
кіші фирмалары бар ірі компаниялар арасындағы байланыс үшін сипатталған.
Үдемесіз типі аймақтық ортадағы ірі компаниялардың басым әсер етуімен
сипатталады. Ірі фирмаларға жаңа өнім өндіруге жылдам ауысуға мүмкіндік
бермейтін икемсіздік тән. Ірі компаниялар өз мүмкіндіктеріне қарай өз
бағыттарын толықтыруға тырысады.
Тік желілік модель шағын, орта және ірі кәсіпорындардың өзара
ұйымдасқан байланысын сипаттайды. Бұл икемді мамандануды қолдануға, келісім
– шарттар жасауды жеңілдетуге мүмкіндік береді және жаңа енгізулерді жылдам
таратуға әсерін тигізеді. Индустриялы топтың экономикасында тік желілік
модель, яғни ірі өндіріс бірліктерінің айналасында қалыптасқан иерархиялық
құрылым басым болады және әртүрлі қызметтерді орындауды әртүрлі
компаниялар (ҒЗТКЖ, өндіріс, логистика, маркетинг және т.б.) өз мойындарына
алғанда желі мүшелері шикізатты үнемдеуге мүмкіндік алады. Желілік
ұйымдардың мұндай типі Оңтүстік-Шығыс Азия мен Оңтүстік Еуропа елдерінде
кездеседі.
Жоғарыда айтылған екі полюстен басқа ұйымдық желілерде көптеген аралық
типтер қызмет етеді. Қарапайым мысал ретінде Бенеттон моделі алынады. Ол
кішкентай ғана отбасылық бизнестен мультиұлттық кәсіпорынға дейін дамыған
атақты итальян трикотаж фирмаларының өндірістік жемісі. Желілік ұйымның бұл
типі ұсақ фирмалардың көлденең желісі мен орталық фирманың субподрядты
қатынасын қосып, көлденең дезинтеграция мен тік құрылым арасындағы бір
орташа шаманы білдіреді [10, 83 бет].
Сызба 2 - Кластердің қалыптасуының институционалды ортасы
Алынған көзі: Шалабекова А.Л. Применение кластеров в управлении
экономикой АльПари. 2005. -№3. -с.54-58
Кластердің қалыптасу үдерісіне қоғамның әртүрлі тұлғалары мен адамдар
категориялары қатысады (2-сызба). Яғни олар кластердің қалыптасына әсер
ететін субьектілер: мемлекет, акционерлер, тұтынушылар, қоғам,
тасымалдаушылар, тұрғылықты халық, сыртқы орта, персонал. Кластерді
қалыптастырғанда тек шетелдік техника мен технологияларды қолданып қана
қоймай, техникалық ақпараттардың ішкі көздерін де дамыту керек. Себебі, тек
шетелдік патенттерді, лицензияларды және техниканы қолдану өндірушілердің
берілген тауар мен қызметті шетелдік тасымалдаушыға тәуелділігін күшейтеді.
Ал, егер барлық екпін тек ішкі күшке салынса, онда техникалық әртүрлілік
қоры шектеліп, мүмкін болатын кепілдемені таңдау азаяды.
1.2 Кластер қызметінің тиімділігін арттыратын факторлар
Алдыңғы қатарлы индустриялы елдерде инновациялық қызметтер тәжірибесі
бойынша білімнің, инновацияның экономикалық рөлінің өзгеруімен байланысты
осы үрдістер жүзеге асу бағыттары мен механизмдермен елеулі мөлшерде
қамтамасыз етілген. Инновацияны қалыптастыру, бөлу, тарату мен қабылдау
бойынша жаһанды альянстар мен локалды кластерлердің интенсивті өсуі, ғылыми
іскерлік қызмет секторларында шағын фирмалардың құрылуы, инновациялық
қызметтің тиімділік факторлары мен білімнің таралу құралы ретінде
маманданған кадрлардың мобильділігі инновациялық қызметтің мәселелерін
зерттеуде ерекше белгіленеді.
Бүгінгі күнде Қазақстан экономикалық және саяси тұрақтылық жағдайында
тұр, осыған орай оның орташа және ұзақ мерзімді экономикалық саясатын,
инновациялық өсуін енгізу механизмін талқылауға мүмкіндік туды. Алайда,
мұнда маңызды шектеулер ретінде мемлекеттік немесе рыноктық институттардың
ұйымдық мүмкіндіктері көрінеді. Егер бұлар әлі қалыптаспаса немесе әлсіз
деңгейде дамыса, қабылданған шешімдердің тиімділігі аз деңгейде болады.
Мемлекеттік және рыноктық институттардың ұйымдық мүмкіндіктерінің
дамуын жылдамдату үшін келесідей алғы шарттар орындалуы керек:
Біріншіден, мемлекет пен рыноктың синергиясы. Рыноктық және мемлекеттік
институттардың бір уақытта қалыптасуына әсер ететін реформалар
бағдарламасын жасау талап етіледі;
Екіншіден, білімді тиімді пайдалану – рынокқа өтудің негізгі факторы.
Институционалды өзгерістер уақытты талап етеді. Егер білімді дұрыс
пайдалана білсе, өзгерістер жылдамдығын маңызды деңгейде арттыруға болады.
Жаңа білімді қалыптастыру оны жинақтау мен таратуға қарағанда табиғи емес
ресурстарға салынған салымдардан білім –реформалану мен өсу факторларының
қаржыландыру мен іс-әрекетке әкелуі мүмкін [25, 103 бет].
Білімге негізделген экономика тиімді болуы үшін белгілі бір
институционалды шарттар қажет:
Біріншіден, экономикалық саясаты дамыған елдердің экономикасы бірден
болашаққа бағдарланған бағыт ұстануы керек. Ол үшін білімнің негізін
кеңейтіп, кадрларды дайындау сапасын жоғарылату керек.
Екіншіден, экономикалық іс-әрекеттің көп бөлігі физикалық активтерге
емес біліммен байланысты болу үшін инвестициялауды адам капиталына әрдайым
бағыттап отыру керек.
Үшіншіден, білім ҒЗО мен ЖОО-дан сыртқа шығуы үшін қоғамда, экономикада
еркін қозғалып және айырбасталуы үшін осы ірі ұйымдардың сыртқы тапсырыс
берушілер жұмысына кең көлемде бейімделуін қамтамасыз ету керек.
Төртіншіден, жүйелік шешімде білімнің жекеленген бөліктерінің
интеграциясын қамтамасыз ету. Экономикада білімнің жекелеген элементтері
неғұрлым кең таралса, соғұрлым олар үшін жүйелік қолданулар мүмкіндігі
өседі. Осы кезде жүйелік шешім оны шығарушы мен білім интеграциясы
шеңберінде қызмет көрсететін компаниялар маңызды деңгейде пайда алады.
Бесіншіден, институционалдық инновацияның қажеттігі – бұл иелік етуші
тұлғалардың өзара іс-әрекеті үрдісін ынталандыру. Рыноктық құнға ие болатын
өнімді жасауда білімге негізделген сапалы жұмыс істеу үшін жеке тұлғаның,
не ұйымның, не болмаса тұтастай қоғамның мінез-құлқын өзгерту және оларды
сіңіру қажет. Мұнда жаңа білім мен дағдыны игерудің құндылығы мен
қажеттігін адамдар мен ұйымдарға түсіндіруді қалай үйрету керек деген
әлеуметтік сұрақтар өзекті.
Сонымен тұрақсыздық жағдайында сыртқы ортаның, ақпараттың, білімнің
жылдам әрі радикалды өзгерісі, яғни оларды қалыптастыру, өңдеу және енгізу
әдістері ерекше маңызға ие. Ресурстардың ішінде белсенді адам капиталына
- білімді алушы мен онымен жұмыс жасаудың жетілдген механизміне,
кластерлердің қалыптасу алғы шарттары мен даму шарттарының ішінде –
ресурстардың осы түріне қол жеткізуге ауысады.
Бірақ, күрделі түрде берілетін білімдер де бар. Ол үшін институционалды
шарттарды құрастыу қажет. ҒЗИ мен ЖОО-дан экономика мен өнеркәсіпке білімді
беруді қамтамасыз ету керек. Мысалы, кәсіпорындар ҒЗИ жасаған
технологиялары мен идеяларды лицензиямен қолдана алуы үшін шарттар,
жағдайлар қажет. Екіншіден, өнеркәсіптің алдында тұрған мәселелер туралы
ғылыми қызметкерлер нақты көзқараста болуы үшін, ал тәжірибешілер ғылыми
жетістіктерге қол жеткізе алуы үшін қандай да бір компания мен ҒЗИ-дың
қызметкерлерінің арасында тығыз қарым-қатынасты қамтамасыз ету керек.
Себебі, синергияның мәселесі – жеке және мемлекеттік секторлардың іс-
әрекеті болып саналады. Қазіргі кезде мемлекет пен рынок бірін-бірі
толықтырып отыратыны бәрімізге белгілі. Мемлекет жеке кәсіпкер және қызмет
пен рынок дамитын институционалды базаны ұсынады. Стратегиялық қайта құру
мысалдары бастамашылар арасындағы үзілісті ынталандырады. Ал, нәтижесінде
оларды қалған экономика салаларына таратады. Бұл реформалар үдерісін
бастамалау үшін кіру нүктелерін институционалды қалыптастыруда
шығармашылық қадамның қажеттілігін көрсетеді. Бастамашылар, яғни жаңа
рынокты жаулайтын табысты қызмет ететін фирмалар – экономикалық жағдайларды
түбегейлі түрде өзгерту үшін қажетті, бірақ жеткіліксіз шарт болып табылады
[21, 16 бет].
Жетістігі мол фирмалардың тәжірибесі басқа фирмаларға қандай жолмен
берілді? Барлық мәселе критикалық массалардың негізінде жатыр. Жетістігі
мол фирмалардың критикалық массалардың жетістігі туралы мәселенің
талдауында ғылымда даму үдерістерін басқару мен зерттеу туралы өзара
байланысты екі жағдайды қолдану тиімді. Біріншісі – құнның өсу қарқынының
тізбесіне байланысты. Екіншісі – кластердің, әсіресе фирмалық желілер мен
өнеркәсіп топтарының түсінігі. Осы түсініктемелермен бейнеленген өзара
байланыстың (немесе институционалды байланыстың) түрлері мен
үйлесімділігінің сипаты мүлдем өзгеше.
Құнның өсу тізбесінде шикізатты өндірушіден бастап соңғы өнімді
жеткізу мен тұтынуға қызмет көрсетумен аяқталған тік ұйымдастырылған өзара
байланысты үдерістер қатары түрінде өндірістік цикл ұсынылады. Мұндай
тізбектер автокөлік, аяқ киім, металлургиялық, химиялық және тағы да
басқа өнімнің атауы бойынша аталуы қабылданған. Осы айтылған пікірде
өндірістік үдеріс қарастырылғанда оның біртұтастықты қалыптастыратын жоғары
мамандандырылған шығындарды қажет ететіндігі айқындала бастайды. Тәртіп
бойынша құнның өсу қарқынының тізбесі бірнеше салаларды қамтиды. Алайда,
саладағы басқа өндірушілерге қарағанда тізбектегі әрбір бөлімше көршілес
тізбектермен тығыз байланысты.
Өнеркәсіптік топтар немесе кластерлер – фирмалар арасында негізінен
рынок арқылы қолдау табатын және бағада көрініс таппайтын көлденең
байланыстар түрінде өнеркәсіптік даму үдерісін көрсетеді. Фирмалар рынокқа
автономды өндіруші ретінде емес, шикізаттың жалпы қорын, тағы басқаларды
бірігіп қолдану негізінде өзара байланыстар желісінде билік ететін тұлға
ретінде шығады. Алайда, қарастырылып отырылған бірлестік ішінде нақты
фирманың нақты қарым-қаынасы тұрақты болмайды. Бірігіп жұмыс жасайтын
фирмаларда үзіліссіз өзгерістер болады және тәртіп бойынша сақталған кез
келген фирма осы байланыста өзінің ролін өзгертеді. Құнның өсуінің
тізбегінен осы құрылымды ерекшелейтін тағы бір белгі – онда әкімшілік
басқару мен биліктің нақты орталығын ажырату қиын болуы [35, 57 бет].
Қарастырылып отырған екі түсінік болашақта экономиканың екі түрлі
институционалды конфигурациясын түсіндіреді: 1) әртараптандырылған
конгломератқа қосылған құнның өсуінің тік тізбегі; 2) әлемдік рынокқа
ұмтылатын ірі және шағын фирмалардың жетістікті стратегиясы ең алдымен
экономикалық жүйенің бәсекеге қабілеттілігі мен оны басқару механизмін
түсіндіруде жаңа әдістемелік бағытын жасау және әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың нақты бағасына тәуелді жүйелік-әдістемелік бағыт болмаса,
кластердің даму стратегиясын таңдау субъективті сипатқа ие болады.
Экономиканың тұрақты дамуына барлық өркениетті факторлардың әсер
етуінің болжамды есебі мен әрдеңгейлі экономикалық жүйенің қызмет ету
өктемділігінің рыноктық ортадағы имманент ретінде бәсекеге қабілеттілігін
мойындауға негізделген жүйелік әдістемелік бағыт ұлттық артықшылықтардың
қалыптасуының тұтастай жүйесін және олардың жүзеге асу механизмін құруға
мүмкіндік береді.
Бүгінде ұлттық шаруашылық пен жекеленген экономикалық тұлғалардың
бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мен қолдау жаңа жаһанданушы әлемдегі
барлық елдердің басты мәселесі болып саналады. Жаһандану үдерістерімен
байланысты экономикадағы құрылымдық реформалар шектен тыс теңсіздік сипатқа
ие. Осыған қоса қаржылық және тауарлы, еңбек пен білім, капитал
рыноктарының ландшафттары үйлесімді түрде өзгереді. Бұлардың барлығы
байланыстық ағымдар институттары мен құрылымдарының өзара байланысты
қалыптасқан сипатты мәнді түрде түрлендіреді. Жаһандану үдерісінің
талаптарын кәсіпорындардың, аймақтардың және мемлекеттердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру арқылы айқындауға болады. Сондықтан бәсекеге
қабілеттілік – нақты артықшылықтары қалыптасқан экономикалық жүйенің
белсенді жағдайы - жекелеген экономикалық тұлғалардың (кәсіпкерлердің)
бірлестігі емес, ондағы мемлекеттік саяси және мәдени институттардың да,
қоғамдық ұйымдардың да шаруашылық етуші кәсіпкер-тұлға бола алатын
экономикалық агент ретіндегі тұтас және толық ұйым болып табылатын жағдайы.
Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы бәсекеге қабілеттіліктің
факторларын анықтайтын топтама мен талдау негізінен тұрады. Оның негізгі
мәні – өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі қаншалықты макроэкономикалық
тұрақтылық пен осы ынталандырушы құрылымға сәйкес құрылса, соншалықты
кластерлер мен аймақтың дамуы мақсатты ұжымдық, ұлттық күштерді қолдайтын
және шоғырландыратын қатынастар жүйесінің қалыптасу есебінен жүзеге асады.
Осындай қатынастардың нәтижелі жүйесінің қалыптасуы тек мемлекеттің
күшімен орындалуы тиіс міндет болып саналады. Осы үдерісте әртүрлі
мемлекеттік емес (кәсіпорындар, олардың бірлестігі, коммерциялық емес
ұйымдар және технологиялық бірлестіктер) тұлғалар басты рөл атқарады.
Ең маңыздысы – тек елдің дамуының дұрыс стратегиясын жасау ғана емес,
сонымен қатар осы стратегия мемлекеттік емес тұлғалар мен қоғамдық
институттар шаруашылық ететін мемлекеттің іс-әрекеттер бағдарламасын
қоғамдық талқыға негіздей отырып, шындыққа айналуы керек. Мұнда, бір
жағынан өткізілетін қоғамдық өзгерістерге сай шаруашылық рыногын
қалыптастыру мен әлемдік рынокқа бейімделу ұстанымына сәйкес келуін, екінші
жағынан болашақтағы барлық қоғамдық тұлғалардың бүгінгі қоғамдық мүддеге
сәйкестігін ескеру керек.
Қазіргі кәсіпорындар жаңа салалық шекараларды қалыптастыру кезінде
техникалық-технологиялық жүйенің құлдырауы, инновациялық циклдің ұзақ
мерзімге төмендеуі, тұтынушылар сұранысының саралануы, факторлы рыноктың
өсіңкі көлемі кезінде бәсеке санының өсуі мен жаһандану кезіндегі үрдістер
мен ағымдық беталыс нәтижесі болатын өсіңкі талаптармен ұшырасып қалады.
Осы жаңа талаптарға өз қажеттілігін беру үшін кәсіпорындар өзінің құрылымын
ұйымдық, әлеуметтік және техникалық инновацияларға сәйкес ұйымдастырады,
яғни қайта құруды микродеңгейде жүзеге асырады [27, 47 бет]
М.Портер перспективті саланы бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізудің
жолы деп санай отырып, бәсекеге қабілетті отандық кәсіпорындарды
қарастырады. Отандық кәсіпорындар әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болса,
бұл елдің бәсекелік артықшылықтарының көзі болып табылады. Бұл жағдайларда
сапалы тауарларды төмен бағамен сатып алу, инновациялық технологияларды
тарту, өндірістік процестерді жетілдіріп отыру мүмкіндіктері сақталады.
Кластер тек бір салада емес, сонымен бірге әртүрлі саладағы кәсіпорындардың
жұмыс тиімділігін арттыруды қарастырады. Кластерлік үлгіні қолдану үшін
елдің экономикалық ерекшеліктерін ескеру керек. Мысалы, инфрақұрылымның
дамымауына байланысты кластер пайда болмайды. Өтпелі экономикалы елдерде
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың бірінші қадамы ретінде
перспективті салаларды таңдауда жүзеге асырылады.
Кластер тұжырымдамасы аймақтың ұлттық экономикасын болжаудың жаңа
тәсілін ұсынады, сондай-ақ бәсекеге қабілеттілікті арттыруға ұмтылатын
жеке, мемлекеттік және басқа да ұйымдар тұлғаларының жаңа рөлін көрсетеді.
Тауардың өмір сүру циклін қысқарту мен технологияны жаңартуды жылдамдату
арқылы кластер жаңа тауар мен қызметті қайта жылжытуды қамтамасыз етеді.
Басқа да ұйымдармен күштерін біріктіру (ҒЗТКЖ-мен) тауар мен қызмет ұсынуда
кластерлердің өсіңкі формасын қамтамасыз ететін синергиялық әсерді алуға
мүмкіндік береді [15, 37 бет]
ҒЗТКЖ – жабдықтау - өндіру - өткізу ішіндегі әрбір бөлімде фирманың
шығындары бәсекелестеріне қарағанда жоғары болуы мүмкін. Осындай кезде
шығындардың көптігі тұрғысынан әлсіз бөлімдерді кластер бойынша серіктесіне
берген дұрыс. Әрбір ұйым компетентті болып табылатын жұмысты атқарса,
барлық серіктестер үшін өнімнің бір бірлігіне кететін шығындар мөлшері
төмендейді. Әрбір фирма бірін-бірі толықтыратын қызметті атқарады.
Кластерде фирма ретінде қатысу серіктестер арасында тәжірибе, дағды мен
технологияны қолдану үшін тиімді. Кластердің жағдайын қамтамасыз ететін
негізгі фактор өзінің және басқа да серіктестеріне қатысу қабілеттілігі
болып табылады.
Әлемдік шаруашылықта тиімді рөл атқаратын Қазақстанда кластердің
қалыптасуы мен дамуы – тек кәсіпорындар ортасының қажеттілігіне ғана жауап
беріп қоймай, сонымен бірге еліміздің экономикасын бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға бағытталған жалпы ұлтық мүддесіне де жауап береді. Ол дегеніміз,
біздің мемлекет сәйкес нәтижелерге қол жеткізу үшін қолайлы жағдай жасауға
міндетті.
Еліміздегі инновациялық-индустриялық саясат оқшауланған кәсіпорындар
мен мекемелерге емес, оларды желі мен кластерге қосуға шоғырландыруы қажет.
Ол үшін ең алдымен [22,13 бет]:
• кооперацияның ынталылығын арттыру мен кооперациялық желіні
қалыптастыру, сондай-ақ интеллектуалды меншікті құқықтық реттеулер;
• білімге қол жеткізуді жеңілдететін қызмет көрсетуді дамыту;
• әкімшілік кедергілерді алу мен өңдеулерді мемлекеттік зерттеу арқылы
кооперация мен жеке сектордың ынталылығын күшейту керек.
Ол үшін кластер тұжырымы елімізде кластердің қалыптасуы мен дамуы үшін
ерекше негіз болу керек. Мысалы, Қарағанды облысы Қазақстандағы облыстардың
ішіндегі өндірісі дамыған облыстардың бірі. Бұл облыста тас көмір мен темір
рудасының, түсті металл мен құрылыс шикізаттарының маңызды қоры бар.
Тәжірибе жүзінде Менделеев кестесінің барлық элементтерін қамтиды. Облыста
Қазақстанның 100%-дық марганец қоры, молибденнің 63,9%, мырыштың 54,2%,
мыстың 36%, көмірдің республикалық баланстық қоры – 31,95%, соның ішінде
коксты көмір - 100%-ды құрайды [31, 56 бет].
Бұл аймақ түсті және қара металдар, химиялық метталлургия (органикалық
синтез), радиоэлектрониканың, машина жасаудың, тау-кен өнеркәсібіндегі
жұмыстың қауіпсіздігі, тағы сол сияқты шеңберде Қазақстанның ірі ғылыми
орталығы болып саналады. Орталық Қазақстанда кластердің негізі болуға
мүмкіндігі бар түсті және қара металл сияқты республиканың экономикасын
толықтыратын өнеркәсіп аудандары қамтылған.
Бұл металл өңдеу, машина жасау, құрылыс, транспорт пен жөндеу
эксплуатациялық қажеттіліктер сияқты барлық инвестициялық кешеннің негізгі
құрылымдық материалдары, яғни экономиканың өндірістік аппаратын
қалыптастыру мен қызмет етуі үшін маңызды мәнге ие. Металлургияның ұдайы
өндірістік қызметі әлемдегі көптеген алдыңғы қатарлы елдердің ұлттық
экономикасының тұрақты, тиімді және тәуелсіз жүзеге асуын қамтамасыз ететін
қара металды өндіруді дамытуды қолдайды және ынталандыруға ұмтылуын
анықтайды. Дәстүрлі жергілікті ұйымдар Орталық Қазақстан Облысының
институттары мен ЖОО-ларымен қызметтес болуға көңіл бөлген. Бұл
корпорациялардың күшін даму үдерісіндегі қоғамдастыққа, фирма арасындағы
кезектескен қатынастармен байланыстыруға болады.
1.3 Кластерлік жүйені енгізу мен қолданудағы дамыған елдердің тәжірибесі
1980 жылдары дамыған елдерде, бір жағынан бәсекелі күрестің күшеюі
бақыланса, екінші жағынан барлық салаларды толықтай алғанда сатып алу мен
қосылу саны өсті [24, 11-12 бет]. 1990 жылдардың басында дамыған елдер мен
әлемнің қалған елдерінің арасында технологиялық сипаттағы алшақтық пайда
болды. Осы кезден бастап дамыған елдердің Үкіметі экономиканы кластерлеу
феноменіне көп көңіл аудара бастады. Бұл бағыт көптеген елдер
экономикасының негізіне айналуда. Алайда экономиканың ең тартымды феномені
ретінде шаруашылық етуші тұлғалардың қатынасының екі жағының арасындағы
әртүрлі байланыстардың кең көлемде жылдам дамуы саналады. Фирмалар
арасындағы аралық байланыс, біріншіден контрагенттердің тәуелсіздігінің
белгіленген деңгейіне, екіншіден қызмет көрсеткіштері мен жекеленген
бағыттардың келісушілігіне тәуелді. Осындай байланыстың әртүрлі формасы мен
мерзіміне, ірі корпорациялардың қатысу үлесіне, идеяны қабылдаудан бастап
маркетингпен аяқталатын өндіріс циклінің барлық фазалары мен стадияларында
келісім-шарт қатынасын фирмалардың қолдану, басқа да барлық құбылыстар
фирманың стратегиясына, рынок құрылымына және өндірістің тиімділігіне әсер
етеді.
Аралық байланыс арқылы фирма өндіріс үдерісінің қалыпты болуын
қамтамасыз етеді және өзінің экономикалық мақсатын жүзеге асырады. Әлемдік
рынокта өз өнімін өндіру мен оны өткізуін жүзеге асыратын
әртараптандырылған корпорация желідегі шаруашылық етуші басқа тұлғалармен
байланыс жүйесіндегі негізгі элементі, ядросы болады. Корпорация мен оның
қолданатын жүйесі қоршаған ортамен байланыса отырып, желілік орталықты
құрайды. Бәсекелес фирмалар арасындағы суреттелген байланыс кластерленуге -
экономикалық басқарудың жаңа бағытына жол ашты.
Бәсекеге қабілетті ұлттық салалар бүкіл экономика бойынша біркелкі
таралмаған, бір-біріне бағынышты салалардан тұратын кластерге
байланыстырылған. Мысалы, Италияда экспорттың 40%-ға жуығы азық-түлікпен,
сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен байланысты салалар
кластерлерінің үлесіне тиеді. Швецияда барлық экспорттың 50%-дан астамын
тасымалдаумен, метталлургия және ағаш өңдеумен байланысты салалар
кластерлерінің өнімдерінің экспорты құрайды. Данияда тұрғын үй үшін
тауарлар өндіретін және денсаулық сақтаумен (фармацефтика, витаминдер,
медициналық жабдықтар және тағы басқа) байланысты бәсекеге қабілетті
салалардың кластері бар. Швеция целлюлоз бен қағаз өндіруде ғана бәсекеге
қабілетті болып қана қоймай, ағаш өңдейтін жабдықтар, металл қорытатын
қазандар, конвейерлік жүйелер, бақылаушы өлшеуіш құралдар, целлюлоза бен
қағаз өндіру үшін қажет жабдықтар, қағаз кептіретін жабдықтар шығаруда да
бәсекеге қабілетті [12, 16-17 бет].
Дамыған елдерде кластерлердің саны көбірек, олардың бар екендері
әрқашан айқын көрінеді. Германияда жоғарыда атап көрсетілген ірі
кластерлерден басқа да кластер бар және ол кластерлер келесі салалардан
көрінеді: химия өндірісінде, метталлургияда, көлікте және баспада. Осы
салалардың әрқайсысында да ақырғы негізгі өнімді, осы өнімді даярлау үшін
қажет жабдықтар өндіруде табысқа жеткен.
Кластерлік бағытты қолдану мақсатында экономиканы мемлекет басқаратын
бірқатар елдерде бірнеше мүмкіндіктер қолданылады. Батыс және Орталық
Еуропада 1968 жылы Еуропалық кеңес (ЕК) шеңберіндегі аймақтық саясат
бойынша Бас директорат құрылды. 1975 жылы Еуропалық Аймақтың Даму қоры
(ЕФРР) құрылды, 1988 жылы Еуропарламентпен аймақтандыру хартиясы
қабылданып, Аймақтық және жергілікті бірлестіктер кеңесі қызмет ете
бастады. Осы кезде АҚШ-та маркетинг пен коммерция, еңбек пен білім,
жабдықтаушы фирманың кооперациялары бойынша федералды бағдарламасы жасала
бастады [18, 73 бет].
1993 жылдан бастап Өнеркәсіпті Дамытудың Біріккен Ұлттық Ұйымы (INTDO)
жеке секторды дамыту бөлімшесімен бірге кластерді және шағын кәсіпорындар
желісін дамыту туралы бағдарламаны үкімет пен жеке сектордың бірлесе отырып
жасап, енгізуге көмек болатын кепілдеме жасады.
Көптеген елдерде экономиканы кластерлеу елдің бәсекеге қабілеттілігін
қалыптастыруда маңызды орынға ие. Бірнеше елдерде үкімет кластерлік
кәсіпорындардың кезеңдік қалыптасуы мен экономиканы дамыту бағдарламасын
жасады [23, 104 бет]. Мысалы, Австрияда 1990 жылдардың бірінші жартысында
елді кластерлеудің жалпы ұлттық бағдарламасы жасалып, оны біртіндеп жүзеге
асыра бастады. Бұл бағдарлама (ТІР) бір уақытта инновациялық, зерттеушілік
және консалтингтік болып келеді және ол федералды үкіметтің
бастамашылығына, Австриялық зерттеу орталықтарының кооперациясы мен
Австриялық экономикалық зерттеу институттарының қызметтеріне негізделген.
ТІР мақсаттары - технологиялық өзгерістерге және олардың ұлттық-
инновациялық жүйесіне әсер етуіне негізделген ақпараттарды жинау, өңдеу,
ұсыныстарды анықтау. Сәйкесінше, бірінші кезең міндеттеріне
макроэкономикалық деңгейде мемлекеттік және жеке институттардың
кәсіпорындармен бірлесіп іс-әрекет етуі; мезодеңгейде аймақтардың
экономикаға құрылымдық жылжуы; микродеңгейде фирма мінез-құлқы
қарастырылған. Өткізілген талдау негізінде 1996-1999 жылдары Ақпараттық
қоғамға және білім қоғамына жол деген атпен жиналыс-отырыстар өткізілді.
Бағдарлама келесідей модульдерді қамтиды: инновациялық ұлттық жүйе;
өнімділік; өсу мен жұмысбастылық; реттеу - технологиялық саясаттың құралы
ретінде; технологиялық саясат шеңберінде кеңес алу.
Сондай-ақ, 1990 жылдары Ұлыбританияда аймақтық интеграциялану
мақсатында өнеркәсіп саясатының артықшылықтары қарастырылды. Нәтижесінде
болжамды технологиялық бағдарлама жасалды. Оның негізінде әлемдік рынокта
жиі өсіп отыратын бәсекемен байланысты аралас секторлы-кластерлік бағыт
қалыптасты. Шотландия, Уэльс, Солтүстік Ирландия мен Солтүстік-Шығыс
Англияда он жылдан аса уақытта автокөлік, электр, химия, сондай-ақ, тамақ
және сусын, киім және тоқыма өнімдерін өндіру сияқты дәстүрлі секторлардың
жетістікті аймақтық қарқынды дамуы байқалуда.
Канадада аумақтық даму бағдарламасы (ТР) жүзеге асырылуда. Онтарио
провинциясында 6 министрлік орындап жатқан 22 бағдарлама біріктіріліп,
JOCA (ЮСА) деген атқа ие болды. JOCA бағдарламасының барлық элементтерін
біріктірген қауымның экономикалық дамуы жөніндегі секретариат (CEDS)
құрылды. CEDS ТР ауқымды жобасын, жекелей алғанда Онтарио провинциясының
күйзелген аудандарын дамыту жөніндегі Ниагара жобасын жасап, ағымдағы
мәселелерді шешіп отырды. Жобаның нәтижесі территориялық моделдерді (қауым,
аудан, аймақ) дамытуды басқаруда дәстүрлі бағытты өзгерту қажет екенін
дәлелдеп берді. Канаданың барлық провинциясында даму бағдарламасын енгізу
және инновацияның дамуына барлық күш салынуда.
Финляндияда финляндиялық экономикалық институт жүзеге асыратын
Финляндия артықшылықтары жобасы шеңберінде басқару шешімдерін ақпаратпен
қамтамасыз ету мүмкіндігі мен ұлттық өнеркәсіптің болашақтағы мүмкіндіктері
қарастырылды. Сауда және өнеркәсіп министрлігі директивалар дайындады, оның
негізінде Ұлттық өнеркәсіп стратегиясы жасалып, бекітілген. Бұл
макроэкономикалық реттеуден кластерді дамыту арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz