Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі.
1.1 Салық ұғымы және оның экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 . Салық жүйесінің жеңілдіктерінің жағдайын талдау Алматы облысы Енбекшіқазақ ауданы мәліметтері бойынша
2.1 Арнайы салық режимның қызмет ету ереқшіліктері ... ... ... ... ... ..
2.2. Жеңілдіктер түсімін сипаттйтын негізгі көрсеткіштерді талдау ... ... ... ..
2.3. Салық жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ететін факторлар ... ... ..
3. Салық жүйесіндегі жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері
3.1. Қазақастан Республикасындағы салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Қазақстандағы салық жүйесіндегі өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі.
1.1 Салық ұғымы және оның экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 . Салық жүйесінің жеңілдіктерінің жағдайын талдау Алматы облысы Енбекшіқазақ ауданы мәліметтері бойынша
2.1 Арнайы салық режимның қызмет ету ереқшіліктері ... ... ... ... ... ..
2.2. Жеңілдіктер түсімін сипаттйтын негізгі көрсеткіштерді талдау ... ... ... ..
2.3. Салық жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ететін факторлар ... ... ..
3. Салық жүйесіндегі жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері
3.1. Қазақастан Республикасындағы салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Қазақстандағы салық жүйесіндегі өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Салық жүйесін мемелекет және заңды тұлға арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-ші желтоқсанда қабылданған “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын ревормалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болған жаңа құбылыстар іске аса бастады.
Салық жүйедегі, арнайы салық режимнің мәселесі ең күрделі және актуалды мәселелердің бірі болып табылады.
Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізіде жүргізілуі. Бұл салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып есептелінеді. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметін жүргізетін органдардың құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітілді, ал құқықтық нормалар құқық жүйесінің бастауыш элементі болып есептелінеді. Яғни, осы элеметтердің үйлесуімен әрбөлек нормалардың құрылуымен қатар, біртұтас құқық жүйесі құралады. Жүйе болу үшін құқықты құрайтын нормалар бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болуы керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- еліміздегі арнайы салық режимнің салық жүйесі мемлекеттік бюджет табыстарын қалыптастырудағы,сондай-ақ жалпы экономикадағы рөлі анықтау. Қойлған мақсатты жүзеге асыру келесі міндеттердің орыналуына негіз болып отыр:
Салықтық құрылыс мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын және оның әрбір құрамдас бөліктерінің өзара қарым-қатынасын белгілейтін салықтық құқықтың жалпы бөлімінің институты. Бұл институт мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін және осы жүйеге ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін жйне осы жүйеге кіретін салықтар мен басқа міндетті төлемдерді түрлерін анықтайтын құқықтық нормалардан тұрады. Ал, осыдан келіп жүйесі дегеніміз - Қазақстан аумағындағы әр дәрежедегі және әртүрлі салықтар мен басқа міндетті төлемдердің, салық қызметті органдарының жүйесі мен өкілеттіліктерінің, сондай-ақ салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Жұмыстың әдістемелік және құқықтық негізін Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салығы саласындағы заңдары, атақты ғалымдардың еңбектері, сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінен орын алған өзекті мақалалар мен ғылыми диссертациялық еңбектер құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-ші желтоқсанда қабылданған “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын ревормалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болған жаңа құбылыстар іске аса бастады.
Салық жүйедегі, арнайы салық режимнің мәселесі ең күрделі және актуалды мәселелердің бірі болып табылады.
Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізіде жүргізілуі. Бұл салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып есептелінеді. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметін жүргізетін органдардың құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітілді, ал құқықтық нормалар құқық жүйесінің бастауыш элементі болып есептелінеді. Яғни, осы элеметтердің үйлесуімен әрбөлек нормалардың құрылуымен қатар, біртұтас құқық жүйесі құралады. Жүйе болу үшін құқықты құрайтын нормалар бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болуы керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- еліміздегі арнайы салық режимнің салық жүйесі мемлекеттік бюджет табыстарын қалыптастырудағы,сондай-ақ жалпы экономикадағы рөлі анықтау. Қойлған мақсатты жүзеге асыру келесі міндеттердің орыналуына негіз болып отыр:
Салықтық құрылыс мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын және оның әрбір құрамдас бөліктерінің өзара қарым-қатынасын белгілейтін салықтық құқықтың жалпы бөлімінің институты. Бұл институт мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін және осы жүйеге ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін жйне осы жүйеге кіретін салықтар мен басқа міндетті төлемдерді түрлерін анықтайтын құқықтық нормалардан тұрады. Ал, осыдан келіп жүйесі дегеніміз - Қазақстан аумағындағы әр дәрежедегі және әртүрлі салықтар мен басқа міндетті төлемдердің, салық қызметті органдарының жүйесі мен өкілеттіліктерінің, сондай-ақ салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Жұмыстың әдістемелік және құқықтық негізін Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салығы саласындағы заңдары, атақты ғалымдардың еңбектері, сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінен орын алған өзекті мақалалар мен ғылыми диссертациялық еңбектер құрайды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (30 тамыз,2003 ж.)-А.:Қазақстан, 2003 ж.
2. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Егемен Қазақстан 30 қаңтар 2001 ж.
3. ҚР-ның 1991 жылғы 25 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасында салық жүйесі туралы” Заңы.
4. ҚР Президентінің 2003 жылғы 24 сәуірдегі “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заңы.
5. Бюджет жүйесі туралы: Қазақстан Республикасының Заңы
6. 1999 ж. 31 желтоқсан.
7. Қазақстан Републикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы .№36. Астана, 2006 (65-6ет
8. 5.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.-Алматы:Баспа, 1999 ж. 7.Статистический ежегодник Казахстана . Алматы 2007г (344 бет).
9. 8.Статистический сборник. Госкомстат России. Москва, 2007г (492бет
Арнайы әдебиеттер.
1. Алексеев С.С. “Проблемы теории государства и права” М.Юрид. лит., 1987 ж.
2. Гуреев В.И. “Салық құқығы”. М.:Экономика, 2003 ж.
3. Ермекбаева Б.Ж. “Жергілікті салықтар мен алымдар”, 2007 ж.
4. Ермекбаева Б.Ж. “Жалпы мемлекеттік салықтар”А-1997 ж.
5. Ильиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы. 2006ж (211-235бет
6. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. “Салық және салық салу”. А.:РИК, 2003 ж.
7. Найманбаев С.М. “Қазақстан Республикасының Қаржылық құқы”. А., Демеу, 1994 ж.
8. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”А. 1996 ж.
9. Карагусова Г.Ж. “Салық: нақтылық және пайдалану тәжірибесі”. А.Қаржы Қаражат, 1994 ж.
10. Мещеряков В.В. “Дүние жүзіндегі дамыған елдердің салық жүйесі” спровочник. Москва: вонд “Құқықтық мәдениет” 2003 ж.
11.Сулейменов М.К., Покровский Б.В., Худяков А.И., Жакенов В.А. “Право и предпринимательство в Республике Казахстан” А., Жеті Жарғы, 1994 ж.
12. Худяков А.И. “Қазақстан салық жүйесі: Табысқа салық”А.:Баспа, 1997 ж.
13. Худяков А.И. “Қазақстан салық жүйесі: салық құқық бұзушылық” А.:Баспа 1997 ж.
14. Худяков А.И. “Қазақстан Республикасының салық құқығы” А.:Жеті Жарғы 2007 ж.
15. Химичева Н.И. “Винансовое право” М.,Изд.БЕК 2003 ж
2. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Егемен Қазақстан 30 қаңтар 2001 ж.
3. ҚР-ның 1991 жылғы 25 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасында салық жүйесі туралы” Заңы.
4. ҚР Президентінің 2003 жылғы 24 сәуірдегі “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заңы.
5. Бюджет жүйесі туралы: Қазақстан Республикасының Заңы
6. 1999 ж. 31 желтоқсан.
7. Қазақстан Републикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы .№36. Астана, 2006 (65-6ет
8. 5.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.-Алматы:Баспа, 1999 ж. 7.Статистический ежегодник Казахстана . Алматы 2007г (344 бет).
9. 8.Статистический сборник. Госкомстат России. Москва, 2007г (492бет
Арнайы әдебиеттер.
1. Алексеев С.С. “Проблемы теории государства и права” М.Юрид. лит., 1987 ж.
2. Гуреев В.И. “Салық құқығы”. М.:Экономика, 2003 ж.
3. Ермекбаева Б.Ж. “Жергілікті салықтар мен алымдар”, 2007 ж.
4. Ермекбаева Б.Ж. “Жалпы мемлекеттік салықтар”А-1997 ж.
5. Ильиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы. 2006ж (211-235бет
6. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. “Салық және салық салу”. А.:РИК, 2003 ж.
7. Найманбаев С.М. “Қазақстан Республикасының Қаржылық құқы”. А., Демеу, 1994 ж.
8. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”А. 1996 ж.
9. Карагусова Г.Ж. “Салық: нақтылық және пайдалану тәжірибесі”. А.Қаржы Қаражат, 1994 ж.
10. Мещеряков В.В. “Дүние жүзіндегі дамыған елдердің салық жүйесі” спровочник. Москва: вонд “Құқықтық мәдениет” 2003 ж.
11.Сулейменов М.К., Покровский Б.В., Худяков А.И., Жакенов В.А. “Право и предпринимательство в Республике Казахстан” А., Жеті Жарғы, 1994 ж.
12. Худяков А.И. “Қазақстан салық жүйесі: Табысқа салық”А.:Баспа, 1997 ж.
13. Худяков А.И. “Қазақстан салық жүйесі: салық құқық бұзушылық” А.:Баспа 1997 ж.
14. Худяков А.И. “Қазақстан Республикасының салық құқығы” А.:Жеті Жарғы 2007 ж.
15. Химичева Н.И. “Винансовое право” М.,Изд.БЕК 2003 ж
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі.
1. Салық ұғымы және оның экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2 . Салық жүйесінің жеңілдіктерінің жағдайын талдау Алматы облысы
Енбекшіқазақ ауданы мәліметтері бойынша
2.1 Арнайы салық режимның қызмет ету ереқшіліктері ... ... ... ... ... ..
2.2. Жеңілдіктер түсімін сипаттйтын негізгі көрсеткіштерді
талдау ... ... ... ..
2.3. Салық жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ететін
факторлар ... ... ..
3. Салық жүйесіндегі жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері
3.1. Қазақастан Республикасындағы салық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Қазақстандағы салық жүйесіндегі
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Салық жүйесін мемелекет және заңды тұлға арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-ші желтоқсанда қабылданған
“Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз Қазақстанның
салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің
экономикасын ревормалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап
ел экономикасында бұрын болған жаңа құбылыстар іске аса бастады.
Салық жүйедегі, арнайы салық режимнің мәселесі ең күрделі және актуалды
мәселелердің бірі болып табылады.
Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік
түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі, шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізіде жүргізілуі. Бұл
салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін,
олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып
есептелінеді. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметін
жүргізетін органдардың құқықтары мен міндеттері, республикалық және
жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары
мен міндеттері айқын бекітілді, ал құқықтық нормалар құқық жүйесінің
бастауыш элементі болып есептелінеді. Яғни, осы элеметтердің үйлесуімен
әрбөлек нормалардың құрылуымен қатар, біртұтас құқық жүйесі құралады. Жүйе
болу үшін құқықты құрайтын нормалар бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болуы
керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- еліміздегі арнайы салық режимнің салық
жүйесі мемлекеттік бюджет табыстарын қалыптастырудағы,сондай-ақ жалпы
экономикадағы рөлі анықтау. Қойлған мақсатты жүзеге асыру келесі
міндеттердің орыналуына негіз болып отыр:
Салықтық құрылыс мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы
құрылысын және оның әрбір құрамдас бөліктерінің өзара қарым-қатынасын
белгілейтін салықтық құқықтың жалпы бөлімінің институты. Бұл институт
мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін және
осы жүйеге ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін жйне осы жүйеге кіретін
салықтар мен басқа міндетті төлемдерді түрлерін анықтайтын құқықтық
нормалардан тұрады. Ал, осыдан келіп жүйесі дегеніміз - Қазақстан
аумағындағы әр дәрежедегі және әртүрлі салықтар мен басқа міндетті
төлемдердің, салық қызметті органдарының жүйесі мен өкілеттіліктерінің,
сондай-ақ салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Жұмыстың әдістемелік және құқықтық негізін Қазақстан Республикасының
корпоративтік табыс салығы саласындағы заңдары, атақты ғалымдардың
еңбектері, сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінен орын алған өзекті
мақалалар мен ғылыми диссертациялық еңбектер құрайды.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінді ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.
Жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің мәліметтері, жылдық есебі және т.б. құрайды.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан, сондай-ақ
талдау кестелері мен суреттерден тұрады.
Жұмыстың маңыздылығы ғылыми тұжырымдалғандағымен және ақпараттардың
нақтылығымен түсіндіріледі.
1 Тарау. Қазақстандағы аграрлық секторға арналған салық режимінің салық
жүйесіндегі рөлі.
1.1. Арнайы салық режимның ұғымы оның экономикалық мәні жалпы сипаттамасы
Салық жүйесі дегеніміз – мемлекет тарапынан алынатын барлық салықтар мен
басқа міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің, салық
салу саласындағы органдар жүйесі мен олардың өкілеттіктерінің, салық
қатынастырын реттейтін құқықтық нормаларды қамтитынын көреміз.
Біздің зерттеуіміз бойынша, салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру
нысанын қамтиды. Салық ұғымын, яғни салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар
былайша береді: Салық жүйесі деп, Қазақстан аумағындағы облыстық,
регионалдық және жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз5. Бұл
ұғымдардың барлығы салық жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз,
өйткені жоғарыда айтып өткендей салық жүйесі күрделі құрылым болып
есептелінеді9. Сонымен, мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың
төлеушілері, сол салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б.
болуына байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әр түрлі нышандар
қолданылады.
Демек, салықтарды әртүрлі белгі – нышандарына қарай топтастыру
жөніндегі экономист жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары, пікірлері
бір шығады деп айтуға болады. Енді, осы ғылыми қалыптасқан көзқарастар
бойынша салықтар былайша топтастырылады:
• Салық салу объектілері бойынша;
• Салықтарды алуыд жүзеге асыратын органдар бойынша;
• Салықтардың пайдалануына қарай;
• Салық салу объектісін бағалау дәрежесі бойынша;
• Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша;
Топтастыру кезінде аталған белгілердің әрқайсысына сипаттама беруге
болады.
Салық салу объектілері бойынша Салық объектісі - заң жүзінде
негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету ақшалай опреациялар т.б. көптеген
салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.
Яғни салық салу объектілері мыналар:
- заңды және жеке тұлғалардың кірістері, пайдалары;
- заңды және жеке тұлғалардың қызметтерінің түрлері;
- қаржылық операциялары;
- мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
- заңды және жеке тұлғалардың мүліктері мен басқа да игіліктері;
- өнімдер мен қызметтердің қосылған құны;
- тауарлардың кейбір түрлері мен топтары.
Салық салу объектілері бойынша салықтар тікелей және жанама болып
екіге бөлінеді6:
а) Тікелей салықтар, яғни заңды және жеке тұлағалардың табыстары мен
мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар (табыс салығы, мүлікке
салынатын салық, жер салығы және т.б. жатады). Бұл салықтардың нақты
төлеушілер заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г.Қарағусованың айтуы
бойынша, келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:
Тікелей салықтар мемлекетке тұрақты белгіленген кірістер береді
• Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттігін дәл
есептей алады
• Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей
жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап
береді
• Тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас
алғанда экономикаға әсерін тигізе алмайды7.
ә) Жанама салықтар, яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген
қызметтердің таривтері арқылы алынатын салықтар. Бұл салықтар
А.И.Худяковтың айтуы бойынша күрделі конституциялы салықтар болып
табылады8. Өйткені, негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және
сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен,
шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып
есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет таривіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушылар
есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салықтарға қосылған
құнға салынатын салық акциздер және кедендік баждар жатады.
Енді жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығына
тоқталайық:
Жанама салықтар, оларды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде,
мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеле алады. Мысалы, қосылған
құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің басты
көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.
Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге
айтарлықтай ауырпашылығын түсірмейді.
Жанама салықтарды төлеу төлеушінің ақшасы бар кезде ғана жүргізіледі.
Бұл жерде күнделікті тұтынуға қажет емес заттарды сатып алу кезіндегі
жағдай ескеріледі.
Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан
ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.
Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып
алушы тұлғалардың саны аз болғанмен, бұл процесске өте көп адамдар
қатынасады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі
өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан
мүмкіндігінше, бірінші кезектегі халық тұтынатын тауарларға бағаны
төмендетіп белгілеу керек. Ал, екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының
(теледидар, тоңазытқыш...) бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықтарды
көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын
ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс
төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды.
Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша:
а) мемлекет салықтар, бұл жерде жалпы мемлекет салықтар;
ә) жергілікті салықтар, бұл жерде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) мемлекет аралық салықтар, бұл жерде келісім бойынша алынатын
халықаралық салықтар, мысалы қосылған құнға салынатын салық т.б.
Салықтардың пайдалануына қарай:
а) жалпылай салықтар, мемлекет қарамағына түсіп пайдалану кезінде,
белгілі бір кіріс қарамағына бекітілмей мемлекет көлемінде жалпылай
пайдаланылады. Қажет болған жағдайда мемлекеттік бюджеттің (республикалық
бюджет және жергілікті бюджеттердің) қаржылық тапшылықтарын немесе ағымдағы
басқа да шығындарын қаржыландыруға арналады;
ә) Арнайы салықтар қатаң белгіленген мақсатқа, көзделген бағытта
пайдаланылады көлік құралдарына салынатын салық және т.б..
Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты:
а) Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің қандай да болмасын
салық салу объектісінен, табатын табысынан алынатын салық;
ә) Тұтынуға салынатын салықтар тауарларды (қызметтерді) тұтыну
кезіндегі төленген жұмсалған шығындарға салынатын салықтар.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты:
а) Нақтылық салықтар – шынай түсетін кірістерді есепке алынбай тек
сыртқы белгілері бойынша нақты мүліктерге, жерлерге салынатын салықтар;
ә) жекелей салықтар – заңды және жеке тұлғалардан, олардың қаржылық
жағдайларын есепке ала отырып алынатын салықтар. Бұл салықты алудың үш
тәсілі бар: кадастрлік, салық төлеушінің декларациясы және жұмыс орны
бойынша салық алу әдістері.
• Кадастрлік әдіс – бұл жерде қолға тиетін таза табыс есептелінбей, тек
салық салу объектісінің табыстылығы нормасының негізінде салық алу
жүзеге асырылады.
• Салық төлеушінің декларациясы бойынша салық алу әдісі - бұл жерде
табыс мөлшері, салық жеңілдіктері және шегерілген шығындары
көрсетіліп, төленетін салық сомасы есептелініп шығарылады.
• Жұмыс орны бойынша салық алу әдісі – салық төлеушінің тапқан табысының
белгіленген мөлшері ол жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтериясы
арқылы есептелініп, ұсталынады.
Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша:
а) Тұрақты ставкалар
ә) Проценттік ставкалар
- тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшері есепке алынбай салық салу
объектісіне тікелей, нақты салық бірлігінің шекті сомасымен белгіленеді.
- проценттік ставкалардың үш түрі бар: пропорциональды, прогрессивті
(шегермелі) проценттік ставкалар.
• Пропорционалды прогрессивті ставкалар салық объектісінің көлемі
ескерілмей біріңғай процент түрінде белгіленеді;
• Прогрессивті проценттік ставкалар табыс немесе мүліктік
көрсеткіштерінің өсуіне қарай алынатын салық процентінің дереу өсіп
отыруын көрсетеді. Алынатын проценттер үдемелі шкала түрінде
белгіленген.
Осы прогрессивті ставкалардың өзінің екі түрге бөлінетінін білеміз.
Олар қарапайым және күрделі прогрессивті ставкалар:
• Қарапайым прогрессия бойынша табыстық немесе мүлік құнының ұлғаюына
(өсуіне) байланысты салық ставкасы да арта береді.
• Күрделі прогрессия бойынша, табыс екіге бөлініп, олардың әрқайсысына
үдемелі (көбейтілген) салық ставкасы белгіленеді, яғни мөлшері
табыстан гөрі тез өседі. Салық салу шкаласында белгіленген.
• Регрессивті (шегермелі) проценттік ставкалар керісінше, салық салу
объектісінің ұлғаюына қарамастан төмендетіле беріледі9.
Қазақстан аумағында, әр деңгейдегі бюджеттердің түсім көздері болып
табылатын, салық жүйесінің құрамына кіретін мына төмендегідей салықтар бар.
1 қаңтар 2002 жылдан Қазақстан Республикасының Жаңа Салық Кодексі өмірге
келді.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төле-нетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің вункциялары мен мін-
деттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі
болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттілектері мен
сұрау салуларына бейімделді.Салықтар тауар-ақша қатынастарының ах-уалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кіріс-терін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып та-былады.
Салықтарда мемлекеттіңэкономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні,олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрысымен, мемлекеттің табиғатымен және вункцияларымен
айқындалады. Белгілі вилосов Врэнсис Бэкон салық-тарды төлеу- әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ша бабында:заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі
қағидаты қалыптасқан:
• пайда (алынған игіліктер) қағидаты.
• қайыр көрсертуң (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын
А. Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала
және дәл анықтауы керек (анықтылық қағидаты);
әрбір
салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы
тиіс(қолайлылық қағидаты); салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем
қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ ет-
ті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке салықтар- оны төлей-
тіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаныңдеп қорытын-ды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағи-
даттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық са-
лудың қағидаттары баянды етілген.Қазақстанның салық заңнамасында соны-мен
бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төле-удің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізде-леді
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың міндеттемелерін то-
лық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетка төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуы тиіс.Салық салудың ақындығы салық төлешінің салықтық міндеттеме-лері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін
салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерешелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болды;
бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның
ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жар-налар мен аударымдаржатады,
олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнім-нің, жұмыстың және қызметтер
көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан,
амортизациядан және басқа көздер-ден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
вункцияларын толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұста-ған жөн,
сондықтан қаржыға қатысты салықтардың вункцяларын қаржының бөлгіштік
вункциясының құрамдас қосалқы вункциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар вискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш вункция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категория-сының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Висклдық вункция -барлық мемлекеттерге тән негізгі вункция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Өйткені салықтар мемлекеттік бюд-
жеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік –мәдени шар-
аларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші вункциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді.Бұл орада салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайданылады. Бұл реттеушілер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлемі ықпал етеді.
Қайта бөлу вункциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл вункцияның іс- әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімді салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы – 19,7% ,2007жылы
-16,6%, 1999 жылы – 17,4% , 2003 жылы – 22,6%, 2001жылы -22,2%
болды(салыстыру үшін Украинада -29%, Ресейде – 33,3%).
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының
негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы
халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақта-маған
қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің
күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың
еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік
жасайды. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мү-шелерінің
неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Салықң ұғымымен салық жүйесің ұғымы тығыз байланысты. Мемле-кетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991жылғы дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономи-
каны басқарудың әміршіл- әкімшіл жүйесіне , бағаларға қатаң мемлекеттік
реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.Бюджеттің басты кіріс көз-
дерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме
сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағыттал-ған
болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-2003 жылдары
қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалып-
тасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралың заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидатта-рын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жаплы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003 жылдың басында салық рево-
рмасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі
мен салық заңнамасын бірте- бірте халықаралық салық салу қағидат-тарына
сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралың 2003 жылғы сәуірдің 24- інде Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42
салықтар меғн алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып
қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы сәуірдің 24-індегі
заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-
сындағы №440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтар-ында
Президент жалықтарымен және толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, олардың төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, сал-
ық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжеп-теуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағи-
даттар бойынша жіктеледі:
салық салу объектілері бойынша;
салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
пайдалану тәртібі бойынша;
объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу
объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төлеген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл
жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын са-
лықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір төлеушінің
жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе таривке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сырқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспртқа және импортқа салынатын салық түрін-дегі
кеден кірістері, ішкі рынокте салынатын тауарлар бағасы мен олардың
вактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің вискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызмет-
тің таривіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салық-
ты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен
мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жал-
пымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (ар-
наулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдет-егідей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салық-
тар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық
салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлармен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепкеалу және оларды бағалау тәсілдеріне қа-
рай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық*, салық тө-
леушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объекті-
лерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік
салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге ас-
ырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдік-
терді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
( арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспаған-да)салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейін жылдың 31-
інші наурызына береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеуші-лер:
төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
тұлғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын са-тып
алуды қоспағанда салық жылында 2003 айлық есептік көрсеткіштен жо-ғары
сомаға біржолғы ірі сатып алуды асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктерінде-
гі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сылайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктел-ген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс ете-
ді.
Салық төлеушілен салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мер-
зіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзар-
туға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу
мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
беріле-тін патент негізінде төленеді. Патент- арнаулы салық режімін қол-
дану құқы-ғын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төлен-гендігін
растай-тын құжат.
. Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
кассалық ;есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қыз-
мет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы
төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарарды өткізу және кіріс-ке
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады.
Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық
төлеушілері қолдануға қабылданған.Төлеушілер үшін оның кемшілігі – сал-ық
төлемдері жеткізіліп тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс,
бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбегі мыналарды қамтиды:
Салықтар
Корпорациялық табыс салығы.
Жеке табыс салығы.
Қосылған құнға салынатын салық.
Акциздер.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
Әлеуметтік салық.
Жер салығы.
Көлік құралдарына салынатын салық.
Мүлікке салынатын салық.
Алымдар.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркенегі үшін алынытын алым.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелер-ді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Радиоэлектрондық құралдарды және жилігі жоғарғы құралдарды мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
Акциондардан алынатын алым.
Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
Төлемақылар:
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
Жануарлар дүниесін пайдаланған үшін төлемақы.
Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
Сыртқы(көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж.
.Кеден төлемдері:
Кеден бажы.
Кеден алымдары.
Төлемақы.
Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы Бюджет жүйесі туралың заң мен тиісті жылға арналған респуб-икалық
бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне
түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының –Қаржы
министірлігін, облыстардағығ аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы
аудандардың салық комитеттерін қамтиды.Салық службасы органдары салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, мін-детті
зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамта-масыз ету
жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттеме-лерін
орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
Салықң және салық салуң ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағ-
дайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде – экономи-
калық – құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу
(есептеу және алу) процесі.
1.2. Қазақстан Республикасының аграрлық сектордағы салықтың кәзіргі
жағдайы
Нарықтық экономика жағдайнда салықтар мемлекеттің ісін қаржыландыру
және оның аппаратын қаржыландырудың негізгі қайнар көзі болып санады.
Салықтық тұтқаларды пайдалана отырып, мемлекетелдегі болып жатқан
экономикалық процестерге, коғамға тиімді болатындай етіп әсер ете алады.Бұл
үшін мемлекет өзінің салық жүйесін құрайды, оның құрамына салықтың әрбір
түрлерінің жиынтығын кіргізеді. Онда әрбір салық бойынша оның салық
төлеушісі, салық салу объектісі, ставкалары, төлеу мерзімдері мен
жеңілдіктері анықталады, сонымен қатар салықтық құрылым, яғни
мамандандырылған салық органдарының жүйесі құрылады. Салық органдардың
негізгі міндеті-бюджетке салықтық төлемдердің толық және мерзімінде келіп
түсуін қамсыздандыру болып саналады.Салық түрінде жинақталған ақшалай
қаражаттар мемлекетке әлеуметтік саясатты жүргізуге мүмкіндік береді,
сонымен қатар минималды деңгейде өзінің өмірін қамтамасыз ете алмаған халық
тобына материалдық көмек көрсетуге жағдай туғызады.
Салықтардың қызметтерін жүзеге асыру үшін мемлекетпен жүзеге
асырылатын әртүрлі -құқықтық нормалардан тұратын салықтық құқық
қолданылады.Салық құқықтың нормаларымен, сонымен қатар салықтарды толық
және мерзімінде төлеу үшін жүргізілетін бақыл, төлеуден жалтару кезінде
салықтарды өндіру, салық заңдылығың ережелерін бұзған заңды тұлғаларды
белгіленген заңды жауапкершілікке тарту қызметтері қамсыздандырылады.
Кез-келген мемлекет, өзінің жеке қаржылық базасы болған кезде тәуелсіз
бола алады, яғни жай айтқанда, аппаратын қаржылатындыруға және өзінің
қызметтерін атқарған кезде пайда болатын шығындарды жабу үшін қолданалатын
ақшалай қаражаттары болу керек .Мемлекет мұндай ақшалай қаражаттарды
әртурлі әдістермен жинақтайды:бірінші жағдайда-қаражат иесі мемлекетке өз
еркімен берген кезі карастырылады, мұндай кезді қарастыру үшін классикалық
мысал келтірейік, бұл мемлекеттік заем (сыртқы және ішкі); басқа
жағдайларда, мысал ретінде салық қарастырылатын жағдай, яғни қаражаттар
өндіріліп алынады. Салықтар, бұл мемлекеттің ең ежелгі ақша табу әдісі деп
те айтуға болады. Төңкеріске дейінгі атақты қаржыгер П.П.Гензелдің осы
жағдайға байланысты, мынандай айтқан сөздері бар еді: ежелгі дуниенің
өзінде салықты өндірудің әдістері, әртүрлі кадастрлар және салық салу
әдістері жақсы танымал болған.Мемлекеттің түрі мен экономикалың түрі тек
салық салу механизмне ғана әсерін тигізе алады.Осы салық салу аймағында
атақты классик Адам Смиттің жасаған тұжырымдары мен еңбектері орынды
болған.
Салықтың сипаттамаларын көрсете отырып, мемлекеттің пайдасына
жасалатын т.б.төлемдердің түрлерінен ерекшеліктерін де көрсетейік. Соңғысы
өте кажет, өйткені Қазақстан Республикасының Ата-Заңында міндетті түрде
төленетін тек қана салықтар туралы айтып қана қөймай, сонымен қатар алымдар
мен т.б.міндетті төлемдер туралы да айтылған. Салыққа сипаттама
беретінболсақ, бірнеше сипаттама топтарын қарастыруға болады:
Материалдық сипаттама- зат санын немесе ақша сомасын анықтайды (яғни
салық төлеушінің мемлекетке міндетті түрде беруге тиісті бөлімі );
Салықтың заң сипаттамаларына мындай түрлері жатқызылады:
салықты мемлекетпен тағайындалу;
салықтың болуы тек қана қуқықтық вормада болуы;
құқықтық вормаға жатқызылатын акт пен органдар салықты тағайындау;
салықтың салық өндіру сипаттамасы;
салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналады;
салықты төлеу заңды міндет болып саналады;
салықты төлеу процесінде мемлекеттік бақылаудың болуы.
экономикалық сипаттамаларына:
салық мемлекетке төленетін төлем ретінде қарастырылады;
қайтарымсыздылығы;
эквиваленсіздігі;
салықтық қарым-қатынастардың тұрақтылық сипаттамасы;
салық салу объектісінің бар болуы;
салықтың субъектісін анықтау;
салықтың мөлшерін анықтау;
салықты төлеу мерзімінің заңдылық түрде белгіленуі;
салық мемлекеттің табысы болып саналады ;
салықты төлеу кезінде меншік вормасының ауспалылығы.12
Жалпы салық терминіне көптеген анықтамалар берілген, солардың ішінде:
cалықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін төлемдер;
заңды және жеке тұлғалармен заңға сәйкес мемлекеттік бюджеттке
алынатын міндетті төлемдерді салықтар деп атаймыз.
Салық Заңында салықтардың құраушы әлементтері қарастырылады:
Салықтың субъектілері –салық заңына сәйкес мемлекеттік бюджетке салық
төлейтін заңды және жеке тұлғалар. Салық механизмнің жұмасы барысында салық
субъектілері әркашан нақты салық төлеуші болып табыла бермейді,салық
жүгінің аудару механизмі бойнша кей уақытта салықты нақты төлеуші болып
заңмен анықталған субъект емес, ақырғы тұтынушы болып саналады.
Салық объектілері –зат түрінде белгілі бір кимал түрінде және белгілі
бір қарым-қатынас түрінде болуы мүмкін, салық объектілеріне-табыс (пайда),
тауардың құны, қызметтің, өнімнің қосылған құны, жеке және заңды тұлғалар
мүліктері, құнды қағаздармен жасалған операциалар және тағы басқа;
Салық ставкасы, бұл салық объектісінің алынған мөлшері немесе салық
ставкасы өлшем бірліктен алған салықтық мөлшерлік пайыз;
Салық қөзі-бюджетке төленуге қажетті салық сомасын төлеген материалдық
қор;
Салықтық жеңілдіктері, бұл заңға сәйкес салық төлеуден біртіндеп
немесе салық төлеуден толық босату.
Салық төлеушілер салық заңына сәйкес 4 түрлі тәсілмен бюджетке салықты
төлей алады:
кадастрлік тәсіл-салық органдары барлық салық төлеушілердің мүліктерін
, жерін, үйін және т.б. тіркеу жасайды.
патенттік тәсіл–салық алуды патенттің құнында төлеуге міндетті барлық
салық түрлері ескеріледі, яғни салық төлеуші осы патентты салық алу Сөйтіп
салық төлеушінің табыс алу-алмауына қарамастан салық объектісінен тиісті
салықты алады.
деклоративтік тәсіл-салық төлеушінің деклорацияда толтырған барлық
табыстары,шегерістері,берілген барлық жеңілдіктері ескеріле отырып салық
алынып отырады, яғни салық төлеушінің барлық жағдайлары қарастырылады,
табыс болмаса, онда салық сомасы төленбейді.арқылы өзінің мемлекет
алдындағы салық төлеу міндетінен құтылады.
табыс алу кезінен салық төлеу тәсілі, бұл кәсіпорындарда, вирмаларда,
яғни жалпы заңды тұлға вормаларында қызмет ететін жеке тұлғалардан алынады.
Міне, осы атап өткен салық төлеу тәсімдері бізде міндетті түрде
қолдаланады. Қөптеген қаржы экономистердің, классиктердің жалпы салықң
туралы айтқан сөздері көп. Мысал ретінде: П.М.Гозме былай деп жазған:
Салық-мемлекеттің тәуелсіздік сипаты (белгісі), ал салық салу
мумкіндігі тәуелсіздіктің нақты мәні болып саналадың.
Салық туралы ҚР-сының Президентінің қабылдаған Жарлығына дейін салық
салу сұрақтарына арналған 77 заңды актілері қолданған, сонымен қатар соның
ішінде 37 актісі салық заңына мүлдем жатпайды.
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы
Салық және оның кызметтері нақты базисті береді, яғни мемлекетпен
салық саясатында қолданалатын салық қарым-қатынастардың заңдылықтарын
білдіреді. Ңарықданатын экономиканың дамуына әсер етуші мемлекеттің
қолданатын экономикалық тұтқалар арасында маңызды орын осы салықтарға
беріледі. Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі
көрсеткендей, салық және салық жүйесі, бұл экономиканы басқаруға қолданыбап
құрал болып саналады. Кез-келген мемлекеттің нарықтық дамуы салықты
экономиканың реттеуші құралы ретінде қолдануды тандайды. Салықтар өзінің
вискалдық қызметі арқылы бюжеттің кірісін қалыптастырады, ал экономикалық
қызметімен мемлекет өндірісіне, оның өсуіне,халықтың сатып алу қабілетіне
ықпал етеді. Ұйымдық заңдық жағынан салық заңға байланыста белгілі мөлшерде
және бекетілген уақытта бюджетке төленетін міндетті төлем.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу жағдайында маңызды жай болып,
бұл тиімді де қолайлы салық жүйесін құру болып табылады. Салық жүйесі
дегеніміз мемлекеттің жинайтын салықтар мен олардың құру принциптердің
салықтық бақылауды ұйымдастырудың жалпы жиынтығын айтамыз. Бүгінгі күні
республикамыздың мемлекеттік салық жүйесі нарықтық қатынастар жағдайында
кәсіпкерлік қызметті қорғап, оның бермеуі қажет. Қазақстан Республикасының
Салық Жүйесі туралы, жалпы құжат ретінде тіркелген (2003 жылдың 24
сәуірінде) Салықтар және бюджетке төленетін т.б. міндетті төлемдер туралың
Заңында қарастырылған, яғни 18 бөлімнен тұрады. Әрбір бөлімнің өзінің
аталуы бар, бөлімдер тарауға, ал тарау парагрвтарға және баптарға
тарамақталады. Төленетін салақтардың ішінде осы салық жүйесінде жанама
салықтар, заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы маңызды орын
алады. Біздің мысал бойынша ҚҚС мен акциздер ІІІ және ІV бөлімдерінде
түсіндірілген. ҚР Салық жүйесіне салықты, алымдарды, т.б. төлемдердің
жиынтығын, салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар және салықтық
қызмет органдары кіргізіледі. Салық жүйесін қурастыру кезінде қолданылатын
салық саясаты-салық облысында мемлекетпен қолданылатын шаралар жүйесін
білдіреді және қаржы саясатының құрамдас бөлімі болып саналады. Салық
саясатының мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік экономикалық құрылысына
шартталған. Салық саясатының басты мақсаттары, бұл мемлекетті қаржалық
ресурстармен қамсыздандыру, жалпы елдің шаруашылығын реттеу үшін дұрыс
жағдай туғызу, қарымқатынас процесінде халықтың табыстылық деңгейлерінде
тепе-теңсіздік жағдайларын жою болып табылады. Салық саясаты салық
механизмі арқылы жүзеге асырылады.Мемлекет салық механизміне қызмет ететін
заңдылығына сәйкес заңды сипат береді және оны реттейді.Салық механизмінің
әрбір элементі оның вункцияларында маңызды рөл атқарады. Салық механизмін
құрған кезде негізгі элементтері болып салық салу объектісі мен салық салу
субъектісі саналады. ҚР-сының Заңына сәйкес салық салу объектілеріне: заңды
және жеке тұлғалардың табысы, мүлік, жер, қосылған құн, іс түрлері,
тауарлардың импорты, жер қойнауын пайданалушылардың табыстары
жатқызыланады. Салық механизмнің маңызды элементтердің бірі болып-салық
ставкасы саналады. Салық ставкаларының мөлшерін белгілеу кезінде істің
әртүрлеріне тиісті жақындасуды қамсыздандыру мақсатымен нақты мезгілде
экономикалық жағдайын есепке алуымыз керек,өндірісті ынталандырып, нарықтық
процестерін еркін бағытталуын реттеуіміз керек. Сонымен қатар салық
механизмнің құрамында маңызды орынды жеңілдіктер алып жатыр, яғни салықтың
төмендеуі, нақты субъектілер үшін салықты төлеуге бөлшектеп уақыт беріледі
немесе толық босатылады. Өкінішке орай, салықты төлеу мерзімі мен тәртібі
тәжирибеміз көрсетіп тұрғандай, салық төлеушілердің толық қызығушылықтарын
білдірмейді.
Осымен 8 жыл бұрын күшіне ие болған ҚР-ның Салық Жүйесі даму жолында
орналасып,сонымен қатар салықмеханизмі де күрделенеді.ҚР Салық жүйесін құру
барысында өзіндік құру тәжірибесі болмағандықтан, негізінен көршілес
мемлекеттердің тәжірибелерінен алынған.Негізінен 1991 жылы 24 желтоқсанда
қабылданған Қазақстан Республикасының Салық Жүйесі туралы ң Заңы Ресейлік
варианттың көшірмесі еді, нәтижесінде ведералдық мемлекетке сай,
Қазақстанда үш денгейлік салық жүйесі құрылған еді. 1992 жылдың 1
қантарынан бастап салықтың 43 түрі қызмет еткен, олар келесі түрлерге
топтастырылған еді: жалпы мемлекеттік, жалпы міндетті жергілікті,
салықтармен алымдар, жергілікті салықтармен алымдар; сөйтіп салық жүйесінің
жетілдірілуіне байланысты жұмыстар жүргізіле бастады.6
Қазақстан Үкіметімен салық реворманың концепциясы өндіріліп,
жарияланған еді, бұл концепцияда көрсетілген өзгерістердің келесі кезеңдері
қарастырылған 1 кезең-1994 –2003 ж.ж.-Жаңа Салық Жүйесінің негізін өндіру
және оны іске қосу;
2 кезең-1996-2007 ж.ж.-нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес салық
жүйесінің құрастыруын аяқтау.
Бірінші кезенде қарастырылған мақсаттар, бұл салықтық ауртпалықты
төмендету, салықтар санын қысқарту, ҚР Салық Жүйесін дуниежузілік
стандарттарға жақындату. Негізінен бұл талаптарға сәйкес, іске 2003 жылдың
1 шілдеде енгізілген , бірақ 2003 жылдың 24 сәуірде жарияланған Салықтар
және бюджетке төленетін тағы басқа міндетті төлемдер туралың Заң күшіне
ие,ҚР Президентінің қабылдаған Жарлығы еді. Жаңа Салық Заңына сәйкес
қазіргі кезде Қазақстанда салықтар мен алымдардың 11 түрі қызмет етеді,
олар болса сәйкесінше, унитарлы мемлекеттің ерекшеліктерін есепке ала
отырып, мынандай топтарға бөлінеді:
жалпы мемлекеттік:
заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы ;
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
құнды қағаздардың эммисияларын тіркеу үшін алынатын алым;
арнайы төлемдер мен жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтары;
жерлікті: жер салығы; заңды және жеке тұлғалардың мүлікке төлейтін
салығы;
көлік құралдарына төленетін салық түрі;
заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлік іспен айналасытатын жеке
тұлғаларды тіркеу үшін алынатын алым;
істердің бөлек түрлеріне берілетін құқық үшін алынатын алым;
аукциондық сатулардан алынатын алым.
ҚР салық механизмнің қызметтерін окып, талдаған кезде жалпы салық салу
механизіміндегі тәжирибелік қиыншылықтар мен теорияның дұрыс шешілмегенін
алып шығардық. Тиімсіз салық механизмін күәліндіретін жағдай болып бюджетке
төленетін салықтардың толық келіп түспеуі және жетіспеушілік мөлшерінің
үйемі өсуі саналады. 1997 жылдың алғашқы 6 айында жалпы республика бойынша
салықтың жинақталуы шамамен 73-75 пайызды құрды. 1997 жылдың 1 қантарына
қатысты жетіспеушілік сомосы шамалмен 38 млрд.тенгені құрды, сол кезде
жасалған Қазақстанда өндірілетін тауарларға салынатын акциздер, заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық бойынша
болжамдар жоққа шықты, салықтар ойдағыдай жинақталмады, яғни 1996 жылдың
сәйкес мерзімімен салыстырғанда салықтардың бюджетке келіп түсуі төмендеп
кеткен. Салықтардың бюджетке толық түспеуі объективті себептермен
түсіндіріледі, олар-өндірістің түсіп кетуімен, төлемсіздіктермен және
дебиторлық қарыздармен түсіндіріледі, сонымен қатар салық механизмнің
кейбір жетіспеушіліктерімен, салық салудан бас тарту жағдайымен шартталған.
Салық Заңына сәйкес ҚҚС есепке алу үшін 1000 айлық есепті көрсетім
мөлшерінде салық салу айналымның минимумы тағайындылған. Осы салық бойынша
жинақталған салық сомалардың төмен болуының басты себебі, бұл қосылған
құнға салынатын салық бойынша есепке тұру барысында шын-нақты салық шот-
вактураларды жазып беруден жалтару болып саналады.Өзіміз білетіндей, салық
жүенің құраушы басты элементтердің бірі болып салықтық жеңілдіктері
саналады, яғни ҚР Салық Заңына сәйкес кейбір салық төлеушілер салық
төлеуден жартылай немесе мүлдем босатылады. Менің ойымша, салықтық
жеңілдіктердің бір кемшілігі бар, бұл салықтық түсімдер базасын төмендетуі
болып саналады, сондықтан салықтық ставкалар өте жоғары мөлшерде
белгіленеді, бұл бірінғай салық салу процесіне қарағанда болатын жағдай. Ал
мұндай жағдай шиңайлық, салық салудың жайлылығы мен нейтралдық
принциптерінің бұзылуына әкеледі.
ҚР Заңдылығына сәйкес орташа және кіші бизнестегі кәсіпорындарң
бюджетке салықтың барлық түрлерін төлеуге тиісті, олар: табыс салығы,
қосылған құнға салынатын салық, мүліктік салық, жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық және тағы басқа міндетті төлемдер.
Салық Жүйесін құрастыру барысында негізгі шарт болып салық салудың
тиімді жүйесін құру болып саналған. Ең алдымен, бұл салықтық ауртпалықты
төмендетумен түсіндірілген.
Қазақстан Республикасының Салық Жүйесінде қойылған негізгі талаптарына
келесілерді жатқызуға болады:
салықтың құрамы нақты анықталған болу керек, бұл үшін мемлекеттің
салықтық заңында жиналуға қажетті барлық салықтың толық қызметі орындалу
керек;
Салық жүйесі салық төлеуші үшін салықтан жалтарудың тиімсіз болатындай
етіп жағдай жасау керек;
Салық жүйесінің жайлылығы, бұл талап әсіресе салық төлеушінің
дұрыстығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі.
1. Салық ұғымы және оның экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2 . Салық жүйесінің жеңілдіктерінің жағдайын талдау Алматы облысы
Енбекшіқазақ ауданы мәліметтері бойынша
2.1 Арнайы салық режимның қызмет ету ереқшіліктері ... ... ... ... ... ..
2.2. Жеңілдіктер түсімін сипаттйтын негізгі көрсеткіштерді
талдау ... ... ... ..
2.3. Салық жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ететін
факторлар ... ... ..
3. Салық жүйесіндегі жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері
3.1. Қазақастан Республикасындағы салық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Қазақстандағы салық жүйесіндегі
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Салық жүйесін мемелекет және заңды тұлға арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-ші желтоқсанда қабылданған
“Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз Қазақстанның
салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің
экономикасын ревормалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап
ел экономикасында бұрын болған жаңа құбылыстар іске аса бастады.
Салық жүйедегі, арнайы салық режимнің мәселесі ең күрделі және актуалды
мәселелердің бірі болып табылады.
Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік
түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі, шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізіде жүргізілуі. Бұл
салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін,
олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып
есептелінеді. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметін
жүргізетін органдардың құқықтары мен міндеттері, республикалық және
жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары
мен міндеттері айқын бекітілді, ал құқықтық нормалар құқық жүйесінің
бастауыш элементі болып есептелінеді. Яғни, осы элеметтердің үйлесуімен
әрбөлек нормалардың құрылуымен қатар, біртұтас құқық жүйесі құралады. Жүйе
болу үшін құқықты құрайтын нормалар бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болуы
керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- еліміздегі арнайы салық режимнің салық
жүйесі мемлекеттік бюджет табыстарын қалыптастырудағы,сондай-ақ жалпы
экономикадағы рөлі анықтау. Қойлған мақсатты жүзеге асыру келесі
міндеттердің орыналуына негіз болып отыр:
Салықтық құрылыс мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы
құрылысын және оның әрбір құрамдас бөліктерінің өзара қарым-қатынасын
белгілейтін салықтық құқықтың жалпы бөлімінің институты. Бұл институт
мемлекетіміздің салық жүйесінің ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін және
осы жүйеге ұйымдастырылу құрылысын белгілейтін жйне осы жүйеге кіретін
салықтар мен басқа міндетті төлемдерді түрлерін анықтайтын құқықтық
нормалардан тұрады. Ал, осыдан келіп жүйесі дегеніміз - Қазақстан
аумағындағы әр дәрежедегі және әртүрлі салықтар мен басқа міндетті
төлемдердің, салық қызметті органдарының жүйесі мен өкілеттіліктерінің,
сондай-ақ салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Жұмыстың әдістемелік және құқықтық негізін Қазақстан Республикасының
корпоративтік табыс салығы саласындағы заңдары, атақты ғалымдардың
еңбектері, сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінен орын алған өзекті
мақалалар мен ғылыми диссертациялық еңбектер құрайды.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінді ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.
Жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің мәліметтері, жылдық есебі және т.б. құрайды.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан, сондай-ақ
талдау кестелері мен суреттерден тұрады.
Жұмыстың маңыздылығы ғылыми тұжырымдалғандағымен және ақпараттардың
нақтылығымен түсіндіріледі.
1 Тарау. Қазақстандағы аграрлық секторға арналған салық режимінің салық
жүйесіндегі рөлі.
1.1. Арнайы салық режимның ұғымы оның экономикалық мәні жалпы сипаттамасы
Салық жүйесі дегеніміз – мемлекет тарапынан алынатын барлық салықтар мен
басқа міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің, салық
салу саласындағы органдар жүйесі мен олардың өкілеттіктерінің, салық
қатынастырын реттейтін құқықтық нормаларды қамтитынын көреміз.
Біздің зерттеуіміз бойынша, салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру
нысанын қамтиды. Салық ұғымын, яғни салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар
былайша береді: Салық жүйесі деп, Қазақстан аумағындағы облыстық,
регионалдық және жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз5. Бұл
ұғымдардың барлығы салық жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз,
өйткені жоғарыда айтып өткендей салық жүйесі күрделі құрылым болып
есептелінеді9. Сонымен, мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың
төлеушілері, сол салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б.
болуына байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әр түрлі нышандар
қолданылады.
Демек, салықтарды әртүрлі белгі – нышандарына қарай топтастыру
жөніндегі экономист жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары, пікірлері
бір шығады деп айтуға болады. Енді, осы ғылыми қалыптасқан көзқарастар
бойынша салықтар былайша топтастырылады:
• Салық салу объектілері бойынша;
• Салықтарды алуыд жүзеге асыратын органдар бойынша;
• Салықтардың пайдалануына қарай;
• Салық салу объектісін бағалау дәрежесі бойынша;
• Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша;
Топтастыру кезінде аталған белгілердің әрқайсысына сипаттама беруге
болады.
Салық салу объектілері бойынша Салық объектісі - заң жүзінде
негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету ақшалай опреациялар т.б. көптеген
салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.
Яғни салық салу объектілері мыналар:
- заңды және жеке тұлғалардың кірістері, пайдалары;
- заңды және жеке тұлғалардың қызметтерінің түрлері;
- қаржылық операциялары;
- мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
- заңды және жеке тұлғалардың мүліктері мен басқа да игіліктері;
- өнімдер мен қызметтердің қосылған құны;
- тауарлардың кейбір түрлері мен топтары.
Салық салу объектілері бойынша салықтар тікелей және жанама болып
екіге бөлінеді6:
а) Тікелей салықтар, яғни заңды және жеке тұлағалардың табыстары мен
мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар (табыс салығы, мүлікке
салынатын салық, жер салығы және т.б. жатады). Бұл салықтардың нақты
төлеушілер заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г.Қарағусованың айтуы
бойынша, келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:
Тікелей салықтар мемлекетке тұрақты белгіленген кірістер береді
• Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттігін дәл
есептей алады
• Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей
жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап
береді
• Тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас
алғанда экономикаға әсерін тигізе алмайды7.
ә) Жанама салықтар, яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген
қызметтердің таривтері арқылы алынатын салықтар. Бұл салықтар
А.И.Худяковтың айтуы бойынша күрделі конституциялы салықтар болып
табылады8. Өйткені, негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және
сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен,
шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып
есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет таривіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушылар
есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салықтарға қосылған
құнға салынатын салық акциздер және кедендік баждар жатады.
Енді жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығына
тоқталайық:
Жанама салықтар, оларды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде,
мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеле алады. Мысалы, қосылған
құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің басты
көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.
Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге
айтарлықтай ауырпашылығын түсірмейді.
Жанама салықтарды төлеу төлеушінің ақшасы бар кезде ғана жүргізіледі.
Бұл жерде күнделікті тұтынуға қажет емес заттарды сатып алу кезіндегі
жағдай ескеріледі.
Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан
ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.
Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып
алушы тұлғалардың саны аз болғанмен, бұл процесске өте көп адамдар
қатынасады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі
өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан
мүмкіндігінше, бірінші кезектегі халық тұтынатын тауарларға бағаны
төмендетіп белгілеу керек. Ал, екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының
(теледидар, тоңазытқыш...) бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықтарды
көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын
ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс
төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды.
Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша:
а) мемлекет салықтар, бұл жерде жалпы мемлекет салықтар;
ә) жергілікті салықтар, бұл жерде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) мемлекет аралық салықтар, бұл жерде келісім бойынша алынатын
халықаралық салықтар, мысалы қосылған құнға салынатын салық т.б.
Салықтардың пайдалануына қарай:
а) жалпылай салықтар, мемлекет қарамағына түсіп пайдалану кезінде,
белгілі бір кіріс қарамағына бекітілмей мемлекет көлемінде жалпылай
пайдаланылады. Қажет болған жағдайда мемлекеттік бюджеттің (республикалық
бюджет және жергілікті бюджеттердің) қаржылық тапшылықтарын немесе ағымдағы
басқа да шығындарын қаржыландыруға арналады;
ә) Арнайы салықтар қатаң белгіленген мақсатқа, көзделген бағытта
пайдаланылады көлік құралдарына салынатын салық және т.б..
Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты:
а) Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің қандай да болмасын
салық салу объектісінен, табатын табысынан алынатын салық;
ә) Тұтынуға салынатын салықтар тауарларды (қызметтерді) тұтыну
кезіндегі төленген жұмсалған шығындарға салынатын салықтар.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты:
а) Нақтылық салықтар – шынай түсетін кірістерді есепке алынбай тек
сыртқы белгілері бойынша нақты мүліктерге, жерлерге салынатын салықтар;
ә) жекелей салықтар – заңды және жеке тұлғалардан, олардың қаржылық
жағдайларын есепке ала отырып алынатын салықтар. Бұл салықты алудың үш
тәсілі бар: кадастрлік, салық төлеушінің декларациясы және жұмыс орны
бойынша салық алу әдістері.
• Кадастрлік әдіс – бұл жерде қолға тиетін таза табыс есептелінбей, тек
салық салу объектісінің табыстылығы нормасының негізінде салық алу
жүзеге асырылады.
• Салық төлеушінің декларациясы бойынша салық алу әдісі - бұл жерде
табыс мөлшері, салық жеңілдіктері және шегерілген шығындары
көрсетіліп, төленетін салық сомасы есептелініп шығарылады.
• Жұмыс орны бойынша салық алу әдісі – салық төлеушінің тапқан табысының
белгіленген мөлшері ол жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтериясы
арқылы есептелініп, ұсталынады.
Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша:
а) Тұрақты ставкалар
ә) Проценттік ставкалар
- тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшері есепке алынбай салық салу
объектісіне тікелей, нақты салық бірлігінің шекті сомасымен белгіленеді.
- проценттік ставкалардың үш түрі бар: пропорциональды, прогрессивті
(шегермелі) проценттік ставкалар.
• Пропорционалды прогрессивті ставкалар салық объектісінің көлемі
ескерілмей біріңғай процент түрінде белгіленеді;
• Прогрессивті проценттік ставкалар табыс немесе мүліктік
көрсеткіштерінің өсуіне қарай алынатын салық процентінің дереу өсіп
отыруын көрсетеді. Алынатын проценттер үдемелі шкала түрінде
белгіленген.
Осы прогрессивті ставкалардың өзінің екі түрге бөлінетінін білеміз.
Олар қарапайым және күрделі прогрессивті ставкалар:
• Қарапайым прогрессия бойынша табыстық немесе мүлік құнының ұлғаюына
(өсуіне) байланысты салық ставкасы да арта береді.
• Күрделі прогрессия бойынша, табыс екіге бөлініп, олардың әрқайсысына
үдемелі (көбейтілген) салық ставкасы белгіленеді, яғни мөлшері
табыстан гөрі тез өседі. Салық салу шкаласында белгіленген.
• Регрессивті (шегермелі) проценттік ставкалар керісінше, салық салу
объектісінің ұлғаюына қарамастан төмендетіле беріледі9.
Қазақстан аумағында, әр деңгейдегі бюджеттердің түсім көздері болып
табылатын, салық жүйесінің құрамына кіретін мына төмендегідей салықтар бар.
1 қаңтар 2002 жылдан Қазақстан Республикасының Жаңа Салық Кодексі өмірге
келді.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төле-нетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің вункциялары мен мін-
деттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі
болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттілектері мен
сұрау салуларына бейімделді.Салықтар тауар-ақша қатынастарының ах-уалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кіріс-терін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып та-былады.
Салықтарда мемлекеттіңэкономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні,олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрысымен, мемлекеттің табиғатымен және вункцияларымен
айқындалады. Белгілі вилосов Врэнсис Бэкон салық-тарды төлеу- әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ша бабында:заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі
қағидаты қалыптасқан:
• пайда (алынған игіліктер) қағидаты.
• қайыр көрсертуң (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын
А. Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала
және дәл анықтауы керек (анықтылық қағидаты);
әрбір
салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы
тиіс(қолайлылық қағидаты); салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем
қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ ет-
ті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке салықтар- оны төлей-
тіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаныңдеп қорытын-ды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағи-
даттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық са-
лудың қағидаттары баянды етілген.Қазақстанның салық заңнамасында соны-мен
бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төле-удің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізде-леді
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың міндеттемелерін то-
лық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетка төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуы тиіс.Салық салудың ақындығы салық төлешінің салықтық міндеттеме-лері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін
салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерешелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болды;
бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның
ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жар-налар мен аударымдаржатады,
олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнім-нің, жұмыстың және қызметтер
көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан,
амортизациядан және басқа көздер-ден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
вункцияларын толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұста-ған жөн,
сондықтан қаржыға қатысты салықтардың вункцяларын қаржының бөлгіштік
вункциясының құрамдас қосалқы вункциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар вискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш вункция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категория-сының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Висклдық вункция -барлық мемлекеттерге тән негізгі вункция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Өйткені салықтар мемлекеттік бюд-
жеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік –мәдени шар-
аларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші вункциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді.Бұл орада салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайданылады. Бұл реттеушілер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлемі ықпал етеді.
Қайта бөлу вункциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл вункцияның іс- әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімді салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы – 19,7% ,2007жылы
-16,6%, 1999 жылы – 17,4% , 2003 жылы – 22,6%, 2001жылы -22,2%
болды(салыстыру үшін Украинада -29%, Ресейде – 33,3%).
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының
негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы
халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақта-маған
қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің
күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың
еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік
жасайды. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мү-шелерінің
неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Салықң ұғымымен салық жүйесің ұғымы тығыз байланысты. Мемле-кетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991жылғы дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономи-
каны басқарудың әміршіл- әкімшіл жүйесіне , бағаларға қатаң мемлекеттік
реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.Бюджеттің басты кіріс көз-
дерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме
сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағыттал-ған
болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-2003 жылдары
қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалып-
тасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралың заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидатта-рын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жаплы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003 жылдың басында салық рево-
рмасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі
мен салық заңнамасын бірте- бірте халықаралық салық салу қағидат-тарына
сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралың 2003 жылғы сәуірдің 24- інде Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42
салықтар меғн алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып
қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы сәуірдің 24-індегі
заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-
сындағы №440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтар-ында
Президент жалықтарымен және толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, олардың төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, сал-
ық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжеп-теуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағи-
даттар бойынша жіктеледі:
салық салу объектілері бойынша;
салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
пайдалану тәртібі бойынша;
объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу
объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төлеген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл
жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын са-
лықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір төлеушінің
жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе таривке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сырқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспртқа және импортқа салынатын салық түрін-дегі
кеден кірістері, ішкі рынокте салынатын тауарлар бағасы мен олардың
вактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің вискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызмет-
тің таривіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салық-
ты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен
мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жал-
пымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (ар-
наулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдет-егідей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салық-
тар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық
салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлармен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепкеалу және оларды бағалау тәсілдеріне қа-
рай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық*, салық тө-
леушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объекті-
лерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік
салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге ас-
ырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдік-
терді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
( арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспаған-да)салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейін жылдың 31-
інші наурызына береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеуші-лер:
төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
тұлғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын са-тып
алуды қоспағанда салық жылында 2003 айлық есептік көрсеткіштен жо-ғары
сомаға біржолғы ірі сатып алуды асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктерінде-
гі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сылайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктел-ген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс ете-
ді.
Салық төлеушілен салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мер-
зіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзар-
туға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу
мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
беріле-тін патент негізінде төленеді. Патент- арнаулы салық режімін қол-
дану құқы-ғын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төлен-гендігін
растай-тын құжат.
. Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
кассалық ;есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қыз-
мет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы
төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарарды өткізу және кіріс-ке
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады.
Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық
төлеушілері қолдануға қабылданған.Төлеушілер үшін оның кемшілігі – сал-ық
төлемдері жеткізіліп тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс,
бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбегі мыналарды қамтиды:
Салықтар
Корпорациялық табыс салығы.
Жеке табыс салығы.
Қосылған құнға салынатын салық.
Акциздер.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
Әлеуметтік салық.
Жер салығы.
Көлік құралдарына салынатын салық.
Мүлікке салынатын салық.
Алымдар.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркенегі үшін алынытын алым.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелер-ді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Радиоэлектрондық құралдарды және жилігі жоғарғы құралдарды мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
Акциондардан алынатын алым.
Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
Төлемақылар:
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
Жануарлар дүниесін пайдаланған үшін төлемақы.
Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
Сыртқы(көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж.
.Кеден төлемдері:
Кеден бажы.
Кеден алымдары.
Төлемақы.
Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы Бюджет жүйесі туралың заң мен тиісті жылға арналған респуб-икалық
бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне
түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының –Қаржы
министірлігін, облыстардағығ аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы
аудандардың салық комитеттерін қамтиды.Салық службасы органдары салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, мін-детті
зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамта-масыз ету
жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттеме-лерін
орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
Салықң және салық салуң ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағ-
дайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде – экономи-
калық – құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу
(есептеу және алу) процесі.
1.2. Қазақстан Республикасының аграрлық сектордағы салықтың кәзіргі
жағдайы
Нарықтық экономика жағдайнда салықтар мемлекеттің ісін қаржыландыру
және оның аппаратын қаржыландырудың негізгі қайнар көзі болып санады.
Салықтық тұтқаларды пайдалана отырып, мемлекетелдегі болып жатқан
экономикалық процестерге, коғамға тиімді болатындай етіп әсер ете алады.Бұл
үшін мемлекет өзінің салық жүйесін құрайды, оның құрамына салықтың әрбір
түрлерінің жиынтығын кіргізеді. Онда әрбір салық бойынша оның салық
төлеушісі, салық салу объектісі, ставкалары, төлеу мерзімдері мен
жеңілдіктері анықталады, сонымен қатар салықтық құрылым, яғни
мамандандырылған салық органдарының жүйесі құрылады. Салық органдардың
негізгі міндеті-бюджетке салықтық төлемдердің толық және мерзімінде келіп
түсуін қамсыздандыру болып саналады.Салық түрінде жинақталған ақшалай
қаражаттар мемлекетке әлеуметтік саясатты жүргізуге мүмкіндік береді,
сонымен қатар минималды деңгейде өзінің өмірін қамтамасыз ете алмаған халық
тобына материалдық көмек көрсетуге жағдай туғызады.
Салықтардың қызметтерін жүзеге асыру үшін мемлекетпен жүзеге
асырылатын әртүрлі -құқықтық нормалардан тұратын салықтық құқық
қолданылады.Салық құқықтың нормаларымен, сонымен қатар салықтарды толық
және мерзімінде төлеу үшін жүргізілетін бақыл, төлеуден жалтару кезінде
салықтарды өндіру, салық заңдылығың ережелерін бұзған заңды тұлғаларды
белгіленген заңды жауапкершілікке тарту қызметтері қамсыздандырылады.
Кез-келген мемлекет, өзінің жеке қаржылық базасы болған кезде тәуелсіз
бола алады, яғни жай айтқанда, аппаратын қаржылатындыруға және өзінің
қызметтерін атқарған кезде пайда болатын шығындарды жабу үшін қолданалатын
ақшалай қаражаттары болу керек .Мемлекет мұндай ақшалай қаражаттарды
әртурлі әдістермен жинақтайды:бірінші жағдайда-қаражат иесі мемлекетке өз
еркімен берген кезі карастырылады, мұндай кезді қарастыру үшін классикалық
мысал келтірейік, бұл мемлекеттік заем (сыртқы және ішкі); басқа
жағдайларда, мысал ретінде салық қарастырылатын жағдай, яғни қаражаттар
өндіріліп алынады. Салықтар, бұл мемлекеттің ең ежелгі ақша табу әдісі деп
те айтуға болады. Төңкеріске дейінгі атақты қаржыгер П.П.Гензелдің осы
жағдайға байланысты, мынандай айтқан сөздері бар еді: ежелгі дуниенің
өзінде салықты өндірудің әдістері, әртүрлі кадастрлар және салық салу
әдістері жақсы танымал болған.Мемлекеттің түрі мен экономикалың түрі тек
салық салу механизмне ғана әсерін тигізе алады.Осы салық салу аймағында
атақты классик Адам Смиттің жасаған тұжырымдары мен еңбектері орынды
болған.
Салықтың сипаттамаларын көрсете отырып, мемлекеттің пайдасына
жасалатын т.б.төлемдердің түрлерінен ерекшеліктерін де көрсетейік. Соңғысы
өте кажет, өйткені Қазақстан Республикасының Ата-Заңында міндетті түрде
төленетін тек қана салықтар туралы айтып қана қөймай, сонымен қатар алымдар
мен т.б.міндетті төлемдер туралы да айтылған. Салыққа сипаттама
беретінболсақ, бірнеше сипаттама топтарын қарастыруға болады:
Материалдық сипаттама- зат санын немесе ақша сомасын анықтайды (яғни
салық төлеушінің мемлекетке міндетті түрде беруге тиісті бөлімі );
Салықтың заң сипаттамаларына мындай түрлері жатқызылады:
салықты мемлекетпен тағайындалу;
салықтың болуы тек қана қуқықтық вормада болуы;
құқықтық вормаға жатқызылатын акт пен органдар салықты тағайындау;
салықтың салық өндіру сипаттамасы;
салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналады;
салықты төлеу заңды міндет болып саналады;
салықты төлеу процесінде мемлекеттік бақылаудың болуы.
экономикалық сипаттамаларына:
салық мемлекетке төленетін төлем ретінде қарастырылады;
қайтарымсыздылығы;
эквиваленсіздігі;
салықтық қарым-қатынастардың тұрақтылық сипаттамасы;
салық салу объектісінің бар болуы;
салықтың субъектісін анықтау;
салықтың мөлшерін анықтау;
салықты төлеу мерзімінің заңдылық түрде белгіленуі;
салық мемлекеттің табысы болып саналады ;
салықты төлеу кезінде меншік вормасының ауспалылығы.12
Жалпы салық терминіне көптеген анықтамалар берілген, солардың ішінде:
cалықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін төлемдер;
заңды және жеке тұлғалармен заңға сәйкес мемлекеттік бюджеттке
алынатын міндетті төлемдерді салықтар деп атаймыз.
Салық Заңында салықтардың құраушы әлементтері қарастырылады:
Салықтың субъектілері –салық заңына сәйкес мемлекеттік бюджетке салық
төлейтін заңды және жеке тұлғалар. Салық механизмнің жұмасы барысында салық
субъектілері әркашан нақты салық төлеуші болып табыла бермейді,салық
жүгінің аудару механизмі бойнша кей уақытта салықты нақты төлеуші болып
заңмен анықталған субъект емес, ақырғы тұтынушы болып саналады.
Салық объектілері –зат түрінде белгілі бір кимал түрінде және белгілі
бір қарым-қатынас түрінде болуы мүмкін, салық объектілеріне-табыс (пайда),
тауардың құны, қызметтің, өнімнің қосылған құны, жеке және заңды тұлғалар
мүліктері, құнды қағаздармен жасалған операциалар және тағы басқа;
Салық ставкасы, бұл салық объектісінің алынған мөлшері немесе салық
ставкасы өлшем бірліктен алған салықтық мөлшерлік пайыз;
Салық қөзі-бюджетке төленуге қажетті салық сомасын төлеген материалдық
қор;
Салықтық жеңілдіктері, бұл заңға сәйкес салық төлеуден біртіндеп
немесе салық төлеуден толық босату.
Салық төлеушілер салық заңына сәйкес 4 түрлі тәсілмен бюджетке салықты
төлей алады:
кадастрлік тәсіл-салық органдары барлық салық төлеушілердің мүліктерін
, жерін, үйін және т.б. тіркеу жасайды.
патенттік тәсіл–салық алуды патенттің құнында төлеуге міндетті барлық
салық түрлері ескеріледі, яғни салық төлеуші осы патентты салық алу Сөйтіп
салық төлеушінің табыс алу-алмауына қарамастан салық объектісінен тиісті
салықты алады.
деклоративтік тәсіл-салық төлеушінің деклорацияда толтырған барлық
табыстары,шегерістері,берілген барлық жеңілдіктері ескеріле отырып салық
алынып отырады, яғни салық төлеушінің барлық жағдайлары қарастырылады,
табыс болмаса, онда салық сомасы төленбейді.арқылы өзінің мемлекет
алдындағы салық төлеу міндетінен құтылады.
табыс алу кезінен салық төлеу тәсілі, бұл кәсіпорындарда, вирмаларда,
яғни жалпы заңды тұлға вормаларында қызмет ететін жеке тұлғалардан алынады.
Міне, осы атап өткен салық төлеу тәсімдері бізде міндетті түрде
қолдаланады. Қөптеген қаржы экономистердің, классиктердің жалпы салықң
туралы айтқан сөздері көп. Мысал ретінде: П.М.Гозме былай деп жазған:
Салық-мемлекеттің тәуелсіздік сипаты (белгісі), ал салық салу
мумкіндігі тәуелсіздіктің нақты мәні болып саналадың.
Салық туралы ҚР-сының Президентінің қабылдаған Жарлығына дейін салық
салу сұрақтарына арналған 77 заңды актілері қолданған, сонымен қатар соның
ішінде 37 актісі салық заңына мүлдем жатпайды.
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы
Салық және оның кызметтері нақты базисті береді, яғни мемлекетпен
салық саясатында қолданалатын салық қарым-қатынастардың заңдылықтарын
білдіреді. Ңарықданатын экономиканың дамуына әсер етуші мемлекеттің
қолданатын экономикалық тұтқалар арасында маңызды орын осы салықтарға
беріледі. Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі
көрсеткендей, салық және салық жүйесі, бұл экономиканы басқаруға қолданыбап
құрал болып саналады. Кез-келген мемлекеттің нарықтық дамуы салықты
экономиканың реттеуші құралы ретінде қолдануды тандайды. Салықтар өзінің
вискалдық қызметі арқылы бюжеттің кірісін қалыптастырады, ал экономикалық
қызметімен мемлекет өндірісіне, оның өсуіне,халықтың сатып алу қабілетіне
ықпал етеді. Ұйымдық заңдық жағынан салық заңға байланыста белгілі мөлшерде
және бекетілген уақытта бюджетке төленетін міндетті төлем.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу жағдайында маңызды жай болып,
бұл тиімді де қолайлы салық жүйесін құру болып табылады. Салық жүйесі
дегеніміз мемлекеттің жинайтын салықтар мен олардың құру принциптердің
салықтық бақылауды ұйымдастырудың жалпы жиынтығын айтамыз. Бүгінгі күні
республикамыздың мемлекеттік салық жүйесі нарықтық қатынастар жағдайында
кәсіпкерлік қызметті қорғап, оның бермеуі қажет. Қазақстан Республикасының
Салық Жүйесі туралы, жалпы құжат ретінде тіркелген (2003 жылдың 24
сәуірінде) Салықтар және бюджетке төленетін т.б. міндетті төлемдер туралың
Заңында қарастырылған, яғни 18 бөлімнен тұрады. Әрбір бөлімнің өзінің
аталуы бар, бөлімдер тарауға, ал тарау парагрвтарға және баптарға
тарамақталады. Төленетін салақтардың ішінде осы салық жүйесінде жанама
салықтар, заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы маңызды орын
алады. Біздің мысал бойынша ҚҚС мен акциздер ІІІ және ІV бөлімдерінде
түсіндірілген. ҚР Салық жүйесіне салықты, алымдарды, т.б. төлемдердің
жиынтығын, салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар және салықтық
қызмет органдары кіргізіледі. Салық жүйесін қурастыру кезінде қолданылатын
салық саясаты-салық облысында мемлекетпен қолданылатын шаралар жүйесін
білдіреді және қаржы саясатының құрамдас бөлімі болып саналады. Салық
саясатының мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік экономикалық құрылысына
шартталған. Салық саясатының басты мақсаттары, бұл мемлекетті қаржалық
ресурстармен қамсыздандыру, жалпы елдің шаруашылығын реттеу үшін дұрыс
жағдай туғызу, қарымқатынас процесінде халықтың табыстылық деңгейлерінде
тепе-теңсіздік жағдайларын жою болып табылады. Салық саясаты салық
механизмі арқылы жүзеге асырылады.Мемлекет салық механизміне қызмет ететін
заңдылығына сәйкес заңды сипат береді және оны реттейді.Салық механизмінің
әрбір элементі оның вункцияларында маңызды рөл атқарады. Салық механизмін
құрған кезде негізгі элементтері болып салық салу объектісі мен салық салу
субъектісі саналады. ҚР-сының Заңына сәйкес салық салу объектілеріне: заңды
және жеке тұлғалардың табысы, мүлік, жер, қосылған құн, іс түрлері,
тауарлардың импорты, жер қойнауын пайданалушылардың табыстары
жатқызыланады. Салық механизмнің маңызды элементтердің бірі болып-салық
ставкасы саналады. Салық ставкаларының мөлшерін белгілеу кезінде істің
әртүрлеріне тиісті жақындасуды қамсыздандыру мақсатымен нақты мезгілде
экономикалық жағдайын есепке алуымыз керек,өндірісті ынталандырып, нарықтық
процестерін еркін бағытталуын реттеуіміз керек. Сонымен қатар салық
механизмнің құрамында маңызды орынды жеңілдіктер алып жатыр, яғни салықтың
төмендеуі, нақты субъектілер үшін салықты төлеуге бөлшектеп уақыт беріледі
немесе толық босатылады. Өкінішке орай, салықты төлеу мерзімі мен тәртібі
тәжирибеміз көрсетіп тұрғандай, салық төлеушілердің толық қызығушылықтарын
білдірмейді.
Осымен 8 жыл бұрын күшіне ие болған ҚР-ның Салық Жүйесі даму жолында
орналасып,сонымен қатар салықмеханизмі де күрделенеді.ҚР Салық жүйесін құру
барысында өзіндік құру тәжірибесі болмағандықтан, негізінен көршілес
мемлекеттердің тәжірибелерінен алынған.Негізінен 1991 жылы 24 желтоқсанда
қабылданған Қазақстан Республикасының Салық Жүйесі туралы ң Заңы Ресейлік
варианттың көшірмесі еді, нәтижесінде ведералдық мемлекетке сай,
Қазақстанда үш денгейлік салық жүйесі құрылған еді. 1992 жылдың 1
қантарынан бастап салықтың 43 түрі қызмет еткен, олар келесі түрлерге
топтастырылған еді: жалпы мемлекеттік, жалпы міндетті жергілікті,
салықтармен алымдар, жергілікті салықтармен алымдар; сөйтіп салық жүйесінің
жетілдірілуіне байланысты жұмыстар жүргізіле бастады.6
Қазақстан Үкіметімен салық реворманың концепциясы өндіріліп,
жарияланған еді, бұл концепцияда көрсетілген өзгерістердің келесі кезеңдері
қарастырылған 1 кезең-1994 –2003 ж.ж.-Жаңа Салық Жүйесінің негізін өндіру
және оны іске қосу;
2 кезең-1996-2007 ж.ж.-нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес салық
жүйесінің құрастыруын аяқтау.
Бірінші кезенде қарастырылған мақсаттар, бұл салықтық ауртпалықты
төмендету, салықтар санын қысқарту, ҚР Салық Жүйесін дуниежузілік
стандарттарға жақындату. Негізінен бұл талаптарға сәйкес, іске 2003 жылдың
1 шілдеде енгізілген , бірақ 2003 жылдың 24 сәуірде жарияланған Салықтар
және бюджетке төленетін тағы басқа міндетті төлемдер туралың Заң күшіне
ие,ҚР Президентінің қабылдаған Жарлығы еді. Жаңа Салық Заңына сәйкес
қазіргі кезде Қазақстанда салықтар мен алымдардың 11 түрі қызмет етеді,
олар болса сәйкесінше, унитарлы мемлекеттің ерекшеліктерін есепке ала
отырып, мынандай топтарға бөлінеді:
жалпы мемлекеттік:
заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы ;
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
құнды қағаздардың эммисияларын тіркеу үшін алынатын алым;
арнайы төлемдер мен жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтары;
жерлікті: жер салығы; заңды және жеке тұлғалардың мүлікке төлейтін
салығы;
көлік құралдарына төленетін салық түрі;
заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлік іспен айналасытатын жеке
тұлғаларды тіркеу үшін алынатын алым;
істердің бөлек түрлеріне берілетін құқық үшін алынатын алым;
аукциондық сатулардан алынатын алым.
ҚР салық механизмнің қызметтерін окып, талдаған кезде жалпы салық салу
механизіміндегі тәжирибелік қиыншылықтар мен теорияның дұрыс шешілмегенін
алып шығардық. Тиімсіз салық механизмін күәліндіретін жағдай болып бюджетке
төленетін салықтардың толық келіп түспеуі және жетіспеушілік мөлшерінің
үйемі өсуі саналады. 1997 жылдың алғашқы 6 айында жалпы республика бойынша
салықтың жинақталуы шамамен 73-75 пайызды құрды. 1997 жылдың 1 қантарына
қатысты жетіспеушілік сомосы шамалмен 38 млрд.тенгені құрды, сол кезде
жасалған Қазақстанда өндірілетін тауарларға салынатын акциздер, заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық бойынша
болжамдар жоққа шықты, салықтар ойдағыдай жинақталмады, яғни 1996 жылдың
сәйкес мерзімімен салыстырғанда салықтардың бюджетке келіп түсуі төмендеп
кеткен. Салықтардың бюджетке толық түспеуі объективті себептермен
түсіндіріледі, олар-өндірістің түсіп кетуімен, төлемсіздіктермен және
дебиторлық қарыздармен түсіндіріледі, сонымен қатар салық механизмнің
кейбір жетіспеушіліктерімен, салық салудан бас тарту жағдайымен шартталған.
Салық Заңына сәйкес ҚҚС есепке алу үшін 1000 айлық есепті көрсетім
мөлшерінде салық салу айналымның минимумы тағайындылған. Осы салық бойынша
жинақталған салық сомалардың төмен болуының басты себебі, бұл қосылған
құнға салынатын салық бойынша есепке тұру барысында шын-нақты салық шот-
вактураларды жазып беруден жалтару болып саналады.Өзіміз білетіндей, салық
жүенің құраушы басты элементтердің бірі болып салықтық жеңілдіктері
саналады, яғни ҚР Салық Заңына сәйкес кейбір салық төлеушілер салық
төлеуден жартылай немесе мүлдем босатылады. Менің ойымша, салықтық
жеңілдіктердің бір кемшілігі бар, бұл салықтық түсімдер базасын төмендетуі
болып саналады, сондықтан салықтық ставкалар өте жоғары мөлшерде
белгіленеді, бұл бірінғай салық салу процесіне қарағанда болатын жағдай. Ал
мұндай жағдай шиңайлық, салық салудың жайлылығы мен нейтралдық
принциптерінің бұзылуына әкеледі.
ҚР Заңдылығына сәйкес орташа және кіші бизнестегі кәсіпорындарң
бюджетке салықтың барлық түрлерін төлеуге тиісті, олар: табыс салығы,
қосылған құнға салынатын салық, мүліктік салық, жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық және тағы басқа міндетті төлемдер.
Салық Жүйесін құрастыру барысында негізгі шарт болып салық салудың
тиімді жүйесін құру болып саналған. Ең алдымен, бұл салықтық ауртпалықты
төмендетумен түсіндірілген.
Қазақстан Республикасының Салық Жүйесінде қойылған негізгі талаптарына
келесілерді жатқызуға болады:
салықтың құрамы нақты анықталған болу керек, бұл үшін мемлекеттің
салықтық заңында жиналуға қажетті барлық салықтың толық қызметі орындалу
керек;
Салық жүйесі салық төлеуші үшін салықтан жалтарудың тиімсіз болатындай
етіп жағдай жасау керек;
Салық жүйесінің жайлылығы, бұл талап әсіресе салық төлеушінің
дұрыстығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz