Ұлы ағартушы Абай Құнанбаев
1.Кіріспе.
Абай Құнанбаевқа жалпы сипаттама.
2.Негізгі бөлім.
a) Абайдың жастық шағы.
б) Абайдың шығармашылықпен айналысуы.
в) Абайдың өлеңдері мен поэмалары.
г) Өмір шындығын көздеген . қарасөздері мен нақылдары
3. Қорытынды.
Абай . XIX ғ. гуманитарлық сананың ой жемісі .
Абай Құнанбаевқа жалпы сипаттама.
2.Негізгі бөлім.
a) Абайдың жастық шағы.
б) Абайдың шығармашылықпен айналысуы.
в) Абайдың өлеңдері мен поэмалары.
г) Өмір шындығын көздеген . қарасөздері мен нақылдары
3. Қорытынды.
Абай . XIX ғ. гуманитарлық сананың ой жемісі .
Ол – ұлы ағартушы, композитор, философ, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, өз халқының келешегін терең ойлап, мың толғанған, жанжүрегімен езгіле жырлаған ақындардың бірегейі. Қазақ халқының тұтас бір дәуірінің ақыл-ойы мен мәдениетінің, өнері мен әдебиетінің асқар шыңын бейнелейтін ке-
менгері Абай Құнанбаев - өз ұлтының реалистік гуманистік жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ поэзиясын қоғамдық дамудың озық деңгейіне бағыттап, өз кезінің ең басты мәселерін дәл бейнелеп, дұрыс қорытынды шығара білген прогресшіл ақын.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат-мүдделері бізге тамаша гуманистік әдеби еңбектері арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі мәселерін қамтыды,сол кездегі қазақ елінің шын сырын ашты. Абайдың шығармалары - өз дәуірінің келелі мәселерін реалистікпен суреттейтін, ағартушылық гуманистік мазмұнға бай, ізгі ниеттер мен терең ойға толы, шебер тілді көркем туындылар.
Амал не, Абайдың осы асыл мұралары өзі тірі кезінде, бүгінгідей жоғары бағаланып, кең танылып кете алмады.Абай шығармалары қолжазба күйінде не жатқа айту арқылы ғана тарала-ды. Ақын өлеңдерін шағын жинақ ретінде 1909 ж. Кәкітай Ысқақов бастырған еді.
Ресей геомографиялық қоғамы Абай туралы мәліметтері ерте кезден-ақ бере бастады. 1906-1907 ж.ж. хабарларында ақынның суретін және ол туралы Ә.Бөкейхановтың көлемді мақаласын жариялады. ХХ ғ. басында өмір сүрген ұлы жазушылар – А.Бай-
тұрсынов, М.Дулатов, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б ақынның ерекше-лігін танып, оны “Қазақтың бас ақыны”- деп ардақтады, үлгі тұтты. Оның шығармалары толық жинақ түрінде де, жекелеген кітап түрінде де бірнеше рет баспа бетін көрді.
Кейнгі жылдары республикамыздың ғылыми-зерттеу орындары мен әдебилері Абай шығармаларын игеруде жаңа қадамдар жасады.
Абайтану қазір өз алдына белгілі бір ғылым болып қалыптасты. Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы фактілерге бай, ғылы-ми тұжырымдары терең көлемді монография жариялады.
менгері Абай Құнанбаев - өз ұлтының реалистік гуманистік жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ поэзиясын қоғамдық дамудың озық деңгейіне бағыттап, өз кезінің ең басты мәселерін дәл бейнелеп, дұрыс қорытынды шығара білген прогресшіл ақын.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат-мүдделері бізге тамаша гуманистік әдеби еңбектері арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі мәселерін қамтыды,сол кездегі қазақ елінің шын сырын ашты. Абайдың шығармалары - өз дәуірінің келелі мәселерін реалистікпен суреттейтін, ағартушылық гуманистік мазмұнға бай, ізгі ниеттер мен терең ойға толы, шебер тілді көркем туындылар.
Амал не, Абайдың осы асыл мұралары өзі тірі кезінде, бүгінгідей жоғары бағаланып, кең танылып кете алмады.Абай шығармалары қолжазба күйінде не жатқа айту арқылы ғана тарала-ды. Ақын өлеңдерін шағын жинақ ретінде 1909 ж. Кәкітай Ысқақов бастырған еді.
Ресей геомографиялық қоғамы Абай туралы мәліметтері ерте кезден-ақ бере бастады. 1906-1907 ж.ж. хабарларында ақынның суретін және ол туралы Ә.Бөкейхановтың көлемді мақаласын жариялады. ХХ ғ. басында өмір сүрген ұлы жазушылар – А.Бай-
тұрсынов, М.Дулатов, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б ақынның ерекше-лігін танып, оны “Қазақтың бас ақыны”- деп ардақтады, үлгі тұтты. Оның шығармалары толық жинақ түрінде де, жекелеген кітап түрінде де бірнеше рет баспа бетін көрді.
Кейнгі жылдары республикамыздың ғылыми-зерттеу орындары мен әдебилері Абай шығармаларын игеруде жаңа қадамдар жасады.
Абайтану қазір өз алдына белгілі бір ғылым болып қалыптасты. Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы фактілерге бай, ғылы-ми тұжырымдары терең көлемді монография жариялады.
1. Х.Сүйіншалиев. “Қазақ әдебиетінің тарихы”
Алматы “Санат” 1997 жыл.
2 .Абай және қазіргі заман.
Алматы “Ғылым” 1994 жыл.
3. Қаз Ұлттық ғылым академиясы.
“Абай I-том”,
Алматы “Жазушы” 1995 жыл.
4.Асанбай Асқаров. “Ұлы тұранның ұлдары”
Алматы “Нұрлы-әлем” 1998 жыл.
5. Қаз Ұлттық ғылым академиясы.
“Абай II-том”
Алматы “Жазушы” 1995 жыл.
Алматы “Санат” 1997 жыл.
2 .Абай және қазіргі заман.
Алматы “Ғылым” 1994 жыл.
3. Қаз Ұлттық ғылым академиясы.
“Абай I-том”,
Алматы “Жазушы” 1995 жыл.
4.Асанбай Асқаров. “Ұлы тұранның ұлдары”
Алматы “Нұрлы-әлем” 1998 жыл.
5. Қаз Ұлттық ғылым академиясы.
“Абай II-том”
Алматы “Жазушы” 1995 жыл.
Тақырыбы:Абай Құнанбаев.
Жоспар:
1.Кіріспе.
Абай Құнанбаевқа жалпы сипаттама.
2.Негізгі бөлім.
a) Абайдың жастық шағы.
б) Абайдың шығармашылықпен айналысуы.
в) Абайдың өлеңдері мен поэмалары.
г) Өмір шындығын көздеген - қарасөздері мен
нақылдары
3. Қорытынды.
Абай – XIX ғ. гуманитарлық сананың ой жемісі .
Кіріспе
Ол – ұлы ағартушы, композитор, философ, қазақ жазба әдебиетінің
негізін қалаушы, өз халқының келешегін терең ойлап, мың толғанған,
жанжүрегімен езгіле жырлаған ақындардың бірегейі. Қазақ халқының тұтас бір
дәуірінің ақыл-ойы мен мәдениетінің, өнері мен әдебиетінің асқар шыңын
бейнелейтін ке-
менгері Абай Құнанбаев - өз ұлтының реалистік гуманистік жаңа әдебиетінің
негізін қалаушы, қазақ поэзиясын қоғамдық дамудың озық деңгейіне бағыттап,
өз кезінің ең басты мәселерін дәл бейнелеп, дұрыс қорытынды шығара білген
прогресшіл ақын.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат-мүдделері бізге тамаша гуманистік әдеби
еңбектері арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі
мәселерін қамтыды,сол кездегі қазақ елінің шын сырын ашты. Абайдың
шығармалары - өз дәуірінің келелі мәселерін реалистікпен суреттейтін,
ағартушылық гуманистік мазмұнға бай, ізгі ниеттер мен терең ойға толы,
шебер тілді көркем туындылар.
Амал не, Абайдың осы асыл мұралары өзі тірі кезінде, бүгінгідей
жоғары бағаланып, кең танылып кете алмады.Абай шығармалары қолжазба күйінде
не жатқа айту арқылы ғана тарала-ды. Ақын өлеңдерін шағын жинақ ретінде
1909 ж. Кәкітай Ысқақов бастырған еді.
Ресей геомографиялық қоғамы Абай туралы мәліметтері ерте кезден-ақ
бере бастады. 1906-1907 ж.ж. хабарларында ақынның суретін және ол туралы
Ә.Бөкейхановтың көлемді мақаласын жариялады. ХХ ғ. басында өмір сүрген ұлы
жазушылар – А.Бай-
тұрсынов, М.Дулатов, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б ақынның ерекше-лігін танып,
оны “Қазақтың бас ақыны”- деп ардақтады, үлгі тұтты. Оның шығармалары толық
жинақ түрінде де, жекелеген кітап түрінде де бірнеше рет баспа бетін көрді.
Кейнгі жылдары республикамыздың ғылыми-зерттеу орындары мен
әдебилері Абай шығармаларын игеруде жаңа қадамдар жасады.
Абайтану қазір өз алдына белгілі бір ғылым болып қалыптасты. Абайдың өмірі
мен шығармашылығы туралы фактілерге бай, ғылы-ми тұжырымдары терең көлемді
монография жариялады.
Абай Құнанбаев
(1845-1904 ж.ж)
Абай Құнанбаев 1845 жылы Қарқаралы округінде, Шыңғыстау бөктерінің
Қасқабұлақ қойнауында дүниеге келген. Азан шақырып қойған аты Ибрахим екен.
Абай- Құнанбайдың екінші әйелі Ұлжаннан туған. Бұл қазақ жерінде феодалдық-
рулық қатынастар дәуірлеп тұрған кез еді. Оның әкесі Құнанбай осы замандағы
әмірі күшті ірі байдың бірі болатын.
Абайдың балалық шағы XIX ғасырдың орта тұсында өтті. Бқл кезең
Қазақстанда патшалық отарлау саясаты өршіп, ескі заман мен жаңа өмір
арпалысы басталған шақ.
Абай ең әуелі ауыл молдасынан сауат ашып, сосын Семейдегі Ахмет Риза
медресесінде оқиды. Осындай ортада тәрбиеленіп өскен Абай өмірге жас
шағынан ойлы көзқарасымен, ақындық жүрегімен терең зер сала жүріп әлеумет
қайраткері болып шықты. Аға сұлтан Құнанбай осындай қоғамдық өмірде Абайдың
да атақты жуан ортада отырғанын қалады. Ақылы мен қайраткерлігі қатар тұла
бойынан табылатын Құнанбайдың бабасы “шынжыр балақ, бұлақ төс Ырғызбай ”
еді. өзге баларынан озып шыққан Абайды қаһары қатал Құнанбай өр ырқына
салғысы келіп бағады. Жастайынан жорықшылық, батырлық сияқты істерге дені
көбірек ауған өр мінезді Құнанбай ел билеуші – аға-сұлтан атанады. Сол
кездегі атқа мінерлерден қалған сөздкрге қарағанда, Құнанбай-“қарадан хан”
болған бірі. Бұл туралы Абайдың өмірбаянын жан-жақты зерттеген Мұхтар
Әуезов те ашық айтады.
Ақыл-ойы, қажар-қайраты мол, билік құмарлығы мен халықтың жанына
батқан әрекеті көп Құнанбай мен халық мұңын жоқтаушы 28 жастағы жас Абай
арасындағы әке мен бала күресі өршіді. Абай ел ішіндегі феодалдықрулық
арпалыс пен айқасты көріп өсті. Қоғамдық, тарихи қайшылықтарды терең
аңғарып, тани бастады.
Абай ел арасындағы озбыр күштер мен оған иек артқан жуандардың
зорлық, пәлеқорлығына ғана емес, өз әкесі мен оның жақын достарын да
сынайды. Осылай әкенің, би-болыстардың елді зар еңіреткен мінезі мен
озбырлы істерінен жиіркенеді. Оларға қарсы алысушы әшкерелеуші етіп Абайды
әке жолынан гөрі тарих төріне өмірдің өзі шығарады. Абайды да алысқа құлаш
серметіп, тарихи қоғамдық ойларға жетелеген осындай жағдайлар екендігін
Абайтанушылар да анық айтқан.
Абай - қазақтың жаңа реалистік жазбаша әдебиетінің негізін салды.
Абайдың ақындық дарыны аса қуатты және сан қырлы.
Ол-керемет суреткер ақын және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері.
Абайды ойшыл ақын дейміз.
Абайдың ағартушы, философ, демократ кемел ойлы қайраткер болып
қалыптасуына айдауда жүрген орыс демократтарымен достасуы үлкен әсерін
тигізді. Солардың бірі– көрнекті революцио-нер –демократ Н.
Г.Чернышевскийдің серігі Е. П.Михаэльс секілді
Орыс ойшылдары алдында Абай қарыздар еді. А.Пушкин, Л.Н.Толстой, М. Ю.
Лермонтов, М. А. Крылов, М. Е.Салтыков –Щедрин шығармалары Абайды тәнті
етті. Солардың туындыларын ана тіліне аударды. А. Пушкиннің “Евгений
онегинін” тамаша тәржімалай отырып Татьянаның әнін қазақ даласына
талатты. Да-
Наларды таный Абайдың да ұлылығы осында.
Абай тегі
Кішік
Әйтек
Олжай
Айдос, Қайдос, Жандос
Ырғызбай
Өскенбай
Құнанбай
Абай (Ибраһим)
Абай қытымыр замандағы халық өмірін жан-жүрегімен ұғып, надандық пен
тағылыққа қарсы күресті. Қоғамның дамуына кедергі әрекеттерімен күресті.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпасыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!
Бұл ұлы жазушы Әуезов сөзімен айтқанда: “өсер ұрпақ, келер дәурен,
туар тарих қауымына арнап кеткен мұңды, сырлы бір әлем, наз сәлем осы еді.
Шөл ғасырлардың қу медиен, құла түзінен болар заманға, жарқын заманға қарай
жалғыз аяқ жол тартқан ақын бола-тын”.
Абайдың шығармашылығының жаңа жолына үлгі болған орыстың классик
жазушылары – Пушкин, Лермонтов, Крылов т.б еді. Бұлар Абайды өзі шаққан
ортадан мүлде бөліп, басқа ортаға – қалың ел ішіне, өркенді өнерпаздар
қауымына әкеліп қосты. Клас-сиктердің озық идеасы, реалистік еңбектері
Абайға жаңа күш берді. Оның шығармаларының жаңа қарқынмен дамуына
жәрдемдесті.
Абай бұл жолға бнлін бекем буғанша біраз уақыт ой кезді, көп ізденді,
ақыры өзіне демеу тауып, арын таза ұстап, адамшылық қарызын өтеу жолында
анық бекінді. Мал құмар бақталастық жолында ел тағдырын талғайды. Сол
кездегі халықтың еңсесін басқан азабынан арыртарлықжол қарастырды. Абай
ондай жолды өнерден, адал еңбектен күтіп, үлкен ойға келді. Сол келген
ойларын тұрмыс қайғысын арқалаған халқына жеткізу әрекетін қарастыра-ды.
Осылайша, азамат ақын Абай халық санасын өзгертерлік жаңа әдіс
тапты. Абай енді өзгеше өмірге көшіп, бойындағы қуатын түгелдей іске
кірістірді. Сол жолда, өзгеше бір тың ойды өзге кестеге орап шебер істелген
көрікті мәнері бар сөздермен беріп отырды. Бұл Абай салған жаңа өрнек
өзінің бойына халқымыздың ғасырлар бойы жасап жетілдірген сөз кестесінде,
көрші елдер халқы жасаған алуан түрлі құбылысты мәдени мұраларында молынан
сақтап отырды.
Абай өзі айтқандай, “соқтықпалы соқпасыз” жерде өсті, отаршылдар
билеген ауыр заманда өмір сүрді. Сол қоғамның езілген халқына істеп отырған
айуандық қылмыстарын көзімен көрді. Ол халық игілігін, болашақ қамын
көздеді, ел дертіне ем болар, түскен еңсесіне дем болар, қуат – оқу, өнер
деп, оның жаңа түрін, жетілудің тың жолын ұсынды.
Абай өзінің жастық шағы мен ер жеткен кезін, кездескен соқтық-паларын,
етек басты кездегілерін:
Жасымда албырт өстім ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым,
Етек басты көп көрдім елден бірақ.
Ой кіргелі тимеді ерік өзіме.
Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме,
Өзі бермей, ерік бермей жұрт қор етті,
Сен есірке, тыныш ұйықтат, бақ сезіме, -
деп түйді.
Абай қазақ халқын қараңғылықтан алып шығатын жол тек алдыңғы қатарлы
мәдениет ғана деп білді.
Ақын ақынды өмір оқытушысы, үгітші, үлгі берер азамат жыр-шы болуы
керек деп білді. Өзі, “көкірегі сезімді, тілі орамды” жас-тарға үлгі болды,
оларға ақыл айтты, өлең жазудың тамаша шебер үлгілерін көрсетіп берді.
Абайдың ойынша, қиыстырып айтылған сөздің бәрі өлең емес, кұр айқай,
санасыз саран ән емес, “өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы ”, оның тілі
жеңіл, жүрекке жылы тиерлік, құрылыс шебер, айналысы теп-тегіс, ас сөзді,
терең мағыналы келуі керек.
Абай шебер өлеңді, тәтті мәнді мәдениетті жоғары, білімді ақын ғана
бере алатынын ескеріп, “Бөтен смөзбен былған,са сөз арасы, ол –
ақынсызбілімсіз бейшарасы” деп көрсетті.
Бұдан кейін Абай қазақ билерін, болыстарын сынан, тек жай, шыншыл ғана
емес, сонымен бірге өзінің үлкен сыншыл ақын екенін де танытты. Қазақ
болыстарын сайлаған күнен бастап шұғылданатын іс-әрекеттерінің, мақсат-
мүдделерін, мінез құлықта-рын айқын сипаттап, типтік образдарын жасап
берді. Олардың болыс болғандығы мақсаттары ел қамы үшін қызмет ету емес, өз
қамы, құлқыны екенін әшкеріледі.
Қайнайды қаның,
Ашиды жаның,
Мінездерін көргенде, - деп, Абай бұларға қарсы ашына
наразылық білдіреді.
Осылайша, Абай кезіндегі ел билеушілерге қарсы шығып, патшаның
болыстық, билік тәртібін сыңға алады. Реғі кеткен қазақ елінің бейнесін
айқын көрсете келіп, ол:
Қалың елім, қазағым, қайран жүртым!...
Өзімдікі дей алмай өз малыңды,
Күндіз күлкін бұзылып, түнде ұйқын, -
дейді.
Абай өзінің осы сияқты өлеңдерінде (“Болыс болдым, мінекей”, “Мәз
болады болысың”,“Бойы бұлған”, “Сабырсыз,арсыз,еріншек”, “Адасқанның алды
жөн, арты соқпақ”,т.б) өткір сыншы – сатирик жазушы ретінде бой көрсетті.
Абай қазақ жерінднгі теңсіздікті, тағы басқа қайшылықтарды түсіне білді.
Оны өзінің бойындағы ақындық,шабыттық бар күшіне жырлады. Өзінің “Күз”
,“Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай ” деген өлеңдерінде қазақ кедейлері-
мен байларының өмірін салыстыра бейнелеп, кедейлердің аянышты халінайқын
суреттейді.
Абай өлеңдеріндегі негізгі елеулі, әлеуметтік мәселелердің
бірі - қазақ әйелдерің жайы, қазақ жастарының махаббаты,
еркіндік мәселесі.
Махаббат, әйел теңдігі тақырыбы. Абай өлеңдерінде кең қамты- лып
келеді. Абай қазақ қыздарының теңсіздікте езіліп, сүегіне қосыла алмай
келген ауыр халін көріп, наразылық білдіріп, аянышты сезімге толы өлеңдерін
шығарады. Ол өзінің “Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында” деген өлеңінде осы
екі сол бойынша жас өмірін қор еткен қазақ қызының трагедиясын суреттейді.
Абай үйлену, ерлі-зайыпты болу ісіне немқұрайлы қарауға, мал беріп
алғанның бәрі жар болып, дос өмір сүре алады-мыс деген ескі түсініктерге
қарсы шығады.
Кәрі, жас дәурені өткен тату емес,
Епке көнер, ет жүрек сату емес.
Кімді-кім үлкен болса мүшел,
Мол беріп алғанымен қатал емес, - днп
жырлаған.
Абай өзінің шығармаларында әйелді біреуге ана, біреуге қарын-дас, қыз;
біреудің қорғаны, ақылшысы, жанашыр қымбаты, сүйген жары деп дұрыс
түсіндірді.
Өзінің “Масғұт” поэмасының бір жерінде Абай:
Еркектің еркек адам болса қасы,
Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы,
Хан қалар, қара кісі қастақ қалса,
Сонда ұрғашы ма арашасы.
Тегінде адам басы сау бола ма?
Үйінде тексерілмес дау бола ма?
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып,
Отырса, бұрынғыдай әлсіз бола ма? –
дейді. Осы поэманың басты кейіпкері Масғұттың алдында таң-
дау ұсынғанда дүниедегі ең байлық пен ақыл даналағын алғызбай, Абай оған
әйел жұртшылығымен достықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1.Кіріспе.
Абай Құнанбаевқа жалпы сипаттама.
2.Негізгі бөлім.
a) Абайдың жастық шағы.
б) Абайдың шығармашылықпен айналысуы.
в) Абайдың өлеңдері мен поэмалары.
г) Өмір шындығын көздеген - қарасөздері мен
нақылдары
3. Қорытынды.
Абай – XIX ғ. гуманитарлық сананың ой жемісі .
Кіріспе
Ол – ұлы ағартушы, композитор, философ, қазақ жазба әдебиетінің
негізін қалаушы, өз халқының келешегін терең ойлап, мың толғанған,
жанжүрегімен езгіле жырлаған ақындардың бірегейі. Қазақ халқының тұтас бір
дәуірінің ақыл-ойы мен мәдениетінің, өнері мен әдебиетінің асқар шыңын
бейнелейтін ке-
менгері Абай Құнанбаев - өз ұлтының реалистік гуманистік жаңа әдебиетінің
негізін қалаушы, қазақ поэзиясын қоғамдық дамудың озық деңгейіне бағыттап,
өз кезінің ең басты мәселерін дәл бейнелеп, дұрыс қорытынды шығара білген
прогресшіл ақын.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат-мүдделері бізге тамаша гуманистік әдеби
еңбектері арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі
мәселерін қамтыды,сол кездегі қазақ елінің шын сырын ашты. Абайдың
шығармалары - өз дәуірінің келелі мәселерін реалистікпен суреттейтін,
ағартушылық гуманистік мазмұнға бай, ізгі ниеттер мен терең ойға толы,
шебер тілді көркем туындылар.
Амал не, Абайдың осы асыл мұралары өзі тірі кезінде, бүгінгідей
жоғары бағаланып, кең танылып кете алмады.Абай шығармалары қолжазба күйінде
не жатқа айту арқылы ғана тарала-ды. Ақын өлеңдерін шағын жинақ ретінде
1909 ж. Кәкітай Ысқақов бастырған еді.
Ресей геомографиялық қоғамы Абай туралы мәліметтері ерте кезден-ақ
бере бастады. 1906-1907 ж.ж. хабарларында ақынның суретін және ол туралы
Ә.Бөкейхановтың көлемді мақаласын жариялады. ХХ ғ. басында өмір сүрген ұлы
жазушылар – А.Бай-
тұрсынов, М.Дулатов, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б ақынның ерекше-лігін танып,
оны “Қазақтың бас ақыны”- деп ардақтады, үлгі тұтты. Оның шығармалары толық
жинақ түрінде де, жекелеген кітап түрінде де бірнеше рет баспа бетін көрді.
Кейнгі жылдары республикамыздың ғылыми-зерттеу орындары мен
әдебилері Абай шығармаларын игеруде жаңа қадамдар жасады.
Абайтану қазір өз алдына белгілі бір ғылым болып қалыптасты. Абайдың өмірі
мен шығармашылығы туралы фактілерге бай, ғылы-ми тұжырымдары терең көлемді
монография жариялады.
Абай Құнанбаев
(1845-1904 ж.ж)
Абай Құнанбаев 1845 жылы Қарқаралы округінде, Шыңғыстау бөктерінің
Қасқабұлақ қойнауында дүниеге келген. Азан шақырып қойған аты Ибрахим екен.
Абай- Құнанбайдың екінші әйелі Ұлжаннан туған. Бұл қазақ жерінде феодалдық-
рулық қатынастар дәуірлеп тұрған кез еді. Оның әкесі Құнанбай осы замандағы
әмірі күшті ірі байдың бірі болатын.
Абайдың балалық шағы XIX ғасырдың орта тұсында өтті. Бқл кезең
Қазақстанда патшалық отарлау саясаты өршіп, ескі заман мен жаңа өмір
арпалысы басталған шақ.
Абай ең әуелі ауыл молдасынан сауат ашып, сосын Семейдегі Ахмет Риза
медресесінде оқиды. Осындай ортада тәрбиеленіп өскен Абай өмірге жас
шағынан ойлы көзқарасымен, ақындық жүрегімен терең зер сала жүріп әлеумет
қайраткері болып шықты. Аға сұлтан Құнанбай осындай қоғамдық өмірде Абайдың
да атақты жуан ортада отырғанын қалады. Ақылы мен қайраткерлігі қатар тұла
бойынан табылатын Құнанбайдың бабасы “шынжыр балақ, бұлақ төс Ырғызбай ”
еді. өзге баларынан озып шыққан Абайды қаһары қатал Құнанбай өр ырқына
салғысы келіп бағады. Жастайынан жорықшылық, батырлық сияқты істерге дені
көбірек ауған өр мінезді Құнанбай ел билеуші – аға-сұлтан атанады. Сол
кездегі атқа мінерлерден қалған сөздкрге қарағанда, Құнанбай-“қарадан хан”
болған бірі. Бұл туралы Абайдың өмірбаянын жан-жақты зерттеген Мұхтар
Әуезов те ашық айтады.
Ақыл-ойы, қажар-қайраты мол, билік құмарлығы мен халықтың жанына
батқан әрекеті көп Құнанбай мен халық мұңын жоқтаушы 28 жастағы жас Абай
арасындағы әке мен бала күресі өршіді. Абай ел ішіндегі феодалдықрулық
арпалыс пен айқасты көріп өсті. Қоғамдық, тарихи қайшылықтарды терең
аңғарып, тани бастады.
Абай ел арасындағы озбыр күштер мен оған иек артқан жуандардың
зорлық, пәлеқорлығына ғана емес, өз әкесі мен оның жақын достарын да
сынайды. Осылай әкенің, би-болыстардың елді зар еңіреткен мінезі мен
озбырлы істерінен жиіркенеді. Оларға қарсы алысушы әшкерелеуші етіп Абайды
әке жолынан гөрі тарих төріне өмірдің өзі шығарады. Абайды да алысқа құлаш
серметіп, тарихи қоғамдық ойларға жетелеген осындай жағдайлар екендігін
Абайтанушылар да анық айтқан.
Абай - қазақтың жаңа реалистік жазбаша әдебиетінің негізін салды.
Абайдың ақындық дарыны аса қуатты және сан қырлы.
Ол-керемет суреткер ақын және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері.
Абайды ойшыл ақын дейміз.
Абайдың ағартушы, философ, демократ кемел ойлы қайраткер болып
қалыптасуына айдауда жүрген орыс демократтарымен достасуы үлкен әсерін
тигізді. Солардың бірі– көрнекті революцио-нер –демократ Н.
Г.Чернышевскийдің серігі Е. П.Михаэльс секілді
Орыс ойшылдары алдында Абай қарыздар еді. А.Пушкин, Л.Н.Толстой, М. Ю.
Лермонтов, М. А. Крылов, М. Е.Салтыков –Щедрин шығармалары Абайды тәнті
етті. Солардың туындыларын ана тіліне аударды. А. Пушкиннің “Евгений
онегинін” тамаша тәржімалай отырып Татьянаның әнін қазақ даласына
талатты. Да-
Наларды таный Абайдың да ұлылығы осында.
Абай тегі
Кішік
Әйтек
Олжай
Айдос, Қайдос, Жандос
Ырғызбай
Өскенбай
Құнанбай
Абай (Ибраһим)
Абай қытымыр замандағы халық өмірін жан-жүрегімен ұғып, надандық пен
тағылыққа қарсы күресті. Қоғамның дамуына кедергі әрекеттерімен күресті.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпасыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!
Бұл ұлы жазушы Әуезов сөзімен айтқанда: “өсер ұрпақ, келер дәурен,
туар тарих қауымына арнап кеткен мұңды, сырлы бір әлем, наз сәлем осы еді.
Шөл ғасырлардың қу медиен, құла түзінен болар заманға, жарқын заманға қарай
жалғыз аяқ жол тартқан ақын бола-тын”.
Абайдың шығармашылығының жаңа жолына үлгі болған орыстың классик
жазушылары – Пушкин, Лермонтов, Крылов т.б еді. Бұлар Абайды өзі шаққан
ортадан мүлде бөліп, басқа ортаға – қалың ел ішіне, өркенді өнерпаздар
қауымына әкеліп қосты. Клас-сиктердің озық идеасы, реалистік еңбектері
Абайға жаңа күш берді. Оның шығармаларының жаңа қарқынмен дамуына
жәрдемдесті.
Абай бұл жолға бнлін бекем буғанша біраз уақыт ой кезді, көп ізденді,
ақыры өзіне демеу тауып, арын таза ұстап, адамшылық қарызын өтеу жолында
анық бекінді. Мал құмар бақталастық жолында ел тағдырын талғайды. Сол
кездегі халықтың еңсесін басқан азабынан арыртарлықжол қарастырды. Абай
ондай жолды өнерден, адал еңбектен күтіп, үлкен ойға келді. Сол келген
ойларын тұрмыс қайғысын арқалаған халқына жеткізу әрекетін қарастыра-ды.
Осылайша, азамат ақын Абай халық санасын өзгертерлік жаңа әдіс
тапты. Абай енді өзгеше өмірге көшіп, бойындағы қуатын түгелдей іске
кірістірді. Сол жолда, өзгеше бір тың ойды өзге кестеге орап шебер істелген
көрікті мәнері бар сөздермен беріп отырды. Бұл Абай салған жаңа өрнек
өзінің бойына халқымыздың ғасырлар бойы жасап жетілдірген сөз кестесінде,
көрші елдер халқы жасаған алуан түрлі құбылысты мәдени мұраларында молынан
сақтап отырды.
Абай өзі айтқандай, “соқтықпалы соқпасыз” жерде өсті, отаршылдар
билеген ауыр заманда өмір сүрді. Сол қоғамның езілген халқына істеп отырған
айуандық қылмыстарын көзімен көрді. Ол халық игілігін, болашақ қамын
көздеді, ел дертіне ем болар, түскен еңсесіне дем болар, қуат – оқу, өнер
деп, оның жаңа түрін, жетілудің тың жолын ұсынды.
Абай өзінің жастық шағы мен ер жеткен кезін, кездескен соқтық-паларын,
етек басты кездегілерін:
Жасымда албырт өстім ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым,
Етек басты көп көрдім елден бірақ.
Ой кіргелі тимеді ерік өзіме.
Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме,
Өзі бермей, ерік бермей жұрт қор етті,
Сен есірке, тыныш ұйықтат, бақ сезіме, -
деп түйді.
Абай қазақ халқын қараңғылықтан алып шығатын жол тек алдыңғы қатарлы
мәдениет ғана деп білді.
Ақын ақынды өмір оқытушысы, үгітші, үлгі берер азамат жыр-шы болуы
керек деп білді. Өзі, “көкірегі сезімді, тілі орамды” жас-тарға үлгі болды,
оларға ақыл айтты, өлең жазудың тамаша шебер үлгілерін көрсетіп берді.
Абайдың ойынша, қиыстырып айтылған сөздің бәрі өлең емес, кұр айқай,
санасыз саран ән емес, “өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы ”, оның тілі
жеңіл, жүрекке жылы тиерлік, құрылыс шебер, айналысы теп-тегіс, ас сөзді,
терең мағыналы келуі керек.
Абай шебер өлеңді, тәтті мәнді мәдениетті жоғары, білімді ақын ғана
бере алатынын ескеріп, “Бөтен смөзбен былған,са сөз арасы, ол –
ақынсызбілімсіз бейшарасы” деп көрсетті.
Бұдан кейін Абай қазақ билерін, болыстарын сынан, тек жай, шыншыл ғана
емес, сонымен бірге өзінің үлкен сыншыл ақын екенін де танытты. Қазақ
болыстарын сайлаған күнен бастап шұғылданатын іс-әрекеттерінің, мақсат-
мүдделерін, мінез құлықта-рын айқын сипаттап, типтік образдарын жасап
берді. Олардың болыс болғандығы мақсаттары ел қамы үшін қызмет ету емес, өз
қамы, құлқыны екенін әшкеріледі.
Қайнайды қаның,
Ашиды жаның,
Мінездерін көргенде, - деп, Абай бұларға қарсы ашына
наразылық білдіреді.
Осылайша, Абай кезіндегі ел билеушілерге қарсы шығып, патшаның
болыстық, билік тәртібін сыңға алады. Реғі кеткен қазақ елінің бейнесін
айқын көрсете келіп, ол:
Қалың елім, қазағым, қайран жүртым!...
Өзімдікі дей алмай өз малыңды,
Күндіз күлкін бұзылып, түнде ұйқын, -
дейді.
Абай өзінің осы сияқты өлеңдерінде (“Болыс болдым, мінекей”, “Мәз
болады болысың”,“Бойы бұлған”, “Сабырсыз,арсыз,еріншек”, “Адасқанның алды
жөн, арты соқпақ”,т.б) өткір сыншы – сатирик жазушы ретінде бой көрсетті.
Абай қазақ жерінднгі теңсіздікті, тағы басқа қайшылықтарды түсіне білді.
Оны өзінің бойындағы ақындық,шабыттық бар күшіне жырлады. Өзінің “Күз”
,“Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай ” деген өлеңдерінде қазақ кедейлері-
мен байларының өмірін салыстыра бейнелеп, кедейлердің аянышты халінайқын
суреттейді.
Абай өлеңдеріндегі негізгі елеулі, әлеуметтік мәселелердің
бірі - қазақ әйелдерің жайы, қазақ жастарының махаббаты,
еркіндік мәселесі.
Махаббат, әйел теңдігі тақырыбы. Абай өлеңдерінде кең қамты- лып
келеді. Абай қазақ қыздарының теңсіздікте езіліп, сүегіне қосыла алмай
келген ауыр халін көріп, наразылық білдіріп, аянышты сезімге толы өлеңдерін
шығарады. Ол өзінің “Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында” деген өлеңінде осы
екі сол бойынша жас өмірін қор еткен қазақ қызының трагедиясын суреттейді.
Абай үйлену, ерлі-зайыпты болу ісіне немқұрайлы қарауға, мал беріп
алғанның бәрі жар болып, дос өмір сүре алады-мыс деген ескі түсініктерге
қарсы шығады.
Кәрі, жас дәурені өткен тату емес,
Епке көнер, ет жүрек сату емес.
Кімді-кім үлкен болса мүшел,
Мол беріп алғанымен қатал емес, - днп
жырлаған.
Абай өзінің шығармаларында әйелді біреуге ана, біреуге қарын-дас, қыз;
біреудің қорғаны, ақылшысы, жанашыр қымбаты, сүйген жары деп дұрыс
түсіндірді.
Өзінің “Масғұт” поэмасының бір жерінде Абай:
Еркектің еркек адам болса қасы,
Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы,
Хан қалар, қара кісі қастақ қалса,
Сонда ұрғашы ма арашасы.
Тегінде адам басы сау бола ма?
Үйінде тексерілмес дау бола ма?
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып,
Отырса, бұрынғыдай әлсіз бола ма? –
дейді. Осы поэманың басты кейіпкері Масғұттың алдында таң-
дау ұсынғанда дүниедегі ең байлық пен ақыл даналағын алғызбай, Абай оған
әйел жұртшылығымен достықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz