Әлішер Науои және қазақ әдебиеті

I. Кіріспе.
Ә.Науаи өмірі мен шығармашылығы

II. Негізгі бөлім.
а)Ескендір поэмасы
б)Ә.Науайидің қазақ әдебиетімен байланысы
в)Ә.Науаи және Абай
г)Ә. Науаи және әл.Фараби

III. Қорытынды бөлім.

1. «Дала даналары» Алматы 2001 ж.

2. «Қазақ даласының жұлдыздары» Алматы 1993 ж

3. Ө. Күмісбаев Шығыстық ғазалдар

4. Шығыс жұлдыздары

5. А. Қыраубаева Шығыс қисса – дастаны

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Өзбектің ұлы ақыны Әлішер Науаи 1441 жылы ақпан айында Қират
қаласында дүниеге келген. Өзбек классикалық әдебиетінің мақтанышы, XV
ғасырдың ұлы ойшылы оның есімі бүкіл әлемге аян. Оның туындылары ескі
өзбек әдебиетінің шыңы ретінде қабылданды. Әлішер Науаи өзінің
шығармаларының идеялық маңыздылығы мен туған және көрші елдердің
әдебиетіне және соның ішінде түркі тілдес елдердің әдебиетіне әсер етуші
ақын ретінде дүние жүзіндегі алып ақындардың қатарына қосылды.
Түркі тілдес халықтардың әдеби тарихында данышпан ақын әрі ойшыл
Әлішер Науаи дың алатын орны ерекше. Оның көркем ғазалдары, даналыққа толы
дастандары, әдеби зеріттеулері мен тарихи еңбектері – ғажайып кең көркемдік
әлем. Жер жүзіне атағы мол жайылған шығыстың үш әдебиеті – араб, парсы,
түркі тілдеріндегі жазба әдебиет сөз болғанда осы соғыстың гүлтәжі
секілденіп, ең алдымен, Әлішердің шерлері ( өлеңдері) мен әйгілі бес
дастаны – Хамса аталады. Бүгінгі қауым, келешек ұрпақ түркі тілдес
әдебиеттің парасат, көркемдік деңгейін теңдесі жоқ биікке көтерген, - оны
барша халықтарға мойындатқан Әлішер Науаи мұрасын заңды мақтаныш ете
алады.
Әлішер Науаи өз уақытындағы ғылымның бар саласынан білім сусынын
татты. Гератта, Мешхедте, Самарқанда оқыды. Жас кезінен – ақ екі тілде ескі
өзбек және парсы тілдерінде лирикалық өлеңдер жазды. Өзбекше өлеңнің соңына
Науам (әуезді), ал парысша жазғанда фәни жалған деп қойған.
Ұлы шайырдың ең үздік шығармалары бес дастаннан тұратын Хамсасы.
Заманнан заман өтсе де, бұл туындылардың көркі мен нұры көмескі тартқан
жоқ. Өзінен бұрын парсы тілінде Хамса күмбезін тұрғызған Низами мен
Дехлевиден соң әдебиет тарихында осындай көркем ғимарат соққан бірден – бір
шайыр Әлішер Науаи ғана. Бес дастанды Науаи 1483-1485 жылдардың ішінде,
яғни екі жылда дүниеге келтірді. Әлішер Науайдың бқл дастандары оның ақын
досы Әбдірахман Жәмиден үлкен лайықты бағасын алды. Әлішер Науаи
шығармашылығында шығыс поэзиясына тән жақсы қасиеттердің бәрі тоғысқан
еді.Шығыс ойшылдарының әдеби тарихи шығармаларын терең оқып, зеріттеген
Науай өз халқының әдеби мұрасын жасау ісіне үлесін қосты.
Төтр лирикалық өлеңдер жинағы мен бес поэма Науаи талантын дүние
жүзіне танытты. Ол туған халқының әдебиетіне арқасын сүйеп отыра жазды,
Науаи дастандары Низами, Әмір Хосроу, Жәми шығармалары мен сырттай ұқсас
болғаны мен іштей айырмашылықтары бар екені айқын. Бес кітаптың өзі бес
саусақтай өзіне ұқсамайды.
Әлішер Науаи қаламынан туған Бестіктің алғашқысы Хайрат –
улабрарда аса маңызды әлеуметтік, философиялық,адамгершілік, тәрбиелік
мәселелер күн тәртібіне қойылып, көркемдік шешімдер беріледі. Мысалы,
тәмсіл, аңыз түрінде, кейде ғибрат сипатында айтылатын әңгімелердің
дастанның өн бойында маржандай тізіледі. Еңбек пен өнер, отаншылдық,
қаһармандық мадақ етілетін Фархат пен Шырын - шайырдың шабыт шалқарынан
туған бірегей бітімді шығарма. Мұнда ақын ертеден айтылып келе жатқан
оқиғалық сарындарды мүлде тың өрнекке бөлеп, күллі адамзатқа ортақ қымбат
идеяларды көрсете алған.Кіршіксіз махаббаттың мәнгілік жыры –Ләйлі-
Мәжнүннің сарынын түркі тілінде кең таратуы да ақынның елеулі еңбегі.
Зерттеушілер Ләйлі – Мәжнүнпоэмасын батыстыңРомое мен
Джульеттасынатеңейді. Шығыстанушы М.Ю.Крачковский айтуынша, бұл ғашықтар
жайындағы ғажайып қисса арабтар арасында XIIғасырдан бері белгілі екен.
Сәбғэй сәйәр(жеті планета) дастанында шайыр қаһармандар мінезін
ерекше шебер беруге ұсталығын көрсетеді. Бұл шығармасында ақын ертегі
сюжеттерді көбірек қолданады, бұл шығарма тоғыз мың жолдан тұрады, мұнда
адам мінезінің небір қалтарыстары мен қайшылықтары білгір баяндалған.
Тағдырлар мен мінездер даралығын суреттеуде ақын бұрынғы дастандарына
қарағанда тағыда тереңдей түседі. Баһрам шаһ пен Диларам сұлу тұлғалары
адам бейнесін жан-жақты мүсіндеудің үздік үлгілері қатарына қосылады.
Осылайша өзінің әрбір жаңа дастанында Әлішер Науаи тың оқиғаларға ғана
қадам басып қоймай, занамалық соны адамгершілік, этикалық мәселелерді де
шешуді кқздейді. Әлішер Науаидастандары біздің заманымыздың мақсат-
мұратымен де өзгеше үндестік табады.
Хамса тізбегінің соңын Ескендір қорғаныдастаны тұйықтайды.
Түпнұсқада Садди Искандери деп аталған шығарманы ақын 1485 жылы жазған.
Кіріспесінде автор құдай, пайғамбар жайлы айтады да, әрі қарай ескі иран
тарихына шолу беріп, Ескендірге байланысты негізгі материалдарға сілтеме
жасайды, сосын басты кейіпкерінің өмірінекөшіп кетеді.
Александр Македонс кий-(шығыс халықтары оны Ескендір Зұлқарнайын деп
атаған) ежелгі дүниенің ең даңқты қаһармандарыныңбірі. Ол біздің
заманымыздан бұрынғы 326-326 жылдары арасында өмір кешкен атақты патша, аса
көрнекті мемлекеттік қайраткер әрі ұлы қолбасы. Македония патшасы II
Филиптің баласы Александр-өзінің қысқа өміріндеөшпес із қалдырған даңқты
әскербасы,дүние жүзінің көп елдерінебиік жүргізген патша.
Шығыс поэзиясында Ескендір Зұлқарнайға арнаған шығармалар мол.
Солардың ішіндегі ең даңқтылары Фирдоуси, Низами қаламынан туған. Әлішер
Науаи ұстазы әрі досы Әбдірахман Жәмидің дастаны да кеңінен мәлім. Қазақтың
жаңа жазба әдебиетінің негізін салған ұлы Абайдың Ескендір тақырыбына баруы
да кездейсоқ емес еді. Бұл бір жағынан, шығыстағы Ескендірнама дәстүрін
жалғастыру ниетінен туса, ең негізгі себеп көне дәуір қаһарманының
өміріндегі істерді көрсету арқылы қауымға ғибрат, кеңес айту тілегіне
саяды. Абай Ескендірдің жаулаушылық, іштарлық, мансапқорлық әрекетін баса
көрсетуді, сол арқылы дүниеге тойымсыздық мінезден жұртшылықты сақтандыруды
мақсат еткен...
Ескендірнама замандар бойында талай шайырдың жарыса жазған, өздерінің
білік, парасат, көркемдік дарын деңгейін сынға салатын тұрақты
тақырыптарының біріне арналған.
Дастанда Екндір өмірі мен істерінің ұлы желісі берілген. Әсіресе оның
жас кезінде алған тәрбиесі мен үйренген өнрімен кең таратылып айтылады.
Бұдан шайырдың жан – жақты жетілген, Абай айтқандай, кәміл адам тәрбиелеу
мұратына айрықша мән бергені көрінеді.Ескендір жасында дана ұстазы
Арастыдан білім үйренеді, сан түрлі өнерге төселеді. Шайыр Ескендір басына
биікадамдыққа тән қасиеттің бәрін жиып береді. Атап айтқанда жас
қаһарманның қара бұлғын, қызыл түлкі - дүние - мүлкке қызықпай, әділдік,
парасат, қайырымдылық таразысын тең ұстап өскендігін үлгі ғып таратады.
Ой – асыл, жүрек – батыл, ақыл – саңлақ,
Алтындай әр сөзінде жатыр салмақ...
Дастанның негізгі идеясы – артық жаралған айрықша адамның өмір
жолын, атқарған істерін баяндау, оны барлық жағанан да үлгілі патша етіп
көрсету. Ескендірдің сан қырлы қасиетін жырлауға шайыр сөз меруетін төккен.
Қаһарманның батыр тұлғасы:
Қайратты қар дауыл үйіргендей,
Гүрзісі тасты үйірді диермендей, -
деп сипатталады. Ал Ескендірдің елге деген қамқорлығыл да:
Ақ жолдан, әділдіктен ауытқымай,
Апатта қорған болған халыққа ұдай, -
деп мінезделеді.
Ақынның ой түкпіріндегі аңсары – елге жайлы, ақылды, қайырымды,
жұртшылық мұңы мен мұқтажын түсінетін ел басшысының мінсіз бейнесін жасау.
Ол патша мен халықтың мүдделерін жарасқан шын ынтымақ қоғамын арман етеді.
Демей ме үйірілер бақпен даңқ,
Табысса ғашықтардай шаһ пен халық.
Әлішер Науаи өмір кешкен заманда Әмір Темір әулеті тақ пен тәж үшін
өзара жауласып, елдің берекесін кетіргені белгілі. Мансаптың қызығына
байлықтың дертіне шалдыққан әкімдер өз қара басының мүддесі үшін халықтың
тыныштығы мен бақытын құрбан ете беретін еді. Осындай сан соқырлықтың
куәсі болған Әлішер ерте дәуірде өтіп кеткен Ескендір патшаның бойына
барлық жақсылық атаулыны жиып беруге тырысқан. Сондағы ой – шығармасы
арқылы қалың елге, әсіресе ақылын ашуға билетіп кете беретін Құсайын
Байқара сияқтыларға ғибрат өнеге тарату болатын Ескендір қорғаының
дүниеге келуіне себепкер болған негізгі түрткі осы деп білеміз. Кейде
ғибрат, кейде тәмсіл – мысал арқылы да ақын жүйелі ойларын пысықтай түседі.
Ескендір қорғаны дастанында Үрім патшасының өмірі мен жорықтарына тікелей
қатысы жоқ қаншама қосалқы өсиет, үлгі сөздер беріліп отыруының сыры да осы
айтылғанға байланысты. Оның үстіне, әрбір тарау соңында шайырдың шарапқа
мадақ айтатын қорытынды жолдарында да қаншама терең пікірлер үстемелене
беріліп отырады.
Әлішер Науаи аса бай түркі ауыз әдебиетін жақсы білген.
Қаһармандардың бет бейнесін мінез – құлқын, іс -әрекетін суреттегенде
фольклорға тән әсерелеу тәсіін жиі қолданады. Бұндай көркемдік әдіс жалпы
романтикалық поэзияға да қас белгілер еді. Сондықтан шайырдың Ескендірді
елден ерек, артық туған жан етіп сипаттауын табиғи деп қарау керек.
Дастанның негізгі нысанасы Екендірдің жаһанды билеген жауынгершілік
жолын көсету ғана емас, оның осы даңқа қандай қасиеттерімен жеткенін
көрсету басты уазипа болған секілді. Бұл тұрғыдан алғанда, шығарманың
жамағатшылықты адамгершілікке үндеу сарыны басым жатқаны сезіледі. Шайыр
тек дүние – мүлік жинау үшін ғана барлық ақыл айланы сарп ету әурешілік
болды. Ол өз еркімен мансаптан тартынған бір кісінің: өлгендердің қурап
қалған сүйегінен тіршілігінде кімнің патша, кімнің кедей болғанын ажрату
мүмкін емес ,- деп мәлімдейді. Бір мәрт адамды көргенде Ескендір оған Мен
әлем билеушісі болсам, сен менен де биік турсың; дейді. Қара сөзге
айналдырғанда нақылдай, ғибраттай естілетін тіркестер дастанның бәйіт
қатарларында толып жатыр.
Әдіі патша, қайырымды, дана билеушіні аңсау – ғылым мен әдебиетте
ежелден көтеріліп келе жатқан тақырып. Қазақ жерінің ғұлама перзенті,
кезінде шығыстың екінші ұстазы атанған Әбу Насыр әл Фарабидің
еңбектерінде де бұл тақырып арнаулы баяндалған. Ғылым Ізгі қала
тұрғындарының көзқарасы деген рясала – трактатында мемлекет басшысының
кешендігі – игілік, топастығы сор екенін жан-жақты дәлелдеген болатын.

Батыспен шығыстың қаншама ойшылдары адамзат тағдыры үшін аса маңызды
ос мәселелерді талай рет қайталап оралған. Үкімет басына кездейсоқ шығып
алаып, сатқан салған, қарауындағы елге кесапат келтірген тажалдай
надан,жәріл әкімдерді көне тарих көп көрген. Адам қоғамын ондай қырсықтан
арылу жолын тауып болды деп айту қиын. Ел тағдырын ойлауға білімі
де,тағлымы да тәрбиесі де,тәжірібиесіде жетпейтін, бірақ мансап жолына
жанын жалдайтын, биік орынды өзінің ғана мүддесіне жарататын, үлкен
мәселелерді шеше де, білікті адамдармен кеңесе де білмейтін мансапқорлар
қырсығынан қауымның көз жасы өанша рет сел болып аққнымен, желпос пен
жағымпаздық жолына тосқауыл қою оңай болмаған.
Дастанның тартамдылығы ұлы шындықтарды жырлауында ғана емес, зор
көкемдік қасиктіне де байланысты. Қаламынан соң мың жол ғажайып ғазал
өрнекті өлең туған Әлішердің дастаншылық тәжірбиесіндегі соңғы туындылардың
брі – Ескендір қорғаны оның шеберлігі әбден толысқан шағында дүниеге
келген. Дастанда байлық та, батырлық та, мәрттік те, сақшылық та өрімдей
тізіліеп, өшпес сурет болып сипатталған.
Әлішер Науаи бсе дастан жаратып, көркем сөзден міңгілік мұнара орнату
мұратына тек өлең құмарлықтан немесе нәпаха табу мақсатынан барған емес.
Оның арманы тым асқақ жатыр. Әлішер Науаи түркі тілінің орасан бай, икемді
екенін ғылыми талдаулар арқылы да, өзінің қуатты ақындық қаламымен де
дәлелдеген. Әлішерді басқа көп суреткерлерден оқшау озық тұратыны, күллі
түркі тілінде жазатын ақындардың атасы аталатыны оның осындай принциптік
күресіне, Байкалдан, Балқанға дейінгі атрапты алып жатқан елдердің
көркемдік ойлау мүмкіндігін жаһандық қатарға қосуына тікелей қатысты...
Қазақ тіліне аударылған кітап саны бұл күнде ондап,жүздеп саналады.
Ол тәржімелердің ішінде көркемдік мәдениетіміздің өз мүлкіндей болып кеткен
сәттілері де жоқ емес. Әлішер Науаидың осы кезге дейін таңдамалылар
топтамы жарық көрмеуін немен түсіндіруге болады? Бұдан қырық жыл бұрын М.
Әуезовтің басшылық етуімен шыққан шағын бір кітаптан басқа ауызға
аларлығымыз болмай келгені ұят-ақ еді. Міне, осы жағдайда дарынды
ақындарымыздың бірі Нәсіппек Айтовтың Ескендір қорғаны аударылып шығуы
тосын табыстай болып сезіледі. Аударманы байыптап оқыған кісі оның сәтті
орындалғанын бағалай алар деп сенеміз. Сөздік қорының байлығы, қазақтың
ауызша жіне жазбаша әдебиетінің қазынасын еркін меңгергендігі аудармашыға
ұлы дастанның ауыр жүгін еөтеруге мүмкіндік берген. Оның үстіне Несіпбек
поэзиямыздағы
шығыстық сөз қабаттарын да жақсы пайдаланғанын көреміз. Сол себептен
көп ретте дастанның ойы анық, бояуы қанық болып шыққан. Ескендір қорғаны
- сөз өнерін қадірлейтін жұртшылыққа жақсы тарту...
Әлішер Науаи шығармаларының тілі түрк тайпаларының қайсысының тіліне
негізделгенін тексере келіп, түбірі осы деп Әндіжан диалектісіне
тоқталады. Бірақ сонымен қатар олар ұлы ақын Орта Азияны жайлағанбасқа да
түрк рулары мен бірлестіктерінің тілін жете меңгеріп, пайдаланғанын
мойындайды, солардың қатарында қоңырат, жалайыр, қият, барлас тархан
сияқтыларды атайды. Шайыр түрік әдебиетінен қанша нәр алса, тәжік, парсыдан
да соншалық үлкен ықпал көрген. Ұлы ойшыл ақын тәжік – парсының ұшы –
қиырсыз назым - өлең өз дәстүріне мықтап сүйенген, оның өрнек кестелеген,
бейнелі тіркестерін мол қолданған. Сондықтан да Науаи шығармаларын екі
үлкен әдеби дәстүрдің – түріктің және парсының көркемсөз жетістігінің
қосындысынан туған тамаша құбылыс деп қарауға болады. Науаи ескі өзбек
тілінде шығарма жазуды бастауыш емес, ілгері дамытушы, жаңа белеске
көтеруші. Одан бұрынырақта да, онымен замандас та көптеген шайырлар түрк
тілінде жазып келген. Өзбек ауыз әдебиетінің таза түркі, ал жазба
шығармаларының белгілі дәрежеде аралас тілінде жасалу үрдісі осындай
жағдайда қалыптасқан. Қазақ халқының данышпан ақыны Абайдың өзіне өшпес
өнеге көрсеткен шығыс шайырлары қатарында Науаи есімін атауының терең мәні,
ежелден туыс екі халықтың арасындағы рухани байланыс әр тараптан көрініс
береді. Соның ішінде атап көрсетерлік тағы да бір сала – ауыз әдебиеті.
Фольклордың эпос, ертегі, аіыз, мақал – мәтел секілді жанырлардағы
ұқсастық пен үндестік тіпті мол. Олар халқамыздың арсындағы тарихи –
генетикалық, тарихи – мәдени қарым – қатынастардың күдделі болғандығвн
байқтады.Күллі шығыс әлеміне атағы мәлім Сейфілмәлік , Тахир- Зухра,
Бозжігіт, Жүсіп – Зылиха, Ләйлі – Мәжнүн сынды дастандар да ортақ
байлығымыздай. Қазақтың класскалық қаһармандық эпосы Алпамыс батырдың
өзбектер шығарушы, айтушы, дамытушылар қазақ, өзбек құрамындағы рулар
екендігін дәлелдейді. Ертеде өзбектер той үстінде жар – жар айтқаны,
домбыра, қобыз тәрізді саздық аспаптардың күні бүгінге дейінөзбектер
арасында сақталып келуі халықтарымыздың бір кезде қазақ - өзбек немесе
өзбек – қазақ болып келгені кезеңнің куәгерлері.
Біз бұл кезге дейін халықтарымыздың тарихын бөле – жара қарастырып
келдік . Шындығында Түркістан қалықтарының жасаған мәдени, ғылыми, заттың
мұрасында ортақтық сипат мол. Мәселен, Орхон – Енесей жазбалары, Құдатқы
білік, Лұғат ат түрік, Дивани хикмет секілді мәңгілік мәнін жоймас
ескерткіштер бір халықтың емес, барша түрк халықтарының қадірлі мүлкі.
Келешекте түрк халықтары жасаған көркемдік қазынасы кең
насихаттайтын болуымыз керек. Мәселен, Алпамыс, Манас, Едіге батыр,
Көрұғлы эпостарын барлық түркі жұрты өздерінің оқу программалары мен
оқулық, хрестоматияларына енгізуі орынды болар еді. Сондай – ақ айталық
Науаи, Физули, Мақтымқұлы, Абай шығармалары өзбек, азербайжан, түркімен,
қазақ жеке – дара именбай, ортақ қазынамыз деп қараса игі.
Ақынның Иран патшаларының тарихы (1488), Тамашалардың жинағы
(1499) деп аталатын саяси – қоғамдық мәні зор шығанрмаларын, сонымен қатар
Өлең өлшемі (1492), Өлең құрылысының теориясы жөнінде және Тілдер
таласы (1499) атты аса бағалы ғылыми еңбектер жазады. 1499 жылы Құстар
тілі атты философиялық поэма жазады. Өмірінің соңғы екзінде, 1500 жылы,
Сүйікті жүректер кітабын аяқтайды Мұнда өмірден алған тәжірибесі мен
көрген – білген үлкен оқиғаларды,мемлекет ісі туралы өзінің қорытынды
пікірлерін, философиялық ойларын жинақтайды. Халық пен билеушілер
арасындағы бітімсіз жаулықты, халық басындағы ауыр азап пен қорлықты айтып,
ызасы келеді. Шығарманың тілі халық тіліне, шешендігіне, мақал, афоризміне
өте жақын.
Науаи қазақ даласына әуел баста аңыз қалпында жетті. Ақынның өз
басындағы жайлар жайындағы әңгіме, ертегілерді шындық қалпынан аудармай
халықтың өзі құрастырып әектті, өз ойлы, арманымен қабыстыра тартты.
Мысалы, Патша қыз бен қара құл деген әңгімесінде (Тургайская газета
1905. 18 ) Ғират шахы Құсайын Байқара мен оның уәзірі Мир Әли Шер
әңгімеленеді. Халық сұлтандарға шыншыл көзімен қарап, әділ ұлдарының ісін
биікке осылайша көтере білген.
Шығыс ақындарының ішінде Абайға ең жақын тұрғаны Науаи еді. Өйткені
Науаи сомдаған Фархад. Ескендір, Ләйлі – Мәжнүн, Бахрам бейнелері игі
үлгілер ретінде сіңсіп кеткен еді. Әлішер Науаи хамсаларының (бестік)
мотивтері қазақ даласында бірнеше жаңа нұсқаларымен жайылып, халық
поэмаларымен үндесіп кеткен еді. Айталық, Дулат жырау Шаштараз дастанында
Ескендір образын Абайдан бұрын жазды, халық арасына тараған Ескендір мүйізі
жайлы аңыз негізінде алды. Абай бұл бейнені өзінше толғап алды.
Абайдың өзбектің ұлы ақны Науаиды ұстаз тұтып, ғазалдырына көңіл
қоғандығын айта келіп, М.Әуезов: Артына ұшан теңіз мол мұра қалдырған
Әлішер Науаи жалғыз өзбек әдебиетінің көлемінде қалған жоқ. Бертін келе
Орта Азиядағы, Шығыстағы көп елдің әдебиетіне үлкен әсер етті.
Әзірбайжан,түркімен, татар,осман, түріктерінің әдебиетіне тараған үлгісінен
басқа, қазақ әдебиетіне де көп – нәрлі жемістер берді. XIX ғасырдағы қазақ
әдебиетінің Абай, Шәңгерей, Шортанбай, Ақан сияқты ірі ақындарын еске алсақ
– бәрінің де Әлішер Науаи ғазалдарының, дастандарының айқын сарындарын
сезіп отырамыз.
Осы тұрғыдан келгенде Науаи жіне қазақ әдебиеті, Науаи және Абай,
Науаи және қазақтың халық дастандары секілді тақырыптар зеріттеушілердің
салмақты сөздерін тосатын сияқты.В. В. Радлов, М.Әуезов, М.Көпеев,
М.Маметова, Ә. Қоңыратбайев, Е.Ысмайлов, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев,
М.Мырзахметов мақалаларында бұл жәттер біраз әңгімеленген, әлі кең өріс,
байламдарын таба алма жүр. Әдебиеттер туыстығын зерттеуде бұл мәселелердің
орны ерекше екенін ұмытпаған абзал.
Абайдың Қақтаған ақ күмістей кең майдалы ғазал формасы мен
жазылған.Шығыстан келген өлеңнің бір түрі жалғыз махаббатты лирикада ғана
қолданбай қазақ әдебиетінде басқа азаматтық, әлеуметтік тақырыптарда да
қолданғанын байқаймыз. Ғазал түрімен Абайдан басқа қазақ ақындарыда жазған.
Айталық, Ақан серінің (1893 – 1913)
...Ғашықтық... мен шығаған мирас емес,
Жүсіп пен Зылихадан үлгі қалған,
Ізденіп Баһрам да Гүлданамды,
Мехнатпен ақырында сүйіп алған .
Көп жүріп, жиһан кешті Сейфулмәлік,
Жамалды Иранбақтан іздеп барған.
Боз жігіт Әнуз үшін қандай болған,
Бұлардың зор тартқаны Ләйлі – Мәжнүн,
Ізденіп ақырында мансап қонған.
Зияда – Қорлығайын, Фархат – Шырын,
Бұл күнде хабарым бар сондай

жаннан, -
деген өлеңі ғазалмен жазылған. Жалпы ғазал, рубай, аруз, мәснәуи секілді
шығыстың өлең формалары Абайдан бұрын қазақ әдебиетіне енгені хақ. Бұл
формалар ең әуледе жазба әдебиеттен орын тепкен.
Науаи да, Абай да ілкі қадамдарын махаббатты жырлыумен көрсеткен және
сол аруға, адамға деген махаббатты жырлаумен бітеді. Екеуі де әуелде
сұлудың сыртын суреттеуден бастап, бері озған сайын ішкі әлемінің
әсемдігіне тереңдеп кетеді. Науаи: Таңғажайып перизатым, нұр жүзіңде қап
– қара мең, Ақ қағазға жазған хатқа қоя қойған ноқатпен тең десе, Абай:
Нала ғып қайғыңмен күйдірдің көп, Уайлана ғышқын уайым жеп деп әуелде
осылайша алыстан тамсанып күйінеді. Кейін Науаи: Күннің сұлу ақша бетін
тек бұлт бүркейдіде Абай: Мен сәлем жазамынға, Айттым сәлем қаламқасқа
ауысып кетеді.
Науаи – XV ғасырдың перзенті. Сондықтан да оның шығармаларында сол
ақын өмір сүрген ортаның сорақы олқылықтары, халықтың арман - қиялы, өмір,
фәни, адамгершілік, саясат, ғылым, өнер турасындағы сүбе – сүбе ойлары кең
орын алады. Әлішер Науайдың әдебй мұрасы 100 мың бәйттен яғни 120 мың жол
өлеңнен тұрады. Науаи мен Абай арасындағы байланысты біз ең алдымен
екеуінің лирикасынан байқаймыз. Өмірлерінің соңғы уақыттарына дейін екеуі
де лирика жазды. Абай қазақөлеңін жаңа сезім, тың оймен – түрлентті. Қазақ
поэзиясында бұрын болмаған соны теңеулер, образдар, ассоциациялар тудырды.
Халық әдебиетінің шұрайлыларын жаңа мазмұн, жаңа түрге салып құлпыртты.
Абай түр қуған жоқ, салиқалы сәулетті мазмұн әкелді.
Екі уақытта өмір кешкен екі алыптың ойлары көп нәрсеге түйісетін
сияқты. Жақсылық, жамандық. Жомарттық, сараңдық, байлық, кедейлік,
зұлымдық, адамдық мәселерде екі ойшылдың қуануы, күрсінуі, жүрек дүрсілдері
қатар естілгендей болады. Науаи айтады:
Опа деген әсем гүл – ол жақсының
бақшасы,
Бүртігі түр бүрулі қуат жоқ оны

ашатын
Біреуден біреу опаны жүрді күтумен
Оны істеген кісі жоқ,жақын деп несін
айтасың
О Науаи, ойласаң опасыздық сұлтанда
Сұлтаннан барып опа іздеп несіне басың
шатасың

Абай айтады:
Қолдан келсе бере ме жұрт

меңгермек,
Адалдық, адамдықты кім теңгермек.
Мақтан үшін қайратсыз болыс,
болмақ,
Иттей қор боп, өзіне сөз келтірмек.
немесе:
Ортаға кеп салдым
Өзімде барымды
Япырмау, неңді алдым,
Сау қоймай арымды, -
деген жолдары опалы тірлік, ақ ниет адамдық үшін жүректерін ыстық пен
суыққа салынған халық ұлдарының көкірек шеріндей шынықтыра түседі.Адамды
қастерле сүйіңдер. Дүниенің ең асылы адам дейді ұлылар.
Науаи жүрегі де халық деп ауырады. Сол халыққа күн көрсетпеген
алдамшы даңғаза шайхыларға, сарайшыл екі жүзділерге,сауықшыл сұлтандарға,
қазыларға лағнет айтады.
Заманнан мейір таппадым, оған қандай

өкпе бар.
Ағашы жоқ бұл бақта мен іздеген
құрманың.
Уай, Науаи, ақылыңды талап алды бүл

дүние
Бұл сияқты әлемнің өз басыңнан

шырмауын, -
үлкен жүрек бір ауыр борығады. Сұлтандарды ақылға шақырғанмен халыққа рахат
жлқ екендігіне оның көзі жетіп күйзеледі.
Жүрегім менің - қырық жамау.
Қиянатшыл дүниеден.
Қайтып аман қалсын сау,
Қайтқаннан соң әр неден, -
Десе Абай кешкен зор трагедия көз алдыңызға келеді. Мұндай ойды тек
халықтың хас ұлы ғана айта алар еді. Ақын өзі арқылы артында тұрған бүкіл
халқының жүрек шерін беріп тұрғандай көрінеді. Момын елінің күрсінісін
бергендей болады. Опық жегізуден басқа опасы жоқ ортаны сынайды. Келер жас
буынға үміт артады. Бұл қазіргі халімді Қанжүректі қайғылы түсінеді деп
түйін жасайды ақын.
Науаи да, Абай да өз дәуіріндегі сорақылықтарды, талауды, ел
жасын көріп өсті. Солай болғандықтан да соқтықпалы, соқпасыз жерде
өскен ақындар арасында жан, рухани әм ой туыстығы бар екендігі хақ.
Ғалым, білімге, адамгершілікке, татулыққа шақырады.
Абай:
Кешк бала ең, келдің ғой талай жасқа,
Көз жетті бір қалыпта тұра алмасқа.
Адамды сүю, алланың хикіметін сез.
Не қызық өмірде онан басқа.

Науаи:
Қожа, молда, болсаң егер ғылымыңа мақтанба,
Зекет, ұшыр аламын деп байға тартып жақтанба,
Кім келсе де мейман болса ұшып жүріп, қызмет қыл,
Денең жеңіл болсын хаққа ғибадаттан тоқталма,
Бай болсаң да артылмасын қанағаттың пақырдан .
Көпшіліктен шықпа артылып білемін деп ақылдан.
Бек мүләйім сынық болып елге билет басыңды,
Қас табылар залым болсаң алыстан да жақыннан.

Қазақ, өзбек, түркімен, тәжік, парсы халықтарының арасына тарап
кеткен Мир Әлішер жайындағы аңыз әңгімелерден де осындай қанағатшыл,
көшпіл, рақымшыл ұлы ақынның бейнесі бой көрсетеді. Еркін адамгершілікті,
шынайы махаббатты аңсаған ақын шайхыларды, софыларды тойымсыздығы үшін
түйреп, кемелдікке, кең болуға үндейді. XVғасырдың қараңғы көрінен Науаи
осылай деп жарқ етсе, XIX ғасырдағы қапасқа тірелген қазақ қазақ
даласынан жүріп Абай: Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап да бар,
қалан дейді. Науаи: Адамға деген махаббат – адамдық іс деген кредосын
ұсынса, Абай атам: Атым адам болғасын қайтып надан болайын деп ширығады.
Үлкен жүректер осылай үндеспекке, туыспаққа керек.
Науаи мен Абайдың жастық, қарттық, дүние жалған жайында айтқан ой
топшылаулары қатарласып, астарласып отырады. Екеуі де халыққа деген ұлы
махаббатты жырлады. Әйел, өнер, саясат жөнінде де бұлар өз заманының озық
ұллдары екендіктерін танытты. Науаи өлең жөнінде: Сөз теңізіне сүңгіп, ой
маржанын қолына іліктірген – нағыз адам десе, Абай: Тілге жеңіл, жүрекке
жылы тиіп, теп – тегіс жұмыр келсін айналасы деген поэтикалық мақсатты
алға тартады.
Махбуб ал – кулуб (Сүйікті жүректер) Науаидің өмір тәжірибесін,
шығармашылығын қорытатын туынды секілді. Ақын бұл кітабында өзінің басынан
кешкен қиындықтарын ақ пен қара, зұлымдық пен махаббат, ащы мен тұщы туралы
ой түйеді. Мұнда қарасөз бенөлең аралас келіп отырады. Әрбір сөз қаққан
шегедей қаздиып орнында тұр. Шын даналыққа тағзым етесіз. Науаи осы
кітабында кіріспесінде:
кейде мен шахтардың арасына түсіп, оларды бәтуаластырғаным да бар.
Соғыс алаңында сарбаздардың алдында жүрдім, надан мен ақымақтың да тілі
тиді. Қайырылымдылармен достастым.
Аз нәрсеге қанағат ету қақында екі ойшылардың айтқандары ерекше назар
аударады. Айталық Абай - өзінің отыз жетінші сөзінде: ер артық сұрасада
азға разы болады, ез аз сұрар, артылып берсеңде разы болмас дейтіні бар.
Осы ұшқыр ойын ақын Қанағат, рақым, ойлап қой деп өлеңдерінде ишарат
еткенді.
Азға қанағат – таусылмас бұлақтың көзі, ол қана алса да бітпейді,
қанша қысым жасаса да түгесілмес қазына, - дейді Науаи қанағат жөнінде
(Алишер Науаи, X том, Ташкент, 1970 ж. с. 53. ) Гуманыс ақын түбінде
қанағатшыл жанның көп нәрсеге қолы жететіндігін жазбай таниды. Науаи
осыншалықты қыруар – қанағатты ойлары мен өзінің алдында өткен алыптар
еңбегін Насыр Хысыраудың Саодатнамасын (Бақыт туралы кітап), Сағдидің
Гүлстанын, замандас ұстазы Әбдірахман Жәмидің Бахористанын жалғастыра
түскендей, кеңейте түскендей болды. Шайхы, софылар, саудагер, сұлтандар,
әскер, жер, ғылым, өнер жайында Науаи осы кітабында келісті ойлар пішеді,
ақын тірлік кешкен заман оқушының көз алдына келелді. Және зор гуманист
суреткердің жүрек дүрсілімен келеді.
Абай: Ішім өлген, сыртым сау, деп айналасына күңіренсе, Науаи:
Кімдерге сенім артсаң солардан жүз есе зәріп жапа көрдім. Кімге махаббат
сыйласам содан азап тарттым, деп түйеді. Хикмет сөздер өзімшіл наданға
айтқанда, көңіл ұланғаны да болады, өшкені де болады, деп Абай қайырымды
сөз қуатын аңғартса, Науаи: Байлыққа тоймаған сараң бай алтыннан шапан
кисе де боқтыққы үймелеген шыбын секілді, деп түйреп өтеді. Міне, ойшылар
жыры осынысы мен құнарлы әрі биік.
Шығыстың құлама шайырларымен терезесі тең түсіп отырған Абай үлкен
шындыұтың ақыны. Ол Фирдауси, Низами, Науаи көлеңкесінде қалып қоймай,
шығармашылық жолмен үйреніп қырда қазақ өлеңінің туны тікті. Оның фәсафалық
трактаттары қазақ қара сөзінің төлбасы боллды. Қайшылығы мол қилы заманда
өмір сүрген ақын шығармашылығы – сол уақыттың айна – қатесіз айналасындай
бәрін өзіне түсіріп отырады. Халқының келешегі үшін күресті. Жауыздықты
жасқап, жақсылыққа жол іздеді. Татулыққа, достыққа кел деді. Қараңғыда
отырған қазақ еліне жарығын түсірді.
Науаидың да анасы – халқы еді. Ол да сол халықтың жоғын жоқтасты,
жақсыығына жаңа өріс қарасты. Адам баласын сүйуге шақырды. Науай ғазалдары,
мәснәуиалары, сақынама, хамсалары адамгершілік қызмет атқаруға үндейді.
Достықты, махаббатты, ізгілікті жырлады. Сондықтан Науаи да, Абай қалдырып
кеткен қазына екі халыққа да, тіпті бүкіл адамзат баласына ортақ қазына.
Ұлы ойшыл жандардың ірі туыстығы осында жатыр.
Әлішер Навоидың тарихтағы аты көбіне оның ақындығына байланысты.
Пушкин, Шекспир, Бальзак сияқты өзбек халқының қлы ақыны Навои де өзіне
дауыл мен жауын жоймайтын берік те биік күмбез орнатқан адамдардың бірі.
Өзінің 60 жылдық өмірінің көбін талас – тартыс, бүліншілік қыспағында
өткізе тұрып, артында қалдырған мұрасы бай ақын. Өмірден алған ең алғашқы
әсерін ол Хайрат ул абрар ( Әділет іздегендердің азығы) деген
дастанында жинақтайды. Бұл еңбегі Низамидің Жүрек қазынасы атты
шығармасымен сарындас. Бірақ сөз қылатын жайлары, тақырыбы одан басқаша.
Хайрат ул – абрар - сюжетсіз дастан. Бас тақырыбы – адам тағдыры,
оның әлеуметтік өмірдің қайткенде жақсы болу шарасы, мемлекет иелерінің
әділдік, бақыт жолына қызмет істеу жайындағы халық армандары. Адамгершілік
идеясын жырлау арқылы Новаи Ақсақ Темір тұқымдарының хандық құрған заманын
сынайды. Мазмұны мистикадан аулақ, нағыз әлеумет мәселесі. Мұның көп
жағдайлары кейін Садди ескендери деген шығармасында суреттелген.
Навои Хамсасының басқа бөлімдері – Фархад – Шырын, Ләйлі –
Мәжнүн, Сабая – Саяра (Жеті жұлдыз), Садди Ескендери (Ескендір
қақпасы). Бұл кітаптарын ақын Низами жазған тақырыптарға құрса да, оның
әрқайсысының ішкі мазмұны, беретін идеясын Низамиден әлдеқайда өзгеше.
Фархад – Ширин сюжетін ең алғаш өзінің Шаһнамасында Фердауси,
одан соң Низами, Хұсырау Деһлеби жырлайды. 1384 жылы Сарай Беркедегі
Қыпшақ ақыны құтып та жырлаған дедік.
Фирдаусиде жырдың бас қаһарманы Шырын Наушарунның немересі Хұсырауға
ғашық болған құл қызы. Хұсырау – Мұхаммет пайғамбарға бағынбай, оның
елшілік қатын жыртып тастаған соңғы иран патшасы. Низами XII ғасырда бұл
сюжетті Хұсырау – Шырын деген атпен жеке дастан түрінде жырлайды.
Низамиде Иран патшасы Хұсырау үлгілі бейне. Шыоын сол патшаның басына барып
өледі. Ал Навои сюжетіндегі Хұсырау ұнамсыз образ. Сол үшін ол өзінің
дастанын Хұсырау – Шырын емес, Фархад – Шырын деп атап, Фархад ұстаны
бас қаһарман етеді. Бқрынғы сюжеттерде хандарға әжуа болған шырын жауыз
Хұсырау патша қолынан өлтірілген Фархат батыр бейітінің басына барып өледі.
Низами патшалар оброзын бас тақырып етсе, навои бұқара халықтан шыққан
адамдар бйнесін басты орынға қояды. Сөйтіп ол Низамидің жайын сюжетін
бетке ұстап заманды тереңірек сынау мақсатында болады. Хандар дүниесінің
нәрсіздігін көрсете отырып, адамгершілік идеясын, адамның азаттық арманын
дәріптейді.
Темір ұрпақтарының әйел құмарлығын, халық мұддесін қорлаған жауыз
мінездерін Навои осы сюжеттің екнші бір көрінісі болған. Жеті жұлдыз
дастанында көрсеткен. Мұндағы Баһрам Гүр тым опасыз, адамдық қасиеті жоқ
патша. Навои оны әуелі ел жаулағыш патша ретінде суреттейді. Баһрам көп
елдің патшасын өзіне бағындырып, елге тыныштық, әділет орнатамын деп уәде
берсе де, артынша сол уәдесін ұмытып, жеке басының тілегі үшін өз елінің
байлығын Діларам дейтін сұлу қыздың қалың малына айыр бастайды. Ақырында,
өзі елден қалып алған сол жарына да опа қылмайды. Діларам сұлуды аңға алып
шыққанда жалғыз ауыз сөзге бола жапан түзге байлап, тастап кетеді. Шөлде
қалған қызын әкесі таып алып: Балам, патшаларға жақындама, олар өрт, жанып
кетесің дейді. Жазықсыз қыз жөнінде ел аузында тараған аңыздан соң патша
Діларамға қайта ғашық болып, іздеп тауып алады, Бірақ 100 мың әскерімен
аңға шыққанда нөсер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.