Қазақстан қаржы нарығындағы корпорацияның рөлі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ДАМУЫ
1.1 Корпорацияның ұғымы және түрлерi. Корпорациялардың пайда болуының себептерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Корпорациялардағы басқарудың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Корпорациялардың Қазақстан экономикасындағы дамуы ... ... ... ... ... ... .21
2 «ТЕНГИЗШЕВРОЙЛ»ЖШС МЫСАЛЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНА КОРПОРАЦИЯНЫҢ ЫҚПАЛЫН ТАЛДАУ
2.1 «Тенгизшевройл» ЖШС.тің негiзгi қаржы көрсеткiштерiне мiнездеме ... 26
2.2 «Тенгизшевройл» ЖШС мысалындағы Қазақстан экономикасының дамуына корпорацияның ықпалын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3 КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстан қаржы нарығындағы корпорациялардың қызметiн нормативтiк .құқықтық қамтамасыз етуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2 Қазақстан республикасындағы ұлттық корпорацияларды дамытуыдың перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ДЕРЕКНАМА ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
1 КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ДАМУЫ
1.1 Корпорацияның ұғымы және түрлерi. Корпорациялардың пайда болуының себептерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Корпорациялардағы басқарудың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Корпорациялардың Қазақстан экономикасындағы дамуы ... ... ... ... ... ... .21
2 «ТЕНГИЗШЕВРОЙЛ»ЖШС МЫСАЛЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНА КОРПОРАЦИЯНЫҢ ЫҚПАЛЫН ТАЛДАУ
2.1 «Тенгизшевройл» ЖШС.тің негiзгi қаржы көрсеткiштерiне мiнездеме ... 26
2.2 «Тенгизшевройл» ЖШС мысалындағы Қазақстан экономикасының дамуына корпорацияның ықпалын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3 КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстан қаржы нарығындағы корпорациялардың қызметiн нормативтiк .құқықтық қамтамасыз етуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2 Қазақстан республикасындағы ұлттық корпорацияларды дамытуыдың перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ДЕРЕКНАМА ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Тауарлардың қозғалыс жолындағы ел аралық кедергіні әлсірету үшін, серіктестік және өндіріс факторларымен дүниелік кеңістікте шаруашылық жұмысы дербес кәсіпкерлік ұйымында өндірістік фирмалардың дамуының негізгі факторы сыртқы экономика операциялары болып табылды- серіктестік және тауар экспорты мен импорты, шет елге инвестиция салу, шет ел серіктестіктерімен әр түрлі істестік формалары.. Дүниежүзілiк нарықтық шаруашылықтың дамуындағы сыртқы экономикалық факторлардың рөлiн жоғарылату әлемдiк сауданың даму екпiндерi және тікелей жеке инвестициялар формасында капиталды экспорттау куәландырады.
Қазiргi әлемдiк экономика үшiн транснационализацияның белсенді процессi тән. Бұл процесте қозғаушы күш болып ұлт аралық корпорациялар табылады. Олар басты компаниядан (ата-аналық, аналық) және шетел филиалдарынан тұратын шаруашылық бiрлестіктер болып табылаы. Басты компания иелiгіне кiретiн бiрiккен кәсiпорындардың қызметiн капитал үлесін (қатысумен ) иемдену арқылы қадағалайды. Капиталдың халықаралық орын ауыстыру нәтижесі негізінен сыртқы сауда зардаптарынан немесе жұмыс күшiнiң көшi-қоннан айырмашылығы жоқ. Капиталдың халықаралық ағымы инветициялық жобаларды жузеге асыруға көп күш жұмсалатын арнаға бағытталады.
Барлық үлкен дәрежедегi ұлт аралық корпорациялар халықаралық экономикалық байланыстар жүйесiндегi ел тағдырын анықтайтын фактор болып табылады. Ұлт аралық корпорация әлемдiк экономиканы халықаралық өндiрiске айналдырды, ҒТП барлық бағыттарындағы дамыуын қамтамасыз еттi: техникалық деңгейі және өнiм сапалары; өндiрiстiң тиiмдiлiгi; менеджмент, кәсiпорынды басқарудың формаларының әбден жетiлдiрулi.
Ұлт аралық корпорацияның пайда болу нақты себептерінің көпшілігіне олардың экономикалық тиімділігін жатқызуға болады, өйткені салалардың көпшiлiгiнде өндiрiстiң масштабы айтарлықтай үлкен. Халықаралық масштабтағы бәсекелестік күреске төтеп беру қажеттiлiгіне өндiрiстiң және капиталдың шоғырлануы мүмкiндiк туғызады. Нәтижесінде жаһандық масштабта ақталған қызмет болып қалыптасады. Және сәйкесiнше өндiрiс шығынын азайту және жоғарғы пайда алу мүмкiндiгi туады.
Ұлттық халықаралық корпорациялардың қалыптасуында мемлекеттің рөлі де аса маңызды. Ол дүниелiк аренада олардың қызметiн мадақтайды және әр түрлi саяси, экономикалық және саудалық одақтар және халықаралық келiсiмшарттар жасау жолымен өткiзу нарықтарымен қамтамасыз етедi.
Өзінің эволюциясы уақытында ұлт аралық корпорация бiртiндеп өз қызметтiң географиясын кеңейттi, сонымен бiрге бұрынғы Кеңес Одағы елдеріне жайыла бастады және Қазақстан Республикасы бұл арада ерекшеленбеді. Қазақстанындағы 25 ең iрi шетелдiк ұлт аралық корпорациялардың қызметтiн талдау барысында серiктестiктердің 28% шамасында мұнай кәсiпкерлiгімен шұғылданатынын және негiзiнен өз құралдарын шикі мұнай мен табиғи газдың олжасына салатынын көрсеттi.
Мәселенiң өзектiлiгi анық, Қазақстан аумағындағы корпорациясының дамуындағы мемлекеттiң рөлiн күшейту керек. Заңды әбден жетiлдiруi және инвесторларды қолайлы инвестициялық ахуалмен қамтамасыз ету.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының қаржы нарығына және экономикасына ұлт аралық корпорацияларыдың ықпалын талдау, корпорацияның нақты объектiсінің көрсеткiштерiне қаржылық талдау жүргiзiп, корпорацияның артықшылықтары мен кемшiлiктерiн айқындау болып табылады.
Қазiргi әлемдiк экономика үшiн транснационализацияның белсенді процессi тән. Бұл процесте қозғаушы күш болып ұлт аралық корпорациялар табылады. Олар басты компаниядан (ата-аналық, аналық) және шетел филиалдарынан тұратын шаруашылық бiрлестіктер болып табылаы. Басты компания иелiгіне кiретiн бiрiккен кәсiпорындардың қызметiн капитал үлесін (қатысумен ) иемдену арқылы қадағалайды. Капиталдың халықаралық орын ауыстыру нәтижесі негізінен сыртқы сауда зардаптарынан немесе жұмыс күшiнiң көшi-қоннан айырмашылығы жоқ. Капиталдың халықаралық ағымы инветициялық жобаларды жузеге асыруға көп күш жұмсалатын арнаға бағытталады.
Барлық үлкен дәрежедегi ұлт аралық корпорациялар халықаралық экономикалық байланыстар жүйесiндегi ел тағдырын анықтайтын фактор болып табылады. Ұлт аралық корпорация әлемдiк экономиканы халықаралық өндiрiске айналдырды, ҒТП барлық бағыттарындағы дамыуын қамтамасыз еттi: техникалық деңгейі және өнiм сапалары; өндiрiстiң тиiмдiлiгi; менеджмент, кәсiпорынды басқарудың формаларының әбден жетiлдiрулi.
Ұлт аралық корпорацияның пайда болу нақты себептерінің көпшілігіне олардың экономикалық тиімділігін жатқызуға болады, өйткені салалардың көпшiлiгiнде өндiрiстiң масштабы айтарлықтай үлкен. Халықаралық масштабтағы бәсекелестік күреске төтеп беру қажеттiлiгіне өндiрiстiң және капиталдың шоғырлануы мүмкiндiк туғызады. Нәтижесінде жаһандық масштабта ақталған қызмет болып қалыптасады. Және сәйкесiнше өндiрiс шығынын азайту және жоғарғы пайда алу мүмкiндiгi туады.
Ұлттық халықаралық корпорациялардың қалыптасуында мемлекеттің рөлі де аса маңызды. Ол дүниелiк аренада олардың қызметiн мадақтайды және әр түрлi саяси, экономикалық және саудалық одақтар және халықаралық келiсiмшарттар жасау жолымен өткiзу нарықтарымен қамтамасыз етедi.
Өзінің эволюциясы уақытында ұлт аралық корпорация бiртiндеп өз қызметтiң географиясын кеңейттi, сонымен бiрге бұрынғы Кеңес Одағы елдеріне жайыла бастады және Қазақстан Республикасы бұл арада ерекшеленбеді. Қазақстанындағы 25 ең iрi шетелдiк ұлт аралық корпорациялардың қызметтiн талдау барысында серiктестiктердің 28% шамасында мұнай кәсiпкерлiгімен шұғылданатынын және негiзiнен өз құралдарын шикі мұнай мен табиғи газдың олжасына салатынын көрсеттi.
Мәселенiң өзектiлiгi анық, Қазақстан аумағындағы корпорациясының дамуындағы мемлекеттiң рөлiн күшейту керек. Заңды әбден жетiлдiруi және инвесторларды қолайлы инвестициялық ахуалмен қамтамасыз ету.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының қаржы нарығына және экономикасына ұлт аралық корпорацияларыдың ықпалын талдау, корпорацияның нақты объектiсінің көрсеткiштерiне қаржылық талдау жүргiзiп, корпорацияның артықшылықтары мен кемшiлiктерiн айқындау болып табылады.
1. Рябова Т.Ф. Большой коммерческий словарь. – М.: Институт новой экономики, 2007. – 756 c.
2. Денисов А.Ю., Жданов С.А. Экономическое управление предприятием и корпорацией. - М.: Дело и Сервис, 2002. – 416 c.
3. Мовсесян А.Г. Транснационализация в мировой экономике. - М.: ФА, 2001. – 316 c.
4. Мировая экономика: Учеб. пособие для вузов //под ред. проф. И.П. Николаевой. - 2 е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. – 510 c.
5. «Жаһандану шарттарындағы Қазақстан экономикасын мемлекеттiк реттеудегі қаржы механизмі» тақырыбы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстар туралы есептілік нәтижесi», 2010 г. www.cis-legal-reform.org
6. Нуриев Р. //Казахстанская правда от 4 апрель 20011года - №280 (24590). – С. 2-7.
7. Ковалевский, Андрей Артурович “Транснациональный бизнес и развивающиеся страны: механизм экономического взаимодействия” - М.: Наука, 2005. – 378 c.
8. Дүниежүзілiк инвестициялар туралы баяндама: трансшекарааралық бірігу, сатып алу және даму процессi. – Нью-Йорк-Женева, ООН, 2010. UNCTAD/WIR/2000 (Overview) с.3.
9. Булатова А.С. Транснациональные корпорации в мировом хозяйстве //Мировая экономика: Учебник. - М.: Юристъ, 2008. – 864 c.
10. Брейли Ридчард. Принципы корпоративных финансов. – М., 2007. – 1008 c.
11. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. – М: ИНФРА- М, 1999. – 343 c.
12. Байранина Н. Современные транснациональные корпорации//Нефть и Газ. - 2005 - №4 - С.3.
13. Баймухамбетов С.С. Финансовый менеджмент. – Алматы, 1998. - 44 c.
14. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. – М., 2000. – 512 c.
15. Гасанова С. Инвестиции в Казахстане. //НефтьГазПраво. - 2005 - №6 - С.20.
16. Қазақстан Республикасы. 10.12.2009 жылғы № 99 - IV «Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі
17. Даумов А. Проблемы налогообложения недропользователей в Казахстане //Петролиум – 2007 - №1 – С.86.
18. Хайретдинов Р.Г. Новые условия налогообложения и их влияние на привлечение инвестиций в нефтегазовую отрасль //Нефть и Газ. – 2010- № 4 – с.116-121
19. Гриффин П. Ресурсный национализм и право. //KPLA - 2009 - №1 - С.8
20. Берентаев К. 30 корпоративных лидеров.//Капитал. - 2007 - №8 - С.5.
21. Бордовская Н. В., Реан А. А., Педагогика, СПб, «Питер», 2006 - с. 103-104.
22. Қазақстан Республикасы. Н.А.Назарбаев «Қазақстан 2030» Даму стратегиясы - 1997.
23. Бочаров В.В., Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы. – СПб.: Издательский дом Питер, 2004. – 592 с.
24. Жуйриков К.К., Раимов С.Р. Корпоративные финансы. – Алматинская академия экономики и статистики, 2004. – 512 с.
25. ҚР экономикасының дамуына корпорацияның ықпалын талдау туралы баяндама. www.fic.kz
26. Қазақстан Республикасы. 4 қараша 2003 жылғы «Экономика саласында Стратегиялық мән бар меншiктерге мемлекеттiк мониторинг туралы» №490 заңы.
27. Қазақстан Республикасы. 2 сәуір 2009 жылғы «2011 жылдың бiрiншi тоқсанына есептілік және 2010 жылғы мемлекеттiк бюджеттiң орындалу қорытындылары туралы» үкіметтік баяндама www.minplan.kz
28. Мельников В.Д. Основы финансов: Учебник. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2005.
29. Ковалев В.В. Управление финансами. – М., 1998.
30. «Тенгизшевройл» ЖШС-ң 2008 – 2010 жылдарға арналған қаржылық есеп беруі. www.kase.kz
31. Қазақстан Республикaсы. 08.01.2007 жылғы № 373 - II «шетел инвестициялары туралы» заңы
32. Мусабеков Г.К. Проблемы налогообложения недропользователей по законодательству Республики Казахстан // KPLA - 2009 - №1 - С.86.
33. Қазақстан Республикaсы. 27 қаңтар 1996 жылғы «Жер асты байлықтары және жер асты байлықтарын қолдану туралы» № 2828 заңы
34. Анедерсон Д. Новый налоговый режим недропользования: сравнительный анализ экономики проектов //Казахстан. – 2004 - № 3 – С.1.
35. Каспий маңындағы коммуна. – 6 наурыз 2007 - № 348 - 349 (24288 - 24289). – С.7-8.
36. www.minfin.kz/index.php?=bugjet&lang=rus&vb=3
37. Ленский Е.Ф., Цветков В.А. Транснациональные финансово-промышленные группы и межгосударственная экономическая интеграция: реальность и перспективы. – М.: АФПИ еженедельника «Экономика и жизнь», 1998 - С. 29.
38. 2010 жылға арналған орындалған жұмыс туралы есептілік. Тодд Леви..www.tengizchevroil.inside.com
39. Қазақстан Республикaсы. 13.05.2003 жылғы № 141-142 (өзг.16.05.03) «Акционерлік қоғам туралы» заңы
40. Қазақстан Республикaсы. 22.04.1998 жылғы № 220- «Жауапкершілігі шектеулі серіктестік туралы» заңы
41. Қазақстан Республикaсы. 30 шілде 2009 жылғы «Мемлекеттiк меншiктiк мониторинг жүргізілетін стратегиялық маңызы бар экономикалық сала объектілерiнiң тiзiмiн бекiтуi туралы» №810 үкiметтiң қаулысы.
2. Денисов А.Ю., Жданов С.А. Экономическое управление предприятием и корпорацией. - М.: Дело и Сервис, 2002. – 416 c.
3. Мовсесян А.Г. Транснационализация в мировой экономике. - М.: ФА, 2001. – 316 c.
4. Мировая экономика: Учеб. пособие для вузов //под ред. проф. И.П. Николаевой. - 2 е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. – 510 c.
5. «Жаһандану шарттарындағы Қазақстан экономикасын мемлекеттiк реттеудегі қаржы механизмі» тақырыбы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстар туралы есептілік нәтижесi», 2010 г. www.cis-legal-reform.org
6. Нуриев Р. //Казахстанская правда от 4 апрель 20011года - №280 (24590). – С. 2-7.
7. Ковалевский, Андрей Артурович “Транснациональный бизнес и развивающиеся страны: механизм экономического взаимодействия” - М.: Наука, 2005. – 378 c.
8. Дүниежүзілiк инвестициялар туралы баяндама: трансшекарааралық бірігу, сатып алу және даму процессi. – Нью-Йорк-Женева, ООН, 2010. UNCTAD/WIR/2000 (Overview) с.3.
9. Булатова А.С. Транснациональные корпорации в мировом хозяйстве //Мировая экономика: Учебник. - М.: Юристъ, 2008. – 864 c.
10. Брейли Ридчард. Принципы корпоративных финансов. – М., 2007. – 1008 c.
11. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. – М: ИНФРА- М, 1999. – 343 c.
12. Байранина Н. Современные транснациональные корпорации//Нефть и Газ. - 2005 - №4 - С.3.
13. Баймухамбетов С.С. Финансовый менеджмент. – Алматы, 1998. - 44 c.
14. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. – М., 2000. – 512 c.
15. Гасанова С. Инвестиции в Казахстане. //НефтьГазПраво. - 2005 - №6 - С.20.
16. Қазақстан Республикасы. 10.12.2009 жылғы № 99 - IV «Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі
17. Даумов А. Проблемы налогообложения недропользователей в Казахстане //Петролиум – 2007 - №1 – С.86.
18. Хайретдинов Р.Г. Новые условия налогообложения и их влияние на привлечение инвестиций в нефтегазовую отрасль //Нефть и Газ. – 2010- № 4 – с.116-121
19. Гриффин П. Ресурсный национализм и право. //KPLA - 2009 - №1 - С.8
20. Берентаев К. 30 корпоративных лидеров.//Капитал. - 2007 - №8 - С.5.
21. Бордовская Н. В., Реан А. А., Педагогика, СПб, «Питер», 2006 - с. 103-104.
22. Қазақстан Республикасы. Н.А.Назарбаев «Қазақстан 2030» Даму стратегиясы - 1997.
23. Бочаров В.В., Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы. – СПб.: Издательский дом Питер, 2004. – 592 с.
24. Жуйриков К.К., Раимов С.Р. Корпоративные финансы. – Алматинская академия экономики и статистики, 2004. – 512 с.
25. ҚР экономикасының дамуына корпорацияның ықпалын талдау туралы баяндама. www.fic.kz
26. Қазақстан Республикасы. 4 қараша 2003 жылғы «Экономика саласында Стратегиялық мән бар меншiктерге мемлекеттiк мониторинг туралы» №490 заңы.
27. Қазақстан Республикасы. 2 сәуір 2009 жылғы «2011 жылдың бiрiншi тоқсанына есептілік және 2010 жылғы мемлекеттiк бюджеттiң орындалу қорытындылары туралы» үкіметтік баяндама www.minplan.kz
28. Мельников В.Д. Основы финансов: Учебник. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2005.
29. Ковалев В.В. Управление финансами. – М., 1998.
30. «Тенгизшевройл» ЖШС-ң 2008 – 2010 жылдарға арналған қаржылық есеп беруі. www.kase.kz
31. Қазақстан Республикaсы. 08.01.2007 жылғы № 373 - II «шетел инвестициялары туралы» заңы
32. Мусабеков Г.К. Проблемы налогообложения недропользователей по законодательству Республики Казахстан // KPLA - 2009 - №1 - С.86.
33. Қазақстан Республикaсы. 27 қаңтар 1996 жылғы «Жер асты байлықтары және жер асты байлықтарын қолдану туралы» № 2828 заңы
34. Анедерсон Д. Новый налоговый режим недропользования: сравнительный анализ экономики проектов //Казахстан. – 2004 - № 3 – С.1.
35. Каспий маңындағы коммуна. – 6 наурыз 2007 - № 348 - 349 (24288 - 24289). – С.7-8.
36. www.minfin.kz/index.php?=bugjet&lang=rus&vb=3
37. Ленский Е.Ф., Цветков В.А. Транснациональные финансово-промышленные группы и межгосударственная экономическая интеграция: реальность и перспективы. – М.: АФПИ еженедельника «Экономика и жизнь», 1998 - С. 29.
38. 2010 жылға арналған орындалған жұмыс туралы есептілік. Тодд Леви..www.tengizchevroil.inside.com
39. Қазақстан Республикaсы. 13.05.2003 жылғы № 141-142 (өзг.16.05.03) «Акционерлік қоғам туралы» заңы
40. Қазақстан Республикaсы. 22.04.1998 жылғы № 220- «Жауапкершілігі шектеулі серіктестік туралы» заңы
41. Қазақстан Республикaсы. 30 шілде 2009 жылғы «Мемлекеттiк меншiктiк мониторинг жүргізілетін стратегиялық маңызы бар экономикалық сала объектілерiнiң тiзiмiн бекiтуi туралы» №810 үкiметтiң қаулысы.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
______________ Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі э.ғ,к., доцент
М.Ж.Арзаева ____________________
Қазақстан қаржы нарығындағы корпорацияның рөлі
атты тақырыбында
ДИПЛОМ жұмысы
050509– Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
4 курс студенті _________________________
Баймұса Н. Б.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
оқытушы _________________________
Ахметов А.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________
Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2011
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру).
Аяқталған жұмысты кафедраға
ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________ Арзаева
М.Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ___________________________ Ахметов А.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________ Баймұса Н. Б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
3 курс Ф08К2С тобының студенті Баймұса Н. Б.
.
Қазақстан қаржы нарығындағы корпорацияның рөлі атты
тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___07_____ желтоқсан 2010 ж. № __№ 4-2974 бұйрығымен
бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ______________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: __________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
a) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
ә) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
б) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ДАМУЫ
1.1 Корпорацияның ұғымы және түрлерi. Корпорациялардың пайда болуының
себептерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Корпорациялардағы басқарудың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Корпорациялардың Қазақстан экономикасындағы
дамуы ... ... ... ... ... ... .21
2 ТЕНГИЗШЕВРОЙЛЖШС МЫСАЛЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ
ДАМУЫНА КОРПОРАЦИЯНЫҢ ЫҚПАЛЫН ТАЛДАУ
2.1 Тенгизшевройл ЖШС-тің негiзгi қаржы көрсеткiштерiне мiнездеме ... 26
2.2 Тенгизшевройл ЖШС мысалындағы Қазақстан экономикасының дамуына
корпорацияның ықпалын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .39
3 КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстан қаржы нарығындағы корпорациялардың қызметiн нормативтiк
-құқықтық қамтамасыз
етуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
3.2 Қазақстан республикасындағы ұлттық корпорацияларды дамытуыдың
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қолданылған дерекнама
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Тауарлардың қозғалыс жолындағы ел аралық кедергіні әлсірету үшін,
серіктестік және өндіріс факторларымен дүниелік кеңістікте шаруашылық
жұмысы дербес кәсіпкерлік ұйымында өндірістік фирмалардың дамуының негізгі
факторы сыртқы экономика операциялары болып табылды- серіктестік және тауар
экспорты мен импорты, шет елге инвестиция салу, шет ел серіктестіктерімен
әр түрлі істестік формалары.. Дүниежүзілiк нарықтық шаруашылықтың
дамуындағы сыртқы экономикалық факторлардың рөлiн жоғарылату әлемдiк
сауданың даму екпiндерi және тікелей жеке инвестициялар формасында
капиталды экспорттау куәландырады.
Қазiргi әлемдiк экономика үшiн транснационализацияның белсенді процессi
тән. Бұл процесте қозғаушы күш болып ұлт аралық корпорациялар табылады.
Олар басты компаниядан (ата-аналық, аналық) және шетел филиалдарынан
тұратын шаруашылық бiрлестіктер болып табылаы. Басты компания иелiгіне
кiретiн бiрiккен кәсiпорындардың қызметiн капитал үлесін (қатысумен )
иемдену арқылы қадағалайды. Капиталдың халықаралық орын ауыстыру нәтижесі
негізінен сыртқы сауда зардаптарынан немесе жұмыс күшiнiң көшi-қоннан
айырмашылығы жоқ. Капиталдың халықаралық ағымы инветициялық жобаларды
жузеге асыруға көп күш жұмсалатын арнаға бағытталады.
Барлық үлкен дәрежедегi ұлт аралық корпорациялар халықаралық
экономикалық байланыстар жүйесiндегi ел тағдырын анықтайтын фактор болып
табылады. Ұлт аралық корпорация әлемдiк экономиканы халықаралық өндiрiске
айналдырды, ҒТП барлық бағыттарындағы дамыуын қамтамасыз еттi: техникалық
деңгейі және өнiм сапалары; өндiрiстiң тиiмдiлiгi; менеджмент, кәсiпорынды
басқарудың формаларының әбден жетiлдiрулi.
Ұлт аралық корпорацияның пайда болу нақты себептерінің көпшілігіне
олардың экономикалық тиімділігін жатқызуға болады, өйткені салалардың
көпшiлiгiнде өндiрiстiң масштабы айтарлықтай үлкен. Халықаралық масштабтағы
бәсекелестік күреске төтеп беру қажеттiлiгіне өндiрiстiң және капиталдың
шоғырлануы мүмкiндiк туғызады. Нәтижесінде жаһандық масштабта ақталған
қызмет болып қалыптасады. Және сәйкесiнше өндiрiс шығынын азайту және
жоғарғы пайда алу мүмкiндiгi туады.
Ұлттық халықаралық корпорациялардың қалыптасуында мемлекеттің рөлі де
аса маңызды. Ол дүниелiк аренада олардың қызметiн мадақтайды және әр түрлi
саяси, экономикалық және саудалық одақтар және халықаралық келiсiмшарттар
жасау жолымен өткiзу нарықтарымен қамтамасыз етедi.
Өзінің эволюциясы уақытында ұлт аралық корпорация бiртiндеп өз
қызметтiң географиясын кеңейттi, сонымен бiрге бұрынғы Кеңес Одағы елдеріне
жайыла бастады және Қазақстан Республикасы бұл арада ерекшеленбеді.
Қазақстанындағы 25 ең iрi шетелдiк ұлт аралық корпорациялардың қызметтiн
талдау барысында серiктестiктердің 28% шамасында мұнай кәсiпкерлiгімен
шұғылданатынын және негiзiнен өз құралдарын шикі мұнай мен табиғи газдың
олжасына салатынын көрсеттi.
Мәселенiң өзектiлiгi анық, Қазақстан аумағындағы корпорациясының
дамуындағы мемлекеттiң рөлiн күшейту керек. Заңды әбден жетiлдiруi және
инвесторларды қолайлы инвестициялық ахуалмен қамтамасыз ету.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының қаржы
нарығына және экономикасына ұлт аралық корпорацияларыдың ықпалын талдау,
корпорацияның нақты объектiсінің көрсеткiштерiне қаржылық талдау жүргiзiп,
корпорацияның артықшылықтары мен кемшiлiктерiн айқындау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшiн келесi міндеттер қойылған:
- ұлт аралық корпорациялардың мәнiн анықтау;
- бiрлескен корпорациялардың қазiргi таңдағы түрлерiн қарастыру, және
олардың iшiнен бүгiнгi күнге маңыздысын анықтау;
- Тенгизшевройл ЖШС-ы мысалында корпорацияның көрсеткiштерiне қаржылық
талдау өткiзу;
- отандық корпорацияларды жақсарту және дамыту бойынша ұсыныстар жасау;
Зерттеудің мәні - Қазақстан және ұлт аралық корпорациялардың өзара
әрекеттесуi болып табылады. Зерттеу объектісі ретiнде бiрлескен кәсiпорынын
Шеврон корпорациясы және Қазақстанының Тенгизшевройл ЖШС-ы алынды.
Тенгизшевройл ЖШС-ы геологиялық барлау, мұнай қорын өңдеу, мұнай және
мұнай тектес өнiмдерді өндiру және өткiзу қызметімен айналысады.
Мәселенiң зерттелу дәрежесi. Жұмыстың негiзі болып корпорациялық қаражы
бойынша Қазақстанның бастаушы ғалымдардың ғылыми еңбектерi табылады:
К.К.Жүйрiков, Мельников В.Д, Баймұхамбетов С.С. Монографиялар және
ресейлiк ғалымдардың ғылыми мақалалары корпорациялық бiрлестіктердің
ұғымына және классификациясына зерттеу жүргізу кезінде үлкен көмек болды:
Булатова А.С, Денисов А.Ю., Мовсесян А.Г және тағы басқалары. Жұмыста
корпорациялардың қаражаттарын реттеудің шетел ғалымдарының ғылыми
еңбектерінде жазылған әлемдік тәжірибесі қолданылды: Брейль Р, Анедерсон Д.
және тағы басқалар.
Дипломдық жұмыстың аналитикалық - ақпараттық бөлiгi талдауға негiзделген:
ҚР-ның заң актілерi, корпорациялардың кәсiпорындар қаржылық қызметi туралы
жылдық есептері, ҚР-сы статистикалық агенттiгінің мерзімді басылымы бойынша
жылнамалық статистикалық материалдары.
Зерттеудiң теориялық және әдiстемелiк негiздерi.
Әдiстемелiк зерттеудiң ортақ негізі болып таныстырудың барлығына ортақ
әдiсі ретінде диалектика және абстрактциялау қызмет етеді; әдiстеме
қағидасын iске асыруыдың негiзгi бағыты ретінде жүйелiк және жағдайға
байланысты жолдар. Жұмыста жалпы ғылыми әдiстер қолданылды: Эмпирико -
(бақылау, өлшем, сипаттама) теориялық, Логико - (салыстыру, аналитикалық,
логикалық үлгiлеу, тарихи - логикалық) теориялық; сонымен бiрге ерекше
әдiстер: индекстiк, тепе-теңдiк талдау, факторлық талдау, экономика-
математикалық, экономика-статистикалық және баланстық.
Зерттеудің ақпарат базасы ретінде заң шығару және ҚР-ның нормативтiк -
құқықтық құжаттары, ҚР-ның қаржы министрлiгi, қаржы ұйымдары мен қаржы
нарығын қадағалау және реттеу агенттігінің статистикалық мәлiметтерi,
халықаралық ұйымдардың құжаттары, ҚР қаржы нарығындағы жеке сегменттердiң
қызмет реттейтiн нормативтiк - құқықтық құжаттар. Сонымен бiрге осы мәселе
бойынша оқу-әдiстемелiк материалдар, ғылыми-теориялық монографиялар және
жариялаулар.
Жұмыста Тенгизшевройл ЖШС-ының 2009-2010 жылдар бойынша қаржылық
есептілік нәтижелерi және Қазақстан қор биржасының статистикалық
мәлiметтерi қолданылды.
Зерттеу нәтижесінің практикалық мәнi - дипломдық жұмыс құрамындағы
теориялық жағдайлар және практикалық ұсыныстарды бiлiм беретiн мекемелердiң
қызметiнде экономикалық теория, қаржы капиталы, қаржы нарығы және
делдалдары сияқты курстарды оқу барысында қолдануға болатындығында.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кiрiспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау байырқалған, оның
өзектiлiгi ашылған, мақсаттар мен міндеттері сипатталған. Алдына қойылған
мақсатқа байланысты автор бiрiншi бөлімінде ұлт аралық корпорациялардың
ұғымын, мәні мен пайда болу себебiн, оларды басқарудың құрылымы, сондай-ақ
Қазақстан нарығында дамуы туралы ашып көрсеткен.
Екiншi бөлімі Тенгизшевройл ЖШС-ы мысалында қазақстан экономикасының
дамуына корпорацияның ықпалын талдауға, оның негiзгi қаржы көрсеткiштерiне
мiнездеме беруге арналған. Үшiншi бөлім Корпорациялардың Қазақстан
экономикасында дамуының мәселелері мен перспективалары экономикада
корпорациялардың дамуының мәселелеріне және перспективаларына арналған.
Қорытындыда отандық корпорацияны дамыту үшiн қорытындылар және ұсыныстар
айтылған.
1 Қаржы нарығындағы корпорацияның дамуы
1.1 Корпорация ұғымы және түрлерi. Корпорациялардың пайда болуының
себептерi
Қазiргi жағдайда Iрi кәсiпкерлiк ұйымдарының кең таралған формасы
корпорация болып табылады. Корпорация бұл - табыс табу мақсатымен біріккен,
дербес құқықтық субъектi жасаушы, бiрлескен қызметтердi жүзеге асыру үшiн
одақтасқан тұлғаларыдың жиынтығынан тұратын заңды тұлға. Корпорация ұғымы
орта ғасырда пайда болғанымен, қазiргi ұғымы - нарықтық экономика
шарттарындағы тауарлар және қызметтердiң үлкен масштабпен өндiрiсiнiң
ұтымды формасы.
Корпорациялар өндiрiстiң монополизациясына алып келетін бiрдей өнiмнiң
негiзгi өндiрушiлерiн бiріктіредi. Сонымен бiрге олар инвестициялық
капиталды шоғырландыруларға көмектеседi, ғылыми-техникалық дамуды
қамтамасыз етедi және тікелей өндiрiстiң дамуына ықпал етеді, өнiмнiң
техникалық деңгейiнiң жоғарылауын және бәсекеге түсу қабілетінің артуын
қамтамасыз етеді, өндiрiстi игеруде бұйымдардың жаңа түрлерін игеретін
салаларды шапшаң дамытады.
Өте толық анықтама үлкен коммерциялық сөздiкте берiлген: " корпорация
(corporation - бiрiктiру, бiрлестiк) - кәсiпкерлiктiң формасы дамыған,
үлестiк меншiкті ескеретiн, заңды мәртебе және басқару функциялары
шоғырланған жоғарғы эшелон қолдарында бар жалданып жұмыс істейтін кәсiби
басқарушылары (менеджерлер ) бар нарықтық экономикасы бар елде кең
таралған. [1]
Корпорация - бiр уақытта мүлiктiк кешен, заңды тұлға, тауар өндiрушi.
Мысалы, ол жеке iрi кәсiпорын ретінде бола алады, сонымен қатар бiрнеше
кәсiпорындарды бiрiктiреді, сол сияқты жай акционерлік қоғам бола алады
және акционерлiк қоғамдарды біріктіріп холдинг компаниясы формасында
болады. Корпорация көп профилдi қызметтiң үйлесiмдi саясатын өңдеу
мақсатында акционерлiк қоғамдарды және әр түрлi қызмет саласындағы басқа
да фирмаларды бiрiктiру жолымен компаниялардың масштабтық формадағы
ықпалдастығына қол жеткізеді.
Бiрлескен бiрiктiрулердiң түрлері әр мемлекеттiң заңдарымен анықталады
және әр елде біршама өзгешеленедi. Әлем елдерiнiң көпшiлiгiнде кең таралған
корпорациялық бiрлестік түрлерi туралы орынды хабарлама беріледі.
Қоғам жауапкершілігі шектелген - ұйымдастыру - жарлық капиталдың жанында
құрылтайшылар үлестер есебiнен құрылатын кәсiпорынның заңға сүйенген
формасы. Қоғамның қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi
және өз үлестерiнiң құны шегiнде ғана қоғам қызметіне қатысты шығындар
тәуекеліне барады.
Жабық акционерлiк қоғам - акциясы тек қана оның құрылтайшыларының
арасында жiктелетiн қоғам. Қоғамның қатысушылары оның мiндеттемелерi
бойынша жауап бермейдi және өзіне тәуелдi акциялардың құны шегiнде ғана
шығындар тәуекеліне барады.
Ашық түрдегі акционерлiк қоғам - шығарылатын акцияларға мiндеттеме
қолхатын ашық өткiзуге және оларды еркiн сату құқығына ие болған қоғам.
АҚ және бiрлескен кәсiпорындар акцияны шығарып және олардың мiндеттеме
қолхаттарын ашық түрде тарату, сонымен бiрге оларды құрылтайшыларының
арасында үлестiру құқығына ие. Акция иесiне жылдың қорытындылары бойынша АҚ
пайдасының бiр бөлiгiн дивиденд түрiнде алуына құқық береді. АҚ акциялары
олардың ұстаушыларына әдетте директорлар Кеңесi арқылы iске асатын осы
қоғамды басқаруға қатысуға құқық береді.
Картель - өткiзудi реттеу - бiрлескен коммерциялық жұмыс үшiн
кәсiпорындар немесе бiр саланың фирмаларының бiрлесуі. Бұл кәсiпорын осыған
қарамастан өз меншiгіне тиесілі активтерге меншік құқығын сақтай отырып,
заң, қаржы және шаруашылық дербестiкке ие.
Синдикат - АҚ немесе ЖШС формасында құрылған сауда органы арқылы өнiм
өткiзуді жүзеге асыру үшiн бірлескен кәсiпорындар мен фирмалар. Синдикаттың
қатысушылары заңдық және коммерциялық дербестiктерiн сақтайды.
Пул - қатысушыларының пайдасын үлестiрудi реттеудің ерекше тәртібін
қарастыратын, ортақ қазанға түсетiн, содан кейін олардың арасындағы пайданы
алдын ала белгiленген пропорция арқылы бөлінуді ескеретiн кәсiпкерлердiң
бiрлестігі.
Трест - бiртұтас өндiрiстiк кешендерге бірігетін, осының салдарынан заң
және шаруашылық дербестiгін жоғалтатын кәсiпорындардың бiрлесуi. Трестте
көп жағдайда шикiзаттың өңдеу сатысын бiртiндеп орындайтын кәсiпорындар
бiрiгедi.
Холдинг - кәсiпорындар қызметiнiң негiзгi мәселелерiн шешу құқығына ие
болған өнеркәсiптік кәсiпорындардың бiрлестiгi. Холдингке кiретiн
серiктестiктер және кәсiпорындар холдингтiң функцияларына жататын
сұрақтардан басқа сұрақтар бойынша заңдық және шаруашылық дербестiкке ие.
Қазiргi заманға сай ең iрi АҚШ, Ес, Канада, Жапония корпорациялары
түгелдей дерлiк холдинг түрде ұйымдастырылған. Осы жағдайда бiрлестікке
кiретiн фирмалардың басында, олардың ұйымдастыру бiрлiгi және басқаруды
қамтамасыз ететiн барлық бiрлестіктің акцияларының бақылау пакеттерiн
шоғырландыратын холдинг болады[2].
Холдинг серiктестiктерiнiң екi түрi болады:
1. қаржы функцияларының тек қана басқару және бақылау функциясын
орындайтын таза холдинг;
2. көрcетiлген функция , сонымен бiрге өндiрiстiк - нақты кәсiпкерлiк-
сауда, несие, қаржы тағы басқаларды орындайтын аралас холдинг.
Холдингтер (бас компания) бақылау орнату үшін басқа фирмалардың
акционерлiк капиталындағы үлестiк қатысу жүйесiн пайдаланады. Бас компания
қосалқы фирмаларға толық тексеруді қамтамасыз ете алады; ол фирманың 51%
акцияларын иелене отырып қызметіне шешушi әсер ете алады. Холдинг басқа
серiктестiктердiң акцияларының бақылау пакеттерiн иемдене отырып,
бақылаудағы серiктестiктiң Директорлар кеңесiне және тағы басқа органдар
басқаруына өз өкiлдерiн тағайындауға мүмкiншiлiк алады.
Iрi корпорациялардың көпшiлiгi шетел операцияларын жүзеге асырады және
ұлт аралық корпорациялар болып табылады. Бұл жерде әсiресе кәсiпкерлiктi
ұйымдастыру холдингі аса қажет, өйткенi шетел филиалдарының үстiннен
тікелей бақылау жүргізу қиын. Сондықтан ұлт аралық корпорациның бас
холдингі келесi функцияларды орындайды: экономикалық және маркетинг
стратегияны өңдеу, барлық филиалдардың қаржы саясатын үйлестiру, үлкен
масштабтық НИОКР және тағы басқаларды өткiзу [3].
Концерн - патент-лицензиялық келiсiмдер, қаржыландыру, өндiрiстiк
серіктестік арқылы тығыз байланысты дербес кәсiпорындардың бiрлестігі.
Концерн өзіне кiретiн серiктестiктер және кәсiпорындардың қызметiн толық
тексередi.
Қаржылай-өнеркәсiптiк топ - өз тобына кiретiн кәсiпорындардың ақша
капиталдарына иелiк ететiн және олардың қызметiнiң барлық салаларын
үйлестiретiн өнеркәсiптiк, саудалық, несие және тағы басқа кәсiпорындары
бар бiр немесе бiрнеше банктердiң бiрлесуi. Ресейде кәсiпкерлiктi
ұйымдастырудың бiрлескен формасы қаржылай-өнеркәсiптiк топ түрде дамыған,
келесілердің көмегiмен iске асады:
- өнеркәсiп, сауда және банк капиталдарының өзара әрекеттесуі;
- экономикалық өсу стратегиянын iске асыру мақсатымен құрылымдық
экономиканы қайта құру;
- перспективалы инвестициялық және инновациялық бағдарламаларды iске
асыру үшiн қаржы капиталын қолдану;
- қорларды тиiмдi басқару арқасында iшкi және сыртқы нарықтардағы iрi
шетел фирмаларымен бәсекелестiк.
Іс жүзiнде қаржылай-өнеркәсіптік топ жасау үшін келесі шарттар болу
мүмкiн екені анық:
- топтың жетекшiсi немесе негiзгi заттық және қаржы ағынын анықтайтын
қаржылай-несие ұйымдар бар болулары;
- ортаны келiсiм қатынастар, акционерлiк бақылау және тағы басқалармен
қамтамасыз ету есебiнен серiктестiктiң басқарылуын тәртiпке келтiру.
- iшкi және сыртқы нарықтардағы бәсекеге лайық өнiмдi өндiрiп алуға
қабiлеттi кәсiпорындардың жарық бейнеленген тiк немесе көлденең
кооперациясының бар болулары.
Қазiргi жағдайда Концерндер және қаржы топтары корпоративтік
бiрлестіктердің өте қуатты формалары болып табылады.
Корпоративтік бiрлестіктің әр түрлерiнiң құқығы және жауапкершiлiгi әр
елдiң заңдарымен анықталады. Әлем елдерiнiң заңдарының көпшiлiгінде
Корпоративтік бiрлестік құрамына және оның қызметiнiң формасына нақты
шектеулер көрсетiледi, сонымен бiрге көбiнесе нарықты реттейтiн
корпорацияның монополияға айналуына кедергi келтiретiн шаралар ескерiледi.
Шектеулер бұзылса сот арқылы қарастыруға жататын мемлекеттiк және аймақтық
басқару органдары нақтылы санкция салады, корпоративтік бiрлестік құруға
тыйым салады, тіпті оны таратып жібереді немесе майда ұйымдарға бөліп
тастайды [4].
Корпорациялар Қазақстанда акционерлiк қоғамдар, холдинг, қаржылай-
өнеркәсiптiк топтар формасында жасала алады. Бұл корпорациялардың құқықтық
жағдайы, олардың қатысушыларының мiндетi және құқығы , құру тәртібі, қайта
ұйымдастыру және жою туралы Акционерлік қоғам туралы Қазақстан
Республикасының 13.05.2003 № 415-2 заңында, Жауапкершілігі шектеулі
серіктестік туралы Қазақстан Республикасының 22.04.1998 № 220-1 заңында,
Шетелдік инвестиция туралы Қазақстан Республикасының 27.12.1194 заңында
белгіленген [5].
Корпорациялар тек қана заңда көрсетілген талаптарға сүйене отырып
құрылады. Белгiленген тәртiптi бұзу заңды тұлғаның тиiстi құқықтық
қызметiнен айырады. Корпорациялар осы заңды тұлғаға жататын, заңда
белгіленген ұйымдық-құқықтық формасымен ғана жұмыс iстеуге құқылы. Әрбір
ұйымдық-құқықтық форма түрі заңды тұлға жұмыс iстейтін базасында жасалған
мүліктің шығуы және сәйкесiнше бұл мүлікті иелену негiзi туралы сұраққа
жауап бередi; заңды тұлғалардың iшкi мүлiктiк қатынастарын ашады;
корпорация қандай мүлкімен өз мiндеттемелері бойынша жауап беретiнi
анықталады.
Корпорацияға кiретiн кәсiпорындар көп жағдайларда корпорацияға
экономикалық тәуелдi болып табылады. Бұл жағдайда корпорацияға енген
кәсiпорынның салған меншiктi капиталдарына дивиденд алуы керек болатын өз
акционерлер болуы мүмкін. Кәсiпорын акционерлерiнiң басқаруы және
корпорация басқаруының аралығында қатынастар мемлекет заңымен сәйкес келуі
және үйлестiрілуi керек. Сайып келгенде, корпорациялық бiрлестіктерде
экономикалық қатынастар әртүрлілігімен және күрделiлiктермен
айырықшаланады.
Кәсiпорындар мен корпорациялар арасындағы қатынастардың кең таралу
жағдайлары келесiлер болып табылады:
1. Жұту - кәсiпорын экономикалық дербестiгін жоғалтады және басқару мен
жұмыс істеу мәселелері бойынша корпорацияның басқаруына толық бағынынады.
2. Кәсiпорындардың қаржылық басқаруы корпорацияға берiледi, дегенмен
кәсiпорынның басқа мәселелері бойынша шаруашылық дербестiгi болады, бiрақ
корпорация бекiткен өзіне қатысты бөлiктегi бюджетті орындауы керек.
3. Ұйымдарды сатып алу (немесе олардың бөлiгi) - бұл бірталай
себептерге байланысты тиiмсіз жұмыс iстеген және аукционға саудаға түскен,
сонымен бiрге жекешелендiру процессiндеғі кәсiпорындарды сатып алу.
4. Басқа корпорациялармен бiрлесіп мәртебесi келiсiммен анықталатын
кәсiпорындар құру.
5. Кәсiпорындарды қайта құрылымдауды экономикалық нәтижелiлiктi
жоғарылату үшiн, кәсiпорын ұйымының құрылымын, оның негiзгi қызмет түрінiң
өзгерiсiн, корпорацияның жоспары бойынша және оның тоқтап қалуына
байланысты iске асыру .
6. Корпорацияларға тәуелдi кәсiпорындарды немесе олардың бөлiгiн сату.
7. Кейбiр кәсiпорындарды филиалдарға ауыстыру, қызметiнiң негiзгi
бағытын корпорация анықтайды және тексередi, бiрақ филиалдың жұмыс жасау
аумағы филиал корпорациясының нақтылы аумақтағы өкiлдiгi болып табылуымен
айқындалады.
8. Консорциум құру - кәсiпорындар, фирмалар, концерндерді маңызды
өндiрiстiк, ғылыми-техникалығының мәселелерді шешу үшiн уақытша бiрiктiруi.
Тауарлардың қозғалыс жолындағы ел аралық кедергіні әлсірету үшін,
серіктестік және өндіріс факторларымен дүниелік кеңістікте шаруашылық
жұмысы дербес кәсіпкерлік ұйымында өндірістік фирмалардың дамуының негізгі
факторы сыртқы экономика операциялары болып табылды- серіктестік және тауар
экспорты мен импорты, шет елге инвестиция салу, шет ел серіктестіктерімен
әр түрлі істестік формалары.. Дүниежүзілiк нарықтық шаруашылықтың
дамуындағы сыртқы экономикалық факторлардың рөлiн жоғарылату әлемдiк
сауданың даму екпiндерi және тікелей жеке инвестициялар формасында
капиталды экспорттау куәландырады.
Тікелей шетелдiк инвестициялардың тез өсуi, еңбекті технологиялық
бөлудің фирма сыртына шығуы, салалар және ұлттық шекаралар- әртүрлi
елдерде және континенттерде филиалдары бар аса зор халықаралық ғылыми-
өндiрiстiк кешендердiң пайда болуымен қоса шыққан. Халықаралық өндiрiсті,
оның барлық бағыттарындағы ғылыми-техникалық iлгерiлеудi үдетуді,
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн, менеджмент формаларының әбден жетiлдiрiлуін,
кәсiпорынды басқаруды, техникалық деңгей және өнiм сапасын қамтамасыз ете
отырып, ұлт аралық корпорациялар әлемдiк экономикаға айналуда.
Екi немесе оданда көп елдерде өз шаруашылық бөлiмшелерi бар және пайда
табу мақсатында үйлесiмдi саясатты және ортақ стратегияны, қорлар,
технология және жауапкершiлiкті үлестiре өткiзуге мүмкiндiк беретін шешiм
қабылдау механизмі бар бiр немесе бiрнеше орталықтардан тұратын фирмалар -
ұлт аралық корпорациялар ұғымы ретінде қалыптасады.
БҰҰ жасаған ұлт аралық корпорацияның тәртіп кодексiне сәйкес корпорация
болып табылатын кәсiпорын:
• заң формасы немесе бұл серiктестiктердiң жұмыс салаларына тәуелсiз 2
немесе бірнеше елдерде орналасқан iшкi компаниялары бар;
• бiр немесе бiрнеше орталықтардан үйлесiмдi саясатты және ортақ
стратегиясын жүзеге асыруға мүмкiндiк беретін шешiм қабылдау жүйесi бар;
• сонымен қатар iшкi серiктестiктері меншiк қатынастарымен немесе
басқа жолымен біріккен, басқа серiктестiктердiң қызметiне түбегейлi ықпалы
ете алатын және әсiресе қорларға, бiлiмдерге рұқсаты бар, серiктестiктер
арасында жауапкершiлiк бөлу қабiлеттi бар [6, с.2].
Жүзеге асатындай жұмыс iстейтiн фирмаларға ұлт аралық корпорациялардың
дәрежесiне түсу үшiн аталған белгiлердың қайсысына болса да жауап беруі
жеткiлiктi. Ірi серiктестiктер көбі барлық үш белгiлерге бiр уақытта ие
болады.
Ұлт аралық корпорациялардың белгiлеріне ие болатын кейбiр фирмалар өте
ерте пайда болды. Осылай, East India Company 1600 жылы құрылды, кейбiр
басқа iрi фирмалар бiр емес бірнеше жүз жылдықта өмір сүрді. Дегенмен, Ұлт
аралық корпорациялар XX ғасырдың 60-шы жылдарында құрылды, батыс елдерiнiң
бастаушы компаниялары жаппай капитал шығаруды жүзеге асырып жатқан
уақытта. Сонымен бiрге ғылыми-техникалық iлгерiлеу олардың пайда болуына
мүмкiндiк туғызды. Жаңа технологиялардың және қоғамдық еңбек бөлiнiсінің
терең енуi жеке технологиялық үдерiстердi кеңiнен айыру үшiн мүмкiндiктер
құрды, көлiк және байланыстың жаңа құралдарының пайда болуы бұл
мүмкiндiктердiң iске асыру мүмкiндiктерін арттырды. Өндiрiстiң бiртұтас
процессi ұлттық өндiрiс факторлардың бағаларындағы айырмашылықтардың
есебінен майдаланып, жайласа бастады. Капиталдың шоғырлануының жанында
планетарлық масштабтағы өндiрiстiк кеңiстiктiң децентрализациясы дами
бастады.
Ірi өнеркәсiптiк фирмалардың қызметiн транснационализациялаудың бірінші
кезеңінде, олар ең алдымен шет мемлекеттердiң шикiзат салаларында
инвестиция салды, сонымен бiрге оларда меншiктi таратушы және сауда
бөлiмшелерiн құрды. Соңғысында меншiктi шетелдiк таратушы және сауда
бөлiмшелерiн құру шетелде өндiрiс орындарын жасауға қарағанда
инвестицияларды айтарлықтай аз талап ететiні ғана емес, жаңа өндiрiс
қуаттарының фирманың отандық кәсiпорындар қуаттардың жүктеу тиiмдi
деңгейiне негативтi ықпалымен байқалды. Мұндай күшті ықпал әсiресе бiрдей
немесе нашар дифференциалданған өнiм өндiрiсінде айқындалды (мысалы,
нақтылы тауарлық таңбалары бар азық-түлiк бұйымдарын және өнеркәсiптің
басқа да салаларымен айналысатын фирма өндiрiс орындарын шетелде жасау үшін
инвестиция салуға көп көңіл бөліп жатқан кезде, бұл фактор металлургиялық
фирмалардың өндiрiстiк инвестицияларының өсуiн баяулатты).
Ұлт аралық корпорациялардың стратегиялық эволюциясының екiншi кезеңiнде
ұлт аралық корпорациялардың шетел өндiрiстiк бөлiмшелерiнiң рөлiн күшейту
және шетел өндiрiстiк және сауда операцияларының кiрiгуiн күшейтуімен
байланысты. Өндiрiстiк шетел бөлiмшелерi өндiрiстiк циклданың алдыңғы
кезеңдерiнде бас фирмалармен өндiрiп алатын өнiмнiң өндiрiсiнде маманданды.
Ұлт аралық корпорациялардың барлық өндiрiстiк филиалдары бас фирма
шығарғанға қарағанда әлемнiң әр түрлi өлкелерiндегi сұраныс және
интеграциялану процестерiн күшейтудi дифференциациялау шарасы бойынша
өнiмнiң өндiрiстерiне көбінесе қайта өте жақсы бағдарланады, ал сауда
бөлiмшелерi ашылмалы-жабылмалы аймақтық рыноктердi қызмет көрсетеді.
Соғыстан кейiн жылдарда тікелей шетел инвестициялары жылдам өстi және
олардың өсуi ұлт аралық корпорациялардың қызметiмен тiкелей байланысты
болды. Ең iрi инвестиция салатын ел АҚШ болды, ал көбiнесе инвестиция
дамитын елдерде бағытталаған болатын. Дегенмен тікелей шетел
инвестицияларының өсімі 70-шi жылдары баяулап қалды, олардың бағыттары
өзгердi - олар көбінесе батыстық елдерге бағыттала бастады. 80-шi -
жылдардың басында тікелей инвестициялар Англия, Германия, Канададан АҚШ-
қа бағыттала бастады. АҚШ ең iрi қабылдаушы державаларға айнала бастады.
Қазiргi кезеңiнде ұлт аралық корпорациялардың стратегиясы аймақтық
фирама iшiндегi байланыс желiлерiн дамытуға талпынысымен бейнеленедi, жиi
глобалдi масштабта, ғылыми зерттеулер және өңдеулер шеңберiнде
интегралдайтын материалмен камтамасыз ету, өндiрiс, үлестiрiлу және өткiзу.
Халықаралық статистика мәлiметiнде ұлт аралық корпорациялардың шетел
филиалдарындағы инновациялардың дара салмақтары үнемi өсуі көрсетілген.
Нәтижесінде, аймақтық экономикалық бiрiгудiң процесстерiмен жағдай
жасалуынан дамитын ұлт аралық корпорациялар оның ары қарай тереңдеуі үшін
маңызды фактор болып қалыптасады.
Тікелей шетел инвестицияларының өсу қарқыны 80-шi жылдары дүниежүзілiк
өнiмнiң өсу қарқындарына қарағанда төрт есе және әлемдiк саудаға қарағанда
үш есе асып түстi.
Капиталдың қосымша салаларының басым бөлігі ғылыми-техникалық
iлгерiлеудiң әсернен өзгередi. Соңғы он жылдықта трансұлттық
корпорациялардың қызмет көрсету саласында белсенділігі күшейді, олардың көп
бөлігіне 80-ші жылдардың соңында 40 % дан жоғары тікелей қаржы салынды.
Өңдеуші өнеркәсіп саласы екінші мәселе ретіне қалды. Негізгі өнеркәсіп
активі 4 тармаққа бағытталды : мұнай, жеңіл көлік, химиялық және
фармацевтикалық. Іскерлік белсенділік алдыңғы (бастапқы) секторда (қазып
шығаратын өнеркәсіпте) күрт қысқарды.
Ең ірі ұлт аралық корпорациялар барлығы дерлік шыгу тегіне қарай үш
тағанға жататын – үш экономикалық орталыққа бөлінді: АҚШ, Еуропалық одақ
елдері және Жапония [7]. Соңғы жылдары ұлттық аралық корпорациялар өз
қызметін дүниежүзілік жаңа индустриялды нарықта өркендетуде. Ұлт аралық
корпорациялар салалық құрылымы едәуір кең, ұлтаралық серіктестіктің
(компанияның) 60 %-ы өндіру сферасымен айналысуда (ең алдымен олар
электроника, жеңіл көлік құрастыру, химиялық және фармацевтикалық
өнеркәсіпке мамандандырылған ), 37 % – қызмет көрсету сферасы және 3 %-
қазып шығару өнеркәсібі мен ауыл шаруашылық саласында (1 сурет).
1 сурет. Ұлтаралық корпорациялардың салалық құрылымы
Ірі ұлт аралық корпорациялар арасындағы ең интернационаланған компания
болып швейцарияның “Nestle” компаниясы табылады. Оның ортақ көлемінің 98%-
ын шет елге сататын тауарлар құрайды, “Philips” те бұл көрсеткіш 88 %-ын
құрайды, “British petroleum”- де 75 %. Бөлімшелер мен ішкі компанияларды
сату дүниежүзілік экспорттың көлемін ұлғайтады. Ұлтаралық операциялардың
нәтижесінде дүниежүзілік сауданың үштен бірі трансұлттық кешендер бойынша
іске асады.
Үлкен қаржыны иелене отырып ұлт аралық корпорациялар ұлтаралық қаржы
нарығына белсене қатысады (2 сурет). Ұлт аралық корпорациялардың тұтас
валюталық резервтері дүниежүзілік орталық банктердің резервтерін қоса алып
қарағандағыдан бірнеше есеге көп. Жеке сектордағы ақша массасының 1-2%
ауысуы ұлттық ақшаның (валютаның ) өзара пара-парлығын өзгертуге әбден
қабілетті. Ұлт аралық корпорациялар жиі өз пайдаларының өте тиімді көзі
ретінде валюталық айырбастау операцияларын қарастырады.
Ұлтаралық корпорациялардың пайда болуының себептері сан түрлі, бірақ
олардың бәрі нарықтың жетілдірілмегендігіне, өндірушілердің күшті
монополиялық өкіметіне, валюталық бақылауға, транспорттық кеденге, салықтық
заңнаманың әр түрлілігіне байланысты. Сондай-ақ, қабылдаушы елге ұлт аралық
корпорациялар қызметіның жағымды жақтарын белгілеп көрсетуге болады:
1. Мемлекеттік экономикалық базасын кеңейту. Жаңа технология жіберу; жалпы
іскерлік белсенділіктің өсуі.
2. Елге шет елдік капиталдың енуі; төлем балансының жағдайын жақсарту.
3. Жұмыс бастылықтың өсуі; ұлт аралық корпорациялардағы жұмысшылар мен
қызмет етушілерді өмір дәрежесін көтеру; жергілікті кадрлардың
біліктілігін арттыру мүмкіншілігі.
4. Ұлт аралық корпорацияларды ел экономикасына енгізу арқылы политикалық
реформа жүргізуді насихаттау.
5. Әлемдік нарыққа өндірілген тауарларды шығара отырып елдің ЖҰӨ
жақсарту[2].
2 сурет. 2009жылғы жалпы шетелдік инвестицияларды шығарудағы үлтаралық
корпорациялардың алатын үлесі
Ұлт аралық корпорациялар бәсекеге келмейтін артықшылықтары бар. Шет
елдік фирмалар шет елдік рынокқа кіруді қамтамасыз етуде, өнеркәсіп шығынын
азайтуда, ақшаны көбейтуде орасан зор рөл атқарады. Бұның бәрі трансұлттық
корпорациялардың қаржылық жағдайының беріктігін қамтамассыз етуге және
кризисті кезеңінді жеңіл өткізуге көмектеседі.
Берілген артықшылықтар бәріне анық, сондықтан оларды транс ұлттық
корпорациялардың белсенді жетілуінің себебі ретінде қарастыруға болады:
- жабдықтау, өндіру, ғылыми-зерттеу, бөлу және өткізу кәсіпорындарын өз
құрылымында біріктіретін барлық ірі өндірістік фирмалар бәсекелестікке
қабілеттігін күшейтеді және нәтижені жоғарлату мүмкіншілігіне ие болады:
- меншікті технологияға айналдырудағы нарық механизмінің жетілдірілмеуі,
өндіруші тәжірибе және болмашы актив, алдыңғы ретте фирманың болмашы
активтерін қолданудағы бақылауды сақтауға бағыттайтын басқарушы және
маркетингтік тәжірибе. Ұлт аралық корпорациялардың шегінде бұндай активтер
мобильді болады, басқа елдерге тасымалдауларына қабiлеттi және бұл
активтердi қолданудың сыртқы эффекттілерi ұлт аралық корпорациялар шегінен
шықпайды:
- шет ел қорларына қол жеткізу арқылы нәтижені арттырудың және бәсекеге
қабілеттілікті арттырудың қосымша мүмкіншіліктері (арзан немесе жоғары
мамандандырылған жұмыс күшін қолдану, шикі зат қоры, ғылыми-зерттеу
мүмкіндіктер, өндірістік мүмкіндік және қабылдаушы елдің қаржы қорлары):
- шетелдiк фирма филиалының өнiмiн тұтынушыларға жақын орналасу және
нарықтардың перспективалары және қабылдаушы елдiң фирмаларының бәсекелестiк
потенциалы туралы мәлiметтiң алуын мүмкiндiгі. Ұлт аралық корпорациялардың
филиалдары қабылдаушы елдiң фирмаларының алдында бас фирма және оның
филиалдарына ғылыми-техникалық және басқару потенциалын қолдануымен маңызды
артықшылықтар алады:
- мемлекеттiк салық саясатының, валюталық курстердегі айырмашылықтардың
және тағы басқалардың ерекшеліктерін түрлi елдерде өз мүдделерiне қолдану
мүмкiндiгi:
- өз технологиялары және өнiмнiң тiршiлiк циклiн ұзарту, ескіру мерзімі
бойынша өнімді шетел филиалдарына лақтыру және аналық елдегі жаңа
технологиялар мен бұйымдарды өңдеуiге көп күш жұмсау:
- фирма тікелей инвестициялар арқасында экспорт арқылы нарыққа кіретін
жолдағы түрлі кедергілерден өтуге мүмкіндік алады. Тікелей шетелдік
инвестицияларды ынталандыру жиі ұлттық тарифтерге кедергілер туындатады.
Осылай 60-ы жылдары, АҚШ – н Еуропаға тартылған ірі инвестициялардың ағымы
Еуропалық экономикалық бірлестік орнатқан тарифтерден туындаған. Ұлт аралық
корпорациялар Еуропалық экономикалық бірлескен елдерде дайын өнiм экспорты
орынына олардың тарифтарын айналып өтiп өз өндiрiстерiн құрды [9].
Көп зерттеулер негiзiнде ғалым-экономисттер көп елдерде филиалдардың бар
болуы көпшiлiгiнде серiктестiктiң iрi абсолюттi өлшемi, елдiң iшiндегі оның
өндiрiстiк бағдарламасының құнсыздануы дәрежесі сияқты маңызды факторларға
қарағанда пайда табудың тұрақтылығына кепiлдiк береді деген қорытындыға
келдi. Тіпті кіші өндірісте табыс ала алатын жағдайда ғана корпорация
өндіріс көлемімен оңай маневр жасай алады. Әр түрлi елдерде орналасқан
өндiрiс филиалдарының көлемдi желiсi ұлт аралық корпорацияларға өндiрiстi
максималды пайда алатын жерде жүзеге асырып және шығынға шек қоюға болатын
жерде үлкейтуге мүмкiндiк бередi. Қиын жағдайға түскен және халықаралық
концернге кiретiн фирмалар шығынды өндiрiсті кенет қысқартуға қабiлеттi.
1.2 Корпорациядағы басқару құрылымы
Корпоративтік бірлестіктің басқару органы өздерінің жарғыларымен
анықталады, жоғарғы орган болып жалпы акционерлер жиналысы саналады.
Ағымдағы басқару үшiн атқарушы орган құрылады (коллегиональды және жеке
дара түрде басқару, дирекция немесе бас директор, директор ретінде).
Картель, синдикат, пул, трест, холдинг, қаржылық топтар көбінесе екі
басты орган ретінде қалыптасады: Директорлар кеңесі - стратегиялық басқару
және атқарушы органдар, президент, вице президент - оперативті басқаруды
арнайы органдармен жүзеге асыратын. Директорлар кеңесі басты назарын
акционерлерді дивидентпен және инвестицияланған капиталдан түсетін пайданы
керекті нормада қамтамасыз етуге аударады, корпорацияның стратегиялық
бағытын жүзеге асырады.
Негізгі корпоративтік бірлестіктердің капитал иегерлері экономикалық
саясатқа Директорлар кеңесі арқылы ықпал етеді, ал тікелей басқару
жалданған қызметкерлермен жүзеге асады: президент, вице президент, бас
директор және басқару түрлері жөніндегі менеджер.
Осылай, иелену функциясы және басқару болып бөлінеді, бұл басқару
персоналына мамандандырылған қызметкерлерді таңдауды жүзеге асырады.
Корпоротивті ұйым қалпының көптүрлілігі және ерекшеліктері, олар
қолданатын басқару әдісінде көрінеді, түрлі сатыдағы ұйым құрылымындағы
корпорацияның басқару жүйелері арасында өкілетті бөлу, көбінесе масштабы
жағынан ірі корпорациялық басқару, корпорацияның қарастырылып келе жатқан
мақсаттары және міндеттері арқылы іске асады.
Бірлесіп басқару технологиясы 2 негізгі өзгешеленетін басқару
құрылысынан тұрады:
- жоғары орталандырылған тік функционалды құрылым.
- Бір сатыдағы топтардың өзара көлденең байланыстық құрылысы жоғары
координациялық орталықсыздандырылған құрылымы.
Жоғары орталандырылған тік функционалдық бiрлескен құрылым
корпорацияның негiзгi басқару функцияларымен сәйкес ұйымдастырыла құрылады
және өндірісті басқарудың, конструкциялық-тәжiрибелiк өндiрiстің,
маркетингтің, жабдықтаудың, қаражаттардың, ғылыми зерттеулердiң
орталықтандырылып басқаруын ескередi[10].
Маманданған басқару өзінің әр ісінде ішкі жеке секторының әсерлер
үйлесiмдерін жоғарлатады, берілген істі орындауды бақылауға кеткен
шығындарды азайтады, берілген сектор ішінде жылдам шешім қабылдауға
мүмкіндік береді. Бірақ, егер көлемі жағынан кіші корпорацияларда бұл
басқару түрі жақсы жүзеге асса, ірі корпорацияларда коммуникация мен
координациялық қызметті жүзеге асыруда үлкен қиыншылықтарға кезігеді. Бұл
қиыншылықтардың себебі, ақпаратты төменгі топтардан кеш алу, осыған орай
сыртқы ортаны және төменгі топтарды өзгертудегі ықпал етудің жылдамдығының
аздығы, астыңғы бөлімінің шешім қабылдаудағы орнына қанағаттанбауы. Бұл
жаңа өнімнің айналымға енуге кіруін қиындатады, жаңа нарық сегменттерін
үйренуде, ұйымның жұмысына жаңа енгізулерді жылдам енгізудегі
мүмкіндіктерді шектейді.
Соңғы он жылдықта батыстағы ірі корпорациялар нарық құрылымдағы жедел
өзгерістерге байланысты орталықсыздандырылған басқару қалпына, осы саладағы
көлденең топтардың координациясын жоғарлатуға көшуде.
Көлденең қатынас негізі болып бір сатыдағы көлденең экономикалық
қатынастағы бөлімшелердің өзара байланысы: фирма ішілік құн қалыптасу (әр
бөлімнің қызметіне және өнімге құн белгіленеді), шаруашылық-есептік
қатынас, бөлімдердің және жеке қызметкерлердің белсенділігін экономикалық
стимуляциялау әдісінің енуі, өнім сапасын арттыру мақсатында қызметкерлерді
оқытудың жүргізілуі, өнеркәсіп еңбегінің жоғарлауы, дұрыс оқыту әдісін
қабылдаудағы шешім.
Орталықсыздандырылған басқару түріне көшкенде, корпорацияның жоғары
басқару сатысының құрылымында өзгерістер байқалады, басты міндеті
стратегиялық жоспарлау, корпорацияда осы мақсатта құрылған басқарма iске
асырады.
Ұлт аралық корпорациялар ұйымдастыру құрылымына қарай көп салалы
концерн құрады. Басты компания корпорацияның оперативті штабы болады. Кең
көлемдегі мамандандырылған және кооперативті базасында технико-экономикалық
саясат пен шетел компаниялары мен филиалдарын бақылауды жүзеге асырады
[11].
Соңғы кездері ұлт аралық корпорациялардың құрылысында елеулі өзгерістер
пайда болуда, бастысы комплексты стратегияға байланысты.
Трансұлттық корпорациялардың стратегиясы жаһанды қатынаста, әр топқа
емес барлығын қосқандағы нәтижені оптимизациялауды қарастырады.
Комплексті стратегия ұлтаралық концернмен басқаруды орталықсыздандырумен
және жергілікті басқару құрылымы рөлінің едәуір жоғарлауымен сипатталады.
Бұндай саясат техникалық байланыс және ақпарат ауданындағы жетістіктері,
ұлттық даму және ұлтаралық ақпараттар банкісі, барлық жердегі
компьютеризациялау нәтижесінде мүмкін болды. Бұл ұлт аралық
корпорацияларға шетел филиалдарының қаржылық белсенділігін және өнеркәсіпті
үйлестіруге мүмкіндік береді. Кешенді ықпалдастық ұлт аралық корпорациялар
шегінде кешенді ұйымдастыруды қажет етеді, ол аймақтық басқару жүйесімен
өнеркәсіпті ұйымдастыруды реттейді.
Аймақтық басқару жүйесі 3 негізгі түрге бөлінеді:
- басты аймақтық басқару, концерн қызметіндегі барлық аймаққа тән
түрлеріне жауапты. Аймақтағы барлық филиалдардың қызметіндегі
координация мен қадағалау құқығын иеленген (мысалы, америкалық концерн
“General Motors” аймақтық басқаруы қызмет координациясына байланысты
Азия мен Океаниядағы филиалдарының Сингапурда орналасуы).
- Аймақтық өндіруші басқару, серіктестіктің қызметін өнім қозғалыс
сызығы бойынша координациялау, өндіруші тізбекке тән. басты Тікелей
аймақтық концерн басқаруына бағынатын бұндай басқарулар нәтижелі
қызмет етуді, өнеркәсіптік технологиялық тізбектің үздіксіз жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді. Олар нәтижелі өнім түрін, жаңа модельдер мен
тауарлар (мысалы, “Hewlett-Packard” корпорациясы 90 жылдардың басында
осы себеппен АҚШ-н Еуропаға алдыңғы реттегі өнімдер қатарына
байланысты өзінің өнеркәсіп басқармаларын ауыстырды) шығаруға
бағытталған.
- Функцияларды аймақтық басқарулар концерн қызметінің спецификалық
әдісін қамтамасыз етеді: өндіру, толтыру, тұтынушыға қызмет көрсету,
ғылыми-зерттеушілік және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар тағы
басқа. Бұл басқарулар барлық аймақтық және жаһандық жоспардағы қызмет
нәтижесіне жауапты.
Қазіргі кезде ұлт аралық корпорациялардың келесі түрлерін ажырату
қабылданған:
- көлденең интеграцияланған корпорациялар, кең көлемде өнім шығарушы
кәсіпорындарымен. Мысалы, АҚШ-ғы автокөік өндірісі және “FastFood”
кәсіпорын желісі.
- Тік интеграцияланған корпорациялары, бір меншік иесі және біріккен
бақылаудағы ақырғы өнімді өндірудегі басты сфераларды бақылауды
біріктіреді. Мұнай өнеркәсібінде шикі мұнайды өндіру бір елде жүзеге
асады, тазалау екінші елде, ал шыққан дайын мұнай өнімін – үшінші елде
сатады.
- Көлденең және тік интеграцияларды қамтитын ұлттық өнеркәсіптер
құрамына кіретін орталықсыздандырылған ұлт аралық корпорациялар.
Бұндай корпорацияларға өндірісінің 95% шетелде орналасқан және
мейрамхана бизнесімен айналысатын, тамақ өнімдерін өндіретін,
косметика өнімдерін, шарап сату және тағы басқалармен айналысатын швед
корпорациясы “Nestle”-ні мысал ретінде келтіруге болады. Соңғы
жылдары осындай компаниялар саны өсуде.
1.3 Қазақстан экономикасындағы ұлт аралық корпорациялар дамуы.
Экономикалық жаһандану процессі дүниежүзілік нарықта және саяси аренада
жаңа ойыншылардың пайда болуына әкеліп соқты. Қазіргі кезде ұлт аралық
корпорациялар дүниежүзілік өнеркәсіптік өндірістің 50% көбін, халықаралық
сауданың 60% көбін, жаңа техникаға лицензия мен патенттің, ноу-хау және
технологиялардың 80%, тікелей шетелдік инвестицияның 90 % қадағалайды.
XIX ғасырдың аяғынан ұлт аралық корпорациялар дамуы картель және
синдикаттардың алдыңғы ұрпағын, трест екінші ұрпағын, концерн және
конгломераттардың үшінші ұрпағын, глобальды ұлт аралық корпорациялардың
төртінші ұрпақтар және бесінші ұрпақтары болып коптеген этаптарды өткерді.
Өз егемендігін алған соң Қазақстан жаһандану процессіне белсенді
қатысушысы болуға тырысты. Бірақ елдің дүниежүзілік ұйымына табысты
интеграциялануы оның барлық элементтерімен қатынаста болу механизмін
байқатады. Сол ретте, оның басты субъектісі – ұлт аралық корпорациялар.
Осы себептен ұлт аралық корпорациялар үшін Қазақстандағы тартымды
факторлар : қажетті қазбалар, түрлі биологиялық және бай рекрециондық
ресурстар, маманданған және арзан жұмыс күші қызықтырды.
Шетел ұлт аралық корпорациялар Қазақстан экономикасына ену моделі басқа
дамыған елдердің экономикасына кіруден еш айырмашылығы жоқ және анықталған
факторларға байланысты:
- Корпорацияның экономикалық мүддесі;
- өнім түрі мен шетел капиталына қызмет сферасын таңдау;
- проект көлемі;
- шетел инвестициясын тарту мақсатындағы стратегия;
Қабылдаушы елдерде белгілі ұлт аралық корпорацияның қызмет түрлеріне
(лицензиялық альянстар және т.б.) қарағанда Қазақстанда қосылған
өнеркәсіптің дамуы басты артықшылық алады. Қазіргі кезде республикадағы
шетел компанияларының көп секторы (шетел меншігіндегі өнеркәсіп және шетел
капиталы бар өнеркәсіп) мынадай Chevron Mobil, Shell, Agip, Philips,
Samsung, LNM Group, Phillips Morris және т.б. ұлт аралық корпорация
элементтері болып табылады.
Нарықтық қарым-қатынасы дамыған ұлт аралық корпорациялар Қазақстан
экономикасына терең бойлау үстінде және табиғи ортаға, саясатқа, әлеуметтік-
экономикаға және мәдени өмірімізге өспелі әсерін тигізуде.
UNCTAO мәлімдеуі бойынша Қазақстанда қазіргі уақытта ұлт аралық
корпорациялардың халықтың 0,12 % құрайтын, яғни 18 мың қызметкері бар 1600
филиалы тіркелген. Филиал саны бойынша Қазақстан экономикасының алдыңғы
позициясын Батыс Еуропа елдерінің– 13, одан кейін Азия компаниялары -7 және
АҚШ -5 ұлт аралық корпорациясы алады. Бұл жағдай ұлт аралық корпорацияның
қызметі тікелей шетел инвестицияларының ұйымға және түрлі экономикалық
саладағы өнеркәсіпке салумен жүзеге асады. Дәл осы тікелей шетел
инвестициялары арқылы ұлт аралық корпорация нәтижелі бақылауды жүргізеді.
[10, C.5].
Отандық өнеркәсіпті толығымен алғанда, соңғы жылдардың инвестициялық
тенденциялары өзгерген жоқ. Жиналған бірегей инвестициялар көлемі бойынша
1993 жылдан 2009 жылдың бірінші ширегіне дейін санағанда ҚР ірі 10
инвесторларының санатына АҚШ, Ұлыбритания, Италия, Швейцария, Нидерланды,
Корей Республикасы, Қытай, Канада, Ресей жатады. Олардың еншiсiне
Қазақстандағы шетелдiк инвестициялардың 80% келеді.
АҚШ компаниялары мұнай-газ секторларына қаражат салуда бірінші орында.
Ұлыбритания компаниялары кен өндiру саласында екiншi позицияда орналасқан
және көлiк секторы мен коммуникацияларда - үшiншi. Қазақстан өңдеу
өнеркәсiбiнде нидерландтық инвесторлар белсендi. Бұдан басқа, бұл елдер
қаржы қызметтерi, кәсiпорындарға қызмет түрлерiн ұсыну салаларында озық,
сонымен бiрге көлiк және байланыс секторында екiншi орында орналасақан.
Италиялық кәсiпкерлiктiң белсендiлiгi, негізінен Қарашығанақ жобасына
қатысушы "Eni Group" iрi корпорациясының табысты қызметiмен байланысты. Осы
ретте, Қазақстандағы ұлт аралық капиталдың ерекшелiгі экономика
секторындағы шикiзатқа шоғырлануында екенін атап өтуге болады.
Көбiнесе салалық бөлінуде шетелдiк компаниялар мұнай-газ секторында және
түстi металлургияда жұмыс iстейдi. Қазақстанындағы 25 ең iрi шетелдiк ұлт
аралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
______________ Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі э.ғ,к., доцент
М.Ж.Арзаева ____________________
Қазақстан қаржы нарығындағы корпорацияның рөлі
атты тақырыбында
ДИПЛОМ жұмысы
050509– Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
4 курс студенті _________________________
Баймұса Н. Б.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
оқытушы _________________________
Ахметов А.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________
Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2011
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру).
Аяқталған жұмысты кафедраға
ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________ Арзаева
М.Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ___________________________ Ахметов А.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________ Баймұса Н. Б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
3 курс Ф08К2С тобының студенті Баймұса Н. Б.
.
Қазақстан қаржы нарығындағы корпорацияның рөлі атты
тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___07_____ желтоқсан 2010 ж. № __№ 4-2974 бұйрығымен
бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ______________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: __________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
a) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
ә) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
б) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ДАМУЫ
1.1 Корпорацияның ұғымы және түрлерi. Корпорациялардың пайда болуының
себептерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Корпорациялардағы басқарудың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Корпорациялардың Қазақстан экономикасындағы
дамуы ... ... ... ... ... ... .21
2 ТЕНГИЗШЕВРОЙЛЖШС МЫСАЛЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ
ДАМУЫНА КОРПОРАЦИЯНЫҢ ЫҚПАЛЫН ТАЛДАУ
2.1 Тенгизшевройл ЖШС-тің негiзгi қаржы көрсеткiштерiне мiнездеме ... 26
2.2 Тенгизшевройл ЖШС мысалындағы Қазақстан экономикасының дамуына
корпорацияның ықпалын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .39
3 КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстан қаржы нарығындағы корпорациялардың қызметiн нормативтiк
-құқықтық қамтамасыз
етуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
3.2 Қазақстан республикасындағы ұлттық корпорацияларды дамытуыдың
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қолданылған дерекнама
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Тауарлардың қозғалыс жолындағы ел аралық кедергіні әлсірету үшін,
серіктестік және өндіріс факторларымен дүниелік кеңістікте шаруашылық
жұмысы дербес кәсіпкерлік ұйымында өндірістік фирмалардың дамуының негізгі
факторы сыртқы экономика операциялары болып табылды- серіктестік және тауар
экспорты мен импорты, шет елге инвестиция салу, шет ел серіктестіктерімен
әр түрлі істестік формалары.. Дүниежүзілiк нарықтық шаруашылықтың
дамуындағы сыртқы экономикалық факторлардың рөлiн жоғарылату әлемдiк
сауданың даму екпiндерi және тікелей жеке инвестициялар формасында
капиталды экспорттау куәландырады.
Қазiргi әлемдiк экономика үшiн транснационализацияның белсенді процессi
тән. Бұл процесте қозғаушы күш болып ұлт аралық корпорациялар табылады.
Олар басты компаниядан (ата-аналық, аналық) және шетел филиалдарынан
тұратын шаруашылық бiрлестіктер болып табылаы. Басты компания иелiгіне
кiретiн бiрiккен кәсiпорындардың қызметiн капитал үлесін (қатысумен )
иемдену арқылы қадағалайды. Капиталдың халықаралық орын ауыстыру нәтижесі
негізінен сыртқы сауда зардаптарынан немесе жұмыс күшiнiң көшi-қоннан
айырмашылығы жоқ. Капиталдың халықаралық ағымы инветициялық жобаларды
жузеге асыруға көп күш жұмсалатын арнаға бағытталады.
Барлық үлкен дәрежедегi ұлт аралық корпорациялар халықаралық
экономикалық байланыстар жүйесiндегi ел тағдырын анықтайтын фактор болып
табылады. Ұлт аралық корпорация әлемдiк экономиканы халықаралық өндiрiске
айналдырды, ҒТП барлық бағыттарындағы дамыуын қамтамасыз еттi: техникалық
деңгейі және өнiм сапалары; өндiрiстiң тиiмдiлiгi; менеджмент, кәсiпорынды
басқарудың формаларының әбден жетiлдiрулi.
Ұлт аралық корпорацияның пайда болу нақты себептерінің көпшілігіне
олардың экономикалық тиімділігін жатқызуға болады, өйткені салалардың
көпшiлiгiнде өндiрiстiң масштабы айтарлықтай үлкен. Халықаралық масштабтағы
бәсекелестік күреске төтеп беру қажеттiлiгіне өндiрiстiң және капиталдың
шоғырлануы мүмкiндiк туғызады. Нәтижесінде жаһандық масштабта ақталған
қызмет болып қалыптасады. Және сәйкесiнше өндiрiс шығынын азайту және
жоғарғы пайда алу мүмкiндiгi туады.
Ұлттық халықаралық корпорациялардың қалыптасуында мемлекеттің рөлі де
аса маңызды. Ол дүниелiк аренада олардың қызметiн мадақтайды және әр түрлi
саяси, экономикалық және саудалық одақтар және халықаралық келiсiмшарттар
жасау жолымен өткiзу нарықтарымен қамтамасыз етедi.
Өзінің эволюциясы уақытында ұлт аралық корпорация бiртiндеп өз
қызметтiң географиясын кеңейттi, сонымен бiрге бұрынғы Кеңес Одағы елдеріне
жайыла бастады және Қазақстан Республикасы бұл арада ерекшеленбеді.
Қазақстанындағы 25 ең iрi шетелдiк ұлт аралық корпорациялардың қызметтiн
талдау барысында серiктестiктердің 28% шамасында мұнай кәсiпкерлiгімен
шұғылданатынын және негiзiнен өз құралдарын шикі мұнай мен табиғи газдың
олжасына салатынын көрсеттi.
Мәселенiң өзектiлiгi анық, Қазақстан аумағындағы корпорациясының
дамуындағы мемлекеттiң рөлiн күшейту керек. Заңды әбден жетiлдiруi және
инвесторларды қолайлы инвестициялық ахуалмен қамтамасыз ету.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының қаржы
нарығына және экономикасына ұлт аралық корпорацияларыдың ықпалын талдау,
корпорацияның нақты объектiсінің көрсеткiштерiне қаржылық талдау жүргiзiп,
корпорацияның артықшылықтары мен кемшiлiктерiн айқындау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшiн келесi міндеттер қойылған:
- ұлт аралық корпорациялардың мәнiн анықтау;
- бiрлескен корпорациялардың қазiргi таңдағы түрлерiн қарастыру, және
олардың iшiнен бүгiнгi күнге маңыздысын анықтау;
- Тенгизшевройл ЖШС-ы мысалында корпорацияның көрсеткiштерiне қаржылық
талдау өткiзу;
- отандық корпорацияларды жақсарту және дамыту бойынша ұсыныстар жасау;
Зерттеудің мәні - Қазақстан және ұлт аралық корпорациялардың өзара
әрекеттесуi болып табылады. Зерттеу объектісі ретiнде бiрлескен кәсiпорынын
Шеврон корпорациясы және Қазақстанының Тенгизшевройл ЖШС-ы алынды.
Тенгизшевройл ЖШС-ы геологиялық барлау, мұнай қорын өңдеу, мұнай және
мұнай тектес өнiмдерді өндiру және өткiзу қызметімен айналысады.
Мәселенiң зерттелу дәрежесi. Жұмыстың негiзі болып корпорациялық қаражы
бойынша Қазақстанның бастаушы ғалымдардың ғылыми еңбектерi табылады:
К.К.Жүйрiков, Мельников В.Д, Баймұхамбетов С.С. Монографиялар және
ресейлiк ғалымдардың ғылыми мақалалары корпорациялық бiрлестіктердің
ұғымына және классификациясына зерттеу жүргізу кезінде үлкен көмек болды:
Булатова А.С, Денисов А.Ю., Мовсесян А.Г және тағы басқалары. Жұмыста
корпорациялардың қаражаттарын реттеудің шетел ғалымдарының ғылыми
еңбектерінде жазылған әлемдік тәжірибесі қолданылды: Брейль Р, Анедерсон Д.
және тағы басқалар.
Дипломдық жұмыстың аналитикалық - ақпараттық бөлiгi талдауға негiзделген:
ҚР-ның заң актілерi, корпорациялардың кәсiпорындар қаржылық қызметi туралы
жылдық есептері, ҚР-сы статистикалық агенттiгінің мерзімді басылымы бойынша
жылнамалық статистикалық материалдары.
Зерттеудiң теориялық және әдiстемелiк негiздерi.
Әдiстемелiк зерттеудiң ортақ негізі болып таныстырудың барлығына ортақ
әдiсі ретінде диалектика және абстрактциялау қызмет етеді; әдiстеме
қағидасын iске асыруыдың негiзгi бағыты ретінде жүйелiк және жағдайға
байланысты жолдар. Жұмыста жалпы ғылыми әдiстер қолданылды: Эмпирико -
(бақылау, өлшем, сипаттама) теориялық, Логико - (салыстыру, аналитикалық,
логикалық үлгiлеу, тарихи - логикалық) теориялық; сонымен бiрге ерекше
әдiстер: индекстiк, тепе-теңдiк талдау, факторлық талдау, экономика-
математикалық, экономика-статистикалық және баланстық.
Зерттеудің ақпарат базасы ретінде заң шығару және ҚР-ның нормативтiк -
құқықтық құжаттары, ҚР-ның қаржы министрлiгi, қаржы ұйымдары мен қаржы
нарығын қадағалау және реттеу агенттігінің статистикалық мәлiметтерi,
халықаралық ұйымдардың құжаттары, ҚР қаржы нарығындағы жеке сегменттердiң
қызмет реттейтiн нормативтiк - құқықтық құжаттар. Сонымен бiрге осы мәселе
бойынша оқу-әдiстемелiк материалдар, ғылыми-теориялық монографиялар және
жариялаулар.
Жұмыста Тенгизшевройл ЖШС-ының 2009-2010 жылдар бойынша қаржылық
есептілік нәтижелерi және Қазақстан қор биржасының статистикалық
мәлiметтерi қолданылды.
Зерттеу нәтижесінің практикалық мәнi - дипломдық жұмыс құрамындағы
теориялық жағдайлар және практикалық ұсыныстарды бiлiм беретiн мекемелердiң
қызметiнде экономикалық теория, қаржы капиталы, қаржы нарығы және
делдалдары сияқты курстарды оқу барысында қолдануға болатындығында.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кiрiспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау байырқалған, оның
өзектiлiгi ашылған, мақсаттар мен міндеттері сипатталған. Алдына қойылған
мақсатқа байланысты автор бiрiншi бөлімінде ұлт аралық корпорациялардың
ұғымын, мәні мен пайда болу себебiн, оларды басқарудың құрылымы, сондай-ақ
Қазақстан нарығында дамуы туралы ашып көрсеткен.
Екiншi бөлімі Тенгизшевройл ЖШС-ы мысалында қазақстан экономикасының
дамуына корпорацияның ықпалын талдауға, оның негiзгi қаржы көрсеткiштерiне
мiнездеме беруге арналған. Үшiншi бөлім Корпорациялардың Қазақстан
экономикасында дамуының мәселелері мен перспективалары экономикада
корпорациялардың дамуының мәселелеріне және перспективаларына арналған.
Қорытындыда отандық корпорацияны дамыту үшiн қорытындылар және ұсыныстар
айтылған.
1 Қаржы нарығындағы корпорацияның дамуы
1.1 Корпорация ұғымы және түрлерi. Корпорациялардың пайда болуының
себептерi
Қазiргi жағдайда Iрi кәсiпкерлiк ұйымдарының кең таралған формасы
корпорация болып табылады. Корпорация бұл - табыс табу мақсатымен біріккен,
дербес құқықтық субъектi жасаушы, бiрлескен қызметтердi жүзеге асыру үшiн
одақтасқан тұлғаларыдың жиынтығынан тұратын заңды тұлға. Корпорация ұғымы
орта ғасырда пайда болғанымен, қазiргi ұғымы - нарықтық экономика
шарттарындағы тауарлар және қызметтердiң үлкен масштабпен өндiрiсiнiң
ұтымды формасы.
Корпорациялар өндiрiстiң монополизациясына алып келетін бiрдей өнiмнiң
негiзгi өндiрушiлерiн бiріктіредi. Сонымен бiрге олар инвестициялық
капиталды шоғырландыруларға көмектеседi, ғылыми-техникалық дамуды
қамтамасыз етедi және тікелей өндiрiстiң дамуына ықпал етеді, өнiмнiң
техникалық деңгейiнiң жоғарылауын және бәсекеге түсу қабілетінің артуын
қамтамасыз етеді, өндiрiстi игеруде бұйымдардың жаңа түрлерін игеретін
салаларды шапшаң дамытады.
Өте толық анықтама үлкен коммерциялық сөздiкте берiлген: " корпорация
(corporation - бiрiктiру, бiрлестiк) - кәсiпкерлiктiң формасы дамыған,
үлестiк меншiкті ескеретiн, заңды мәртебе және басқару функциялары
шоғырланған жоғарғы эшелон қолдарында бар жалданып жұмыс істейтін кәсiби
басқарушылары (менеджерлер ) бар нарықтық экономикасы бар елде кең
таралған. [1]
Корпорация - бiр уақытта мүлiктiк кешен, заңды тұлға, тауар өндiрушi.
Мысалы, ол жеке iрi кәсiпорын ретінде бола алады, сонымен қатар бiрнеше
кәсiпорындарды бiрiктiреді, сол сияқты жай акционерлік қоғам бола алады
және акционерлiк қоғамдарды біріктіріп холдинг компаниясы формасында
болады. Корпорация көп профилдi қызметтiң үйлесiмдi саясатын өңдеу
мақсатында акционерлiк қоғамдарды және әр түрлi қызмет саласындағы басқа
да фирмаларды бiрiктiру жолымен компаниялардың масштабтық формадағы
ықпалдастығына қол жеткізеді.
Бiрлескен бiрiктiрулердiң түрлері әр мемлекеттiң заңдарымен анықталады
және әр елде біршама өзгешеленедi. Әлем елдерiнiң көпшiлiгiнде кең таралған
корпорациялық бiрлестік түрлерi туралы орынды хабарлама беріледі.
Қоғам жауапкершілігі шектелген - ұйымдастыру - жарлық капиталдың жанында
құрылтайшылар үлестер есебiнен құрылатын кәсiпорынның заңға сүйенген
формасы. Қоғамның қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi
және өз үлестерiнiң құны шегiнде ғана қоғам қызметіне қатысты шығындар
тәуекеліне барады.
Жабық акционерлiк қоғам - акциясы тек қана оның құрылтайшыларының
арасында жiктелетiн қоғам. Қоғамның қатысушылары оның мiндеттемелерi
бойынша жауап бермейдi және өзіне тәуелдi акциялардың құны шегiнде ғана
шығындар тәуекеліне барады.
Ашық түрдегі акционерлiк қоғам - шығарылатын акцияларға мiндеттеме
қолхатын ашық өткiзуге және оларды еркiн сату құқығына ие болған қоғам.
АҚ және бiрлескен кәсiпорындар акцияны шығарып және олардың мiндеттеме
қолхаттарын ашық түрде тарату, сонымен бiрге оларды құрылтайшыларының
арасында үлестiру құқығына ие. Акция иесiне жылдың қорытындылары бойынша АҚ
пайдасының бiр бөлiгiн дивиденд түрiнде алуына құқық береді. АҚ акциялары
олардың ұстаушыларына әдетте директорлар Кеңесi арқылы iске асатын осы
қоғамды басқаруға қатысуға құқық береді.
Картель - өткiзудi реттеу - бiрлескен коммерциялық жұмыс үшiн
кәсiпорындар немесе бiр саланың фирмаларының бiрлесуі. Бұл кәсiпорын осыған
қарамастан өз меншiгіне тиесілі активтерге меншік құқығын сақтай отырып,
заң, қаржы және шаруашылық дербестiкке ие.
Синдикат - АҚ немесе ЖШС формасында құрылған сауда органы арқылы өнiм
өткiзуді жүзеге асыру үшiн бірлескен кәсiпорындар мен фирмалар. Синдикаттың
қатысушылары заңдық және коммерциялық дербестiктерiн сақтайды.
Пул - қатысушыларының пайдасын үлестiрудi реттеудің ерекше тәртібін
қарастыратын, ортақ қазанға түсетiн, содан кейін олардың арасындағы пайданы
алдын ала белгiленген пропорция арқылы бөлінуді ескеретiн кәсiпкерлердiң
бiрлестігі.
Трест - бiртұтас өндiрiстiк кешендерге бірігетін, осының салдарынан заң
және шаруашылық дербестiгін жоғалтатын кәсiпорындардың бiрлесуi. Трестте
көп жағдайда шикiзаттың өңдеу сатысын бiртiндеп орындайтын кәсiпорындар
бiрiгедi.
Холдинг - кәсiпорындар қызметiнiң негiзгi мәселелерiн шешу құқығына ие
болған өнеркәсiптік кәсiпорындардың бiрлестiгi. Холдингке кiретiн
серiктестiктер және кәсiпорындар холдингтiң функцияларына жататын
сұрақтардан басқа сұрақтар бойынша заңдық және шаруашылық дербестiкке ие.
Қазiргi заманға сай ең iрi АҚШ, Ес, Канада, Жапония корпорациялары
түгелдей дерлiк холдинг түрде ұйымдастырылған. Осы жағдайда бiрлестікке
кiретiн фирмалардың басында, олардың ұйымдастыру бiрлiгi және басқаруды
қамтамасыз ететiн барлық бiрлестіктің акцияларының бақылау пакеттерiн
шоғырландыратын холдинг болады[2].
Холдинг серiктестiктерiнiң екi түрi болады:
1. қаржы функцияларының тек қана басқару және бақылау функциясын
орындайтын таза холдинг;
2. көрcетiлген функция , сонымен бiрге өндiрiстiк - нақты кәсiпкерлiк-
сауда, несие, қаржы тағы басқаларды орындайтын аралас холдинг.
Холдингтер (бас компания) бақылау орнату үшін басқа фирмалардың
акционерлiк капиталындағы үлестiк қатысу жүйесiн пайдаланады. Бас компания
қосалқы фирмаларға толық тексеруді қамтамасыз ете алады; ол фирманың 51%
акцияларын иелене отырып қызметіне шешушi әсер ете алады. Холдинг басқа
серiктестiктердiң акцияларының бақылау пакеттерiн иемдене отырып,
бақылаудағы серiктестiктiң Директорлар кеңесiне және тағы басқа органдар
басқаруына өз өкiлдерiн тағайындауға мүмкiншiлiк алады.
Iрi корпорациялардың көпшiлiгi шетел операцияларын жүзеге асырады және
ұлт аралық корпорациялар болып табылады. Бұл жерде әсiресе кәсiпкерлiктi
ұйымдастыру холдингі аса қажет, өйткенi шетел филиалдарының үстiннен
тікелей бақылау жүргізу қиын. Сондықтан ұлт аралық корпорациның бас
холдингі келесi функцияларды орындайды: экономикалық және маркетинг
стратегияны өңдеу, барлық филиалдардың қаржы саясатын үйлестiру, үлкен
масштабтық НИОКР және тағы басқаларды өткiзу [3].
Концерн - патент-лицензиялық келiсiмдер, қаржыландыру, өндiрiстiк
серіктестік арқылы тығыз байланысты дербес кәсiпорындардың бiрлестігі.
Концерн өзіне кiретiн серiктестiктер және кәсiпорындардың қызметiн толық
тексередi.
Қаржылай-өнеркәсiптiк топ - өз тобына кiретiн кәсiпорындардың ақша
капиталдарына иелiк ететiн және олардың қызметiнiң барлық салаларын
үйлестiретiн өнеркәсiптiк, саудалық, несие және тағы басқа кәсiпорындары
бар бiр немесе бiрнеше банктердiң бiрлесуi. Ресейде кәсiпкерлiктi
ұйымдастырудың бiрлескен формасы қаржылай-өнеркәсiптiк топ түрде дамыған,
келесілердің көмегiмен iске асады:
- өнеркәсiп, сауда және банк капиталдарының өзара әрекеттесуі;
- экономикалық өсу стратегиянын iске асыру мақсатымен құрылымдық
экономиканы қайта құру;
- перспективалы инвестициялық және инновациялық бағдарламаларды iске
асыру үшiн қаржы капиталын қолдану;
- қорларды тиiмдi басқару арқасында iшкi және сыртқы нарықтардағы iрi
шетел фирмаларымен бәсекелестiк.
Іс жүзiнде қаржылай-өнеркәсіптік топ жасау үшін келесі шарттар болу
мүмкiн екені анық:
- топтың жетекшiсi немесе негiзгi заттық және қаржы ағынын анықтайтын
қаржылай-несие ұйымдар бар болулары;
- ортаны келiсiм қатынастар, акционерлiк бақылау және тағы басқалармен
қамтамасыз ету есебiнен серiктестiктiң басқарылуын тәртiпке келтiру.
- iшкi және сыртқы нарықтардағы бәсекеге лайық өнiмдi өндiрiп алуға
қабiлеттi кәсiпорындардың жарық бейнеленген тiк немесе көлденең
кооперациясының бар болулары.
Қазiргi жағдайда Концерндер және қаржы топтары корпоративтік
бiрлестіктердің өте қуатты формалары болып табылады.
Корпоративтік бiрлестіктің әр түрлерiнiң құқығы және жауапкершiлiгi әр
елдiң заңдарымен анықталады. Әлем елдерiнiң заңдарының көпшiлiгінде
Корпоративтік бiрлестік құрамына және оның қызметiнiң формасына нақты
шектеулер көрсетiледi, сонымен бiрге көбiнесе нарықты реттейтiн
корпорацияның монополияға айналуына кедергi келтiретiн шаралар ескерiледi.
Шектеулер бұзылса сот арқылы қарастыруға жататын мемлекеттiк және аймақтық
басқару органдары нақтылы санкция салады, корпоративтік бiрлестік құруға
тыйым салады, тіпті оны таратып жібереді немесе майда ұйымдарға бөліп
тастайды [4].
Корпорациялар Қазақстанда акционерлiк қоғамдар, холдинг, қаржылай-
өнеркәсiптiк топтар формасында жасала алады. Бұл корпорациялардың құқықтық
жағдайы, олардың қатысушыларының мiндетi және құқығы , құру тәртібі, қайта
ұйымдастыру және жою туралы Акционерлік қоғам туралы Қазақстан
Республикасының 13.05.2003 № 415-2 заңында, Жауапкершілігі шектеулі
серіктестік туралы Қазақстан Республикасының 22.04.1998 № 220-1 заңында,
Шетелдік инвестиция туралы Қазақстан Республикасының 27.12.1194 заңында
белгіленген [5].
Корпорациялар тек қана заңда көрсетілген талаптарға сүйене отырып
құрылады. Белгiленген тәртiптi бұзу заңды тұлғаның тиiстi құқықтық
қызметiнен айырады. Корпорациялар осы заңды тұлғаға жататын, заңда
белгіленген ұйымдық-құқықтық формасымен ғана жұмыс iстеуге құқылы. Әрбір
ұйымдық-құқықтық форма түрі заңды тұлға жұмыс iстейтін базасында жасалған
мүліктің шығуы және сәйкесiнше бұл мүлікті иелену негiзi туралы сұраққа
жауап бередi; заңды тұлғалардың iшкi мүлiктiк қатынастарын ашады;
корпорация қандай мүлкімен өз мiндеттемелері бойынша жауап беретiнi
анықталады.
Корпорацияға кiретiн кәсiпорындар көп жағдайларда корпорацияға
экономикалық тәуелдi болып табылады. Бұл жағдайда корпорацияға енген
кәсiпорынның салған меншiктi капиталдарына дивиденд алуы керек болатын өз
акционерлер болуы мүмкін. Кәсiпорын акционерлерiнiң басқаруы және
корпорация басқаруының аралығында қатынастар мемлекет заңымен сәйкес келуі
және үйлестiрілуi керек. Сайып келгенде, корпорациялық бiрлестіктерде
экономикалық қатынастар әртүрлілігімен және күрделiлiктермен
айырықшаланады.
Кәсiпорындар мен корпорациялар арасындағы қатынастардың кең таралу
жағдайлары келесiлер болып табылады:
1. Жұту - кәсiпорын экономикалық дербестiгін жоғалтады және басқару мен
жұмыс істеу мәселелері бойынша корпорацияның басқаруына толық бағынынады.
2. Кәсiпорындардың қаржылық басқаруы корпорацияға берiледi, дегенмен
кәсiпорынның басқа мәселелері бойынша шаруашылық дербестiгi болады, бiрақ
корпорация бекiткен өзіне қатысты бөлiктегi бюджетті орындауы керек.
3. Ұйымдарды сатып алу (немесе олардың бөлiгi) - бұл бірталай
себептерге байланысты тиiмсіз жұмыс iстеген және аукционға саудаға түскен,
сонымен бiрге жекешелендiру процессiндеғі кәсiпорындарды сатып алу.
4. Басқа корпорациялармен бiрлесіп мәртебесi келiсiммен анықталатын
кәсiпорындар құру.
5. Кәсiпорындарды қайта құрылымдауды экономикалық нәтижелiлiктi
жоғарылату үшiн, кәсiпорын ұйымының құрылымын, оның негiзгi қызмет түрінiң
өзгерiсiн, корпорацияның жоспары бойынша және оның тоқтап қалуына
байланысты iске асыру .
6. Корпорацияларға тәуелдi кәсiпорындарды немесе олардың бөлiгiн сату.
7. Кейбiр кәсiпорындарды филиалдарға ауыстыру, қызметiнiң негiзгi
бағытын корпорация анықтайды және тексередi, бiрақ филиалдың жұмыс жасау
аумағы филиал корпорациясының нақтылы аумақтағы өкiлдiгi болып табылуымен
айқындалады.
8. Консорциум құру - кәсiпорындар, фирмалар, концерндерді маңызды
өндiрiстiк, ғылыми-техникалығының мәселелерді шешу үшiн уақытша бiрiктiруi.
Тауарлардың қозғалыс жолындағы ел аралық кедергіні әлсірету үшін,
серіктестік және өндіріс факторларымен дүниелік кеңістікте шаруашылық
жұмысы дербес кәсіпкерлік ұйымында өндірістік фирмалардың дамуының негізгі
факторы сыртқы экономика операциялары болып табылды- серіктестік және тауар
экспорты мен импорты, шет елге инвестиция салу, шет ел серіктестіктерімен
әр түрлі істестік формалары.. Дүниежүзілiк нарықтық шаруашылықтың
дамуындағы сыртқы экономикалық факторлардың рөлiн жоғарылату әлемдiк
сауданың даму екпiндерi және тікелей жеке инвестициялар формасында
капиталды экспорттау куәландырады.
Тікелей шетелдiк инвестициялардың тез өсуi, еңбекті технологиялық
бөлудің фирма сыртына шығуы, салалар және ұлттық шекаралар- әртүрлi
елдерде және континенттерде филиалдары бар аса зор халықаралық ғылыми-
өндiрiстiк кешендердiң пайда болуымен қоса шыққан. Халықаралық өндiрiсті,
оның барлық бағыттарындағы ғылыми-техникалық iлгерiлеудi үдетуді,
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн, менеджмент формаларының әбден жетiлдiрiлуін,
кәсiпорынды басқаруды, техникалық деңгей және өнiм сапасын қамтамасыз ете
отырып, ұлт аралық корпорациялар әлемдiк экономикаға айналуда.
Екi немесе оданда көп елдерде өз шаруашылық бөлiмшелерi бар және пайда
табу мақсатында үйлесiмдi саясатты және ортақ стратегияны, қорлар,
технология және жауапкершiлiкті үлестiре өткiзуге мүмкiндiк беретін шешiм
қабылдау механизмі бар бiр немесе бiрнеше орталықтардан тұратын фирмалар -
ұлт аралық корпорациялар ұғымы ретінде қалыптасады.
БҰҰ жасаған ұлт аралық корпорацияның тәртіп кодексiне сәйкес корпорация
болып табылатын кәсiпорын:
• заң формасы немесе бұл серiктестiктердiң жұмыс салаларына тәуелсiз 2
немесе бірнеше елдерде орналасқан iшкi компаниялары бар;
• бiр немесе бiрнеше орталықтардан үйлесiмдi саясатты және ортақ
стратегиясын жүзеге асыруға мүмкiндiк беретін шешiм қабылдау жүйесi бар;
• сонымен қатар iшкi серiктестiктері меншiк қатынастарымен немесе
басқа жолымен біріккен, басқа серiктестiктердiң қызметiне түбегейлi ықпалы
ете алатын және әсiресе қорларға, бiлiмдерге рұқсаты бар, серiктестiктер
арасында жауапкершiлiк бөлу қабiлеттi бар [6, с.2].
Жүзеге асатындай жұмыс iстейтiн фирмаларға ұлт аралық корпорациялардың
дәрежесiне түсу үшiн аталған белгiлердың қайсысына болса да жауап беруі
жеткiлiктi. Ірi серiктестiктер көбі барлық үш белгiлерге бiр уақытта ие
болады.
Ұлт аралық корпорациялардың белгiлеріне ие болатын кейбiр фирмалар өте
ерте пайда болды. Осылай, East India Company 1600 жылы құрылды, кейбiр
басқа iрi фирмалар бiр емес бірнеше жүз жылдықта өмір сүрді. Дегенмен, Ұлт
аралық корпорациялар XX ғасырдың 60-шы жылдарында құрылды, батыс елдерiнiң
бастаушы компаниялары жаппай капитал шығаруды жүзеге асырып жатқан
уақытта. Сонымен бiрге ғылыми-техникалық iлгерiлеу олардың пайда болуына
мүмкiндiк туғызды. Жаңа технологиялардың және қоғамдық еңбек бөлiнiсінің
терең енуi жеке технологиялық үдерiстердi кеңiнен айыру үшiн мүмкiндiктер
құрды, көлiк және байланыстың жаңа құралдарының пайда болуы бұл
мүмкiндiктердiң iске асыру мүмкiндiктерін арттырды. Өндiрiстiң бiртұтас
процессi ұлттық өндiрiс факторлардың бағаларындағы айырмашылықтардың
есебінен майдаланып, жайласа бастады. Капиталдың шоғырлануының жанында
планетарлық масштабтағы өндiрiстiк кеңiстiктiң децентрализациясы дами
бастады.
Ірi өнеркәсiптiк фирмалардың қызметiн транснационализациялаудың бірінші
кезеңінде, олар ең алдымен шет мемлекеттердiң шикiзат салаларында
инвестиция салды, сонымен бiрге оларда меншiктi таратушы және сауда
бөлiмшелерiн құрды. Соңғысында меншiктi шетелдiк таратушы және сауда
бөлiмшелерiн құру шетелде өндiрiс орындарын жасауға қарағанда
инвестицияларды айтарлықтай аз талап ететiні ғана емес, жаңа өндiрiс
қуаттарының фирманың отандық кәсiпорындар қуаттардың жүктеу тиiмдi
деңгейiне негативтi ықпалымен байқалды. Мұндай күшті ықпал әсiресе бiрдей
немесе нашар дифференциалданған өнiм өндiрiсінде айқындалды (мысалы,
нақтылы тауарлық таңбалары бар азық-түлiк бұйымдарын және өнеркәсiптің
басқа да салаларымен айналысатын фирма өндiрiс орындарын шетелде жасау үшін
инвестиция салуға көп көңіл бөліп жатқан кезде, бұл фактор металлургиялық
фирмалардың өндiрiстiк инвестицияларының өсуiн баяулатты).
Ұлт аралық корпорациялардың стратегиялық эволюциясының екiншi кезеңiнде
ұлт аралық корпорациялардың шетел өндiрiстiк бөлiмшелерiнiң рөлiн күшейту
және шетел өндiрiстiк және сауда операцияларының кiрiгуiн күшейтуімен
байланысты. Өндiрiстiк шетел бөлiмшелерi өндiрiстiк циклданың алдыңғы
кезеңдерiнде бас фирмалармен өндiрiп алатын өнiмнiң өндiрiсiнде маманданды.
Ұлт аралық корпорациялардың барлық өндiрiстiк филиалдары бас фирма
шығарғанға қарағанда әлемнiң әр түрлi өлкелерiндегi сұраныс және
интеграциялану процестерiн күшейтудi дифференциациялау шарасы бойынша
өнiмнiң өндiрiстерiне көбінесе қайта өте жақсы бағдарланады, ал сауда
бөлiмшелерi ашылмалы-жабылмалы аймақтық рыноктердi қызмет көрсетеді.
Соғыстан кейiн жылдарда тікелей шетел инвестициялары жылдам өстi және
олардың өсуi ұлт аралық корпорациялардың қызметiмен тiкелей байланысты
болды. Ең iрi инвестиция салатын ел АҚШ болды, ал көбiнесе инвестиция
дамитын елдерде бағытталаған болатын. Дегенмен тікелей шетел
инвестицияларының өсімі 70-шi жылдары баяулап қалды, олардың бағыттары
өзгердi - олар көбінесе батыстық елдерге бағыттала бастады. 80-шi -
жылдардың басында тікелей инвестициялар Англия, Германия, Канададан АҚШ-
қа бағыттала бастады. АҚШ ең iрi қабылдаушы державаларға айнала бастады.
Қазiргi кезеңiнде ұлт аралық корпорациялардың стратегиясы аймақтық
фирама iшiндегi байланыс желiлерiн дамытуға талпынысымен бейнеленедi, жиi
глобалдi масштабта, ғылыми зерттеулер және өңдеулер шеңберiнде
интегралдайтын материалмен камтамасыз ету, өндiрiс, үлестiрiлу және өткiзу.
Халықаралық статистика мәлiметiнде ұлт аралық корпорациялардың шетел
филиалдарындағы инновациялардың дара салмақтары үнемi өсуі көрсетілген.
Нәтижесінде, аймақтық экономикалық бiрiгудiң процесстерiмен жағдай
жасалуынан дамитын ұлт аралық корпорациялар оның ары қарай тереңдеуі үшін
маңызды фактор болып қалыптасады.
Тікелей шетел инвестицияларының өсу қарқыны 80-шi жылдары дүниежүзілiк
өнiмнiң өсу қарқындарына қарағанда төрт есе және әлемдiк саудаға қарағанда
үш есе асып түстi.
Капиталдың қосымша салаларының басым бөлігі ғылыми-техникалық
iлгерiлеудiң әсернен өзгередi. Соңғы он жылдықта трансұлттық
корпорациялардың қызмет көрсету саласында белсенділігі күшейді, олардың көп
бөлігіне 80-ші жылдардың соңында 40 % дан жоғары тікелей қаржы салынды.
Өңдеуші өнеркәсіп саласы екінші мәселе ретіне қалды. Негізгі өнеркәсіп
активі 4 тармаққа бағытталды : мұнай, жеңіл көлік, химиялық және
фармацевтикалық. Іскерлік белсенділік алдыңғы (бастапқы) секторда (қазып
шығаратын өнеркәсіпте) күрт қысқарды.
Ең ірі ұлт аралық корпорациялар барлығы дерлік шыгу тегіне қарай үш
тағанға жататын – үш экономикалық орталыққа бөлінді: АҚШ, Еуропалық одақ
елдері және Жапония [7]. Соңғы жылдары ұлттық аралық корпорациялар өз
қызметін дүниежүзілік жаңа индустриялды нарықта өркендетуде. Ұлт аралық
корпорациялар салалық құрылымы едәуір кең, ұлтаралық серіктестіктің
(компанияның) 60 %-ы өндіру сферасымен айналысуда (ең алдымен олар
электроника, жеңіл көлік құрастыру, химиялық және фармацевтикалық
өнеркәсіпке мамандандырылған ), 37 % – қызмет көрсету сферасы және 3 %-
қазып шығару өнеркәсібі мен ауыл шаруашылық саласында (1 сурет).
1 сурет. Ұлтаралық корпорациялардың салалық құрылымы
Ірі ұлт аралық корпорациялар арасындағы ең интернационаланған компания
болып швейцарияның “Nestle” компаниясы табылады. Оның ортақ көлемінің 98%-
ын шет елге сататын тауарлар құрайды, “Philips” те бұл көрсеткіш 88 %-ын
құрайды, “British petroleum”- де 75 %. Бөлімшелер мен ішкі компанияларды
сату дүниежүзілік экспорттың көлемін ұлғайтады. Ұлтаралық операциялардың
нәтижесінде дүниежүзілік сауданың үштен бірі трансұлттық кешендер бойынша
іске асады.
Үлкен қаржыны иелене отырып ұлт аралық корпорациялар ұлтаралық қаржы
нарығына белсене қатысады (2 сурет). Ұлт аралық корпорациялардың тұтас
валюталық резервтері дүниежүзілік орталық банктердің резервтерін қоса алып
қарағандағыдан бірнеше есеге көп. Жеке сектордағы ақша массасының 1-2%
ауысуы ұлттық ақшаның (валютаның ) өзара пара-парлығын өзгертуге әбден
қабілетті. Ұлт аралық корпорациялар жиі өз пайдаларының өте тиімді көзі
ретінде валюталық айырбастау операцияларын қарастырады.
Ұлтаралық корпорациялардың пайда болуының себептері сан түрлі, бірақ
олардың бәрі нарықтың жетілдірілмегендігіне, өндірушілердің күшті
монополиялық өкіметіне, валюталық бақылауға, транспорттық кеденге, салықтық
заңнаманың әр түрлілігіне байланысты. Сондай-ақ, қабылдаушы елге ұлт аралық
корпорациялар қызметіның жағымды жақтарын белгілеп көрсетуге болады:
1. Мемлекеттік экономикалық базасын кеңейту. Жаңа технология жіберу; жалпы
іскерлік белсенділіктің өсуі.
2. Елге шет елдік капиталдың енуі; төлем балансының жағдайын жақсарту.
3. Жұмыс бастылықтың өсуі; ұлт аралық корпорациялардағы жұмысшылар мен
қызмет етушілерді өмір дәрежесін көтеру; жергілікті кадрлардың
біліктілігін арттыру мүмкіншілігі.
4. Ұлт аралық корпорацияларды ел экономикасына енгізу арқылы политикалық
реформа жүргізуді насихаттау.
5. Әлемдік нарыққа өндірілген тауарларды шығара отырып елдің ЖҰӨ
жақсарту[2].
2 сурет. 2009жылғы жалпы шетелдік инвестицияларды шығарудағы үлтаралық
корпорациялардың алатын үлесі
Ұлт аралық корпорациялар бәсекеге келмейтін артықшылықтары бар. Шет
елдік фирмалар шет елдік рынокқа кіруді қамтамасыз етуде, өнеркәсіп шығынын
азайтуда, ақшаны көбейтуде орасан зор рөл атқарады. Бұның бәрі трансұлттық
корпорациялардың қаржылық жағдайының беріктігін қамтамассыз етуге және
кризисті кезеңінді жеңіл өткізуге көмектеседі.
Берілген артықшылықтар бәріне анық, сондықтан оларды транс ұлттық
корпорациялардың белсенді жетілуінің себебі ретінде қарастыруға болады:
- жабдықтау, өндіру, ғылыми-зерттеу, бөлу және өткізу кәсіпорындарын өз
құрылымында біріктіретін барлық ірі өндірістік фирмалар бәсекелестікке
қабілеттігін күшейтеді және нәтижені жоғарлату мүмкіншілігіне ие болады:
- меншікті технологияға айналдырудағы нарық механизмінің жетілдірілмеуі,
өндіруші тәжірибе және болмашы актив, алдыңғы ретте фирманың болмашы
активтерін қолданудағы бақылауды сақтауға бағыттайтын басқарушы және
маркетингтік тәжірибе. Ұлт аралық корпорациялардың шегінде бұндай активтер
мобильді болады, басқа елдерге тасымалдауларына қабiлеттi және бұл
активтердi қолданудың сыртқы эффекттілерi ұлт аралық корпорациялар шегінен
шықпайды:
- шет ел қорларына қол жеткізу арқылы нәтижені арттырудың және бәсекеге
қабілеттілікті арттырудың қосымша мүмкіншіліктері (арзан немесе жоғары
мамандандырылған жұмыс күшін қолдану, шикі зат қоры, ғылыми-зерттеу
мүмкіндіктер, өндірістік мүмкіндік және қабылдаушы елдің қаржы қорлары):
- шетелдiк фирма филиалының өнiмiн тұтынушыларға жақын орналасу және
нарықтардың перспективалары және қабылдаушы елдiң фирмаларының бәсекелестiк
потенциалы туралы мәлiметтiң алуын мүмкiндiгі. Ұлт аралық корпорациялардың
филиалдары қабылдаушы елдiң фирмаларының алдында бас фирма және оның
филиалдарына ғылыми-техникалық және басқару потенциалын қолдануымен маңызды
артықшылықтар алады:
- мемлекеттiк салық саясатының, валюталық курстердегі айырмашылықтардың
және тағы басқалардың ерекшеліктерін түрлi елдерде өз мүдделерiне қолдану
мүмкiндiгi:
- өз технологиялары және өнiмнiң тiршiлiк циклiн ұзарту, ескіру мерзімі
бойынша өнімді шетел филиалдарына лақтыру және аналық елдегі жаңа
технологиялар мен бұйымдарды өңдеуiге көп күш жұмсау:
- фирма тікелей инвестициялар арқасында экспорт арқылы нарыққа кіретін
жолдағы түрлі кедергілерден өтуге мүмкіндік алады. Тікелей шетелдік
инвестицияларды ынталандыру жиі ұлттық тарифтерге кедергілер туындатады.
Осылай 60-ы жылдары, АҚШ – н Еуропаға тартылған ірі инвестициялардың ағымы
Еуропалық экономикалық бірлестік орнатқан тарифтерден туындаған. Ұлт аралық
корпорациялар Еуропалық экономикалық бірлескен елдерде дайын өнiм экспорты
орынына олардың тарифтарын айналып өтiп өз өндiрiстерiн құрды [9].
Көп зерттеулер негiзiнде ғалым-экономисттер көп елдерде филиалдардың бар
болуы көпшiлiгiнде серiктестiктiң iрi абсолюттi өлшемi, елдiң iшiндегі оның
өндiрiстiк бағдарламасының құнсыздануы дәрежесі сияқты маңызды факторларға
қарағанда пайда табудың тұрақтылығына кепiлдiк береді деген қорытындыға
келдi. Тіпті кіші өндірісте табыс ала алатын жағдайда ғана корпорация
өндіріс көлемімен оңай маневр жасай алады. Әр түрлi елдерде орналасқан
өндiрiс филиалдарының көлемдi желiсi ұлт аралық корпорацияларға өндiрiстi
максималды пайда алатын жерде жүзеге асырып және шығынға шек қоюға болатын
жерде үлкейтуге мүмкiндiк бередi. Қиын жағдайға түскен және халықаралық
концернге кiретiн фирмалар шығынды өндiрiсті кенет қысқартуға қабiлеттi.
1.2 Корпорациядағы басқару құрылымы
Корпоративтік бірлестіктің басқару органы өздерінің жарғыларымен
анықталады, жоғарғы орган болып жалпы акционерлер жиналысы саналады.
Ағымдағы басқару үшiн атқарушы орган құрылады (коллегиональды және жеке
дара түрде басқару, дирекция немесе бас директор, директор ретінде).
Картель, синдикат, пул, трест, холдинг, қаржылық топтар көбінесе екі
басты орган ретінде қалыптасады: Директорлар кеңесі - стратегиялық басқару
және атқарушы органдар, президент, вице президент - оперативті басқаруды
арнайы органдармен жүзеге асыратын. Директорлар кеңесі басты назарын
акционерлерді дивидентпен және инвестицияланған капиталдан түсетін пайданы
керекті нормада қамтамасыз етуге аударады, корпорацияның стратегиялық
бағытын жүзеге асырады.
Негізгі корпоративтік бірлестіктердің капитал иегерлері экономикалық
саясатқа Директорлар кеңесі арқылы ықпал етеді, ал тікелей басқару
жалданған қызметкерлермен жүзеге асады: президент, вице президент, бас
директор және басқару түрлері жөніндегі менеджер.
Осылай, иелену функциясы және басқару болып бөлінеді, бұл басқару
персоналына мамандандырылған қызметкерлерді таңдауды жүзеге асырады.
Корпоротивті ұйым қалпының көптүрлілігі және ерекшеліктері, олар
қолданатын басқару әдісінде көрінеді, түрлі сатыдағы ұйым құрылымындағы
корпорацияның басқару жүйелері арасында өкілетті бөлу, көбінесе масштабы
жағынан ірі корпорациялық басқару, корпорацияның қарастырылып келе жатқан
мақсаттары және міндеттері арқылы іске асады.
Бірлесіп басқару технологиясы 2 негізгі өзгешеленетін басқару
құрылысынан тұрады:
- жоғары орталандырылған тік функционалды құрылым.
- Бір сатыдағы топтардың өзара көлденең байланыстық құрылысы жоғары
координациялық орталықсыздандырылған құрылымы.
Жоғары орталандырылған тік функционалдық бiрлескен құрылым
корпорацияның негiзгi басқару функцияларымен сәйкес ұйымдастырыла құрылады
және өндірісті басқарудың, конструкциялық-тәжiрибелiк өндiрiстің,
маркетингтің, жабдықтаудың, қаражаттардың, ғылыми зерттеулердiң
орталықтандырылып басқаруын ескередi[10].
Маманданған басқару өзінің әр ісінде ішкі жеке секторының әсерлер
үйлесiмдерін жоғарлатады, берілген істі орындауды бақылауға кеткен
шығындарды азайтады, берілген сектор ішінде жылдам шешім қабылдауға
мүмкіндік береді. Бірақ, егер көлемі жағынан кіші корпорацияларда бұл
басқару түрі жақсы жүзеге асса, ірі корпорацияларда коммуникация мен
координациялық қызметті жүзеге асыруда үлкен қиыншылықтарға кезігеді. Бұл
қиыншылықтардың себебі, ақпаратты төменгі топтардан кеш алу, осыған орай
сыртқы ортаны және төменгі топтарды өзгертудегі ықпал етудің жылдамдығының
аздығы, астыңғы бөлімінің шешім қабылдаудағы орнына қанағаттанбауы. Бұл
жаңа өнімнің айналымға енуге кіруін қиындатады, жаңа нарық сегменттерін
үйренуде, ұйымның жұмысына жаңа енгізулерді жылдам енгізудегі
мүмкіндіктерді шектейді.
Соңғы он жылдықта батыстағы ірі корпорациялар нарық құрылымдағы жедел
өзгерістерге байланысты орталықсыздандырылған басқару қалпына, осы саладағы
көлденең топтардың координациясын жоғарлатуға көшуде.
Көлденең қатынас негізі болып бір сатыдағы көлденең экономикалық
қатынастағы бөлімшелердің өзара байланысы: фирма ішілік құн қалыптасу (әр
бөлімнің қызметіне және өнімге құн белгіленеді), шаруашылық-есептік
қатынас, бөлімдердің және жеке қызметкерлердің белсенділігін экономикалық
стимуляциялау әдісінің енуі, өнім сапасын арттыру мақсатында қызметкерлерді
оқытудың жүргізілуі, өнеркәсіп еңбегінің жоғарлауы, дұрыс оқыту әдісін
қабылдаудағы шешім.
Орталықсыздандырылған басқару түріне көшкенде, корпорацияның жоғары
басқару сатысының құрылымында өзгерістер байқалады, басты міндеті
стратегиялық жоспарлау, корпорацияда осы мақсатта құрылған басқарма iске
асырады.
Ұлт аралық корпорациялар ұйымдастыру құрылымына қарай көп салалы
концерн құрады. Басты компания корпорацияның оперативті штабы болады. Кең
көлемдегі мамандандырылған және кооперативті базасында технико-экономикалық
саясат пен шетел компаниялары мен филиалдарын бақылауды жүзеге асырады
[11].
Соңғы кездері ұлт аралық корпорациялардың құрылысында елеулі өзгерістер
пайда болуда, бастысы комплексты стратегияға байланысты.
Трансұлттық корпорациялардың стратегиясы жаһанды қатынаста, әр топқа
емес барлығын қосқандағы нәтижені оптимизациялауды қарастырады.
Комплексті стратегия ұлтаралық концернмен басқаруды орталықсыздандырумен
және жергілікті басқару құрылымы рөлінің едәуір жоғарлауымен сипатталады.
Бұндай саясат техникалық байланыс және ақпарат ауданындағы жетістіктері,
ұлттық даму және ұлтаралық ақпараттар банкісі, барлық жердегі
компьютеризациялау нәтижесінде мүмкін болды. Бұл ұлт аралық
корпорацияларға шетел филиалдарының қаржылық белсенділігін және өнеркәсіпті
үйлестіруге мүмкіндік береді. Кешенді ықпалдастық ұлт аралық корпорациялар
шегінде кешенді ұйымдастыруды қажет етеді, ол аймақтық басқару жүйесімен
өнеркәсіпті ұйымдастыруды реттейді.
Аймақтық басқару жүйесі 3 негізгі түрге бөлінеді:
- басты аймақтық басқару, концерн қызметіндегі барлық аймаққа тән
түрлеріне жауапты. Аймақтағы барлық филиалдардың қызметіндегі
координация мен қадағалау құқығын иеленген (мысалы, америкалық концерн
“General Motors” аймақтық басқаруы қызмет координациясына байланысты
Азия мен Океаниядағы филиалдарының Сингапурда орналасуы).
- Аймақтық өндіруші басқару, серіктестіктің қызметін өнім қозғалыс
сызығы бойынша координациялау, өндіруші тізбекке тән. басты Тікелей
аймақтық концерн басқаруына бағынатын бұндай басқарулар нәтижелі
қызмет етуді, өнеркәсіптік технологиялық тізбектің үздіксіз жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді. Олар нәтижелі өнім түрін, жаңа модельдер мен
тауарлар (мысалы, “Hewlett-Packard” корпорациясы 90 жылдардың басында
осы себеппен АҚШ-н Еуропаға алдыңғы реттегі өнімдер қатарына
байланысты өзінің өнеркәсіп басқармаларын ауыстырды) шығаруға
бағытталған.
- Функцияларды аймақтық басқарулар концерн қызметінің спецификалық
әдісін қамтамасыз етеді: өндіру, толтыру, тұтынушыға қызмет көрсету,
ғылыми-зерттеушілік және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар тағы
басқа. Бұл басқарулар барлық аймақтық және жаһандық жоспардағы қызмет
нәтижесіне жауапты.
Қазіргі кезде ұлт аралық корпорациялардың келесі түрлерін ажырату
қабылданған:
- көлденең интеграцияланған корпорациялар, кең көлемде өнім шығарушы
кәсіпорындарымен. Мысалы, АҚШ-ғы автокөік өндірісі және “FastFood”
кәсіпорын желісі.
- Тік интеграцияланған корпорациялары, бір меншік иесі және біріккен
бақылаудағы ақырғы өнімді өндірудегі басты сфераларды бақылауды
біріктіреді. Мұнай өнеркәсібінде шикі мұнайды өндіру бір елде жүзеге
асады, тазалау екінші елде, ал шыққан дайын мұнай өнімін – үшінші елде
сатады.
- Көлденең және тік интеграцияларды қамтитын ұлттық өнеркәсіптер
құрамына кіретін орталықсыздандырылған ұлт аралық корпорациялар.
Бұндай корпорацияларға өндірісінің 95% шетелде орналасқан және
мейрамхана бизнесімен айналысатын, тамақ өнімдерін өндіретін,
косметика өнімдерін, шарап сату және тағы басқалармен айналысатын швед
корпорациясы “Nestle”-ні мысал ретінде келтіруге болады. Соңғы
жылдары осындай компаниялар саны өсуде.
1.3 Қазақстан экономикасындағы ұлт аралық корпорациялар дамуы.
Экономикалық жаһандану процессі дүниежүзілік нарықта және саяси аренада
жаңа ойыншылардың пайда болуына әкеліп соқты. Қазіргі кезде ұлт аралық
корпорациялар дүниежүзілік өнеркәсіптік өндірістің 50% көбін, халықаралық
сауданың 60% көбін, жаңа техникаға лицензия мен патенттің, ноу-хау және
технологиялардың 80%, тікелей шетелдік инвестицияның 90 % қадағалайды.
XIX ғасырдың аяғынан ұлт аралық корпорациялар дамуы картель және
синдикаттардың алдыңғы ұрпағын, трест екінші ұрпағын, концерн және
конгломераттардың үшінші ұрпағын, глобальды ұлт аралық корпорациялардың
төртінші ұрпақтар және бесінші ұрпақтары болып коптеген этаптарды өткерді.
Өз егемендігін алған соң Қазақстан жаһандану процессіне белсенді
қатысушысы болуға тырысты. Бірақ елдің дүниежүзілік ұйымына табысты
интеграциялануы оның барлық элементтерімен қатынаста болу механизмін
байқатады. Сол ретте, оның басты субъектісі – ұлт аралық корпорациялар.
Осы себептен ұлт аралық корпорациялар үшін Қазақстандағы тартымды
факторлар : қажетті қазбалар, түрлі биологиялық және бай рекрециондық
ресурстар, маманданған және арзан жұмыс күші қызықтырды.
Шетел ұлт аралық корпорациялар Қазақстан экономикасына ену моделі басқа
дамыған елдердің экономикасына кіруден еш айырмашылығы жоқ және анықталған
факторларға байланысты:
- Корпорацияның экономикалық мүддесі;
- өнім түрі мен шетел капиталына қызмет сферасын таңдау;
- проект көлемі;
- шетел инвестициясын тарту мақсатындағы стратегия;
Қабылдаушы елдерде белгілі ұлт аралық корпорацияның қызмет түрлеріне
(лицензиялық альянстар және т.б.) қарағанда Қазақстанда қосылған
өнеркәсіптің дамуы басты артықшылық алады. Қазіргі кезде республикадағы
шетел компанияларының көп секторы (шетел меншігіндегі өнеркәсіп және шетел
капиталы бар өнеркәсіп) мынадай Chevron Mobil, Shell, Agip, Philips,
Samsung, LNM Group, Phillips Morris және т.б. ұлт аралық корпорация
элементтері болып табылады.
Нарықтық қарым-қатынасы дамыған ұлт аралық корпорациялар Қазақстан
экономикасына терең бойлау үстінде және табиғи ортаға, саясатқа, әлеуметтік-
экономикаға және мәдени өмірімізге өспелі әсерін тигізуде.
UNCTAO мәлімдеуі бойынша Қазақстанда қазіргі уақытта ұлт аралық
корпорациялардың халықтың 0,12 % құрайтын, яғни 18 мың қызметкері бар 1600
филиалы тіркелген. Филиал саны бойынша Қазақстан экономикасының алдыңғы
позициясын Батыс Еуропа елдерінің– 13, одан кейін Азия компаниялары -7 және
АҚШ -5 ұлт аралық корпорациясы алады. Бұл жағдай ұлт аралық корпорацияның
қызметі тікелей шетел инвестицияларының ұйымға және түрлі экономикалық
саладағы өнеркәсіпке салумен жүзеге асады. Дәл осы тікелей шетел
инвестициялары арқылы ұлт аралық корпорация нәтижелі бақылауды жүргізеді.
[10, C.5].
Отандық өнеркәсіпті толығымен алғанда, соңғы жылдардың инвестициялық
тенденциялары өзгерген жоқ. Жиналған бірегей инвестициялар көлемі бойынша
1993 жылдан 2009 жылдың бірінші ширегіне дейін санағанда ҚР ірі 10
инвесторларының санатына АҚШ, Ұлыбритания, Италия, Швейцария, Нидерланды,
Корей Республикасы, Қытай, Канада, Ресей жатады. Олардың еншiсiне
Қазақстандағы шетелдiк инвестициялардың 80% келеді.
АҚШ компаниялары мұнай-газ секторларына қаражат салуда бірінші орында.
Ұлыбритания компаниялары кен өндiру саласында екiншi позицияда орналасқан
және көлiк секторы мен коммуникацияларда - үшiншi. Қазақстан өңдеу
өнеркәсiбiнде нидерландтық инвесторлар белсендi. Бұдан басқа, бұл елдер
қаржы қызметтерi, кәсiпорындарға қызмет түрлерiн ұсыну салаларында озық,
сонымен бiрге көлiк және байланыс секторында екiншi орында орналасақан.
Италиялық кәсiпкерлiктiң белсендiлiгi, негізінен Қарашығанақ жобасына
қатысушы "Eni Group" iрi корпорациясының табысты қызметiмен байланысты. Осы
ретте, Қазақстандағы ұлт аралық капиталдың ерекшелiгі экономика
секторындағы шикiзатқа шоғырлануында екенін атап өтуге болады.
Көбiнесе салалық бөлінуде шетелдiк компаниялар мұнай-газ секторында және
түстi металлургияда жұмыс iстейдi. Қазақстанындағы 25 ең iрi шетелдiк ұлт
аралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz