Қазақстан аумағындағы ежелгі түркі тайпаларының рухани мәдениеті (V-VIII ғ.ғ.)
КІРІСПЕ
І.ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының әдебиеті мен жазба мәдениеті.
1.1. Ауыз әдебиеті.
1.2. Жазу мәдениеті
ІІ.ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының әдет.ғұрыптары, заң жүйесі, діни наным.сенімдері.
2.1. Әдет.ғұрыптары, заң жүйесі.
2.2. Діни наным.сенімдері
ІІІ.ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының тарихи, жағырапиялық түсініктері.
3.1. Тарихи түсініктері.
3.2. Жағрафиялық түсініктері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І.ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының әдебиеті мен жазба мәдениеті.
1.1. Ауыз әдебиеті.
1.2. Жазу мәдениеті
ІІ.ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының әдет.ғұрыптары, заң жүйесі, діни наным.сенімдері.
2.1. Әдет.ғұрыптары, заң жүйесі.
2.2. Діни наным.сенімдері
ІІІ.ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының тарихи, жағырапиялық түсініктері.
3.1. Тарихи түсініктері.
3.2. Жағрафиялық түсініктері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда мемлекетімізде мәдени бағыттарды зерттеу қажеттілік тудырып отыр. Осыған орай мемлекетімізде біраз іс-шаралар атқарылып жатыр. Атап айтар болсақ мәдени мұра бағдарламасы бойынша зерттеулер жүргізіліп бірқатар мәдени құндылықтар өз шешімін тауып жатыр.
Сонау түркі заманының рухани мәдениетін зерттеу, олардың діни бағыттары қазіргі ұрпақтар сабақтастығында көрініс табуы ұмыт қалмай бүгінгі күнге жетуі аса күрделі мәселе. Адамзат баласының тәрбиелі болып қалыптасуына рухани құндылықтардың қажеттілігі сөзсіз. Сондықтан да жақсы ұрпақ тәрбиелеу үшін рухани қажеттіліктерді зерттеу өзекті мәселе болып отыр.
Ежелгі және Орта ғасырлық түркі тарихы - әлем тарихының құрамдас бөлігі, олардың тарихи – мәдени құндылықтарын әлем өркениетіне қосқан қомақты үлесі. Ежелгі орта ғасырлық Байырғы Түркілер қалдырған Орхон жазбаларын зерттеп, оған ғылыми сараптама жасауға соңғы жылдары Түркі халықтарының белсенділігі арта түсті. Оның себебі, бұрынғы Кеңестер Одағы тарап, жаңа түркі мемлекеттері өздерінің егемендігін жариялап, ежелгі тарихына көңіл бөле бастауына тікелей байланысты. Орхон мәтіндерін ғылым әлемі бір ғасырдан астам уақыт бойы зерттеп келеді. Демек оның ашылмаған құпиясы әлі көп. Мәтінді зерттеуші ғалымдар сол халықтың тума ұрпағы болғандықтан, түркі тілінің көп қабат мәнің, сырын, ауыспалы мағынасын меңгеріп үлгермеген. Осы кемшілік Орхон мәтіндерін зерттеуші жат жұрттық ғалымдардың бәріне тән. Сондықтан да бүгінге дейін байырғы түркі мәтіндерін оқып, аударып келген ғалымдар әрбір аттап басқан сайын аяғын кесе басып отырды. Бүгінгі таңда осы олқылықты жою үшін түркі текті, көшпелі өмірді бастан кешкен, сол ортада түркілік психологиямен тәрбиеленіп, байырғы түркі әлеміне жастайынан барып, сол әлеммен бірігіп кеткен сезім мен жүрек қажет.
Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи-археологиялық әдебиеттерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму үрдісін білдіргенде VI—VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік мемлекеттері заманын көрсетеді. Көне түріктер дәуірінде тек қана ашина түріктердің (тугю) құдіретті қағанаттары ғана емес, сонымен бірге ұйғырлардың және енисейлік қырғыздардың мемлекеттері де өмір сүрді. Қазірті Тыва, Монғолия, Хакасия, Оңтүстік Алтай, Қазақстан және Орта Азия территорияларында жүргізілген археологиялық зерттеулер көне түріктер мемлекеттерінің құрамы ірі, әрі тұрақты этникалық топтардан тұрғандығын және жүздеген жылдар өмір сүргендігін көрсетіп отыр.
Сонау түркі заманының рухани мәдениетін зерттеу, олардың діни бағыттары қазіргі ұрпақтар сабақтастығында көрініс табуы ұмыт қалмай бүгінгі күнге жетуі аса күрделі мәселе. Адамзат баласының тәрбиелі болып қалыптасуына рухани құндылықтардың қажеттілігі сөзсіз. Сондықтан да жақсы ұрпақ тәрбиелеу үшін рухани қажеттіліктерді зерттеу өзекті мәселе болып отыр.
Ежелгі және Орта ғасырлық түркі тарихы - әлем тарихының құрамдас бөлігі, олардың тарихи – мәдени құндылықтарын әлем өркениетіне қосқан қомақты үлесі. Ежелгі орта ғасырлық Байырғы Түркілер қалдырған Орхон жазбаларын зерттеп, оған ғылыми сараптама жасауға соңғы жылдары Түркі халықтарының белсенділігі арта түсті. Оның себебі, бұрынғы Кеңестер Одағы тарап, жаңа түркі мемлекеттері өздерінің егемендігін жариялап, ежелгі тарихына көңіл бөле бастауына тікелей байланысты. Орхон мәтіндерін ғылым әлемі бір ғасырдан астам уақыт бойы зерттеп келеді. Демек оның ашылмаған құпиясы әлі көп. Мәтінді зерттеуші ғалымдар сол халықтың тума ұрпағы болғандықтан, түркі тілінің көп қабат мәнің, сырын, ауыспалы мағынасын меңгеріп үлгермеген. Осы кемшілік Орхон мәтіндерін зерттеуші жат жұрттық ғалымдардың бәріне тән. Сондықтан да бүгінге дейін байырғы түркі мәтіндерін оқып, аударып келген ғалымдар әрбір аттап басқан сайын аяғын кесе басып отырды. Бүгінгі таңда осы олқылықты жою үшін түркі текті, көшпелі өмірді бастан кешкен, сол ортада түркілік психологиямен тәрбиеленіп, байырғы түркі әлеміне жастайынан барып, сол әлеммен бірігіп кеткен сезім мен жүрек қажет.
Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи-археологиялық әдебиеттерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму үрдісін білдіргенде VI—VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік мемлекеттері заманын көрсетеді. Көне түріктер дәуірінде тек қана ашина түріктердің (тугю) құдіретті қағанаттары ғана емес, сонымен бірге ұйғырлардың және енисейлік қырғыздардың мемлекеттері де өмір сүрді. Қазірті Тыва, Монғолия, Хакасия, Оңтүстік Алтай, Қазақстан және Орта Азия территорияларында жүргізілген археологиялық зерттеулер көне түріктер мемлекеттерінің құрамы ірі, әрі тұрақты этникалық топтардан тұрғандығын және жүздеген жылдар өмір сүргендігін көрсетіп отыр.
1. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. А., 1995.
2. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1971.
3. Айдаров Г. Язык орхонского памятника Бильге – кагана. А., 1966.
4. Айдаров Г. Язык орхоских памятников древнетюрских писменности.
А-А.,1972.
5. Ақатаев С. Күн мен көлеңке. Ғылым-танымдық аңсар. А.,1990.
6. Асқаров А. Ұлы Тұранның ұлдары. А., 1998.
7. Аманжолов А. С. Түркі филологиясы жазу тарихы. А., 1996.
8. Бартольд В. В. Тюрки. А., 1998.
9. Бичурин Н. Я. Собрание сведений. Т. 1., СПб., 1992.
10.Байпаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. А., 1986.
11.Байпаков К. М., Подушкин А. Н. Памятники земледельческо- скотоводческой культуры Казахстана А., 1989.
12.Баскаков Н. А. Очерки истории функционального развития тюркских языков и их классификация. Ашхабад., 1988.
13.Басилов В. Н. Избраники духов. М.,1984.
14.Васильев Л. С. История религии Востока. М., 1983.
15.Гумилев Л. Н. Қиял патшалығын іздеу А., 1996.
16.Гумилев Л. Н. Көне түріктер А., 1994.
17.Ғабдулин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті А., 1996.
18.Есім Ғ. Шаманизм дегеніміз не? // Ақиқат. 1996.№2.
19.Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. А., 1996.
20.Кумеков Б. Е. Государство кимаков ΙΧ-Χ в.в. по арабским источникам. А., 1972.
21.Кляшторный С. Г. Мифлогические сюжеты в дервнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. М., 1981.
22.Қазақстанның тарихы туралы түркі деректемелері.
23.Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. А., 1991.
24.Қоңыратбаев Т. Әуелбек Қоңыратбаев – түркітанушы. А., 1996.
25.Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. А., 1987.
26.Қаржаубай С. Орхон мұралары. 1 кітап. Астана. 2003.
27.Қашқари. М. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
28.Мангижеев И. А. Бурятские шаманские и дошаманские термины. М., 1978.
29.Махаева А. Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.
30.Марғұлан А. Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана А., 1979.
31.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар. А., 1964.
32.Малов С. Е. Енисейская письменность тюрков. М.-Л.,1952.
33.Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. М., 1951.
34.Насилов В. М. Язык орхоно-енисейских памятников. М., 1986.
35.Окладникова Е. А. Тропою Кугельдея. Л., 1990.
36.Стеблева И. В. Поэзия тюрков VI-VIII веков. М., 1965.
37.Стеблева И. В. К реконструкции древнетюркской религиозно- мифологической системы // Тюркологический сборник. М., 1972.
38.Стеблева И. В. Древнетюркская книга гаданий как произведение поэзии // История, культура, языки народов Востока. М., 1970.
39.Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандық қалдығы // Қазақ бақсы-балгерлері. А., 1993.
40.Төлеубаев А. Т. Культ природы у казахов // Вестник КазГУ. Серия историческая. А., 1996.
2. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1971.
3. Айдаров Г. Язык орхонского памятника Бильге – кагана. А., 1966.
4. Айдаров Г. Язык орхоских памятников древнетюрских писменности.
А-А.,1972.
5. Ақатаев С. Күн мен көлеңке. Ғылым-танымдық аңсар. А.,1990.
6. Асқаров А. Ұлы Тұранның ұлдары. А., 1998.
7. Аманжолов А. С. Түркі филологиясы жазу тарихы. А., 1996.
8. Бартольд В. В. Тюрки. А., 1998.
9. Бичурин Н. Я. Собрание сведений. Т. 1., СПб., 1992.
10.Байпаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. А., 1986.
11.Байпаков К. М., Подушкин А. Н. Памятники земледельческо- скотоводческой культуры Казахстана А., 1989.
12.Баскаков Н. А. Очерки истории функционального развития тюркских языков и их классификация. Ашхабад., 1988.
13.Басилов В. Н. Избраники духов. М.,1984.
14.Васильев Л. С. История религии Востока. М., 1983.
15.Гумилев Л. Н. Қиял патшалығын іздеу А., 1996.
16.Гумилев Л. Н. Көне түріктер А., 1994.
17.Ғабдулин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті А., 1996.
18.Есім Ғ. Шаманизм дегеніміз не? // Ақиқат. 1996.№2.
19.Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. А., 1996.
20.Кумеков Б. Е. Государство кимаков ΙΧ-Χ в.в. по арабским источникам. А., 1972.
21.Кляшторный С. Г. Мифлогические сюжеты в дервнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. М., 1981.
22.Қазақстанның тарихы туралы түркі деректемелері.
23.Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. А., 1991.
24.Қоңыратбаев Т. Әуелбек Қоңыратбаев – түркітанушы. А., 1996.
25.Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. А., 1987.
26.Қаржаубай С. Орхон мұралары. 1 кітап. Астана. 2003.
27.Қашқари. М. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
28.Мангижеев И. А. Бурятские шаманские и дошаманские термины. М., 1978.
29.Махаева А. Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.
30.Марғұлан А. Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана А., 1979.
31.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар. А., 1964.
32.Малов С. Е. Енисейская письменность тюрков. М.-Л.,1952.
33.Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. М., 1951.
34.Насилов В. М. Язык орхоно-енисейских памятников. М., 1986.
35.Окладникова Е. А. Тропою Кугельдея. Л., 1990.
36.Стеблева И. В. Поэзия тюрков VI-VIII веков. М., 1965.
37.Стеблева И. В. К реконструкции древнетюркской религиозно- мифологической системы // Тюркологический сборник. М., 1972.
38.Стеблева И. В. Древнетюркская книга гаданий как произведение поэзии // История, культура, языки народов Востока. М., 1970.
39.Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандық қалдығы // Қазақ бақсы-балгерлері. А., 1993.
40.Төлеубаев А. Т. Культ природы у казахов // Вестник КазГУ. Серия историческая. А., 1996.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ
КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан аумағындағы ежелгі түркі тайпаларының рухани мәдениеті
(V-VIII ғ.ғ.)
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент
Махаева А. Ш.
Орындаған: 4-курс студенті:
Ақбаев А. Ш.
Қорғауға жіберілді:
“_____”____________ 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.д.,
Профессор Омарбеков Т. О.________________
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І-ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының әдебиеті мен жазба мәдениеті.
1.1. Ауыз әдебиеті.
1.2. Жазу мәдениеті
ІІ-ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының әдет-ғұрыптары, заң жүйесі, діни
наным-сенімдері.
2.1. Әдет-ғұрыптары, заң жүйесі.
2.2. Діни наным-сенімдері
ІІІ-ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының тарихи, жағырапиялық түсініктері.
3.1. Тарихи түсініктері.
3.2. Жағрафиялық түсініктері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда мемлекетімізде мәдени бағыттарды
зерттеу қажеттілік тудырып отыр. Осыған орай мемлекетімізде біраз іс-
шаралар атқарылып жатыр. Атап айтар болсақ мәдени мұра бағдарламасы бойынша
зерттеулер жүргізіліп бірқатар мәдени құндылықтар өз шешімін тауып жатыр.
Сонау түркі заманының рухани мәдениетін зерттеу, олардың діни
бағыттары қазіргі ұрпақтар сабақтастығында көрініс табуы ұмыт қалмай
бүгінгі күнге жетуі аса күрделі мәселе. Адамзат баласының тәрбиелі болып
қалыптасуына рухани құндылықтардың қажеттілігі сөзсіз. Сондықтан да жақсы
ұрпақ тәрбиелеу үшін рухани қажеттіліктерді зерттеу өзекті мәселе болып
отыр.
Ежелгі және Орта ғасырлық түркі тарихы - әлем тарихының
құрамдас бөлігі, олардың тарихи – мәдени құндылықтарын әлем
өркениетіне қосқан қомақты үлесі. Ежелгі орта ғасырлық Байырғы
Түркілер қалдырған Орхон жазбаларын зерттеп, оған ғылыми сараптама
жасауға соңғы жылдары Түркі халықтарының белсенділігі арта түсті.
Оның себебі, бұрынғы Кеңестер Одағы тарап, жаңа түркі мемлекеттері
өздерінің егемендігін жариялап, ежелгі тарихына көңіл бөле бастауына
тікелей байланысты. Орхон мәтіндерін ғылым әлемі бір ғасырдан астам
уақыт бойы зерттеп келеді. Демек оның ашылмаған құпиясы әлі көп.
Мәтінді зерттеуші ғалымдар сол халықтың тума ұрпағы болғандықтан,
түркі тілінің көп қабат мәнің, сырын, ауыспалы мағынасын меңгеріп
үлгермеген. Осы кемшілік Орхон мәтіндерін зерттеуші жат жұрттық
ғалымдардың бәріне тән. Сондықтан да бүгінге дейін байырғы түркі
мәтіндерін оқып, аударып келген ғалымдар әрбір аттап басқан сайын
аяғын кесе басып отырды. Бүгінгі таңда осы олқылықты жою үшін
түркі текті, көшпелі өмірді бастан кешкен, сол ортада түркілік
психологиямен тәрбиеленіп, байырғы түркі әлеміне жастайынан барып, сол
әлеммен бірігіп кеткен сезім мен жүрек қажет.
Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи-
археологиялық әдебиеттерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму
үрдісін білдіргенде VI—VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік
мемлекеттері заманын көрсетеді. Көне түріктер дәуірінде тек қана ашина
түріктердің (тугю) құдіретті қағанаттары ғана емес, сонымен бірге
ұйғырлардың және енисейлік қырғыздардың мемлекеттері де өмір сүрді. Қазірті
Тыва, Монғолия, Хакасия, Оңтүстік Алтай, Қазақстан және Орта Азия
территорияларында жүргізілген археологиялық зерттеулер көне түріктер
мемлекеттерінің құрамы ірі, әрі тұрақты этникалық топтардан тұрғандығын
және жүздеген жылдар өмір сүргендігін көрсетіп отыр. Тарихи-археологиялық
мәліметтерге сүйене отырып, зерттеушілер көне түріктер дәуірінің нетізті
этномәдени аймақтарын былайша айқындайды:
Орталық және Орта азиялық түрік қағанаттары кұрамына енген тайпалардың
аймағы (Монғолия, Тыва, Алтай, Казақстан,Шығыс Түркістан және Орта Азияның
біраз жері);
Көне қырғыздардың — хягастардың мемлекеті құрамындағы тайпалар аймағы
(Минусинск ойпаты, ал 840 жылдан X ғ. дейін
Монғолия, Тыва, Алтай жері);
3) Курыкан бірлестігіне кірген тайпалар аймағы (Байкал маңы). Көне
түріктер заманындағы тайпалар бір-бірімен кең экономикалық және мәдени
байланыста болды. Шығысында Қытайдан батысында Византияға дейінгі аса
ауқымды аймақты алып жатқан бұл тайпалардың өзара байланысының маңызды
дерек көздеріне көне түрік дәуіріндегі тас мүсіндер, петроглифтер, сондай-
ақ жерлеу ғұрыптары (әсіресе VII ғ. бастап атпен бірге жерлеу) жатқызылады.
Көне түріктер мәдениетінің ортақтығын руна жазба ескерткіштері және олардың
бірыңғай діни наным-сенім жүйесі де айқындайды.
Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырушы дәнекер рөлін атқара жүріп
көне түріктер тамыры терең, айшықты дәстүр-салты бар өзгеше дала
мәдениетінің негізін салып, қоғамдық-әлеуметтік институттардың күрделі
түрлерін, елшілік жуйесін, шендер иерархиясын, соғыс өнерін, елшілік
үрдісін игере білді, сол сияқты олардың көрші елдердің идеологиясына қарсы
қоятын мұқият әзірленген дүниетанымы да болды.
Мақсаты мен міндеті. Жұмысты жазудағы негізгі мақсат, өз
ерекшеліктерімен көрініс тапқан түріктердің рухани мәдениетін зерттеу және
осы уақытқа жария ету. Сонымен қатар тақырыптың толық зерттелуін мақсат
етемін. Осындай мақсаттарды негізге ала отырып, келесі міндеттерді қойдым.
- тақырыптың мазмұның толық ашып көрсету;
- рухани қажеттіліктің негізін зерттеу;
- мәдениет пен рухани құндылықтың байланысын айқындау.
Тарихнамасы. Көне түріктердің рухани әлемі — аса күрделі мәселелердің
бірі. Бұл жөнінде зерттеушілер арасында бір-біріне қарама-қарсы пікірлер,
түрлі көзқарастар, болжамдар аз емес. Евроцентристік көзқарасты жақтаушылар
көне түріктер ерекше діндар болмады, саудаға да бейімді емес еді, соңдықтан
төл жазуының әліпбиін шығаруға құлықсыз болды, қатаң даланың жыл
мезгілдерінің ығына жығылып, көшіп-қонып жүріп, табиғатқа тәуелділікке
түскен көшпелілердің қоғамы — тарихы жоқ қоғам дейді. Алайда Оңтүстік Сібір
мен Орталық Азияда ұзақ жылдар бойы жүргізілген археологиялық және
палеографиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері көшпелілер "адамзаттың
арамтамағы" деген үстірт түсінікті теріске шығарып, ғылыми дәйексіздігін
көрсетіп берді.
Төрткүл дүниенің түкпір-түкпіріне тарап кеткен бүгінгі 160 миллиондай
түрік тілдес халықтардың түп атасы — көне түріктердің рухани өмірі қанша
күрделі болғанымен ол бабаларымыздың табиғат пен туған жерге деген
сүйіспеншілігін, сауаттылық пен білікке ұмтылған құлшынысын, ел тұтастығын
сақтауға деген талпынысын паш ететін ертедегі тарихымыздың жарқын беттері
болып табылады. Сондықтан да көне түріктердің дүниетанымын, рухани
қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерделеу заман талабынан туындап отырған
мәселе.
Бір кездері шығыстану ғылымында Азияны мекендеген ежелгі көшпелі
тайпалар мәдениеті феодализм дәуірінде туған, сол себепті ислам тұсында
өрістеген дейтін қисын үстем болған еді. Бұл тұжырым арий, индо-европеизм
анықтамасының бір көрінісі болатын. Сол себепті дәйекті ғылыми пікір бола
алмады.
Туркі тайпаларының ежелгі мәдениетін тарихи-ғылыми негізде сөз еткен
үлкен түркология В. Бартольд, В. Радлов, С. Малов еңбектерінде жақсы
көрінген еді. Ол адам сүйетін зерттеуге құрылған Э.Тайлор
антропологиясынан әлдеқайда жемістірек болды. Совет дәуірінде түркология
ғылымының өрісі айрықша өсе түсті. А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков,
Б.Я.Владимирцев, А.Н.Самойлович, С.Г.Кляшторный, А.Н.Бернштам, А.Тафуров
еңбектері соның айғағы. Оның бір саласы көшпелі түркі тайпаларының ежелгі
тарихы болса, екіншісі — Орта Азия халықтарының мәдениеті болып отыр.
Қазақ түркологтары ертедегі сақ, хүн, үйсін, сәнби, жужан, оғыз,
қыпшақ тайпаларының тарихына әлі де жете көңіл бөлмей келеді. Онсыз бүгінгі
түркі тектес халықтардың көне тарихын зерттеп білу қиын. Белгілі тарихшы
Л.Н.Гумилевтің 60—70-жылдары жарық көрген Древние тюрки (1967), Поиски
вымышленного царства (1970) және Хунны в Китае (1974) деген күрделі
зерттеулері Н.Я.Бичуриннің Алтайдағы туркі-монғол тайпаларының тарихына
арналған үш томдық жинағына қосылған елеулі жаңалық болды. Хунны в Китае
деген кітапқа баға бере келіп, Л. П. Делюсиннің еңбегі Қытай мен Азия
елдерінің аз зерттелген кезеңіне арналған, автор тарихи-географиялық
процестерді сабақтастыра білген деген пікірі есімізде. С. П. Толстовтың
Древний Хорезм (1948) атты зерттеуі де түркология ғылымының биік бір
белесі болды.
Бүгінгі шетел және совет түркологиясында басқа да ғылыми жаңалықтар
жоқ емес. Ежелгі түркі тайпаларының мәдениетіне қатысты А.Бомбачи,
А.Ф.Табен, Дж. Клосон, И. Бенфинт, Т.Дерфер, Л. Базен зерттеулері жазылса,
қазақ ғалымдары да түркі әдеби ескерткіштерінің тілі, образдары, көркемдік
ерекшеліктеріне қатысты еңбектер жазуда. Ендігі жерде ертедегі этностардың
тарихы да терең зерттелсе деймін. Ол жалпы шолу түрінде емес, Б. Көмековтың
қимақтар, С. Ақынжановтың қыпшақтар тарихына арналған еңбектерінің ізінде
жүргізілсе құба-құп. Мұндай ғылыми күш бізде бар.
Соңғы жылдары қазақ ғалымдары түркі жазбаларына қатысты біршама
еңбектер жарыққа шығарды. Солардың қатарына Қ. Өмірәлиевтің VIII—XII
ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері (1985), Ғ. Айдаровтың Көне
түркі жазба ескерткіштерінің тілі (1986), Ә. Қайдаров пен М. Оразовтың
Түркологияға кіріспе (1985) сияқты зерттеулері мен оқу құралдарын
жатқызуға болар еді. Н. Келімбетовтің Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі
(1986), X. Сүйіншәлиевтің VIII—XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті (1989)
атты оқулықтарында көне жазба мұраларымыз әдеби тұрғыдан талданып,
сараланады. Сонымен қатар Махаеваның Көне түріктердің рухани мәдениеті
атты зерттеуінен аса құнды болып табылатын мәліметтер алуға болады.
Ертеректе шыққан Ертедегі әдебиет нұсқалары (1967) атты
хрестоматияны, Махаббатнама (1985), Күлтегін (1986), Құтты білік
(1986), Қорқыт ата кітабы (1986), Бабырнама (1990) аудармаларын
айтпасақ, бізде жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған арнайы оқу
құралы жоқ болатын. Жоғарыда аталған еңбектер мен аудармалар осы іске жол
ашып отыр.
Методологиялық негізі. Жұмысты жазу барысыныда тақырыпқа орай арнайы
зерттеу әдісін қолдандым. Яғни, жеке-жеке тараулар мен бөлімдер мақсатқа
алынып, әр тарау өзінің зерттеуін айқындады. Арнайы ғылыми зерттеу
барысында тақырыптың негізін айқындадым.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс негізінен кіріспеден және алты бөлімнен
тұратын үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттермен сілтемелер
тізімінен тұрады. Бірінші тарау түркі тайпаларының әдебиеті мен жазба
мәдениетіне тоқталатын болса, екінші тарауда әдет-ғұрыптары мен діни наным-
сенімдері баяндалады. Үшінші тарауда, тарихи түсінігі және жағрафиялық
аймақтары қарастырылады.
І тарау. Ежелгі түркі тайпаларының әдебиеті мен жазба мәдениеті.
1.1. Ауыз әдебиеті.
Алтайдағы Түрік кағанаты кезеңінен қалған тарихи-мәдени
ескерткіштердің бірі — Орхон жазбалары. Біздің дәуірімізге VI ғасырдан
жеткен бұл жәдігерлерді Т. Спасский зерттеп, 1889 жылы орыс ғалымы Н. М.
Ядринцев Монғолия жерінен жаңа нұсқасын тауып, ғылыми айналмға енгізеді.
Оны белгілі Дания ғалымы В. Томсен оқып, 1893 жылы неміс тіліне аударады.
Аударма 1895 жылы жарық көрген. Академик В. В. Радлов басқарған Россия
археологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба ескерткіштерді орыс тіліне
аударып, 1894, 1897 жылдары жариялайды. Алайда, Орхон жазбаларын дәл әрі
толық аударған ғалым С. Е. Малов болған еді. Ол Орхон — Енисей
жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған. Солардың бастылары: Моңғолия
жерінен табылған Мотилан жылнамасы, Мойын Шора, Құлшора, Онтин, Хойте
Тамир, Малике, Ихе Асхет, қырғыз жерінен табылған Талас (он жазу), Элетест,
Сириядан табылған Саума, Тарим, Илташ, Үшмент, Менкуташ, Шадибек
жазулары.[26.14б]
С. Е. Малов Мойын Шора ескерткішінің тілін ұйғыр жазуы депті. Ол 734
жылы таққа отырған ұйғыр ханы Пайлоның баласы еді. Бір аты — Қаллиғ хан,
өзі соғыста мерт болған. Ол заманда қарлұқ, басимил, хұн, байырқу, тонтра,
шиғу, бүғу, киби тайпалары ұйғырға, татар, кеден тайпалары Сібірдегі Тұтық
ханға қарап еді. Мойын Шора жазуында қыпшақ тілінің де ізі бар. Оның
дәлелдері: барс, бус (су), сақынмыс, тылқысын, тасы, сықа, соғдақ сияқты
ортақ сездер. Күлшора Бесбалық соғысында Мотилан жағында болып, табғаш,
ұйғыр, қарлұқтарға қарсы соғысқан. Шора— монғол сөзі.С. Е. Малов жоғарыда
аталған еңбегінде Бесбалықты 756—757 жылдары Қытай елі салған дейді. Ол
Қытайдың қарамағына 734 жылы өткен еді. Бұл жазулардың диалектісін әлі де
анықтай түскен жөн. Ішіндегі Түрік қағанатына тікелей қатысы бар жазбалар
Күлтегін, Мотиланның үлкен жазуы және Тоныкөк жылнамасы болып саналады.
Алғашқы екеуі Монғолия жеріндегі Кошо-Ңайдем өзені, соңғысы Селеңгі
жағалауынан табылған. Күлтегін ескерткіші Қошо-Ңайдем төбесінің кең
жазығына салынған. Н. Ядринцевтің керсетуінше, биіктігі 3 метр 45 см., ені
— 174 см., қалыңдығы — 48 см. Ескерткіш мәрмәр тасқа жазылған. Төмендегі
суға барар жолдың екі жағынан 72 балбал тас орнатылған. Тас қораның сыртқы
босағасында екі арыстан, ішкі жағында екі қойдың тас мүсіні болған.
Күлтетін мазарының ішінде жылан, аң, адам суреттері, Күлтегіннің өзі және
зайыбының мүсіні бар.[33.132б]
Орхон жазуларының алфавитін Н. А. Аристов пен Н. Т. Маллицкий
тамғадан шыққан десе, соңғы кездері көптетен зерттеушілер, солардың ішінде
В. А. Левшиң, С. Т. Кляшторный, В. Томсен ізімен арамей алфавитінен алынған
деген ойға оралды. Орхон жазбалары туралы Ә. Диваев зерттеулер жүргізген.
Бұл тұста бізге Орхон жазуларының тарихи-әдеби мазмұны қажеттірек. Сол
себепті бұл жазбаларды зерттегенде, ғылыми талдау кіші емес, үлкен жазудан
басталғаны жөн. Өйткені, 716 жылғы Қапаған ханды өлтіру оқиғасының жазудан
түсіп қалғанына қарамастан, Могилан жылнамасында Түрік қағанатының соңғы
тарихы толығырақ баяндалған. Бұл жерде біз Қапаған хан қырғыны неден болды?
Шад (телес) және тархандар арасындағы билік таласы қандай күйде болған?
Могилан мен Күлтегін не себепті көшпелі түркі тайпаларымен көбірек жауласты
деген мәселелерге жаңаша түсінік беруге күш салдық. Біз мәселеге әдеби-
тарихи ізде келуді орынды санадық. Алғашқы екі жазу Могиланның немересі
Иоллығ Тегіннің қолынан өткен.[21.216б]
Могилан тарихына (683— 734) арналған жылнамалық эпиграфия. Оны
Могиланның немересі Иоллығ Тегін орнатқан. Могилан Түрік қағанатының ең
соңғы билеушісі (716—734) болған адам.Үлкен жазуда ескерткіштің салынған
мерзімі: маймыл жылы, жетінші ай, жиырма жетінші күн деп дәл көрсетілген.
Осы мерзім Қытай жазбаларында да көрсетілген. Л. Н. Гумилев болса арғы-
бергі тарихи оқиғаларды ескере келіп, ескерткіште 732 жыл керсетілсе де
жазу 720 жылға дейін, дәлірек айтар болсақ, 717—718 жылдары жазылған дейді.
Бұл пікірдін өзіндік негізі жоқ емес.
Жазу үш бөлімнен тұрады: 1) Қіріспе. Мұнда Түрік қағанатының құрылуы,
630—680 жылдар арасында көк түріктердін, Қытай еліне құл болуы, қағанаттың
қайта кұрылуы суреттелген; 2) Могилан мен Күлтегіннің, (685—731) жүргізген
соғыстары; 3) Күлтегіннің 731 жылы ұйғыр қолынан мерт болуы, оған
орнатылған жәдігер тарихы баяндалған.[4.43б]
Жазудың кіріспе бөлімінде Иоллығ Тегін Түрік қағанатының басында
Бомын қаған, Елтерес, Естеме жасаған еді, бірақ балалары ессіз, жалтақ
болып, түріктер Қытай еліне бағынып құл болды деп, әңгімені 630 жыл
оқиғасынан бастайды. Жазуда Елтерес бейнесі әсерленген. Онда түркі халқы:
Қағанлуғ будун ергім, қағаным қаны деп Көк тәңіріне дат кылады. Көк
тәңірі Елтерес пен Елбикенің айдарынан ұстап көкке алып ұшыпты. Түрік сир
бодан өлмейді, ел болады дейтін сөздер бар. Кағанатты 690 жылы Могилан
қайта орнатты деген тұжырым дәл емес. Өйткені 691 жылы Могилан сегізде,
Күлтегін бес жаста болған. Асылы, қағанатты қайта орнатқан — Қапаған хан
болса керек. Иоллығ Тегін Қапаған қырғынын, 678 жылғы Шаньюи көтерілісін
айтпайды. Қапаған тарихының жазудан түсіп калуы орда ішінде болған
бүліншілікті бүркеу, Могилан бейнесін бір жақты дәріптеу болмақ.
Жазуда сыртқы соғыстар да аз суреттелген. Оның есесіне түркі
тайпаларымен жүргізілген ішкі тартыстар мол баяндалған. Соның өзін де
Иоллығ Тегін Қапаған кезеңіне жібереді. Дұрысында ішкі бүліншіліктер
Могилан кезінде туған еді. Оған ең алдымен Могиланның қырғызбен жауласқаны
дәлел. Жазуда Иоллығ Тегін біз қырғызға қарсы 27 жорық жасап, 13 рет
шайқастық, жеңдік, елдігін әлсіреттік, қағандығын жойдық, тізесін
бүктірдік, басын еңкейттік, дейді. Қайтарда Ертіс бойындағы түргештерді
шаптық, түргеш өз еліміз еді, білместігі үшін, бізге жаулығы үшін қағаны
өлді, бектері қырғын тапты дейді. Сол жылы Күлтегін Іле бойындағы аздарды
да шапқан. Оларға Барсханды бек етіп сайлайды. Аздар қыпшақ еді, өздері
жаңылды, қағаны өліп, халқы құл, күн болды деген ойды В. Бартольд та
айтқан. Ертеңіне аздар мен түргештер бірлесіп қайта соғысты, бірақ, жеңілді
деп көрсетеді жазу. Оларды Күлтегін Өгүкен жерінен көшіріп, Кенту-
Тарбанға қудық деген. Сонда Могиланның басты жаулары қырғыз, түргеш, аздар
болып шығады. Ол кезде біздің құлымыздың құлы, күніміздің күні болды
деген сөз Қытай емес, түркі тайпаларына қолданылған. Осы негізде түркі
тайпаларының Могилан билігіне деген алалығы туады. Бірақ 716 жылдан соң
туған бүліншіліктер үшін Могилан өзін емес,- тархандарды айыпты санайды.
Жазуда Могилан: О, түрік боданы, өкін кінәлісің, қарулылар, найзалар
қайдан келді, біресе ілгері шаптың, біресе кейін шаптың, қаның судай
төгілді, сүйегің таудай болды. Мен аз, аш елге қаған болып едім, азыңды
көп, ашыңды тоқ еттім. Інім сендер үшін мерт болды деп, оқиғаны өзінен
бастап 731 жылға келтіреді.[3.86б]
Могилан табғаштармен соғыстық дегенді де айтады.Бірақ ол соғыстардың
болған кезі мен жері айтылмаған. Іс жүзінде Могилан мен Күлтегін Қытай
еліне қарсы үлкен соғыстар жүргізген емес. Жазаласа ол 732 жылы Бесбалықты
да Қытайға соғыссыз берген. Оның жанында Могиланның қырғыз, қарлұқ, түргеш,
аз, байырқу, тонгра сияқты түркі тайпаларына қарсы жүргізген соғыстары
нақтырақ көрсетілген. Соғда соғысы ғана 716 жылдан бұрын (701—703) болған.
Отыз жылға созылған ұйғыр соғысын да айтпайды.
Жазуда түркі тархандарының атына өкпе сөз көп айтылады. Иоллығ
Тегіннің айтуынша, соның бәріне Могилан мен Күлтегін емес, бодан айыпты
делінген. Расында, Түрік сир боданды бүліндіргендер Могилан мен Күлтегін
болған. Өгүкен бос қалды деуіне қарағанда, Могилан сол қонысты қайтару
ниетінде болса керек. Ұйғыр, қырғыз, түргеш, аз, тутық, қарлүқ, шу
тайпалары Могиланға қарсы еді. Кейбіреулер Күлтегіннің, ажалы 731 жылғы
жұттан болды деседі. Бұл жетімсіз түсінік. Дұрысында 731 жылға қарай
Күлтегін батыстағы түркі тайпаларымен үздіксіз жауласып, елден айрылып
қалған еді. Сол жылдары Могиланның өзі де елден жырақ кетіп, Шұғай құзында,
Мойынқұм шөлінде жалғыз үй қалып, киік, қоян аулап күн көрген.[31.12б]
Осыған орай 716 жылғы Қапаған қырғыны неден болған дейтін сауалға
тарихи түсінік бергеніміз жөн. Ол — көп жылдарға созылған шадтар мен
тархандар арасындағы билік таласының бір көрінісі болған еді. Қапаған елді
түрік сир бодан деп атаса, Могилан шадтарға сүйеніп, Қытай елінен зор
табыспен қайтқан Қапағанды жақтырмаған. 694 жылғы келісім бойынша Қапаған
Ордосты өзіне қаратқан.[22.216б] Ол көшпелілерге жаугершілік емес, тыныштық
керек, сыртқы саясатты өзгертіп Қытайдың үлкен саудасына жол бергісі келген
болуға тиіс. Ордаға келсе, Күлтегін ел бірлігін бүлдіріп жіберген екен.
Орда мәжілісінде осы мәселелер талас туғызып, Күлтегін бір түнде Қапаған
тұқымдарын қырып жібертен, өлгендер бір ғана Қапаған емес, екі мың адам.
Сөйтіп билікке шадтар келеді.Біздің бұл жорамалымызды Күлтегін соғыстары
анықтайды. Ол батыстағы барлық түркі тайпаларымен шабысқан. Соның бастылары
— қырғыз, түргеш, аз, тұтық, байырқу, қарлұқ, кенгерес, тонтра, елтабар, шу
тайпалары, түстікте ұйғырлар болған. Қапаған кезінде жасалған түрік сир
бодан (көк түріктер) солар еді. Бұл оқиғалар қағанаттың құлауына әкелген.
734 жылы Могиланды Мойынқұмда отырған анасы өз ауылына шақырып алып, оған
қытайлықтар қымызға у қосып беріп өлтірген.Телес саясатын қолданған Могилан
ішкі-сыртқы іске бірдей шорқақ болған. Тоныкөк: Мен шадтардың ең ұлығына
ердім десе, онысы Могилан (716—734) болатын. Орда кеңесінде Могилан
шадтарды оңға, тархандарды солға отырғызған. Алалық осыдан басталған. Шад,
Тегін, Могилан телес сөзі, бодан — түрік атауы. Бұл сөздерді кейбір
тарихшылар жалпылап жіберген.[17.10б]
Л. Н. Гумилев Күлтегіннің түркі тайпаларына жау болатын себебі ол
ашина еді, олар Анатолия түріктерінің арғы аталары болған деген ой айтады.
Мұны біз телес пен тархандар арасындағы тартыстың көрінісі дейміз.[16.29б]
Шадтар мен тархандардың билікке таласуы Мұған (552—572) кезінен бар
еді. Төбе хан (572—588) тұсында қағанат шығыстық, батыстық болып екіге
жіктеледі. 558—630 жылдар арасында сеператизм қызып, түріктер Кытайға
бағынады (630—680). Содан қағанат Қапаған хан тұсында ғана айығады. Могилан
тұсында сеператизм күш алады дедік. Ең қиын кезең — 558—690 жылдар арасы
болды. Сол дәуірден бастап батыс ұлыстар Естеме қолына көшеді. Бірақ шад
пен гардүштар көбейіп, батыс тархандардан бірлік кетеді. Батыстан алдымен
терт, содан соң он жабыға жасалады. Олардың бастылары — Естеме баласы
Шығай, Түн Жабғу, Түрк Санф, Ирбис хан, Бері шад, саянто, түртеш,
байырқу, шуми, нилихан, абруя ұлыстары болды. Бірақ Шығайды (611—618), оның
баласы Түн Жабғуды (618—630) Сібірдегі Ирбис хан өлтірген соң, Қара Шорин
ұрпақтары 631 жылы Сібір шады Мұха Вишуді, 634 жылы оның баласы Балуан
Ирбисті өлтіріп, бүліншілік туады. Абруяның өлімі тағы бар. Қара Шориннің
титулы бірде Түн Жабғу, бірде Дату хан, бірде Бұға хан, енді бірде Мочур.
Қытайша аты — Чулоху.[16.53б]
Түн Жабғу езін Батыс тардұш десе, оның ұрпақтары өздерін бірде шад,
бірде тардұш деп, кісілік таласына түскен. Нушиби, қыпшақ билері бізге
ешқандай әкім керек емес деп, Шато жеріне қоныс аударған. Үлкен саясатқа
қабілеті бары Қапаған болса, оған да жаулар табылған (Могилан).
VII ғасырдағы сыртқы жағдай бәрінен де ауыр болған. 651 жылы арабтар
Сасанидтер билігін жойып, Орта Азияға келеді. 633 жылы Сасанидтерте қарсы
кушандар, 640 жылы Баһрам Шебине бас көтереді. Қытай, Иран жерлерінде
феодализм туады. Түрік қағандарының бұл зор өзгерістермен ісі болмайды.
Бола қалса, онысы бір ізден шықпады. Мысалы, Шығай тұқымы Янти Саубүк
598 жылы Балхта Баһрам Шебинеден жеңіліс тапса, Бөрі шад 626 жылы күні
бітуге қараған Византия патшасы Ираклимен одақтасып, Дербент қыпшақтарын
жаулап алады.[15.146б] Өздері номадтық сатыда тұрып империя жасаймыз десе,
түрік қағандарының осындай оқиғадан сабақ ала білмеуі кағанаттың түбіне
жеткен. Иоллығ Тетіннің үш бірдей жылнамадан Қапаған хан оқиғасын шығарып
тастауы негізсіз болды. Сондықтан біз Могилан бағытын сынаған Кляшторный
ойларын шыншыл дейміз. Лившин болса, мәселеге бұрынғыша лингвистикалық
тұрғыдан келген. Иоллығ Тегін Могилан, Орхон жазуларында бұл жайларға
тоқталмай, оқиғаны бұлдыратады. Ұйғыр затоворын 713 жылға жіберу шүбәлі.
Бұл оқиға 725—730 жылдар шамасында болса керек. Ол Қапаған хан кезінде
емес, Могилан тұсында болған. Осы тұрғыдан кейінгі көптетен соғыстар
мерзіміне де анықтық енгізген жөн. Жазулардан Түрік қағанатының 734 жылға
қатысты тарихы толық орын алмаған.
731 жылы ұйғыр соғысында өлген Күлтегін (685—731) оқиғасына арналған
жылнама. Жазу Білге қаған (Могилан) атынан әңгімеленген. Ол Могиланның
інісі еді. Аударма В. Радловтікі.[26.150б] Жазуда Могилан өзін тәңірдей
тәңірден жаралған Білге қаған деп атайды. Сөзін оң жақтағы шадтар мен
апабектерге, сол жақтағы тархандар мен бұйрықбектерге, түстіктегі ұйғыр
пайтулеріне қаратып айтады. Түркі-монғол тайпалары ол кезде қағанатқа
қараған. Оларды оң және сол деп бөлу Оғызнама аңызында да бар. Монғол
деген атауды 1206 жылғы құрылтайда Шыңғыс хан тұңғыш рет қолданған еді.
Шад, апабек дейтін сөздер монғол бектеріне, тархан, бұйрықбек
атаулары түрік бектеріне тән болған. Бұйрықбектер Арқа, Сыр, Шұғай жағында
тұрған. Олар кейін өздерін жабыға (ябғу) деген. Жабығалар (Тараз, Тардұш,
Кенду, Тарбан, Отырар) анық түрік бектері болатын. Ұйғырлар да өздерін
тоғыз-оғыз деп атаған. Тархан сөзінің түбірі — түрүғ (түрік) болса да
ғажап емес. Түрік — отырықшы деген ұғымды да береді. Атрақ көшпелі ел деген
ұғымға бейім. Бірақ алдыңғы сөзбен түбірлес. Могилан өзін шад деп
білгендіктен, тархандармен бақталас болады. Бұл анықтама Күлтегін
соғыстарының сырын білуге көмектеседі. Қоғамдық тұрмыс жағынан келгенде,
Қапағанда феодализмге бетбұрыс байқалса, Могилан номадтық салт ізінде
қалған. Сол дәуірдің тарихи процесін еске алғанда, Могилан бағыты заман
талабына сай болмады.
Жазуда Күлтегіннің соғыстары қысқаша баяндалған:
Ілгері — Шантуң жазыққа дейін жауладым,
Теңізге сәл жетпедім.
Түстікте — Тоғыз Ерсентке дейін жауладым,
Тибетке сәл жетпедім.
Батыста — Інжу өзенің кеше
Темір қақпаға дейін жауладым.
Терістікте — Байырқу жеріне дейін жауладым,—
деген жерде ол шығыста Шато (Шантун), түстікте Тоғыз Ерсен, батыста Інжу,
теріскейде Байырқу жерін алдым, бірақ түрік бектері табғаштардың тәтті сөз,
жалған сыйлығына алданып азды, менің айтқаныма құлақ аспады, ақыры Қүлтегін
мерт болды, біздің алғашқы қонысымыз Өгүкен иесіз қалды, біз әлі де сол
жерді кешуіміз керек дегенді айтады.[23.37б]
Тәтті сөз, асыл дуниесіне алданып,
Түркі халқы, қырылдың.
Түркі халқы, жойылдың,—
деген жерде Күлтегін Орхон жері біздікі болып еді, сол аялдамадан жазу
орнаттым, соған табғаштан бедерші алдырдым, олар менің сөзімді бұзған жоқ
деп, түрік бектеріне өкпе айтады. Онысы Аштықта тоқтықты түсінбейсің, бір
тойсан аштықты түсінбейсің деген жолдардан да анық байқалады. Кіші жазудың
соңында: Бұл жазуды жаздырған Иоллығ Тегін дейтін жолдар бар. Могилан
қырғыз бен Байырқу біздің үлкен жауымыз болды дейді. Олар баяндүр
қыпшақтары болуы да мүмкін.[2.32б]
Тоныкөк жазуы. Бұл жазуды 750 жылдар шамасында Селенгі өзенінің
бойына ашина тайпасынан шыққан Тоныкөк орнатқан. Алғашқыда ол Төбехан мен
Қапағанға, одан соң Могиланға уәзір болған. Жазуда ол: Білге Тоныкек, мен
өзім табғаш елінде естім. Түрік бодан (халқы) ол кезде табғаштарға кіріптар
еді. Түрік бодан, ханы болмай, табғаштардан ажырады, хандық құрды. Хандығын
тастап, табғашқа қайта бағынышты болды,— деп, өзінің ұлық шадқа еріп, оны
хан қойғанын баян етеді. Ұлық шад деп отырғаны — Могилан. Оның аузына
Тоныкөк: Тархандармен бой теңестіртім келді дейтін сөз салған. Бұл тұста
Күлтегін окиғаны 716 жылдан бастайды. Одан әрі Могилан түстікте табғашты,
шығыста құтанды, теріскейде оғызды жаулады, оның ақылшысы мен едім дей
отырып, әңгімені 723 жылғы ұйғыр затоворына әкеп тірейді:[2.62б]
Шүғай құзында, Қарақұмда отырушы едік,
Киік жеп, қоян жеп отырушы едік.
Ел тамағы тоқ еді.
Жауымыз жыртқыш құстай еді,
Біз жемтік едік.
Осылай отырған шақта оғыздардан елші келді.
Елші сөзі мынадай:
Тоғыз-оғыз халқына хан сайланды,— деді.
Табғаштарға Күн Сеңүнді жіберді,
Құтандарға Тонра Семді жіберді...
Табғаштар, түстіктен шабыңдар!
Қытандар, шығыстан шабыңдар!
Мен терістіктен шабайын!
Түрік сир бодан жерін жат баспасын!
Сол дүшпанды жояйық!— депті.
Осы сөзді естіп,
Түнде ұйкым келмеді,
Күндіз отырғым келмеді2,—
деген жерде Күлтегін суық хабарды алған соң, ертеңіне қырғызға аттанғанын
айтады. Бұл тұста Тоныкөк алғашқы екі жазудағы соғыстарды қайталайды. Жауды
түстіктен емес, теріскейден іздейді. Сондағы айтары — жұқаны бүктеу,
жіңішкені үзу. Тоныкөк қырғыздарды үлкен жау деп білген. Ертіс бойында
байырқу, Іледе оноқ, түргеш тайпалары тұрған, қырғыз Саянның теріскейінде
еді. Сол жолы Тоныкөк найза бойы қар басқан Саян тауынан тік асып,
қырғыздарды бастық деген. Қайту жолында түргеш, байырқу, оноқ елдерін
шапқан. Могиланның әйелі өліп, еліне оралады. Қайтарында Амур басындағы бір
шадқа кісі жұмсап, көмек сұраған. Сол жолы Могилан әскерінде алалық туып,
қашқындарды оноқ әскерін жіберіп қайтарған. Жазуда түргеш ханын өлтірдік,
елін Інжу, Түнсу өзендерінен өткізе кудық дейтін жолдар бар. Одан әрі
Тоныкөк табғаштармен жиырма жеті рет, құтанмен жеті, ал ұйғырлармен бес рет
шайқастық деп, құрғақ сандар келтірген. Мотилан жазуында бұлардың жиырма
жеті рет соғысқан жаулары табғаш емес, қырғыз деп көрсетілген. Ол
қырғыздарды он үш рет жеңсе, бұл Жаңғар жырына негіз болған. Қалған он
төрт соғыс қырғыздардың пайдасына шешілген. Сол негізде кейін Манас жыры
туған. 678 жылғы Шаньюй көтерілісінің басында қырғыздар тұрып, оноқ, қимақ,
қарлұқ, түргеш тайпалары соған күш қосқан.[25.124б]
Сөзінің аяғында Тоныкөк: Мен Елтерес, Білте қаған, Могилан, Қапаған
үшін күрестім,— деп, түрік сир бодан бірлігін айтқан. Мен болмасам
Қапағанның түрік сир боданы жасалмас еді деген жолдар да бар. Сонда ол 690
жылы қағанатты қайта орнатқан адам Могилан емес, Қапаған демек.
Түрік сир бодан (түрік елі) деген сөз алғашқы екі жазуда жоқ. Бола
қалса, ол Елтерес кезінде қолданылған. Тоныкек Орхон жылнамасына көп
түзетулер енгізген. Могилан тірі болса, ол Қапағанның атын айта алмас еді.
Ол түрік халқының бірлігін жақтаған.[3.216б]
Орхон жазуларына бір ғана Күлтегін, Могилан және Тоныкөк эпиграфиясы
емес, бүкіл Енисей — Онтин жазулары да қосылады. Бірақ сол жазулар қандай
диалектіде көрінеді дейтін мәселе бізде нақты зерттелмеген. Рас, бұл
жазбалар төңірегінде көптеген зерттеушілер қалам тартып келеді. Солардың
қатарына В. Томсен, В. Радлов, П.Мелиоранский, В. Бартольд, С. Маловтардан
бастап И. А. Батманов, Т. И. Рамстед, В. Л.Котвич, С. Б. Киселев, қазақ
ғалымдарынан Ә. Қайдаров, Қ.Өмірәлиев, Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, т.б.
қосуға болады. С. Е. Малов Мойыншора, Күлшора жазулары ұйғыр диалектісіне
бейімдесе, В. А.Лившиң онда телес-манжур, қыпшақ диалектілерінің де
элементі бар деген. Башқұр ғалымы Т. М. Тарипов өзінің Кыпчакские языки
Урало-Поволжья (1967) деген зерттеуінде түркі тілдерін қыпшақ, оғыз,
қарлұқ, телес диалектілеріне жіктей отырып, аралас диалект қисынын
жақтапты. Оның пікірінше Орхон жазулары пратүрк емес, жалпы түркі тілінде
жазылған. Бұл пікірді қазақ ғалымы Ғ. Айдаров та қуаттайды.[4.47б] Осы
қисын соңғы кезде көбірек айтылып жүр. Орхон жазуларының жоқ емес, йоқ
болып көрінуі бар. Аралас диалект дегеннің өзі ертедегі тайпалардың
жіктелмей, бір одақта жүрген кезеңін айту болса керек. Енді бірде Т. М.
Тарипов лексика қуып, Қашқари сөздігіндегі 39 сөздің отызы имақ, қыпшақ,
қарлұқ, иағма, түкси, арғу, суар, байырқу, ұйғыр, күшә (күшан), түрік, ош,
құтан, шиғылы, иасмылы сөздіктері деген. Қалған тоғыз сез телес тайпаларына
жатса керек. Мұнысы аралас диалект емес, аралас лексика қисыны болмақ.Л.
Н. Гумилев кипчак сөзі III ғасырдан бері бар дейді. Бүл атау Оғызнамада
да жүр. Мойыншора жазуында түрік қыпчак еллит йыл олурмыс дейтін сөздер
кездеседі. Өзбек ғалымы Муталлибов болса, ескі қыпшақ тілі Азиядағы ең
марқа сөйлеу тілі болған дейді. Осы диалект кейін қазақ тіліне негіз
болған.Бүл жерде сөйлеу тілі мен жазба тіл диалектісі деген мәселені де
ескеру қажет. Мысалы, Сайфи, Құтып дастандарының тілін қай тілдің негізінде
жазылған дер едік. Оның бірі мамлюк, бірі дешті қыпшақ тілінде жазылған
ғой. Осы жазба тілі мен дәстүрі Мойыншора, Могилан жазуларынан бастап
көптеген дастандар тіліне өткен болса, мұны ұйғыр тілі деу дұрыс па?
Жазуда хроника мен жылнама, жоқтау аралас. Тілінде таптық қоғамға тән
қаған, бек, тархан, тардүш, шад, бодан, құл, күн дейтін касталық сөздер
басым. Жазудың әдеби, тарихи, этнотрафиялық, тілдік мәні айрықша зор. Оның
бәріне жаңаша зерттеулер қажет.[9.236б]
Түріктер тарихы кептеген ғалымдардың назарын аударған және
соңғы 200 жыл бойына оған деген ықылас әлденеше рет жанып сөнген.
XVIII ғ. орта кезінде Франңуз миссионерлері қытайдың көптетен тарихи
туындыларын аударған, солардың ішінен біздің тақырыбымыз үшін ең
маңыздысы — Майя мен Тобильдін аудармаларын жариялау. Бұл еңбектер біз
үшін аса маңызды роль атқарады, өйткені оңда Қытайдың VI—VIII ғғ. тарихы
мейлінше толық, егжей-тегжейіне дейін баяндалған; онда келтіріліп,
бірақ кейінгі оқымыстылар қалдырып кеткен әртүрлі оқиғалардың уақ-
түйек көріністері алдымызда қойған мәселелердің анық-қанығын айыру ісінде
көп-көп себебін тигізеді. Осынау аудармалар негізінде Сорбша
университетінің профессоры Детинь XVIII ғ. орта кезінде көп томды
"Хұңдардың, түріктер мен моңғолдардың тарихын" жазды.
Көшпелі мәселелерін шешу ісіне бәрінен де жақын барған ғылыми
дәстүрлі орыс мектебін атауға болады. Оның өкілдері — Н. Я. Бичурин, В. В.
Триторьев, Н. А. Аристов, Т. Е. Грумм-Гржимайло, К. А. Иностранцев, С. И.
Руденко М. И. Артамонов және басқа бірқатар оқымыстылар. Орыс мектебі
оқымыстыларының Орта Азияға бауыр басып кеткені сондай, оның тарихына
"қиғаш та жіті" көзімен қарауға дағдыланып кеткен. Соның арқасында біздің
ғалымдарымыз, бытыс европалықтар көзінен қалыс қалған көптеген нюанстарды
"сыр-жырларды" байқап, қағын алып, көшпелілер әлемін зерттеудің өзгеше бір
аспектісін салған.[11.173б]
Орталалық Азия тарихы мен палеоэтнографиясын зерттеудің негізін
салушы Н. Я. Бичурин болды. Қытай шежіресінің аудармасы осы уақытқа дейін
бүкіл зерттеулердің тиянақты іргетасы болып келеді.[9.342б] Аудармада
қателіктер мен жаңсақтықтар өте сирек кездеседі және олары елеусіз дейді
Н. В. Кюнердің текстологиялық жүмысы көрсет кеніңдей-ак, олар хикая желісін
мүлде бұрмаламайды екен, бұл автор Бичурин еңбегін текстердің нағыз өзімен
әдейі салыстырып тексеріп шыкқан.
Бичуриннің енбегіне сүйене отырып, В. В. Триторьев Шығыс Түркстанның
тарихи географиясы жөнінде жүмысты бітірді. Грек-рим және арап-парсы
мәліметтерін қытай мәліметтерімен салыстыру арқылы, ол мәдениеттер мен
халықтардың осы саладағы сабақтастығын дәлелдеп, тиянақтап шықты.[8.98б]
VI—VIII ғ.ғ. көшпелі түріктер, В. В. Бартольд тарихына араласып
кеткен парсылардан тым өзгеше болған, фактілер мен даталарға өз еркінше
бейберекет карағандықтан да А. Н. Бернштамның мақалалары мен кітаптары
ғылымға онша пайда келтірген жоқ.Түрік тілдес халықтардың ежелгі әдеби
ескерткіштерін тарихи-деректік, әдеби тілдік т.б. қырынан танып білуге
қатысты түйінді мәселелер аз емес. Соның бірі — ежелті түрік әдебиеті
дәуірін айқындау.[8.56б]
Итальяндық ғалым А.Бомбачи түріктер исламды кабылдағанға дейінгі (X
ғ.) кезең түрік әдебиетінің ең көне кезеңі деп атайды, орыс ғалымы С.Е.
Малов көне түрік текстері дегеніміз V—XV ғ.ғ. аралығында Орталық Азияда
жазылған ескерткіштер дейді.Белгілі түркітанушы Н.А.Баскаков ежелгі түрік
дәуірі VI—IX ғ.ғ. қамтиды деген болса, казақ әдебиеті тарихының білгірлері
де әрқалай пікірде.Тарихшы ғалымдардың да көне түріктер дәуірін аныктауда
ойлары тоғыспай жатқаны байқалады. Бұл жеке тақырыпқа аркау болатын мәселе.
Дегенмен де оны бірлесе отырып шешу, бір ізге салу — уақыт талабы.Кәне
түріктердің ауыз әдебиеті кейіндері пайда болған жазба әдебиетке нәр беріп,
оның өмірге келуіне алғы шарттар әзірлеп берді. Орхон жазуларында ауыз
әдебиетінің ескі үлгілері аз кездеспейді. Бұл әдебиеттің халық өмірімен
тығыз байланысын аңғартады. "Ауыз әдебиетінің түрлері, әрине, бір мезгілде
туып, бірден қалыптасқан жоқ. Әрқайсының шығу, өсіп-өркендеу тарихы, ұзақ
уақытқа созылған даму жолдары бар."[12.267б]
Кешпелілер тек материалдық мәдениетте ғана емес, сол сияқты рухани
мәдениетте де (олардың әдебиеті ауызша айтылатын болса да) өздерінің
отырықшы көршілерінен артта қалып көрген емес. Көшпелілер жыр-аңыздың екі
жанрын: батырлар жыры мен жын-пері хикаяларын жасаған. Мұның екеуі де
мифологияға жақын, бірақ олар ақиқат өмірді осындай жолмен кабылдап,
өздерінің сезім-түйсіктерін білдірген.
Түрік тайпаларының мифологиялық наным-сенімдерінен өлендік
мифологияға ортақ жамандық пен жақсылықтар тұсы аңғарылады. "Фольклордың
кейбір элементтерін қайткенде де түріктер уақытына жатқызуға болады", — деп
жазады Л. Н. Гумилев. Зерттеуші алтайлықтардың "Сай-Солонт жырында көне
аңыздың негізі бар деп көрсетеді. Алтайлық батыр Сай-Солонтқа көмекке
келген Ирбис-бурканның өзі жайлы: "қалың жартасты тесіп өтіп, мен
жарықдүниеге өзім шықтым", — деуі көне түріктердің шығу тегі туралы аңызбен
сәйкес келетіндігіне назар аудартады.[15.87б] Одан әрі: "Рашид-ад-динде
түріктердің шығу теті туралы олар тау жар-тастарының ішіне айдап
кіргізіліп, одан шыға алмаған еді деп әңгімеленеді. Соғда олар жартас
түбіндегі бір жерге отынды үйіп, лаулата от жағады. Ал тау темір рудасы
болғандықтан, ол ериді де, тесік пайда болады, сол тесіктен түріктер жарық
дүниеге шығады. Мүндағы варианттар дәлме-дәл келеді. Түрік Ирбис-буркан
алтайлық Сай-Солоны бәледен құтқарады да, оның қарындасына үйленеді, сөйтіп
олар бірге ағайынгершілікпен өмір сүреді. Ба-тырлар жырының өзі үшін
елеусіз саналатын дәл осы сөздің тарихи мәні бар. Ол кездері Алтай
түрғындарының түрктердің қалғандарымен бірігіп кеткендігін қуаттайды", —
деп ой түйеді.
Түрік қағанаты дәуірінен сыр шертетін сюжеттер алтайлық "Алын —
Манаш" (Алпамыс батыр туралы эпостың бір варианты) жырында көрініс береді.
Зерттеуші В.М. Жирмунский бүл жырды ең көне нүсқа деп есептейді.
Батыр Алып — Манашқа туыстары Қырғыз ханның сұлу қызын әпереді. Бұл әйелді
ұнататың батыр Ақ Қанның қызы Ерке Қарақшы сұлуды іздеуге кетеді.[1.254б]
Ақ Қан оны түтқынға алғанда, ақ қаздың қанатына үйіне жәрдем сұрап хат
жібереді. Көмек беруге жіберілген өгей ағасы түтқын үшін берілген сиқырлы
асты жеп қойып, Алып — манаш кейпін киіп, батырдың әйелін алу үшін кері
кайтады. Атының жәрдемімен босап шыққан батыр Ақ Қанның елін шауып, малын
алып, еліне келіп, той жасайды. Л. Н. Гумилев мүндағы Ақ Қанды табғаш
билеушілерімен, Алып — Манаштың өкіл әкесінің опасыздығын түрік ханзадалары
мен батырларының табғаштардың парасына сатылуымен ұқсастырады. Жырдағы өз
құқығын сақтап калу идеясы Иоллығ Тегін мен Тоныкөктің бағдарламалық ой-
пікірімен үндесіп жатқандығын атап өтіп, бұл сюжеттер бірінші түрік
кағанаты кезінде туып, екінші түрік қағанаты тұсыңда өмір сүрген содан
Алтайға өтіп, біздің уақытымызға дейін сақталып қалған болса керек деп
топшылайды.[29.8б]
Түрік қағанатының ең биік жетістігін белгілі казақ түркологы
Ә.Қоңыратбаев оның эпостың туынды жасауында деп көрсетті. Мұндай жазбаларға
мифологаялық сюжеттер ғана емес, тарихи оқиғалар да негіз болды.Орхон
жырлары ежелгі түрік тайпаларында ортақ әдеби дәстүрдің болғандығын
байқатады. Бұл жырларды қазақ эпосы, казақ жыраулары шығармаларымен өзара
салыстыра зерттеу нәтижесінде әдебиеттанушы ғалымдарымыз көне түріктердің
ақындық, шешендік, даналық, көркем ойлай алушылық өнері ұрпақтан-ұрпаққа,
ғасырдан-ғасырға үздіксіз жалғасты деген тұжырым жасап отыр.[25.238б]
1.2. Жазба мәдениеті.
Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт туркі тілдерінің даму
тарихындағы көне түркі дәуіріне сай келеді. Шығыс Түркі кұрамында өмір
сүрген тайпалар осы Орхон-Енисей жазуын қолданып, осы жазу тілінде
сөйлеген.Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері — Орхон,
Енисей, Селенті және Талас бойы.Орхон-Енисей жазуы өзінің жазу
ерекшеліктері мен қолдану өрісіне сай Орхон-Енисей және Талас жазуы делініп
екі топқа бөлінеді.
Енисей жазба мұралары. Олардың, бұлайша аталуы тас бетіндегі сына
жазуларының Енисей бойынан табылуымен байланысты. Бұған косымша кейіннен
Тува мен Хакасия, Краснояр өлкелерінен де осындай жазбалар табылған. Енисей
жазбаларының жалпы саны — 85 шамалы. Олардың ішінде кішігірім жазбалармен
қатар-ірі текстер де кездеседі. Енисей ескерткіштері көлем жағынан
негізінен шағын болып келеді. Ең үлкені 10— 15 жолдан, ең кішісі 1—2 жолдан
ғана тұрады. Қолданылуы жағынан Енисей ескерткіштері ескі түркі жазуынан
алғашқы шығып, қалыптасып, тараған нұскасы. Бұл жазу біртіндеп Орхон өзені,
одан Талас өзені өніріне тараған. Бұл тұжырымның шындыққа жанасымдылығы
жеке таңбалардын жазылу тәсілі мен жетілді-рілуінен де байкалады. Енисей
жазба ескерткіштерінің ең көне түрлері Минусинск ойпатынан табылған. Бұл
жазбалар түркі халқы белгілі мөлшерде отырықшы болып, металл өңдеумен
айналысқаның, мәдениетті ел болғанын көрсетеді.[26.84б]
Орхон жазуы көне түркі жазба мұраларының ішінде қазіргі түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ көне түркі әдеби тілінде жазылған. Ол кезде сонау
Сібірден бастап Орта Азия мен Қазақстан аймағы тұтастай Түркі қағандығының
қол астына қараған болатың. VI ғ. ортасында қазіргі солтүстік Монголия
жерінде бас кұраған Түркі қағандығы сол ғасырдың аяқ шеніңде батысы Каспий
теңізіне, шығысы Корей бұғазына дейінгі аралықты алып жатқап ұлы империяға
айналды. Кейін келе Батыс Түркі және Шытыс Түркі қағандығы деп аталатын екі
үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі. Солай бола тұра, V—VIII ғ.
жартастардың беттері мен тас мүсіндерге, сондай-ақ кейбір ыдыстардың түбі
мен қабырғаларына ойылып жазылған көне түркі жазбаларының ішіндегі ең
маңыздысы — Орхон жазба мұралары.[2.243б] Орхон өзеннің, бойынан табылған
есерткіштердің ішінде тасқа қажалып жазылған үш тарихи мұра ерекше
аталады. Оның біріншісі — 731 ж өлген хан інісі Күлтегінге, екіншісі — 735
жылы Білге кағанның өзіне, ал үшіншісі—Тоныкөкке арнап қойылған
ескерткіштер. Тоныкөк туралы профессор В. Томсен мен Клемен ханымның
еңбектерінен мынадай мағлұмат ала аламыз. Орхон жазбаларында
көрсетілгеніндей, Тоныкөк деп табылған ескерткішке ол — үш ханның ақылшысы
және Білге қағанның құдасы болған адам. Қытай жазбаларында Тоныкөк жайлы
716 жылы айтылған. Елтерістің патшалық кұрауында оның қосқан үлесі
туралы кытай және Тоныкөк жазбаларында толық көрсетілген. Көне түркі
жазбаларын кейде руна жазуы деп атайды. Оның себебі: Сібірде айдауда
жүрген швед офицері И.Т.Страленберт пен немістің ғалымы Д. Т. Мессершмидт
кездестірген құлыптастардағы өзі түсінбейтің жат жазуды өз елінің тілінде
руна жазуы деп атаған еді. Бұл сөз термин ретінде кеңінен таралып кетті.
Орхон ескерткіштері оқиғалар мерзімі, жазу стилі жағынан ескі түркі
жазуының соңғы — жаңа дәуірін танытады. Оның бер жағында Орхон жазуы, сірә
халық арасына кеңінен тараған болу керек. Күлтегін ескерткіштерінде мынадай
сөйлемдер кездеседі: Түркі халқын жиып, ел еткендеріңді де мұнда бастым,
жаңылып кеткендеріңді де мұнда бастым. Барлық сөзімді айтар мәң- гілік
тасқа бастым, бұдан қарап біліңдер, түркінің қазіргі халықының бектері —
дейді.[7.182б]
Орхон жазбалары осы жағдайлардың тамаша көрнісін берген. Бұл жерде
бұрын өз мемлекеті болған түркілердің кытайлардан жеңіліп, шамамен 50 жыл
бойы қытай билігінде болып, кейбір княздар қытай титулдарын қабылдап, түркі
бектері болудан калғандығын айтады. Сонда жай халық: Менін өзімнін, ханым
бар, мемлекетім бар халық едім, енді менің мемлекетім қайда, ханым кайда?—
дей отырып, қытайларға қарсы шығады. Бұдан біз аристократтар мен
демократтар арасындағы күресті, ханның халық өкілі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ
КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан аумағындағы ежелгі түркі тайпаларының рухани мәдениеті
(V-VIII ғ.ғ.)
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент
Махаева А. Ш.
Орындаған: 4-курс студенті:
Ақбаев А. Ш.
Қорғауға жіберілді:
“_____”____________ 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.д.,
Профессор Омарбеков Т. О.________________
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І-ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының әдебиеті мен жазба мәдениеті.
1.1. Ауыз әдебиеті.
1.2. Жазу мәдениеті
ІІ-ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының әдет-ғұрыптары, заң жүйесі, діни
наным-сенімдері.
2.1. Әдет-ғұрыптары, заң жүйесі.
2.2. Діни наным-сенімдері
ІІІ-ТАРАУ Ежелгі түркі тайпаларының тарихи, жағырапиялық түсініктері.
3.1. Тарихи түсініктері.
3.2. Жағрафиялық түсініктері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда мемлекетімізде мәдени бағыттарды
зерттеу қажеттілік тудырып отыр. Осыған орай мемлекетімізде біраз іс-
шаралар атқарылып жатыр. Атап айтар болсақ мәдени мұра бағдарламасы бойынша
зерттеулер жүргізіліп бірқатар мәдени құндылықтар өз шешімін тауып жатыр.
Сонау түркі заманының рухани мәдениетін зерттеу, олардың діни
бағыттары қазіргі ұрпақтар сабақтастығында көрініс табуы ұмыт қалмай
бүгінгі күнге жетуі аса күрделі мәселе. Адамзат баласының тәрбиелі болып
қалыптасуына рухани құндылықтардың қажеттілігі сөзсіз. Сондықтан да жақсы
ұрпақ тәрбиелеу үшін рухани қажеттіліктерді зерттеу өзекті мәселе болып
отыр.
Ежелгі және Орта ғасырлық түркі тарихы - әлем тарихының
құрамдас бөлігі, олардың тарихи – мәдени құндылықтарын әлем
өркениетіне қосқан қомақты үлесі. Ежелгі орта ғасырлық Байырғы
Түркілер қалдырған Орхон жазбаларын зерттеп, оған ғылыми сараптама
жасауға соңғы жылдары Түркі халықтарының белсенділігі арта түсті.
Оның себебі, бұрынғы Кеңестер Одағы тарап, жаңа түркі мемлекеттері
өздерінің егемендігін жариялап, ежелгі тарихына көңіл бөле бастауына
тікелей байланысты. Орхон мәтіндерін ғылым әлемі бір ғасырдан астам
уақыт бойы зерттеп келеді. Демек оның ашылмаған құпиясы әлі көп.
Мәтінді зерттеуші ғалымдар сол халықтың тума ұрпағы болғандықтан,
түркі тілінің көп қабат мәнің, сырын, ауыспалы мағынасын меңгеріп
үлгермеген. Осы кемшілік Орхон мәтіндерін зерттеуші жат жұрттық
ғалымдардың бәріне тән. Сондықтан да бүгінге дейін байырғы түркі
мәтіндерін оқып, аударып келген ғалымдар әрбір аттап басқан сайын
аяғын кесе басып отырды. Бүгінгі таңда осы олқылықты жою үшін
түркі текті, көшпелі өмірді бастан кешкен, сол ортада түркілік
психологиямен тәрбиеленіп, байырғы түркі әлеміне жастайынан барып, сол
әлеммен бірігіп кеткен сезім мен жүрек қажет.
Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи-
археологиялық әдебиеттерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму
үрдісін білдіргенде VI—VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік
мемлекеттері заманын көрсетеді. Көне түріктер дәуірінде тек қана ашина
түріктердің (тугю) құдіретті қағанаттары ғана емес, сонымен бірге
ұйғырлардың және енисейлік қырғыздардың мемлекеттері де өмір сүрді. Қазірті
Тыва, Монғолия, Хакасия, Оңтүстік Алтай, Қазақстан және Орта Азия
территорияларында жүргізілген археологиялық зерттеулер көне түріктер
мемлекеттерінің құрамы ірі, әрі тұрақты этникалық топтардан тұрғандығын
және жүздеген жылдар өмір сүргендігін көрсетіп отыр. Тарихи-археологиялық
мәліметтерге сүйене отырып, зерттеушілер көне түріктер дәуірінің нетізті
этномәдени аймақтарын былайша айқындайды:
Орталық және Орта азиялық түрік қағанаттары кұрамына енген тайпалардың
аймағы (Монғолия, Тыва, Алтай, Казақстан,Шығыс Түркістан және Орта Азияның
біраз жері);
Көне қырғыздардың — хягастардың мемлекеті құрамындағы тайпалар аймағы
(Минусинск ойпаты, ал 840 жылдан X ғ. дейін
Монғолия, Тыва, Алтай жері);
3) Курыкан бірлестігіне кірген тайпалар аймағы (Байкал маңы). Көне
түріктер заманындағы тайпалар бір-бірімен кең экономикалық және мәдени
байланыста болды. Шығысында Қытайдан батысында Византияға дейінгі аса
ауқымды аймақты алып жатқан бұл тайпалардың өзара байланысының маңызды
дерек көздеріне көне түрік дәуіріндегі тас мүсіндер, петроглифтер, сондай-
ақ жерлеу ғұрыптары (әсіресе VII ғ. бастап атпен бірге жерлеу) жатқызылады.
Көне түріктер мәдениетінің ортақтығын руна жазба ескерткіштері және олардың
бірыңғай діни наным-сенім жүйесі де айқындайды.
Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырушы дәнекер рөлін атқара жүріп
көне түріктер тамыры терең, айшықты дәстүр-салты бар өзгеше дала
мәдениетінің негізін салып, қоғамдық-әлеуметтік институттардың күрделі
түрлерін, елшілік жуйесін, шендер иерархиясын, соғыс өнерін, елшілік
үрдісін игере білді, сол сияқты олардың көрші елдердің идеологиясына қарсы
қоятын мұқият әзірленген дүниетанымы да болды.
Мақсаты мен міндеті. Жұмысты жазудағы негізгі мақсат, өз
ерекшеліктерімен көрініс тапқан түріктердің рухани мәдениетін зерттеу және
осы уақытқа жария ету. Сонымен қатар тақырыптың толық зерттелуін мақсат
етемін. Осындай мақсаттарды негізге ала отырып, келесі міндеттерді қойдым.
- тақырыптың мазмұның толық ашып көрсету;
- рухани қажеттіліктің негізін зерттеу;
- мәдениет пен рухани құндылықтың байланысын айқындау.
Тарихнамасы. Көне түріктердің рухани әлемі — аса күрделі мәселелердің
бірі. Бұл жөнінде зерттеушілер арасында бір-біріне қарама-қарсы пікірлер,
түрлі көзқарастар, болжамдар аз емес. Евроцентристік көзқарасты жақтаушылар
көне түріктер ерекше діндар болмады, саудаға да бейімді емес еді, соңдықтан
төл жазуының әліпбиін шығаруға құлықсыз болды, қатаң даланың жыл
мезгілдерінің ығына жығылып, көшіп-қонып жүріп, табиғатқа тәуелділікке
түскен көшпелілердің қоғамы — тарихы жоқ қоғам дейді. Алайда Оңтүстік Сібір
мен Орталық Азияда ұзақ жылдар бойы жүргізілген археологиялық және
палеографиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері көшпелілер "адамзаттың
арамтамағы" деген үстірт түсінікті теріске шығарып, ғылыми дәйексіздігін
көрсетіп берді.
Төрткүл дүниенің түкпір-түкпіріне тарап кеткен бүгінгі 160 миллиондай
түрік тілдес халықтардың түп атасы — көне түріктердің рухани өмірі қанша
күрделі болғанымен ол бабаларымыздың табиғат пен туған жерге деген
сүйіспеншілігін, сауаттылық пен білікке ұмтылған құлшынысын, ел тұтастығын
сақтауға деген талпынысын паш ететін ертедегі тарихымыздың жарқын беттері
болып табылады. Сондықтан да көне түріктердің дүниетанымын, рухани
қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерделеу заман талабынан туындап отырған
мәселе.
Бір кездері шығыстану ғылымында Азияны мекендеген ежелгі көшпелі
тайпалар мәдениеті феодализм дәуірінде туған, сол себепті ислам тұсында
өрістеген дейтін қисын үстем болған еді. Бұл тұжырым арий, индо-европеизм
анықтамасының бір көрінісі болатын. Сол себепті дәйекті ғылыми пікір бола
алмады.
Туркі тайпаларының ежелгі мәдениетін тарихи-ғылыми негізде сөз еткен
үлкен түркология В. Бартольд, В. Радлов, С. Малов еңбектерінде жақсы
көрінген еді. Ол адам сүйетін зерттеуге құрылған Э.Тайлор
антропологиясынан әлдеқайда жемістірек болды. Совет дәуірінде түркология
ғылымының өрісі айрықша өсе түсті. А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков,
Б.Я.Владимирцев, А.Н.Самойлович, С.Г.Кляшторный, А.Н.Бернштам, А.Тафуров
еңбектері соның айғағы. Оның бір саласы көшпелі түркі тайпаларының ежелгі
тарихы болса, екіншісі — Орта Азия халықтарының мәдениеті болып отыр.
Қазақ түркологтары ертедегі сақ, хүн, үйсін, сәнби, жужан, оғыз,
қыпшақ тайпаларының тарихына әлі де жете көңіл бөлмей келеді. Онсыз бүгінгі
түркі тектес халықтардың көне тарихын зерттеп білу қиын. Белгілі тарихшы
Л.Н.Гумилевтің 60—70-жылдары жарық көрген Древние тюрки (1967), Поиски
вымышленного царства (1970) және Хунны в Китае (1974) деген күрделі
зерттеулері Н.Я.Бичуриннің Алтайдағы туркі-монғол тайпаларының тарихына
арналған үш томдық жинағына қосылған елеулі жаңалық болды. Хунны в Китае
деген кітапқа баға бере келіп, Л. П. Делюсиннің еңбегі Қытай мен Азия
елдерінің аз зерттелген кезеңіне арналған, автор тарихи-географиялық
процестерді сабақтастыра білген деген пікірі есімізде. С. П. Толстовтың
Древний Хорезм (1948) атты зерттеуі де түркология ғылымының биік бір
белесі болды.
Бүгінгі шетел және совет түркологиясында басқа да ғылыми жаңалықтар
жоқ емес. Ежелгі түркі тайпаларының мәдениетіне қатысты А.Бомбачи,
А.Ф.Табен, Дж. Клосон, И. Бенфинт, Т.Дерфер, Л. Базен зерттеулері жазылса,
қазақ ғалымдары да түркі әдеби ескерткіштерінің тілі, образдары, көркемдік
ерекшеліктеріне қатысты еңбектер жазуда. Ендігі жерде ертедегі этностардың
тарихы да терең зерттелсе деймін. Ол жалпы шолу түрінде емес, Б. Көмековтың
қимақтар, С. Ақынжановтың қыпшақтар тарихына арналған еңбектерінің ізінде
жүргізілсе құба-құп. Мұндай ғылыми күш бізде бар.
Соңғы жылдары қазақ ғалымдары түркі жазбаларына қатысты біршама
еңбектер жарыққа шығарды. Солардың қатарына Қ. Өмірәлиевтің VIII—XII
ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері (1985), Ғ. Айдаровтың Көне
түркі жазба ескерткіштерінің тілі (1986), Ә. Қайдаров пен М. Оразовтың
Түркологияға кіріспе (1985) сияқты зерттеулері мен оқу құралдарын
жатқызуға болар еді. Н. Келімбетовтің Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі
(1986), X. Сүйіншәлиевтің VIII—XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті (1989)
атты оқулықтарында көне жазба мұраларымыз әдеби тұрғыдан талданып,
сараланады. Сонымен қатар Махаеваның Көне түріктердің рухани мәдениеті
атты зерттеуінен аса құнды болып табылатын мәліметтер алуға болады.
Ертеректе шыққан Ертедегі әдебиет нұсқалары (1967) атты
хрестоматияны, Махаббатнама (1985), Күлтегін (1986), Құтты білік
(1986), Қорқыт ата кітабы (1986), Бабырнама (1990) аудармаларын
айтпасақ, бізде жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған арнайы оқу
құралы жоқ болатын. Жоғарыда аталған еңбектер мен аудармалар осы іске жол
ашып отыр.
Методологиялық негізі. Жұмысты жазу барысыныда тақырыпқа орай арнайы
зерттеу әдісін қолдандым. Яғни, жеке-жеке тараулар мен бөлімдер мақсатқа
алынып, әр тарау өзінің зерттеуін айқындады. Арнайы ғылыми зерттеу
барысында тақырыптың негізін айқындадым.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс негізінен кіріспеден және алты бөлімнен
тұратын үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттермен сілтемелер
тізімінен тұрады. Бірінші тарау түркі тайпаларының әдебиеті мен жазба
мәдениетіне тоқталатын болса, екінші тарауда әдет-ғұрыптары мен діни наным-
сенімдері баяндалады. Үшінші тарауда, тарихи түсінігі және жағрафиялық
аймақтары қарастырылады.
І тарау. Ежелгі түркі тайпаларының әдебиеті мен жазба мәдениеті.
1.1. Ауыз әдебиеті.
Алтайдағы Түрік кағанаты кезеңінен қалған тарихи-мәдени
ескерткіштердің бірі — Орхон жазбалары. Біздің дәуірімізге VI ғасырдан
жеткен бұл жәдігерлерді Т. Спасский зерттеп, 1889 жылы орыс ғалымы Н. М.
Ядринцев Монғолия жерінен жаңа нұсқасын тауып, ғылыми айналмға енгізеді.
Оны белгілі Дания ғалымы В. Томсен оқып, 1893 жылы неміс тіліне аударады.
Аударма 1895 жылы жарық көрген. Академик В. В. Радлов басқарған Россия
археологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба ескерткіштерді орыс тіліне
аударып, 1894, 1897 жылдары жариялайды. Алайда, Орхон жазбаларын дәл әрі
толық аударған ғалым С. Е. Малов болған еді. Ол Орхон — Енисей
жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған. Солардың бастылары: Моңғолия
жерінен табылған Мотилан жылнамасы, Мойын Шора, Құлшора, Онтин, Хойте
Тамир, Малике, Ихе Асхет, қырғыз жерінен табылған Талас (он жазу), Элетест,
Сириядан табылған Саума, Тарим, Илташ, Үшмент, Менкуташ, Шадибек
жазулары.[26.14б]
С. Е. Малов Мойын Шора ескерткішінің тілін ұйғыр жазуы депті. Ол 734
жылы таққа отырған ұйғыр ханы Пайлоның баласы еді. Бір аты — Қаллиғ хан,
өзі соғыста мерт болған. Ол заманда қарлұқ, басимил, хұн, байырқу, тонтра,
шиғу, бүғу, киби тайпалары ұйғырға, татар, кеден тайпалары Сібірдегі Тұтық
ханға қарап еді. Мойын Шора жазуында қыпшақ тілінің де ізі бар. Оның
дәлелдері: барс, бус (су), сақынмыс, тылқысын, тасы, сықа, соғдақ сияқты
ортақ сездер. Күлшора Бесбалық соғысында Мотилан жағында болып, табғаш,
ұйғыр, қарлұқтарға қарсы соғысқан. Шора— монғол сөзі.С. Е. Малов жоғарыда
аталған еңбегінде Бесбалықты 756—757 жылдары Қытай елі салған дейді. Ол
Қытайдың қарамағына 734 жылы өткен еді. Бұл жазулардың диалектісін әлі де
анықтай түскен жөн. Ішіндегі Түрік қағанатына тікелей қатысы бар жазбалар
Күлтегін, Мотиланның үлкен жазуы және Тоныкөк жылнамасы болып саналады.
Алғашқы екеуі Монғолия жеріндегі Кошо-Ңайдем өзені, соңғысы Селеңгі
жағалауынан табылған. Күлтегін ескерткіші Қошо-Ңайдем төбесінің кең
жазығына салынған. Н. Ядринцевтің керсетуінше, биіктігі 3 метр 45 см., ені
— 174 см., қалыңдығы — 48 см. Ескерткіш мәрмәр тасқа жазылған. Төмендегі
суға барар жолдың екі жағынан 72 балбал тас орнатылған. Тас қораның сыртқы
босағасында екі арыстан, ішкі жағында екі қойдың тас мүсіні болған.
Күлтетін мазарының ішінде жылан, аң, адам суреттері, Күлтегіннің өзі және
зайыбының мүсіні бар.[33.132б]
Орхон жазуларының алфавитін Н. А. Аристов пен Н. Т. Маллицкий
тамғадан шыққан десе, соңғы кездері көптетен зерттеушілер, солардың ішінде
В. А. Левшиң, С. Т. Кляшторный, В. Томсен ізімен арамей алфавитінен алынған
деген ойға оралды. Орхон жазбалары туралы Ә. Диваев зерттеулер жүргізген.
Бұл тұста бізге Орхон жазуларының тарихи-әдеби мазмұны қажеттірек. Сол
себепті бұл жазбаларды зерттегенде, ғылыми талдау кіші емес, үлкен жазудан
басталғаны жөн. Өйткені, 716 жылғы Қапаған ханды өлтіру оқиғасының жазудан
түсіп қалғанына қарамастан, Могилан жылнамасында Түрік қағанатының соңғы
тарихы толығырақ баяндалған. Бұл жерде біз Қапаған хан қырғыны неден болды?
Шад (телес) және тархандар арасындағы билік таласы қандай күйде болған?
Могилан мен Күлтегін не себепті көшпелі түркі тайпаларымен көбірек жауласты
деген мәселелерге жаңаша түсінік беруге күш салдық. Біз мәселеге әдеби-
тарихи ізде келуді орынды санадық. Алғашқы екі жазу Могиланның немересі
Иоллығ Тегіннің қолынан өткен.[21.216б]
Могилан тарихына (683— 734) арналған жылнамалық эпиграфия. Оны
Могиланның немересі Иоллығ Тегін орнатқан. Могилан Түрік қағанатының ең
соңғы билеушісі (716—734) болған адам.Үлкен жазуда ескерткіштің салынған
мерзімі: маймыл жылы, жетінші ай, жиырма жетінші күн деп дәл көрсетілген.
Осы мерзім Қытай жазбаларында да көрсетілген. Л. Н. Гумилев болса арғы-
бергі тарихи оқиғаларды ескере келіп, ескерткіште 732 жыл керсетілсе де
жазу 720 жылға дейін, дәлірек айтар болсақ, 717—718 жылдары жазылған дейді.
Бұл пікірдін өзіндік негізі жоқ емес.
Жазу үш бөлімнен тұрады: 1) Қіріспе. Мұнда Түрік қағанатының құрылуы,
630—680 жылдар арасында көк түріктердін, Қытай еліне құл болуы, қағанаттың
қайта кұрылуы суреттелген; 2) Могилан мен Күлтегіннің, (685—731) жүргізген
соғыстары; 3) Күлтегіннің 731 жылы ұйғыр қолынан мерт болуы, оған
орнатылған жәдігер тарихы баяндалған.[4.43б]
Жазудың кіріспе бөлімінде Иоллығ Тегін Түрік қағанатының басында
Бомын қаған, Елтерес, Естеме жасаған еді, бірақ балалары ессіз, жалтақ
болып, түріктер Қытай еліне бағынып құл болды деп, әңгімені 630 жыл
оқиғасынан бастайды. Жазуда Елтерес бейнесі әсерленген. Онда түркі халқы:
Қағанлуғ будун ергім, қағаным қаны деп Көк тәңіріне дат кылады. Көк
тәңірі Елтерес пен Елбикенің айдарынан ұстап көкке алып ұшыпты. Түрік сир
бодан өлмейді, ел болады дейтін сөздер бар. Кағанатты 690 жылы Могилан
қайта орнатты деген тұжырым дәл емес. Өйткені 691 жылы Могилан сегізде,
Күлтегін бес жаста болған. Асылы, қағанатты қайта орнатқан — Қапаған хан
болса керек. Иоллығ Тегін Қапаған қырғынын, 678 жылғы Шаньюи көтерілісін
айтпайды. Қапаған тарихының жазудан түсіп калуы орда ішінде болған
бүліншілікті бүркеу, Могилан бейнесін бір жақты дәріптеу болмақ.
Жазуда сыртқы соғыстар да аз суреттелген. Оның есесіне түркі
тайпаларымен жүргізілген ішкі тартыстар мол баяндалған. Соның өзін де
Иоллығ Тегін Қапаған кезеңіне жібереді. Дұрысында ішкі бүліншіліктер
Могилан кезінде туған еді. Оған ең алдымен Могиланның қырғызбен жауласқаны
дәлел. Жазуда Иоллығ Тегін біз қырғызға қарсы 27 жорық жасап, 13 рет
шайқастық, жеңдік, елдігін әлсіреттік, қағандығын жойдық, тізесін
бүктірдік, басын еңкейттік, дейді. Қайтарда Ертіс бойындағы түргештерді
шаптық, түргеш өз еліміз еді, білместігі үшін, бізге жаулығы үшін қағаны
өлді, бектері қырғын тапты дейді. Сол жылы Күлтегін Іле бойындағы аздарды
да шапқан. Оларға Барсханды бек етіп сайлайды. Аздар қыпшақ еді, өздері
жаңылды, қағаны өліп, халқы құл, күн болды деген ойды В. Бартольд та
айтқан. Ертеңіне аздар мен түргештер бірлесіп қайта соғысты, бірақ, жеңілді
деп көрсетеді жазу. Оларды Күлтегін Өгүкен жерінен көшіріп, Кенту-
Тарбанға қудық деген. Сонда Могиланның басты жаулары қырғыз, түргеш, аздар
болып шығады. Ол кезде біздің құлымыздың құлы, күніміздің күні болды
деген сөз Қытай емес, түркі тайпаларына қолданылған. Осы негізде түркі
тайпаларының Могилан билігіне деген алалығы туады. Бірақ 716 жылдан соң
туған бүліншіліктер үшін Могилан өзін емес,- тархандарды айыпты санайды.
Жазуда Могилан: О, түрік боданы, өкін кінәлісің, қарулылар, найзалар
қайдан келді, біресе ілгері шаптың, біресе кейін шаптың, қаның судай
төгілді, сүйегің таудай болды. Мен аз, аш елге қаған болып едім, азыңды
көп, ашыңды тоқ еттім. Інім сендер үшін мерт болды деп, оқиғаны өзінен
бастап 731 жылға келтіреді.[3.86б]
Могилан табғаштармен соғыстық дегенді де айтады.Бірақ ол соғыстардың
болған кезі мен жері айтылмаған. Іс жүзінде Могилан мен Күлтегін Қытай
еліне қарсы үлкен соғыстар жүргізген емес. Жазаласа ол 732 жылы Бесбалықты
да Қытайға соғыссыз берген. Оның жанында Могиланның қырғыз, қарлұқ, түргеш,
аз, байырқу, тонгра сияқты түркі тайпаларына қарсы жүргізген соғыстары
нақтырақ көрсетілген. Соғда соғысы ғана 716 жылдан бұрын (701—703) болған.
Отыз жылға созылған ұйғыр соғысын да айтпайды.
Жазуда түркі тархандарының атына өкпе сөз көп айтылады. Иоллығ
Тегіннің айтуынша, соның бәріне Могилан мен Күлтегін емес, бодан айыпты
делінген. Расында, Түрік сир боданды бүліндіргендер Могилан мен Күлтегін
болған. Өгүкен бос қалды деуіне қарағанда, Могилан сол қонысты қайтару
ниетінде болса керек. Ұйғыр, қырғыз, түргеш, аз, тутық, қарлүқ, шу
тайпалары Могиланға қарсы еді. Кейбіреулер Күлтегіннің, ажалы 731 жылғы
жұттан болды деседі. Бұл жетімсіз түсінік. Дұрысында 731 жылға қарай
Күлтегін батыстағы түркі тайпаларымен үздіксіз жауласып, елден айрылып
қалған еді. Сол жылдары Могиланның өзі де елден жырақ кетіп, Шұғай құзында,
Мойынқұм шөлінде жалғыз үй қалып, киік, қоян аулап күн көрген.[31.12б]
Осыған орай 716 жылғы Қапаған қырғыны неден болған дейтін сауалға
тарихи түсінік бергеніміз жөн. Ол — көп жылдарға созылған шадтар мен
тархандар арасындағы билік таласының бір көрінісі болған еді. Қапаған елді
түрік сир бодан деп атаса, Могилан шадтарға сүйеніп, Қытай елінен зор
табыспен қайтқан Қапағанды жақтырмаған. 694 жылғы келісім бойынша Қапаған
Ордосты өзіне қаратқан.[22.216б] Ол көшпелілерге жаугершілік емес, тыныштық
керек, сыртқы саясатты өзгертіп Қытайдың үлкен саудасына жол бергісі келген
болуға тиіс. Ордаға келсе, Күлтегін ел бірлігін бүлдіріп жіберген екен.
Орда мәжілісінде осы мәселелер талас туғызып, Күлтегін бір түнде Қапаған
тұқымдарын қырып жібертен, өлгендер бір ғана Қапаған емес, екі мың адам.
Сөйтіп билікке шадтар келеді.Біздің бұл жорамалымызды Күлтегін соғыстары
анықтайды. Ол батыстағы барлық түркі тайпаларымен шабысқан. Соның бастылары
— қырғыз, түргеш, аз, тұтық, байырқу, қарлұқ, кенгерес, тонтра, елтабар, шу
тайпалары, түстікте ұйғырлар болған. Қапаған кезінде жасалған түрік сир
бодан (көк түріктер) солар еді. Бұл оқиғалар қағанаттың құлауына әкелген.
734 жылы Могиланды Мойынқұмда отырған анасы өз ауылына шақырып алып, оған
қытайлықтар қымызға у қосып беріп өлтірген.Телес саясатын қолданған Могилан
ішкі-сыртқы іске бірдей шорқақ болған. Тоныкөк: Мен шадтардың ең ұлығына
ердім десе, онысы Могилан (716—734) болатын. Орда кеңесінде Могилан
шадтарды оңға, тархандарды солға отырғызған. Алалық осыдан басталған. Шад,
Тегін, Могилан телес сөзі, бодан — түрік атауы. Бұл сөздерді кейбір
тарихшылар жалпылап жіберген.[17.10б]
Л. Н. Гумилев Күлтегіннің түркі тайпаларына жау болатын себебі ол
ашина еді, олар Анатолия түріктерінің арғы аталары болған деген ой айтады.
Мұны біз телес пен тархандар арасындағы тартыстың көрінісі дейміз.[16.29б]
Шадтар мен тархандардың билікке таласуы Мұған (552—572) кезінен бар
еді. Төбе хан (572—588) тұсында қағанат шығыстық, батыстық болып екіге
жіктеледі. 558—630 жылдар арасында сеператизм қызып, түріктер Кытайға
бағынады (630—680). Содан қағанат Қапаған хан тұсында ғана айығады. Могилан
тұсында сеператизм күш алады дедік. Ең қиын кезең — 558—690 жылдар арасы
болды. Сол дәуірден бастап батыс ұлыстар Естеме қолына көшеді. Бірақ шад
пен гардүштар көбейіп, батыс тархандардан бірлік кетеді. Батыстан алдымен
терт, содан соң он жабыға жасалады. Олардың бастылары — Естеме баласы
Шығай, Түн Жабғу, Түрк Санф, Ирбис хан, Бері шад, саянто, түртеш,
байырқу, шуми, нилихан, абруя ұлыстары болды. Бірақ Шығайды (611—618), оның
баласы Түн Жабғуды (618—630) Сібірдегі Ирбис хан өлтірген соң, Қара Шорин
ұрпақтары 631 жылы Сібір шады Мұха Вишуді, 634 жылы оның баласы Балуан
Ирбисті өлтіріп, бүліншілік туады. Абруяның өлімі тағы бар. Қара Шориннің
титулы бірде Түн Жабғу, бірде Дату хан, бірде Бұға хан, енді бірде Мочур.
Қытайша аты — Чулоху.[16.53б]
Түн Жабғу езін Батыс тардұш десе, оның ұрпақтары өздерін бірде шад,
бірде тардұш деп, кісілік таласына түскен. Нушиби, қыпшақ билері бізге
ешқандай әкім керек емес деп, Шато жеріне қоныс аударған. Үлкен саясатқа
қабілеті бары Қапаған болса, оған да жаулар табылған (Могилан).
VII ғасырдағы сыртқы жағдай бәрінен де ауыр болған. 651 жылы арабтар
Сасанидтер билігін жойып, Орта Азияға келеді. 633 жылы Сасанидтерте қарсы
кушандар, 640 жылы Баһрам Шебине бас көтереді. Қытай, Иран жерлерінде
феодализм туады. Түрік қағандарының бұл зор өзгерістермен ісі болмайды.
Бола қалса, онысы бір ізден шықпады. Мысалы, Шығай тұқымы Янти Саубүк
598 жылы Балхта Баһрам Шебинеден жеңіліс тапса, Бөрі шад 626 жылы күні
бітуге қараған Византия патшасы Ираклимен одақтасып, Дербент қыпшақтарын
жаулап алады.[15.146б] Өздері номадтық сатыда тұрып империя жасаймыз десе,
түрік қағандарының осындай оқиғадан сабақ ала білмеуі кағанаттың түбіне
жеткен. Иоллығ Тетіннің үш бірдей жылнамадан Қапаған хан оқиғасын шығарып
тастауы негізсіз болды. Сондықтан біз Могилан бағытын сынаған Кляшторный
ойларын шыншыл дейміз. Лившин болса, мәселеге бұрынғыша лингвистикалық
тұрғыдан келген. Иоллығ Тегін Могилан, Орхон жазуларында бұл жайларға
тоқталмай, оқиғаны бұлдыратады. Ұйғыр затоворын 713 жылға жіберу шүбәлі.
Бұл оқиға 725—730 жылдар шамасында болса керек. Ол Қапаған хан кезінде
емес, Могилан тұсында болған. Осы тұрғыдан кейінгі көптетен соғыстар
мерзіміне де анықтық енгізген жөн. Жазулардан Түрік қағанатының 734 жылға
қатысты тарихы толық орын алмаған.
731 жылы ұйғыр соғысында өлген Күлтегін (685—731) оқиғасына арналған
жылнама. Жазу Білге қаған (Могилан) атынан әңгімеленген. Ол Могиланның
інісі еді. Аударма В. Радловтікі.[26.150б] Жазуда Могилан өзін тәңірдей
тәңірден жаралған Білге қаған деп атайды. Сөзін оң жақтағы шадтар мен
апабектерге, сол жақтағы тархандар мен бұйрықбектерге, түстіктегі ұйғыр
пайтулеріне қаратып айтады. Түркі-монғол тайпалары ол кезде қағанатқа
қараған. Оларды оң және сол деп бөлу Оғызнама аңызында да бар. Монғол
деген атауды 1206 жылғы құрылтайда Шыңғыс хан тұңғыш рет қолданған еді.
Шад, апабек дейтін сөздер монғол бектеріне, тархан, бұйрықбек
атаулары түрік бектеріне тән болған. Бұйрықбектер Арқа, Сыр, Шұғай жағында
тұрған. Олар кейін өздерін жабыға (ябғу) деген. Жабығалар (Тараз, Тардұш,
Кенду, Тарбан, Отырар) анық түрік бектері болатын. Ұйғырлар да өздерін
тоғыз-оғыз деп атаған. Тархан сөзінің түбірі — түрүғ (түрік) болса да
ғажап емес. Түрік — отырықшы деген ұғымды да береді. Атрақ көшпелі ел деген
ұғымға бейім. Бірақ алдыңғы сөзбен түбірлес. Могилан өзін шад деп
білгендіктен, тархандармен бақталас болады. Бұл анықтама Күлтегін
соғыстарының сырын білуге көмектеседі. Қоғамдық тұрмыс жағынан келгенде,
Қапағанда феодализмге бетбұрыс байқалса, Могилан номадтық салт ізінде
қалған. Сол дәуірдің тарихи процесін еске алғанда, Могилан бағыты заман
талабына сай болмады.
Жазуда Күлтегіннің соғыстары қысқаша баяндалған:
Ілгері — Шантуң жазыққа дейін жауладым,
Теңізге сәл жетпедім.
Түстікте — Тоғыз Ерсентке дейін жауладым,
Тибетке сәл жетпедім.
Батыста — Інжу өзенің кеше
Темір қақпаға дейін жауладым.
Терістікте — Байырқу жеріне дейін жауладым,—
деген жерде ол шығыста Шато (Шантун), түстікте Тоғыз Ерсен, батыста Інжу,
теріскейде Байырқу жерін алдым, бірақ түрік бектері табғаштардың тәтті сөз,
жалған сыйлығына алданып азды, менің айтқаныма құлақ аспады, ақыры Қүлтегін
мерт болды, біздің алғашқы қонысымыз Өгүкен иесіз қалды, біз әлі де сол
жерді кешуіміз керек дегенді айтады.[23.37б]
Тәтті сөз, асыл дуниесіне алданып,
Түркі халқы, қырылдың.
Түркі халқы, жойылдың,—
деген жерде Күлтегін Орхон жері біздікі болып еді, сол аялдамадан жазу
орнаттым, соған табғаштан бедерші алдырдым, олар менің сөзімді бұзған жоқ
деп, түрік бектеріне өкпе айтады. Онысы Аштықта тоқтықты түсінбейсің, бір
тойсан аштықты түсінбейсің деген жолдардан да анық байқалады. Кіші жазудың
соңында: Бұл жазуды жаздырған Иоллығ Тегін дейтін жолдар бар. Могилан
қырғыз бен Байырқу біздің үлкен жауымыз болды дейді. Олар баяндүр
қыпшақтары болуы да мүмкін.[2.32б]
Тоныкөк жазуы. Бұл жазуды 750 жылдар шамасында Селенгі өзенінің
бойына ашина тайпасынан шыққан Тоныкөк орнатқан. Алғашқыда ол Төбехан мен
Қапағанға, одан соң Могиланға уәзір болған. Жазуда ол: Білге Тоныкек, мен
өзім табғаш елінде естім. Түрік бодан (халқы) ол кезде табғаштарға кіріптар
еді. Түрік бодан, ханы болмай, табғаштардан ажырады, хандық құрды. Хандығын
тастап, табғашқа қайта бағынышты болды,— деп, өзінің ұлық шадқа еріп, оны
хан қойғанын баян етеді. Ұлық шад деп отырғаны — Могилан. Оның аузына
Тоныкөк: Тархандармен бой теңестіртім келді дейтін сөз салған. Бұл тұста
Күлтегін окиғаны 716 жылдан бастайды. Одан әрі Могилан түстікте табғашты,
шығыста құтанды, теріскейде оғызды жаулады, оның ақылшысы мен едім дей
отырып, әңгімені 723 жылғы ұйғыр затоворына әкеп тірейді:[2.62б]
Шүғай құзында, Қарақұмда отырушы едік,
Киік жеп, қоян жеп отырушы едік.
Ел тамағы тоқ еді.
Жауымыз жыртқыш құстай еді,
Біз жемтік едік.
Осылай отырған шақта оғыздардан елші келді.
Елші сөзі мынадай:
Тоғыз-оғыз халқына хан сайланды,— деді.
Табғаштарға Күн Сеңүнді жіберді,
Құтандарға Тонра Семді жіберді...
Табғаштар, түстіктен шабыңдар!
Қытандар, шығыстан шабыңдар!
Мен терістіктен шабайын!
Түрік сир бодан жерін жат баспасын!
Сол дүшпанды жояйық!— депті.
Осы сөзді естіп,
Түнде ұйкым келмеді,
Күндіз отырғым келмеді2,—
деген жерде Күлтегін суық хабарды алған соң, ертеңіне қырғызға аттанғанын
айтады. Бұл тұста Тоныкөк алғашқы екі жазудағы соғыстарды қайталайды. Жауды
түстіктен емес, теріскейден іздейді. Сондағы айтары — жұқаны бүктеу,
жіңішкені үзу. Тоныкөк қырғыздарды үлкен жау деп білген. Ертіс бойында
байырқу, Іледе оноқ, түргеш тайпалары тұрған, қырғыз Саянның теріскейінде
еді. Сол жолы Тоныкөк найза бойы қар басқан Саян тауынан тік асып,
қырғыздарды бастық деген. Қайту жолында түргеш, байырқу, оноқ елдерін
шапқан. Могиланның әйелі өліп, еліне оралады. Қайтарында Амур басындағы бір
шадқа кісі жұмсап, көмек сұраған. Сол жолы Могилан әскерінде алалық туып,
қашқындарды оноқ әскерін жіберіп қайтарған. Жазуда түргеш ханын өлтірдік,
елін Інжу, Түнсу өзендерінен өткізе кудық дейтін жолдар бар. Одан әрі
Тоныкөк табғаштармен жиырма жеті рет, құтанмен жеті, ал ұйғырлармен бес рет
шайқастық деп, құрғақ сандар келтірген. Мотилан жазуында бұлардың жиырма
жеті рет соғысқан жаулары табғаш емес, қырғыз деп көрсетілген. Ол
қырғыздарды он үш рет жеңсе, бұл Жаңғар жырына негіз болған. Қалған он
төрт соғыс қырғыздардың пайдасына шешілген. Сол негізде кейін Манас жыры
туған. 678 жылғы Шаньюй көтерілісінің басында қырғыздар тұрып, оноқ, қимақ,
қарлұқ, түргеш тайпалары соған күш қосқан.[25.124б]
Сөзінің аяғында Тоныкөк: Мен Елтерес, Білте қаған, Могилан, Қапаған
үшін күрестім,— деп, түрік сир бодан бірлігін айтқан. Мен болмасам
Қапағанның түрік сир боданы жасалмас еді деген жолдар да бар. Сонда ол 690
жылы қағанатты қайта орнатқан адам Могилан емес, Қапаған демек.
Түрік сир бодан (түрік елі) деген сөз алғашқы екі жазуда жоқ. Бола
қалса, ол Елтерес кезінде қолданылған. Тоныкек Орхон жылнамасына көп
түзетулер енгізген. Могилан тірі болса, ол Қапағанның атын айта алмас еді.
Ол түрік халқының бірлігін жақтаған.[3.216б]
Орхон жазуларына бір ғана Күлтегін, Могилан және Тоныкөк эпиграфиясы
емес, бүкіл Енисей — Онтин жазулары да қосылады. Бірақ сол жазулар қандай
диалектіде көрінеді дейтін мәселе бізде нақты зерттелмеген. Рас, бұл
жазбалар төңірегінде көптеген зерттеушілер қалам тартып келеді. Солардың
қатарына В. Томсен, В. Радлов, П.Мелиоранский, В. Бартольд, С. Маловтардан
бастап И. А. Батманов, Т. И. Рамстед, В. Л.Котвич, С. Б. Киселев, қазақ
ғалымдарынан Ә. Қайдаров, Қ.Өмірәлиев, Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, т.б.
қосуға болады. С. Е. Малов Мойыншора, Күлшора жазулары ұйғыр диалектісіне
бейімдесе, В. А.Лившиң онда телес-манжур, қыпшақ диалектілерінің де
элементі бар деген. Башқұр ғалымы Т. М. Тарипов өзінің Кыпчакские языки
Урало-Поволжья (1967) деген зерттеуінде түркі тілдерін қыпшақ, оғыз,
қарлұқ, телес диалектілеріне жіктей отырып, аралас диалект қисынын
жақтапты. Оның пікірінше Орхон жазулары пратүрк емес, жалпы түркі тілінде
жазылған. Бұл пікірді қазақ ғалымы Ғ. Айдаров та қуаттайды.[4.47б] Осы
қисын соңғы кезде көбірек айтылып жүр. Орхон жазуларының жоқ емес, йоқ
болып көрінуі бар. Аралас диалект дегеннің өзі ертедегі тайпалардың
жіктелмей, бір одақта жүрген кезеңін айту болса керек. Енді бірде Т. М.
Тарипов лексика қуып, Қашқари сөздігіндегі 39 сөздің отызы имақ, қыпшақ,
қарлұқ, иағма, түкси, арғу, суар, байырқу, ұйғыр, күшә (күшан), түрік, ош,
құтан, шиғылы, иасмылы сөздіктері деген. Қалған тоғыз сез телес тайпаларына
жатса керек. Мұнысы аралас диалект емес, аралас лексика қисыны болмақ.Л.
Н. Гумилев кипчак сөзі III ғасырдан бері бар дейді. Бүл атау Оғызнамада
да жүр. Мойыншора жазуында түрік қыпчак еллит йыл олурмыс дейтін сөздер
кездеседі. Өзбек ғалымы Муталлибов болса, ескі қыпшақ тілі Азиядағы ең
марқа сөйлеу тілі болған дейді. Осы диалект кейін қазақ тіліне негіз
болған.Бүл жерде сөйлеу тілі мен жазба тіл диалектісі деген мәселені де
ескеру қажет. Мысалы, Сайфи, Құтып дастандарының тілін қай тілдің негізінде
жазылған дер едік. Оның бірі мамлюк, бірі дешті қыпшақ тілінде жазылған
ғой. Осы жазба тілі мен дәстүрі Мойыншора, Могилан жазуларынан бастап
көптеген дастандар тіліне өткен болса, мұны ұйғыр тілі деу дұрыс па?
Жазуда хроника мен жылнама, жоқтау аралас. Тілінде таптық қоғамға тән
қаған, бек, тархан, тардүш, шад, бодан, құл, күн дейтін касталық сөздер
басым. Жазудың әдеби, тарихи, этнотрафиялық, тілдік мәні айрықша зор. Оның
бәріне жаңаша зерттеулер қажет.[9.236б]
Түріктер тарихы кептеген ғалымдардың назарын аударған және
соңғы 200 жыл бойына оған деген ықылас әлденеше рет жанып сөнген.
XVIII ғ. орта кезінде Франңуз миссионерлері қытайдың көптетен тарихи
туындыларын аударған, солардың ішінен біздің тақырыбымыз үшін ең
маңыздысы — Майя мен Тобильдін аудармаларын жариялау. Бұл еңбектер біз
үшін аса маңызды роль атқарады, өйткені оңда Қытайдың VI—VIII ғғ. тарихы
мейлінше толық, егжей-тегжейіне дейін баяндалған; онда келтіріліп,
бірақ кейінгі оқымыстылар қалдырып кеткен әртүрлі оқиғалардың уақ-
түйек көріністері алдымызда қойған мәселелердің анық-қанығын айыру ісінде
көп-көп себебін тигізеді. Осынау аудармалар негізінде Сорбша
университетінің профессоры Детинь XVIII ғ. орта кезінде көп томды
"Хұңдардың, түріктер мен моңғолдардың тарихын" жазды.
Көшпелі мәселелерін шешу ісіне бәрінен де жақын барған ғылыми
дәстүрлі орыс мектебін атауға болады. Оның өкілдері — Н. Я. Бичурин, В. В.
Триторьев, Н. А. Аристов, Т. Е. Грумм-Гржимайло, К. А. Иностранцев, С. И.
Руденко М. И. Артамонов және басқа бірқатар оқымыстылар. Орыс мектебі
оқымыстыларының Орта Азияға бауыр басып кеткені сондай, оның тарихына
"қиғаш та жіті" көзімен қарауға дағдыланып кеткен. Соның арқасында біздің
ғалымдарымыз, бытыс европалықтар көзінен қалыс қалған көптеген нюанстарды
"сыр-жырларды" байқап, қағын алып, көшпелілер әлемін зерттеудің өзгеше бір
аспектісін салған.[11.173б]
Орталалық Азия тарихы мен палеоэтнографиясын зерттеудің негізін
салушы Н. Я. Бичурин болды. Қытай шежіресінің аудармасы осы уақытқа дейін
бүкіл зерттеулердің тиянақты іргетасы болып келеді.[9.342б] Аудармада
қателіктер мен жаңсақтықтар өте сирек кездеседі және олары елеусіз дейді
Н. В. Кюнердің текстологиялық жүмысы көрсет кеніңдей-ак, олар хикая желісін
мүлде бұрмаламайды екен, бұл автор Бичурин еңбегін текстердің нағыз өзімен
әдейі салыстырып тексеріп шыкқан.
Бичуриннің енбегіне сүйене отырып, В. В. Триторьев Шығыс Түркстанның
тарихи географиясы жөнінде жүмысты бітірді. Грек-рим және арап-парсы
мәліметтерін қытай мәліметтерімен салыстыру арқылы, ол мәдениеттер мен
халықтардың осы саладағы сабақтастығын дәлелдеп, тиянақтап шықты.[8.98б]
VI—VIII ғ.ғ. көшпелі түріктер, В. В. Бартольд тарихына араласып
кеткен парсылардан тым өзгеше болған, фактілер мен даталарға өз еркінше
бейберекет карағандықтан да А. Н. Бернштамның мақалалары мен кітаптары
ғылымға онша пайда келтірген жоқ.Түрік тілдес халықтардың ежелгі әдеби
ескерткіштерін тарихи-деректік, әдеби тілдік т.б. қырынан танып білуге
қатысты түйінді мәселелер аз емес. Соның бірі — ежелті түрік әдебиеті
дәуірін айқындау.[8.56б]
Итальяндық ғалым А.Бомбачи түріктер исламды кабылдағанға дейінгі (X
ғ.) кезең түрік әдебиетінің ең көне кезеңі деп атайды, орыс ғалымы С.Е.
Малов көне түрік текстері дегеніміз V—XV ғ.ғ. аралығында Орталық Азияда
жазылған ескерткіштер дейді.Белгілі түркітанушы Н.А.Баскаков ежелгі түрік
дәуірі VI—IX ғ.ғ. қамтиды деген болса, казақ әдебиеті тарихының білгірлері
де әрқалай пікірде.Тарихшы ғалымдардың да көне түріктер дәуірін аныктауда
ойлары тоғыспай жатқаны байқалады. Бұл жеке тақырыпқа аркау болатын мәселе.
Дегенмен де оны бірлесе отырып шешу, бір ізге салу — уақыт талабы.Кәне
түріктердің ауыз әдебиеті кейіндері пайда болған жазба әдебиетке нәр беріп,
оның өмірге келуіне алғы шарттар әзірлеп берді. Орхон жазуларында ауыз
әдебиетінің ескі үлгілері аз кездеспейді. Бұл әдебиеттің халық өмірімен
тығыз байланысын аңғартады. "Ауыз әдебиетінің түрлері, әрине, бір мезгілде
туып, бірден қалыптасқан жоқ. Әрқайсының шығу, өсіп-өркендеу тарихы, ұзақ
уақытқа созылған даму жолдары бар."[12.267б]
Кешпелілер тек материалдық мәдениетте ғана емес, сол сияқты рухани
мәдениетте де (олардың әдебиеті ауызша айтылатын болса да) өздерінің
отырықшы көршілерінен артта қалып көрген емес. Көшпелілер жыр-аңыздың екі
жанрын: батырлар жыры мен жын-пері хикаяларын жасаған. Мұның екеуі де
мифологияға жақын, бірақ олар ақиқат өмірді осындай жолмен кабылдап,
өздерінің сезім-түйсіктерін білдірген.
Түрік тайпаларының мифологиялық наным-сенімдерінен өлендік
мифологияға ортақ жамандық пен жақсылықтар тұсы аңғарылады. "Фольклордың
кейбір элементтерін қайткенде де түріктер уақытына жатқызуға болады", — деп
жазады Л. Н. Гумилев. Зерттеуші алтайлықтардың "Сай-Солонт жырында көне
аңыздың негізі бар деп көрсетеді. Алтайлық батыр Сай-Солонтқа көмекке
келген Ирбис-бурканның өзі жайлы: "қалың жартасты тесіп өтіп, мен
жарықдүниеге өзім шықтым", — деуі көне түріктердің шығу тегі туралы аңызбен
сәйкес келетіндігіне назар аудартады.[15.87б] Одан әрі: "Рашид-ад-динде
түріктердің шығу теті туралы олар тау жар-тастарының ішіне айдап
кіргізіліп, одан шыға алмаған еді деп әңгімеленеді. Соғда олар жартас
түбіндегі бір жерге отынды үйіп, лаулата от жағады. Ал тау темір рудасы
болғандықтан, ол ериді де, тесік пайда болады, сол тесіктен түріктер жарық
дүниеге шығады. Мүндағы варианттар дәлме-дәл келеді. Түрік Ирбис-буркан
алтайлық Сай-Солоны бәледен құтқарады да, оның қарындасына үйленеді, сөйтіп
олар бірге ағайынгершілікпен өмір сүреді. Ба-тырлар жырының өзі үшін
елеусіз саналатын дәл осы сөздің тарихи мәні бар. Ол кездері Алтай
түрғындарының түрктердің қалғандарымен бірігіп кеткендігін қуаттайды", —
деп ой түйеді.
Түрік қағанаты дәуірінен сыр шертетін сюжеттер алтайлық "Алын —
Манаш" (Алпамыс батыр туралы эпостың бір варианты) жырында көрініс береді.
Зерттеуші В.М. Жирмунский бүл жырды ең көне нүсқа деп есептейді.
Батыр Алып — Манашқа туыстары Қырғыз ханның сұлу қызын әпереді. Бұл әйелді
ұнататың батыр Ақ Қанның қызы Ерке Қарақшы сұлуды іздеуге кетеді.[1.254б]
Ақ Қан оны түтқынға алғанда, ақ қаздың қанатына үйіне жәрдем сұрап хат
жібереді. Көмек беруге жіберілген өгей ағасы түтқын үшін берілген сиқырлы
асты жеп қойып, Алып — манаш кейпін киіп, батырдың әйелін алу үшін кері
кайтады. Атының жәрдемімен босап шыққан батыр Ақ Қанның елін шауып, малын
алып, еліне келіп, той жасайды. Л. Н. Гумилев мүндағы Ақ Қанды табғаш
билеушілерімен, Алып — Манаштың өкіл әкесінің опасыздығын түрік ханзадалары
мен батырларының табғаштардың парасына сатылуымен ұқсастырады. Жырдағы өз
құқығын сақтап калу идеясы Иоллығ Тегін мен Тоныкөктің бағдарламалық ой-
пікірімен үндесіп жатқандығын атап өтіп, бұл сюжеттер бірінші түрік
кағанаты кезінде туып, екінші түрік қағанаты тұсыңда өмір сүрген содан
Алтайға өтіп, біздің уақытымызға дейін сақталып қалған болса керек деп
топшылайды.[29.8б]
Түрік қағанатының ең биік жетістігін белгілі казақ түркологы
Ә.Қоңыратбаев оның эпостың туынды жасауында деп көрсетті. Мұндай жазбаларға
мифологаялық сюжеттер ғана емес, тарихи оқиғалар да негіз болды.Орхон
жырлары ежелгі түрік тайпаларында ортақ әдеби дәстүрдің болғандығын
байқатады. Бұл жырларды қазақ эпосы, казақ жыраулары шығармаларымен өзара
салыстыра зерттеу нәтижесінде әдебиеттанушы ғалымдарымыз көне түріктердің
ақындық, шешендік, даналық, көркем ойлай алушылық өнері ұрпақтан-ұрпаққа,
ғасырдан-ғасырға үздіксіз жалғасты деген тұжырым жасап отыр.[25.238б]
1.2. Жазба мәдениеті.
Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт туркі тілдерінің даму
тарихындағы көне түркі дәуіріне сай келеді. Шығыс Түркі кұрамында өмір
сүрген тайпалар осы Орхон-Енисей жазуын қолданып, осы жазу тілінде
сөйлеген.Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері — Орхон,
Енисей, Селенті және Талас бойы.Орхон-Енисей жазуы өзінің жазу
ерекшеліктері мен қолдану өрісіне сай Орхон-Енисей және Талас жазуы делініп
екі топқа бөлінеді.
Енисей жазба мұралары. Олардың, бұлайша аталуы тас бетіндегі сына
жазуларының Енисей бойынан табылуымен байланысты. Бұған косымша кейіннен
Тува мен Хакасия, Краснояр өлкелерінен де осындай жазбалар табылған. Енисей
жазбаларының жалпы саны — 85 шамалы. Олардың ішінде кішігірім жазбалармен
қатар-ірі текстер де кездеседі. Енисей ескерткіштері көлем жағынан
негізінен шағын болып келеді. Ең үлкені 10— 15 жолдан, ең кішісі 1—2 жолдан
ғана тұрады. Қолданылуы жағынан Енисей ескерткіштері ескі түркі жазуынан
алғашқы шығып, қалыптасып, тараған нұскасы. Бұл жазу біртіндеп Орхон өзені,
одан Талас өзені өніріне тараған. Бұл тұжырымның шындыққа жанасымдылығы
жеке таңбалардын жазылу тәсілі мен жетілді-рілуінен де байкалады. Енисей
жазба ескерткіштерінің ең көне түрлері Минусинск ойпатынан табылған. Бұл
жазбалар түркі халқы белгілі мөлшерде отырықшы болып, металл өңдеумен
айналысқаның, мәдениетті ел болғанын көрсетеді.[26.84б]
Орхон жазуы көне түркі жазба мұраларының ішінде қазіргі түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ көне түркі әдеби тілінде жазылған. Ол кезде сонау
Сібірден бастап Орта Азия мен Қазақстан аймағы тұтастай Түркі қағандығының
қол астына қараған болатың. VI ғ. ортасында қазіргі солтүстік Монголия
жерінде бас кұраған Түркі қағандығы сол ғасырдың аяқ шеніңде батысы Каспий
теңізіне, шығысы Корей бұғазына дейінгі аралықты алып жатқап ұлы империяға
айналды. Кейін келе Батыс Түркі және Шытыс Түркі қағандығы деп аталатын екі
үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі. Солай бола тұра, V—VIII ғ.
жартастардың беттері мен тас мүсіндерге, сондай-ақ кейбір ыдыстардың түбі
мен қабырғаларына ойылып жазылған көне түркі жазбаларының ішіндегі ең
маңыздысы — Орхон жазба мұралары.[2.243б] Орхон өзеннің, бойынан табылған
есерткіштердің ішінде тасқа қажалып жазылған үш тарихи мұра ерекше
аталады. Оның біріншісі — 731 ж өлген хан інісі Күлтегінге, екіншісі — 735
жылы Білге кағанның өзіне, ал үшіншісі—Тоныкөкке арнап қойылған
ескерткіштер. Тоныкөк туралы профессор В. Томсен мен Клемен ханымның
еңбектерінен мынадай мағлұмат ала аламыз. Орхон жазбаларында
көрсетілгеніндей, Тоныкөк деп табылған ескерткішке ол — үш ханның ақылшысы
және Білге қағанның құдасы болған адам. Қытай жазбаларында Тоныкөк жайлы
716 жылы айтылған. Елтерістің патшалық кұрауында оның қосқан үлесі
туралы кытай және Тоныкөк жазбаларында толық көрсетілген. Көне түркі
жазбаларын кейде руна жазуы деп атайды. Оның себебі: Сібірде айдауда
жүрген швед офицері И.Т.Страленберт пен немістің ғалымы Д. Т. Мессершмидт
кездестірген құлыптастардағы өзі түсінбейтің жат жазуды өз елінің тілінде
руна жазуы деп атаған еді. Бұл сөз термин ретінде кеңінен таралып кетті.
Орхон ескерткіштері оқиғалар мерзімі, жазу стилі жағынан ескі түркі
жазуының соңғы — жаңа дәуірін танытады. Оның бер жағында Орхон жазуы, сірә
халық арасына кеңінен тараған болу керек. Күлтегін ескерткіштерінде мынадай
сөйлемдер кездеседі: Түркі халқын жиып, ел еткендеріңді де мұнда бастым,
жаңылып кеткендеріңді де мұнда бастым. Барлық сөзімді айтар мәң- гілік
тасқа бастым, бұдан қарап біліңдер, түркінің қазіргі халықының бектері —
дейді.[7.182б]
Орхон жазбалары осы жағдайлардың тамаша көрнісін берген. Бұл жерде
бұрын өз мемлекеті болған түркілердің кытайлардан жеңіліп, шамамен 50 жыл
бойы қытай билігінде болып, кейбір княздар қытай титулдарын қабылдап, түркі
бектері болудан калғандығын айтады. Сонда жай халық: Менін өзімнін, ханым
бар, мемлекетім бар халық едім, енді менің мемлекетім қайда, ханым кайда?—
дей отырып, қытайларға қарсы шығады. Бұдан біз аристократтар мен
демократтар арасындағы күресті, ханның халық өкілі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz