Қосарлы етістіктердің сөзжасам жүйесіндегі орны

Ана тілі лексикасы тума сөздер мен кірме сөздер арқылы толығып отырады. Дамудың бұл көрінісі тілімізде ежелден қалыптасқан өзіндік тәсілдері бар. Өзімізге белгілі жаңа сөз жасаудың морфологиялық, яғни түбір сөздерге әр түрлі сөз тудырушы жұрнақтар қосылу арқылы жүзеге асатын болса, синтаксистік тәсілде сөздердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі арқылы жаңа сөз жасалады.
Сөздерді қосарлау – сөз жасамның бір түрі ретінде қаралып, зерттеліп келген. Алайда өзара қосарланған екі сөздің бір сөз табы болу ерекшеліктеріне қарай бөліп алынып, жекелеп зерттелмеген. Қазіргі қазақ тілінде жалпы қос сөздердің ішінде екі сыңары да бірыңғай етістіктен болған қос сөздер аз емес. Көне түркі жазбаларында да бұл құбылыс кездеседі. Мәселен:
Қазіргі қазақ тілінде: Көне түркі жазбаларында:
– айтысып-тартыс – ет-йарат
– ақырып-жекір – ұр-соқ
– елеп-ескер – кел-бар
– жалап-жұқта ¬– ота-емле
– билеп-төсте – қорқ-үрк
– жанып-сөн – тез-қач т.б.
Өзара қосарланып келіп бір сөз ретінде жұмсалатын мұндай етістіктерді И.Е. Маманов «қос түбір етістіктер» деп атайды./1.29/
Аналитикалық тәсілмен сөз жасау сөздерді біріктіру, қосарлау, тіркестіру десек, осы тәсілдермен жасалған сөздердің қазақ тіл білімінде «күрделі сөз» дейтін бір үғымға жинақталатыны белгілі. Күрделі сөздердің бұл түрлері тілімізде есімдерден де, етістіктерден де жасалып қалыптасқан жоғарыдағыдай қос сөздер де сөздік қорымызда да недәуір бөлігін алады.
С. Аманжолов қос сөздерді сөз табына қатысына қарай сегіз топқа бөліп көрсеткен. Оның ішінде етістік қос өздер де бар екенін айтқан жөн./2.69/
«Қос сөздер есімдерден де, етістіктерден де жасалады. Етістіктен жасалған қос сөздердің дені көсемшенің өткен шақ формасында жасалады. Бұл сияқты қос сөздер түріндегі қос сөздердің ең көпшілігі... Сөйлем ішіндегі бұл сөздерді етістіктің басқа формасына айналдыруға тура келсе,
қос сөздің соңғы сыңары өзгеріп отырады. Мысалы, билеп-төстеген, жалынып-жалбарынған¬¬ т.б. Бұл тізбекті сөздер саналып, бірінен соң бірі тіркеліп айтылудан қос сөз болып кеткен» – деп тұжырымдайды
С. Кеңесбаев. /3.44/

1. Маманов И.Е. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. – Алматы, 1966, -29 б.
2. Аманжолов С. Сөз тұлғалары. «Қазақ тілі мен әдебиеті» 1993, №6 -69 б
3. Кеңесбаев С. Қос сөздердің кейбір жасалу жолдары. ҚазМУ-дың ғылыми еңбектері. 1946, 6 том -44 б.
4. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1989, -351б.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1966, -62 б.
6. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. –Алматы, 1953, -62б.
7. Қазіргі қазақ тілінің сөз жасам жүйесі. – Алматы, 1989, -92 б.
8. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы, 1988, 58 б.
9. Серғалиев М., Айғбылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі.
– Алматы, 1991, 15 б
10. Хасенова А. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. – Алматы, 1971, -34 б.