Халықаралық экономикалық ұйымдар

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I бөлiм. Халықаралық экономикалық ұйымдар қызметтерi
1.1. Халықаралық ұйымдар терминiнiң жалпы түсiнiгi, олардың қызметтерi және жiктелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

II бөлiм. Халықаралық экономикалық ұйымдар
2.1. Халықаралық қайта құру және дамыту банкiнiң қызметi ... ... ..8
2.2. Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) реттеу механизмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.3. ГАТТ қызметi (Сауда және тариф жөнiндегi бас ассоциация) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.4. ОПЕК қызметi (мұнай экспортаушы мемлекеттер ұйымы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.5. БСҰ . халықаралық сауда жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

III бөлiм. Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.1. Қазақстанның БСҰ.ға кіруінің оң және теріс жақтары ... ... ..27

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

Халықаралық ұйымдардың дүниеге келуі мен дамуы халықаралық экономикалық қатынастарының интенсивті дамуға ауысуының әлемдік құбылыска айналуының тікелей нәтижесі мен соның көрінісі. Әр елдің егемендік болуы еш елдің заңдары халықаралық дауларды шешуге негіз бола алмайды деген сөз. Бұл салада түсініктеме беру, келісім, ынтымақтастық және т.б. сол сияқты түрлерде жүргізілетін іс-қимыл керек. Осы жағдайларға сәйкес халықаралық ұйымдар түріндегі институттар пайда болады.
Қазіргі заманда дүниежүзінде саяси және экономикалық тұрақтылық пен әлеуметтік бахуаттылықты қамтамасыз етуге арналған мыңдаған халықаралық ұйымдар бар. Олар бүкіләлемдік, болмаса аймақтық, үкіметаралық болмаса қоғамдық ұйымдар болуы мүмкін. Бірақ олардың санының күрт өсуі көптеген сұрақтарды, әсіресе экономикалық мәселелерді, халықаралық реттеудің керектілігін көрсетеді.
Бұл жұмыста барлық халықаралық экономикалық ұйымдарды көрсету мүмкін болмағандықтан, біз олардың топтарына ғана тоқтап, мысал ретінде Қазақстанмен тығыз ынтымақтастықта жұмыс істеп, оның сыртқы экономикалық саясатына ықпал ететін ұйымдарды ғана сипаттаймыз, олар: ГАТТ, ОПЕК, Халықаралық валюта қоры, Халықаралық қайта құру мен дамыту банкi.
Халықаралық экономикалық ұйымдардың одан әрі интенсивті дамуы және жаңа халықаралық ұйымдардың қүрылуына, немесе бар ұйымдарды күрделі өзгертуге әкелетіні даусыз. Дүниежүзілік үкімет құру туралы ой қазіргі тарихи жағдайда іске аса қоюы екіталай. Бірақ мұндай ойдың тууының өзі тез дамып келе жатқан мемлекетаралық экономикалық ынтымақтастық пен бәсекелестікті халықаралық реттеудің объективті қажеттілігін көрсетеді. Қалыптасқан жағдай мен болжам жетер уақытта мұндай реттеу қызметтерін халықаралық экономикалық ұйымдар атқаратынына күмән келтіре алмаймыз.

1. Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: оқу құралы. Алматы: Экономика, 1998.
2. Халықаралық экономикалық қатынастар: оқу құралы/ құр. Елемесов Р.Е. Алматы: Қазақ университетi, 2002.
3. Халықаралық экономикалық қатынастар: оқу құралы. Алматы, Санат, 1998.
4. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Әлем экономикасы: оқулық. II бөлiм. Алматы, Дәнекер, 2003
5. Авдокушин Е.Д. Международные экономические организации и экономические союзы. Алматы, 1996
6. Члество РК в международных общественных и экономических организациях. Экономика и жизнь. №50, декабрь 1997
7. Сагадиев К. Экономика Казахстана: очерки актуальных проблем. Алматы, 2004. – 312 с.
8. Макконел Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. М., Республика, 2000.
9. Ребнев Л. С., Нуреев Р. М. Экономика: Курс основ.  М., 2000.
10. Словарь современных экономических и правовых терминов / Авт.-сост. В.Н. Шимов и др.; Под ред. В.Н. Шимова и В.С. Каменкова. – Мн.: Амалфея, 2002.
11. Экономика. Краткий словарь. – Ростов н/Д: Феникс, 2001. – 336 с. – (Словари XXI века).
12. Курс экономической теории: учебное пособие./под ред. Чепурина М.Н. Алматы, 1994. – 480 с.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Халықаралық экономикалық ұйымдар: ХВҚ, ХҚҚДБ, БСҰ, ГАТТ, ОПЕК
олардың экономикалық дамуға тигiзетiн әсерi.

ЖОСПАРЫ:

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3

I бөлiм. Халықаралық экономикалық ұйымдар қызметтерi
1.1. Халықаралық ұйымдар терминiнiң жалпы түсiнiгi, олардың қызметтерi
және жiктелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

II бөлiм. Халықаралық экономикалық ұйымдар
2.1. Халықаралық қайта құру және дамыту банкiнiң қызметi ... ... ..8
2.2. Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) реттеу
механизмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 3
2.3. ГАТТ қызметi (Сауда және тариф жөнiндегi бас
ассоциация) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .16
2.4. ОПЕК қызметi (мұнай экспортаушы мемлекеттер
ұйымы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.5. БСҰ - халықаралық сауда
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .20

III бөлiм. Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдарға
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.1. Қазақстанның БСҰ-ға кіруінің оң және теріс жақтары ... ... ..27

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 0

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

Кiрiспе

Халықаралық ұйымдардың дүниеге келуі мен дамуы халықаралық экономикалық
қатынастарының интенсивті дамуға ауысуының әлемдік құбылыска айналуының
тікелей нәтижесі мен соның көрінісі. Әр елдің егемендік болуы еш елдің
заңдары халықаралық дауларды шешуге негіз бола алмайды деген сөз. Бұл
салада түсініктеме беру, келісім, ынтымақтастық және т.б. сол сияқты
түрлерде жүргізілетін іс-қимыл керек. Осы жағдайларға сәйкес халықаралық
ұйымдар түріндегі институттар пайда болады.
Қазіргі заманда дүниежүзінде саяси және экономикалық тұрақтылық пен
әлеуметтік бахуаттылықты қамтамасыз етуге арналған мыңдаған халықаралық
ұйымдар бар. Олар бүкіләлемдік, болмаса аймақтық, үкіметаралық болмаса
қоғамдық ұйымдар болуы мүмкін. Бірақ олардың санының күрт өсуі көптеген
сұрақтарды, әсіресе экономикалық мәселелерді, халықаралық реттеудің
керектілігін көрсетеді.
Бұл жұмыста барлық халықаралық экономикалық ұйымдарды көрсету мүмкін
болмағандықтан, біз олардың топтарына ғана тоқтап, мысал ретінде
Қазақстанмен тығыз ынтымақтастықта жұмыс істеп, оның сыртқы экономикалық
саясатына ықпал ететін ұйымдарды ғана сипаттаймыз, олар: ГАТТ, ОПЕК,
Халықаралық валюта қоры, Халықаралық қайта құру мен дамыту банкi.
Халықаралық экономикалық ұйымдардың одан әрі интенсивті дамуы және жаңа
халықаралық ұйымдардың қүрылуына, немесе бар ұйымдарды күрделі өзгертуге
әкелетіні даусыз. Дүниежүзілік үкімет құру туралы ой қазіргі тарихи
жағдайда іске аса қоюы екіталай. Бірақ мұндай ойдың тууының өзі тез дамып
келе жатқан мемлекетаралық экономикалық ынтымақтастық пен бәсекелестікті
халықаралық реттеудің объективті қажеттілігін көрсетеді. Қалыптасқан жағдай
мен болжам жетер уақытта мұндай реттеу қызметтерін халықаралық экономикалық
ұйымдар атқаратынына күмән келтіре алмаймыз.

I бөлiм. Халықаралық экономикалық ұйымдар қызметтерi

1.1. Халықаралық ұйымдар терминiнiң жалпы түсiнiгi, олардың қызметтерi және
жiктелуi

Халықаралық ұйымдардың анықтамасын беру үшін бұл ұйымдардың маңызды
ерекшеліктерін, қазіргі дүниежүзілік құрылымдардың негізгі саяси-
экономикалық кескін-келбетін, олардың әлеуметтік аспектілерін, қазіргі
халықаралық қатынастар жүйесінің күрделілігін есептей отырып, осы
қатынастар жүйесінің негізгі элементтерінің өзара қимыл әрекеттерін талдау
қажет. Бір айта кететін жайт, халықаралық ұйымдар идеясы егеменді елдерді
олардың халықтарының санына, территориясының көлеміне, экономикалық үлес
салмағына қарамастан заңдық тұрғыдан тең елдер деп есептейтінін де есте
ұстаған жөн.
Енді халықаралық ұйымдар түсінігінің негізгі бес белгісін (элементін)
қарастыруға болады.
1. Келiсімдік негіз. Мұның мәні халықаралық ұйымдарды құру актісі,
жарғысы ретінде көпжақты халықаралық келісім-шарт есептеледі.
Келісім-шарттар халықаралық ұйымдардың заңдық болмысын анықтайды.
2. Белгілі мақсаттардың болуы. Халықаралық ұйымдардың белгілі бір
мақсатта құрылуы олардың заңдылығын, ұйымдық құрылымын, қызмет бабын
анықтайды.
3. Өзіне сай ұйымдық құрылымы, яғни халықаралық ұйым шеңберінде
ынтымақтастық механизмін құрайтын тұрақты органдар жүйесінің болуы.
4. Ұйымдардың дербес халықаралық құқықтары және міндеттері болуы,
олардың құқықтық еркі бар заңды тұлға ретінде қалыптасуы.
5. Халықаралық құқық талаптарына сай құрылуы, яғни халықаралық ұйымның
өз қызметін халықаралық құқықтың жалпыға бірдей принциптері мен
нормалары шеңберінде жүргізуі.
Сонымен, жалпыға ортақ белгілері мен критерийлерін негізге ала отырып
халықаралық ұйымдардың анықтамасын беруге болады.
Халықаралық ұйым дегенімiз - халықаралық құқық субъектісі болуға
мүмкіндігі және тұрақты түрде қызмет атқаратын мекемелері бар, халықаралық
қүқық талаптарына сай белгілі мақсаттарды орындау үшін келісім негізінде
құрылған мемлекеттердің халықаралық бірлестігі.
Халықаралық үйымдардың қызметтері (функциялары) дегеніміз- өздерінің
алға қойған мақсаттары мен міндеттерін орындауға бағытталған іс-қимылдар
жиынтығы.
Халықаралық ұйымдардың қалыптасқан және дәстүрлі аспектілерінің бірі -
олардың дипломатия құралы екендігінде. Дегенмен, халықаралық ұйымдардың
қызметі көптеген жағдайларда дипломатия шеңберінен әлдеқайда кең. Соңғы
уақыттарда олардың қызметі ақпаратты-жүйелеу шектерінен асып, көпшіліктің
мүдделеріне сай жаңа сфераларды қамтитын өзіндік, дербес оперативті
функцияларды иемдене бастады.
Халықаралық ұйымдардың ежелден келе жатқан дәстүрлі функцияларының бірі
- ақпараттық қызмет. Бұл қызмет екі нысанда жүзеге асырылады. Біріншiден,
әрбір ұйым өзінің құрылымы, мақсаттары және қызметінің негізгі бағыттары
жөніндегі құжаттар топтамасын жариялайды; екіншіден, ұйым халықаралық
қатынастардың көкейкесті мәселелерін қамтитын баяндамалар мен шолуларды,
рефераттарды жарыққа шығарады.
Халықаралық ұйымдардың ереже шығармашылық (нормотворческая) қызметінің
екі нысаны бар:
1) халықаралық ұйымдардың халықаралық құқық ережелерін жасауға
тікелей қатысуы;
2) халықаралық ұйымдардың жекелеген мемлекеттердің ереже
шығармашылық процесіне қатысуы; мұның өзі концепциялар, нұсқаулар,
актілер жасап қабылдау арқылы жүзеге асады.
Халықаралық ұйымдардың бақылау қызметі олардың дәстүрлі функцияларына
жатады. Бұлардың қатарына жарғылар, көпжақты конвенциялар, пактілер және
бақылауды жүзеге асыруды қарастыратын әр түрлі нысандағы құжаттар топтамасы
жатады.
Оперативтік қызмет халықаралық ұйымдардың жаңа функцияларының бірі. Бұл
қызметті Біріккен Ұлттар Ұйымы, оның мамандандырылған мекемелері және басқа
да бірқатар халықаралық ұйымдар атқарады. Мұның мысалы ретінде БҰҰ-ның
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті орнықтыру бағытындағы
операцияларын, дамушы елдерге техникалық көмек көрсету іс-қимылдарын атасақ
та жеткілікті. Егер халықаралық ұйымдар өздерінің реттеу және бақылау
қызметтерін жүзеге асыру мақсатында мемлекеттерге саяси қысым жасауға дейін
баратын болса, оперативтік қызмет халықаралық ұйымдардың өз күшімен,
қарауындағы адам және материалдық ресурстардың көмегімен атқарылады.
Халықаралық ұйымдардың әр түрлі нысандағы қызметтері халықаралық
экономикалық қатынастар дамуының қажеттіліктеріне байланысты. Сондықтан
болашақта да халықаралық ұйымдардың қызметтері дами береді және халықаралық
жағдай талап ететін болса жаңа функциялар өмірге келеді деп сенімді түрде
айтуға болады.
Халықаралық ұйымдарды жіктеу (классификация) мәселесінің белгілі
қиындықтары бар. Мұның өзі бір жағынан халықаралық ұйымдардың санының
көптiгіне байланысты болса, екінші жағынан олардың жіктеу критерийлерінің
көп түрлілігіне байланысты. Дәстүрлі, жалпыға танымал критерий - ол мүше
болу критериі. Мүшелік критерий негізінде барлық халықаралық ұйымдар
үкіметаралық (мемлекетаралық) және үкіметаралық емес болып екіге бөлінеді.
Бірінші категорияға мемлекеттер, үкіметтер немесе солардың өкілдіктері
жатады, екіншісіне ұлттық, үкіметтік емес ұйымдар, жеке түлғалар және басқа
да халықаралық үкіметтік емес ұйымдар кіреді.
Функционалды критерий бойынша да халықаралық ұйымдарды екі топқа бөлуге
болады. Олар: саяси, экономикалық, әлеуметтік ынтымақтастықты жүзеге
асыратын жалпы бағыттағы ұйымдар және арнайы міндеттері бар,
ынтымақтастықтың нақты мәселелерін шешетін топ (мысалы, көлік қатынасы,
байланыс, денсаулық сақтау т.с.с. проблемаларды шешу). Жіктеудің тағы бір
критерийі халықаралық ұйымдардың уақытша немесе тұрақты түрде жұмыс істеу
мүмкіндіктері. Бірінші категорияға халықаралық конференциялар, кеңестер,
конгрестер т.б. жатады да, екіншісіне халықаралық ұйымдардың тікелей өздері
кіреді.
Халықаралық ұйымдар географиялық орналасуына қарай да жіктеледі.
Мысалы, дүниежүзінің басым көпшілігі елдерін қамтитын әмбебап халықаралық
ұйымдар бар. Бұлардың екінші тобына белгілі бір географиялық ауданға
орналасқан мемлекеттерді біріктіретін халықаралық ұйымдар жатады.
Қазіргі уақыт талабына сәйкес халықаралық ұйымдарды дүние жүзінде
орныға бастаған жаңа көзқарастар мен тенденциялар тұрғысынан жіктеу ең
дұрысы болар еді. Халықаралық ұйымдардың пiсіп, жетілген және ешқашан
өзгермейтін құрылымын шұқып көрсету ешкімнің де қолынан келер іс емес.
Қалай қарастырсақ та ешқандай жіктеу схемасына толығымен сай келмейтін
халықаралық ұйымдардың пайда болуы ешкімді де таңыртқатпаса керек.
Сондықтан схеманың өзін емес, оны дүниеге әкелетін белгілерді айшықтау
маңызды. Олай болса ең ыңғайлысы халықаралық ұйымдарды функционалдық, яғни
атқаратын қызметі бойынша жіктеу.
Мысал үшін сауда қатынастары жөніндегі халықаралық ұйымдарды қарастырып
көрейік. Аталған мәселелермен Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы және БҰҰ-ның
сауда және даму Конференциясы (ЮНКТАД) шұғылданады. Кеден істері
Бүкілдүниежүзілік кеден ұйымының қарауында. Бұлардан басқа:
- тауарлардың жекелеген түрлерін сату тәртібін белгілеуші ұйымдар мен
ерекше тауарлар саудасын бақылаушы және оны шектеуші ұйымдар (қару,
қосарланған технологиялар, ядролық материалдар, есірткілер т.б.) Бұл
ұйымдарға КОКОМ және австралиялық топ деп аталатын ұйымды жатқызуға болады.
Шикізат ресурстарымен сауданы реттейтін және оларды шетелге шығарушы
(экспорттаушы) елдер ұйымдары:
- ОПЕК - мұнай экспорттаушы елдер ұйымы;
- АПЕФ - темір рудасын экспорттаушы елдер ассоциациясы;
- МАБ - бокситтер жөніндегі халықаралық ассоциация;
шикізат тауарларын өндіруші (экспорттаушы) және оларды тұтьнушы
елдер ұйымдары:
- МСП - бидай жөніндегі халықаралық кеңес,
- МОД - джут жөніндегі халықаралық ұйым,
- МОК - кофе жөніндегі халықаралық ұйым,
- МОКК - какао жөніндегі халықаралық ұйым,
- МОС - қант жөніндегі халықаралық ассоциация.
- жекелеген тауарлар өндірісі мен саудасы жөніндегі халықаралық зерттеу
топтары (мыс, қалайы, қорғасын және цинк),
- энергетикалық ресурстар саудасы: Еуропалық энергетикалық хартия,
МИРЭС - дүниежүзілік энергетикалық кеңес т.б. бар.
Халықаралық ұйымдар қызметі тиімділігінің принципті маңызы бар
көрсеткішіне олардың қарама-қарсы екі тенденцияны ымыраға келтіру
мүмкіндіктері жатады. Бұл тенденциялардың бірінші жағы мемлекеттердің
егемендік пен тәуелсіздікке ұмтылуында болса, екінші жағы өздерінің біраз
құқығын келісімді мақсаттарға жету үшін халықаралық ұйымдарға сенім артып,
тапсыруында жатыр. Сондықтан да біз халықаралық ұйымдарды үкіметаралық және
үкіметтік емес деп екіге бөлеміз. Халықаралық үкіметаралық ұйымдар
мемлекетаралық келісімдер нәтижесінде құрылады. Мұның өзі жарғыда (көпжақты
келісім-шартта) тиянақталады. Қажет болған жағдайда жарғы (устав) нақты
актілермен толықтырылады. Халықаралық үкіметаралык, ұйымдардың жарғыларында
олардың құқықтық нормалары көрсетіледі, өз кезегінде бұл нормалар
халықаралық құқықтың көздері болып есептеледі.
Үкіметаралық ұйымдардың құқық субъектісі ретіндегі нақты көтерер жүгі
жоғарыда аталған жарғымен анықталады. Құқық субъектісі болуы бұл ұйымдарға
объективті түрде халықаралық құқықтық негіз жасап, халықаралық
қатынастардың элементі болуына кеңiнен жол ашады. Сондай-ақ, кез-келген
халықаралық ұйым халықаралық келісім-шарттарды негізге ала отырып, басқа
ұйымдармен белгілі байланыс нысандары арқылы арақатынастарын жөнге келтіре
береді. Толыққанды халықаралық құқық, субъектілеріне Біріккен Ұлттар Ұйымы
және оның арнайы, мамандандырылған мекемелерін жатқызуға болады.
II бөлiм. Халықаралық экономикалық ұйымдар

2.1. Халықаралық қайта құру және дамыту банкiнiң қызметi
Халықаралық қайта құру мен дамыту банкі 1945 жылы БҰҰ-ның валюта-
қаржылық мәселелер туралы 1944 ж. Бреттон-Вудста (АҚШ) өткізген
конференциясында жасалған Халықаралық қайта құру мен дамыту банкінің
статуты (ләуазымы) туралы келісімге 28 ел қол қойған соң құрылған. Сол
уақыттан бері банктің жарғысы соңғы жылдары бірнеше рет өзгертіліп,
толықтырылды. Банк БҰҰ жүйесіне арнаулы мекеме есебінде кіреді, қазіргі
заманда банктің басты мақсаты дамып келе жатқан елдердің экономикалық
дамуына қолғабыс ету.
ХҚҚД банкінің негізгі мүдделері:
- өндіріске капитал салуды қызықтыру арқылы мүше елдердің
территориясын қайта құру мен дамытуға қолғабыс ету;
- шетелдік капитал салуды қызықтыру. Егер олар жеткіліксіз
болса, өндірісті дамытуға қаржы бөлу;
- мүше елдердің өндірістік ресурстарын дамыту үшін халықаралық
инвестицияларды қызықтыру арқылы ұзақ мерзімді экономиканың өсуі мен
төлем балансының теңдігін қамтамасыз етуге көмектесу;
ХҚҚДБ-і дамушы елдерге экономиканың өсуі мен кедейлікті
төмендетуге, капитал салуды қаржыландыруға көмектеседі.
Берiлген қаржылар жолдарға, электр станцияларына, мектептерге,
суғару жүйелеріне салынады және мұғалімдер дайындауға, ауыл
шаруашылық білімдер мен ауыл шаруашылығындағы жетістіктерді
үгіттеуге, жас нәрестелер мен аяғы ауыр әйелдердің тамақтануын
жақсартуға арналған бағдарламаларды іске асыруға да жұмсалады.
ХҚҚДБ кейбір несиелері алушы елдердің экономикасының тұрақтылығы мен
тиімділігін көтеру үшін нарықтық экономикаға өтуге ынталандыратын
экономикалық жүйесіне өзгертулер кіргізуді қарастырады.
Әлемдік банктің қызметтері мен саясатында болған өзгерістер.
Қазіргі Әлемдік банк құрылған кезде ол бірақ ұйымнан - ХҚҚДБ-ен
тұратын. Одан бері Банктің төрт бөлімі пайда болды. Олар: Халықаралық қаржы
корпорациясы; Халықаралық дамыту ассоциациясы; Инвестицияларды
кепілдіктейтін көпжақты агенттік және Инвестициялық дауларды реттеуші
Халықаралық орталық деп аталады. Бұл бөлімшелер әр түрлі мүдделер үшін
құрылғандықтан, олардың әрқайсысының өз жарғысы мен өз мүшелері бар. ХҚҚДБ-
ің президенті аталған бөлімшелердің де президенті болып табылады, барлық
бөлімшелердің қызметтерін бір атқарушы директорлар кеңесі басқарады. Барлық
бөлімшелердің бас кеңсесі Вашингтонда (АҚШ) орналасқан.
Келісімнің баптарына сәйкес Әлемдік банктің мүше елдердегі саяси
жағдайды басшылыққа алуға құқы жоқ. Ол тек қана экономикалық жағдайды еске
алуы керек. Банк несие алушы елдер несиені мүмкіндігінше тиімді қолдануына
көмек беруге тырысады. Сондықтан Банк "байланысты емес" несиелер береді.
Байланыссыз несиелер тауар мен қызметтерді кез келген елден сатып алуға
мүмкіндік береді.
ХҚКДБ мен Халықаралык дамыту ассоциациясы (ХДА) алушы елдердің
үкіметтеріне еңбек өнімділігінің өсуі нәтижесінде халықтың өмір деңгейін
көтеруге арналған жобалар мен бағдармаларды іске асыру үшін несиелер
береді. Несиелермен қатар Банк кеңес пен техникалық көмектерді ұсынады.
Халықаралық қаржы корпорациясы мен (ХҚК) Инвестицияны кепілдіктейтін көп
жақты агенттік (ИККЖА) те осы мүдделерді басшылыққа алады. ХҚК дамушы
елдердің өндірістік өнеркәсіп орындарын қаржыландыратын жеке инвесторлармен
жұмыс істейді. ИККЖА дамушы елдерге салынатын шетелдік инвестицияларды
коммерциялық емес қатерден сақтандыру арқылы тарту үшін құрылған.
Инвестициялық дауларды реттеуші халықаралық орталық (ИДФХО) Әлемдік Банктің
халықаралық инвестициялардың өсуін қамтамасыз ету мәселесін бөліседі. Оны
шетелдік инвесторлар мен қабылдаушы елдер арасындағы дауларды реттеу арқылы
іске асырады. Осы аталған бес мекеме Әлемдік Банк тобын құрады.
Әлемдік Банктің бөлімшелері
ХҚҚДБ-інің негізі 1945 жылы қаланып, қазір ол 181 елдердің
үкіметтерінің меншігі болып саналады. ХҚҚДБ-ің мүшелілігіне тек қана
Халықаралық валюта қорына (ХВҚ) мүше елдер ғана қабылданады. Мұның себебі -
ХҚҚДБ-ің мүшелері өздерінің валюталық-қаржылық саясатын ХВҚ-ың жарғысына
сәйкес жүргізуге міндетті. ХҚҚДБ-ге мүшелікке кіру оның акционерлік
капиталына жазылумен қатар жүреді. Акциялардың саны елдің ХҚҚДБ-ге үлесіне
қарай бөлінеді. Бұл үлесті өз кезегінде әр елдің әлемдік экономикадағы
орнына сәйкес ХВҚ-ы анықтайды. Бұл елдің ХВҚ-ғы үлесі де болады. Әр ел өз
үлесінің аз ғана бөлігін төлейді. Қалған бөлігі "кепілдік капитал" есебінде
саналып, тек қана ХҚКДБ-і өз міндеттемелерін атқара алмаған жағдайда
төленеді. Бірақ мұндай жағдай әлі болған емес.
ХҚҚДБ-і қарызды тек төлемдік қабілеті бар қарыз алушыларға береді.
Олардың қатарына үкіметтер, мемлекеттік мекемелер және мемлекеттік
кепілдігі бар жеке меншік кәсіпорындар жатады. Қарыздар елдің экономикасына
жоғары табыс әкелетін перспективалық жобаларға ғана беріледі. ХҚҚДБ
берілген қарыздың уақытын қайта қарамайды және берілген қарыздарынан еш
уақытта зиян шекпеген. Банктің қызметі пайданы көбейту емес, қарызды
экономиканы дамыту үшін мүмкіндігінше төмен пайызбен беруге негізделген.
Соған қарамастан, 1948 жылдан бері таза пайда табуда. ХҚҚДБ-де дауыс құқы
елдің жариялық капиталды үлесімен белгіленеді. Әр мемлекеттің 250 базистік
дауысы болады да, өзінің капиталының әрбір 100000 АҚАҚ-на қосымша бір
дауысқа ие болады. Шешім әдетте Кеңесте дауыстың жай басымшылығымен
(жартысынан кем емес) қабылданады. Күрделі шешімдер квалификациялық
басымшылықпен (85%) қабылданады. Қазіргі кезде ұсақ жарнашылар қатарына тек
қана дамушы елдер емес, бұрынғы социалистік елдердің көбісі жатады. Оларға
ХВҚ-ы мен ХҚҚДБ-i қолдау көрсетуде.
ХҚҚДБ-ің жарғылық капиталы мүше елдердің банктің акцияларына жазылуы
арқылы қалыптасады. Алғашқы кезде ол 10 млрд. доллардан аспайтын. Банк
қызметінің саны көп дамушы елдерге ауысуына байланысты, оның басқармасы
несиелік ресурстарды көбейтуге мәжбүр болды. Осы себеппен 1993 ж. банктің
жазылған капиталы 165 млрд. долларға жетті. Сонымен қазір банк акционерлік
капиталының көлемі жағынан дүниежүзінің ең үлкен банкіне айналды.
Акционерлік капиталдың күрт өсуіне қарамай, оның төленген сомасы 7% ғана.
Банк облигацияларының қауіпі жоқ деуге болады.
Соңғы жылдары әлемдік қаржы нарығында Банк ең ірі несие алушы болып
саналады. Банк несиелік пайызды жоғары деңгейде ұстауға тырысады, өйткені
бұл өз қаржыларын тиімді пайдалануды іздеп жүрген жеке инвесторлардың
мүддесіне сәйкес келеді. Банк басынан бастап әлемдегі ұзақ мерзімді
несиелердің ағымдарына үлкен ықпал етеді. Осы банк арқылы АҚШ-тың,
кейінірек басқа да дамыған елдердің жеке меншік капиталының Азия, Африка
және Латын Америка елдеріне көп құйылып, 1929-1933 жылдардағы әлемдік
дағдарыс пен екінші дүниежүзiлiк соғыстың салдарынан үзілген капитал
экспортын қайтадан жандандыруға себеп болды.
ХҚҚДБ-iң несиелік ресурстары негізінен халықаралық капитал нарығынан
орта және ұзақ мерзімді қарыздар тарту арқылы қалыптасады. Бұлардан басқа
банк қаржы ресурстарын орталық банктер мен үкімет мекемелерінен нарықтық
пайызбен алады. ХҚҚДБ-ің нарықтардағы мықты орнын қамтамасыз ететін банктің
консервативтік саясаты, мүше елдердің қаржылық көмегі және рационалдық
басқару жүйесі. Банктің есебіне несиелерден басқа мүше елдердің жарнасы,
берілген несиелердің пайыздары мен негізгі қарыздың қайтарымдары да түседі.
ХҚҚДБ-нен несие алатын елдер, жан басына шаққандағы американ долларымен
есептелетін жалпы ұлттық өнімінің көрсеткішіне қарай 4 топқа бөлінеді:
1. 5295 $ жоғары
2. 3036 - 5295$
3. 1466 - 3035$
4. 766 - 1465$ (Қазақстан осы-топта)
Несие алушы елдер белгілі бір себептермен банкке берешектерін
мерзімінен 6 айдан асырып алса, бұндай несиелерге банк "қорланбайтын несие"
деген лауазым береді немесе, егер банктің мамандары қысқа мерзімде
қайтпаған соманың орнын толтыруға сенімді болмаса, банкке пайда әкелмейтін
несие деп есептелінеді. Несие "қорланбайтын" боп табылған күннен бастап,
төленбеген соманы ағымды пайдасында көрсетпейді, уақытында төлемеген ел
банктен несие алу құқынан айрылады. Банк уақыты өткен несиені қайтарып
алғаннан соң ғана ол кіріс балансына енгізіледі. Шартты бұзған ел болса
ұзақ мерзім "несиелік жақсы мінез" көрсетсе ғана банктен қайтадан несие
алуына болады. "Несиелік жақсы мінез" банктің тарапынан жеңілдік пайызбен,
болмаса белгілі бір уақыт пайызсыз несие беруімен ынталандырылады,
Топтық (коллективтік) қатер несиеден түсетін мүмкіндік зиянды
қамтамасыз ететін бірлескен қордың есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл қорда
әр елдің резервтік салымы бар. Бұл қордың ресурстары негізгі несие алушы,
болмаса олардың бір тобы ұзақ мерзімде өз қарыздарын төлемеген жағдайда
ғана қолданылады.
Банктің пайдасы келесі көздерден қалыптасады:
Берілген несиелерден алынатын пайыздар мен комиссиялық төлемдер:
1) Инвестициялық іс-әрекетінен түсетін пайда;
2) Құнды қағаздармен операциялардан түсетін пайда;
3) Басқа көздерден түсетін пайдалар.
Түскен пайдадан құралатын қорлар:
- қарызшылар қарызын өтей алмай қалатын қауіптен сақтандыратын арнаулы
қор;
- банктің коммерциялық қажеттілігін өтейтін ортақ резервтер.
Бұлар негізінен өткен жылдарда алынған пайдадан құралады.
Бөлінбеген пайданың бір бөлігі әртүрлі трансферттердің (төлемдердің)
көзі болып табылады. Бұл төлемдерге жататындар:
• Халықаралық дамыту ассоциациясының мүшелеріне қарыздық
ауыртпашылықты жеңілдетуге берілетін төлемдер;
• Газа секторының елдеріне берілетін көмек қоры;
• Руандаға көмек қоры;
• Босния мен Герцоговинаға көмек қоры;
• Айналған ортаны қорғау қоры;
• Бұрынғы Кеңес одағының елдеріне көмек қоры.
ХДА-ы 1960 жылы, ХҚҚДБ-нің шарттарымен қарыз ала алмайтын кедей елдерге
жәрдем беру үшін құрылған. 1997 ХДА-нан несие алу үшін жан басына шаққанда
жалпы ұлттық өнімі 925 доллардан аспайтын елдердің ғана құқы болды. Мұндай
елдердің саны шамамен 70-ке жуық. Кейбір төтенше жағдайларды ХДА-дан табысы
атанған сомадан жоғары елдер де уақытша несие алуына болады. Мысалы
құрылымдық реформа жүргізу үшін ХҚҚДБ-ін шарттарымен несие ала алмайтын
елдер. Кейбір кіші аралдарда орналасқан елдерге де, табысына қарамай, көмек
берілуі мүмкін.
ХДА-ның мүшелері ХҚҚДБ-нің топтастыруына сәйкес үш топқа бөлінеді:
1) 1466-3035 доллар
2) 766-1465 доллар
3) 765 доллардан кем.
ХҚҚДБ-ің мүшелерінің бәрі ХДА-ға мүше болуына құқы бар. Бүгiнгi күні
олардың саны 160. ХДА-ның ХҚҚДБ-ен айырмасы, оның несиелік қорлары
негізінен дамыған елдерден жарна есебінде түседі. Кейбір дамушы елдер де
оған қаржы береді. ХДА-ның қаражаты ХҚҚДБ-ің таза пайдасынан және
қайтарылған несиелер есебінен де толықтырылады.
ХДА-ың несиелері тек қана үкіметтерге беріледі. Мерзімі 35-40 жылға
дейін. Мүндай несиелерден процент (пайыз) алынбайды. Тек қана атқаратын
қызметтері үшін 0,75% төлем алынады және пайдаланылмаған несиеден 0-0,5%
төлем алынуы мүмкін. Құқықтық және қаржылық тұрғыдан ХДА дербес ұйым болып
саналады, бірақ ол ХҚҚДБ мен ортақ қызметкерлер алып, қаржыландыратын
жобалары ХҚҚДБ-нің талаптарына сәйкес болуы керек.
Халықаралық қаржы корпорациясы (ХҚК) 1956 жылы құрылды. Оның атқаратын
қызметі - дамып келе жатқан елдердегі жеке меншік секторын өсіру үшін ішкі
және сыртқы капиталды тарту. ХҚК-ің 174 мүше елдері бар. Құқықтық және
қаржылық жағынан бұл дербес мекеме. Оның өзінің қызметкерлері мен құқықтық
кеңесшілері бар. Бірақ Әлемдік Банктің әкімшілік тағы да басқа қызметтерін
пайдаланады.
ХҚК несие беру мен акционерлік капиталға қатысу арқылы жобаларды іске
асыруға көмектеседі. Басқа көп жақты ұйымдардан айырмашылығы - ХҚК берген
несиелеріне мемлекеттік кепілдікті талап етпейді. Басқа да жеке меншік
қаржы ұйымдары сияқты ХҚК өзінің қаржылық тағы да баска қызметтерін
нарықтық бағамен беріп, өзінің пайдасы үшін іс-әрекет етеді. Ол өзінің
әріптестерімен жобаны іске асырудың барлық қаржылық қауіп-қатерін толық
бөліседі.
ХҚК қорлары негізінен мүше елдердің жарнасынан, берілген несиелердің
пайызынан, комиссиялық төлемдерден, дивидендтер мен пайдаға қатысудан,
акцияларды сату мен құнды қағаз операциялардан түсетін түсімдерден,
депозиттер мен көрсеткен қызметтерден құрылады және халықаралық капитал
нарығынан тартылған құрал-қаржыларымен толықтырылады.
Инвестициялық дауларды реттеуші халықаралық орталық (ИДРХО) 1966 жылы
шетелдік инвесторлар мен қабылдаушы жақтың арасындағы дауларды реттеу,
келісімге келістіру, арбитраждық талдау үшін құрылған. Мұндай іс-әрекет
халықаралық инвестицияларды қолдау үшін қажет. ИДРХО шеңберіндегі арбитраж
туралы шарт қазіргі кездегі инвестициялық келісімдердің, инвестиция туралы
құжаттардан, екі және көпжақты келісімдердің міндетті бөлігіне (элементіне)
айналды. ИДРХО-ның 129 мүшесі бар. Бұл ұйым зерттеулер жүргізеді, кеңес
береді, арбитраждық және инвестициялық құжаттарды жариялап тұрады.
Инвестицияны кепілдіктейтін көп жақты агенттік (ИККЖА) 1988 жылы
құрылған. Оның басты мақсаты - шетелдік инвесторларға кепілдік беру,
коммерциямен байланысы жоқ шығындардан сақтандыру арқылы мүше елдерге
инвестиция тартуды қамтамасыз ететін информациялық ақпарат пен
инвестициялар үшін қажетті жағдай жасау туралы кеңестер береді.
ИККЖА әлемдік банктің жеке ұйымы болып табылады. ХҚК-ы сияқты, бұның өз
бюджеті мен мүше елдері бар (145 мүше ел). Бірақ бұл әлемдік банк сияқты өз
мүшелерінің ішіндегі дамушы елдердiң экономикалық өрлеуіне қолғабыс ету
керек.
Қаржыландырудың ең маңызды көзі болып негізгі капитал табылады. ИККЖА-
ның конвенциясына сәйкес дамыған елдер өз үлесінің 0,5%-ын еркін
айырбасталатын валюталармен төлейді. Тағы 10%-ын әрбір ел ашық нарыққа
түспейтін процентсіз қарыздық міндеттемелер арқылы салады. Қалғандары
резервтік капитал болып саналады. Дамушы елдер өз жарнасының 25%-на дейін
өз валютасымен төлей алады.

2.2. Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) реттеу механизмi
Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) Бреттон-Вудс конферен-циясының {1944 ж.
АҚШ) шешімімен дүниеге келді. Бұл қорды құрудың негізгі мақсаты мүше
елдердің қаржылық тәртібін күшейту мен валюталық курстерінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету болады. Валюталық курстардың тұрақтылығын мүше елдер
бағаларды тұрақтандырып, төлем балансының теңдестігін қамтамасыз ететін
ақша-несие саясаты арқылы қамтамасыз ету керек. Егер елде инфляция күшейсе,
онда бұл елдің экспорты азайып, импорты өседі. Нәтижесінде мұндай ел
халықаралық резервтерінен айрылып, өз валютасының бағамен төмендетуге
мәжбүр болады.
Сонымен ХВҚ екінші дүниежүзілік соғыстың аяғына қарай іс-әрекет ете
бастады. Қазір бұл халықаралық қаржы ұйымына айналды, 182 мүше-елдері бар.
Оның негізгі мүддесі - қаржылық тұрақтылық пен валюта айырбастау бағамын
қолдау және мүше елдердің валюталық ынтымақтастығын күшейту. ХВҚ-ы құрудың
басты максаттары 30-ы мен 40-ы жылдары орын алған валютаның айырбасталмауы,
сауда және төлемдерді шектеу, шетел валюталар нарығының тұрақсыздығын жою
керектігі болатын.
ХВҚ-ың басты кеңсесі (штаб квартира) Вашингтонда (АҚШ) орналасқан. ХВҚ-
ың әкімшілік және қаржы операциялар туралы шешімдерінің басым бөлігі осы
жерде қабылданады.

Халықаралық валюта қорының атқаратын қызметтері
ХВҚ-ың қызметтерін қысқаша төмендегіше суреттеуге болады:
1) Халықаралық өтімді қоры жеткіліксіз, болмаса төлем қабілеті төмен
мүше елдерге өтімді қаржылық құралдар беру;
2) Сауданың еркіндігін күшейтіп, келісімдер еркін түрде жүргізілуі
үшін мүше елдердің сауда мен төлем жүйесін қадағалап отыру;
3) Мүше елдерді қазіргі қалыптаскан халықаралық валюта
жүйесі мен төлемдер туралы халықаралық келісімдерге сенімді
арттыратын қаржы саясатын жүргізуге итермелеу. Нәтижесінде
бұл елдің басқа елдермен экономикалық қатынастары тұрақтанады;
4) Мүше елдердің төлем балансын реттейтін жобалар қабылдауына көмек
көрсету.
Сыртқы теңдікті негізінен ХВҚ-ың жарғысының екі бабы қамтамасыз етедi.
ХВҚ-ның несиелік қызметтері. Егер белгілі бір мүше елдің ағымды
төлемдері дефицитті болып, ал бюджеттік немесе ақша-несиелік саясатты
қатаңдату жұмыссыздық деңгейін көтеретін жағдайда болса, ХВҚ мұндай елге
белгілі мерзімге несие беруге әр уақытта дәйын. Бұл несиелерді қамтамасыз
ететін ХВҚ-ың алтын-валюта резервтері. Олар мүше елдердің жарналарынан
қалыптасады.
Реттелетін паритеттер (валюталық теңдестіктерді қамтамасыз ету). Елдің
валютасы тіркеулі бағам жағдайында болғанның өзінде, егер ХВҚ ойынша, бұл
елдің төлем балансы фундаменталды теңсіздікте болса, валюталық бағамды
өзгерту девальвация (бағамды төмендету), немесе ревальвация (бағамды
жоғарылату) жасау керек. ХВҚ жарғысында "фундаменталды теңсіздік" деген
түсінік жоқ. Бiрақ бұл сөз тауарларына халықаралық сұраныстың өзгеруіне
байланысты қиыншылық көріп отырған елдерге қолданылады. Егер девальвация
жүргізілмесе, мұндай елдерде сыртқы және ішкі бағаның теңділігі
қалыптасқанша жұмыссыздықтың деңгейі жоғары болып, ағымды төлем балансы
дефицитті болады. Девальвация болмаса, бұл жағдай ұзақ уақыт сақталуы
мүмкін. Сондықтан девальвация жұмыссыздықты төмендетіп, ағым балансын
теңдестіруге күшті ықпал етеді де, халықаралық қорлардың елден кетуіне
кедергі болады.
ХВҚ-ы тек қана сыртқы экономикалық есептесуде қиындық көріп отырған
елдерге ғана несиелік қаржы береді. Басқаша айтқанда, шетелдерден тауар
сатып алуға керекті жеткілікті шетелдік валюта жинай алмаған елдерге
беріледі. Елге шетелдік ақшалар экспорттан, қызмет көрсетуден және
туризмнен түседі. Ақша басқа кездегі шетелге салған капиталдан, ал кедей
елдерге шетелден көмек есебінде де түседі. Бірақ мемлекеттер, жеке адамдар
сияқты, тапқан табысынан көп жұмсауы мүмкін. Бұл айырманы қарыз арқылы
толтыруға болады.
Қор БҰҰ-ның маманданған статусына ие және мүше елдер арасындағы валюта-
есеп байланыстарын реттеу, сондай-ақ оларға шетел валютасын қарыз беру. Iс
жүзiнде халықаралық валюта жүйесiнде институциялық негiзде қызмет етедi.
ХВҚ-ның жоғарғы басқару органы – басқару кеңесi; әр мүше елдердiң
басқарушысы және оның көмекшiсi болады. Көп жағдайда қаржы министрi немесе
орталық банктiң жетекшiсi мүше болып кiредi. Барлық мүше елдердiң мiндетi –
валюта курсын және халықаралық жүйенi реттеуде, төлем балансының қызметiн
қайта құруда әдiлетсiз бәсеке нәтижесiнде басқа мүше елдердiң алдында
артықшылығын көрсетпеу.
ХВҚ халықаралық валюта жүйесiн бақылайды, оның тиiмдi қызметiн, валюта
курсы саясатын және әдейi арналған принциптердi енгiзуде мүше елдердiң осы
саясатқа бағынуын талап етедi. Осыған байланысты 1977 жылы ХВҚ-ның
директоры валюта курсының саясатына бақылау деген атпен құжат шығарда,
осы құжатта мүше елдердiң бағынуға қажет қағидаларын көрсеткен, екiншi
жағынан ХВҚ тарапынан бақылауға алатын шаралар бекiтiлген.
Осы құжаттарға сай валюта нарығында болып жатқан тәртiп бұзуға, яғни
валюта курсының қысқа мерзiмдi ауытқуына қарсы шаралар қолданады. Қажет
жағдайда мүше елдер валюта нарығының қызметiне араласа алады; бұл жағдайда
басқа мүше елдердiң мүддесiн ұмытпау керек.
ХВҚ-ға мүше елдердiң экономикасы мен валюта саясатына бақылауы жылына
бiр рет кеңес берумен жүргiзiледi. Олар қорға қажеттi хабарды алуға
мүмкiндiк жасайды, мүше елдердiң экономикасына және қаржы жағдайына талдау
жасайды. Сонымен бiiрге басқа да салаларда болып жатқан саясат және ұлттық
саясаттардың байланысынан туындайтын қарама-қайшылықтарға халықаралық
деңгейде талдау жасайды.
ХВҚ-ға мүше елдердiң валюта курсын реттеу мiндеттерi өте жалпы және
декларативтi десе де болады. Бұл елдердiң осы облыста еркiн шешiм
қабылдауына мүмкiншiлiк бередi.
ХВҚ-ның жарғысы валюта операцияларын, валюта нарығы қызметiнiң жүйесiн
реттейдi. 8-бап бойынша мүше елдер қордың келiсiмiнсiз төлем байланысында
және халықаралық операцияларында шектеу қоюға ерiксiз, iс жүзiнде валюта
курсының көп жақтылығын болдырмау және валюта құралдарын пайдалануда басқа
елдердiң мүддесiн қанамау. Валюталық шектеу тек екi жағдайда ғана мүмкiн:
1) оны құру немесе сақтау тек "өтпелі кезеңде" ғана мүмкін (қаншаға
созылатыны белгісіз); қорға жаңа мүше болған елдер;
2) қордың ресми өтініші бойынша қандай валюта “тапшы” болса, мүше
елдердің қайсысы болса да, қормен кеңескен соң, тапшы валютаға
уақытша шектеу жасай алады.
ХВҚ - мүше елдерге валюталық шектеуді және валюта курсының көп
жақтылығын бопдырмау үшін үнемі ұмтылып отырады. Ол үшін жыл сайын
консультация беріп отырады.
Бірақ та дамушы елдердің көпшілігі және Шығыс Еуропа елдерінде,
күнделікті операциялардың өзінде де валюталарын еркін айырбастау
мүмкіншілігін жасай алмайды, ал капитал қозғалысын алсақ, оны айтуға да
қиын. Соған қарамастан ХВҚ-на мүше елдердiң ресми түрде 7-бап бойынша
мiндеттер қабылдауына қарамастан, күнделікті операция жасауда валюта
курсына шектеу жасаушылар тізімі көбеюде. 1978 жылы ондай елдер тек 46
болса, 1990 жылы 68 ел (45%) болды. ХВҚ валюта-қаржы байланыстарын реттеуде
және сыртқы ресми несие беру орталығы ретінде өзiнiң беделін бекітті деп
қарауға болады. Ұйым ретінде өзінің нақты қызметін жүргізе алатын және
үлкен пайдалы ұйым екенін дәлелдеді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.