Қазақ әндерінің өткені мен бүгіні
Музыка (грек. musike, тура мағынасында «музыкалар өнері») – белгілі биіктіктегі дыбыстардан тұратын, адамға өзінің үйлесімді ұйымдасқан сазды әуенімен әсер ететін, дыбыстық көркем бейнеге негізделген өнердің бір түрі. [24,117]
Қазақтың халықтық музыкалық өнері саласында кең сахара, дархан даладай мол көсіліп иен тараған бір жанр бар. Ол –ӘН.
Ән –поэзиялық және музыкалық әуен бірлестігінен туған, халық арасына мол тараған вокалдық жанр, ғасырлық мәдениетіміздің көркем формасы, заманның тарихи шежіресі, бүгінгі күннің белсенді жаршысы.
Халық даналығы –әнді ертеден-ақ ерекше бағалап, халықтың жаны деп атаған. Бұл өте дәл, мейлінше әділ баға. Өйткені, жақсы ән мен жақсы күй қай заманда, қай халықтың болса да ең асыл арманы мен тілегін айқын бейнелеп, олардың бақытты өмірге ұмтылған ыстық сезімін жеткізе білді, оның жан дүниені тебірентетін үні адамға қайғы үстінде де, демалыс уақытында да көңіл серігі болды. Адам өмір тіршілігін ғана емес, сонымен бірге келешектен күткен, аңсаған арманын да, көңіл түпкіріндегі үмітін де, әлеуметтік теңсіздіктерін де ән арқылы білдіріп, әнмен өрнектеген.
Қазақ халқының тарихында күрделі орын алған ұлылы-кішілі оқиғалардың қай-қайсысы болса да әннен өзінің көрінісін тапқан. Оның өміршеңдігі де осындай қасиетінде.
Әрине, Абай айтқандай: «Әннің де естісі бар, есері бар». Мирасқоры біз болған ән дүниесі халықтың өткен тарихының куәгері саналарлық «есті ән». Мұнда көне заман шындығын шертетін көп деректер мен бірге халық басынан өткерген тарих көшінің де тізбегі секілді мол мағлұматқа кенелетін жайлар бар. Ән –сан ғасырлық тарихы бар, талай-талай ұрпақтан өткен жол-жөнекей жөнделіп, өңделіп, жаңарып бізге жеткен жанр. Ғасырлар елегінен өткен әндер айшықтана, әрленіп музыкалық өнердің інжуіне, асыл қазынасына айнала берген. [1,3]
Кез келген ұлттың өзіндік кескін-келбеті мен болмыс-бітімін айқындай¬тын ұғымды оның өзіне тән ұлттық мә¬дениеті дейтін болсақ, қазақ мәде¬ниетіндегі ән өнерінің алар орны ерекше. Данышпан Абайдың “Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең” деген сөздері қазақ өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі өлеңмен өрнектелетінін айқын көрсетеді. Шындығында сәби дүниеге келгенде “бесік жырымен” әлди¬леп қарсы алып, адам дүниеден өткенде “жоқтау” айтып шығарып саламыз. Қа¬дым ғасырлар қойнауынан басталатын осы тамаша дәстүр әлі күнге дейін жал¬ғасын тауып келеді. Бүгінгі күн жас¬тарының тойы да “жар-жар”, “бет¬ашар¬мен” өтетіні ата-баба салтына адалдықтың айқын көрінісі іспеттес. Орыстың тамаша ғалымы Г.Потаниннің “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді” деген сөзі қазақ тұрмысының осындай даралығынан туған тұжырым болса керек.
Қазақтың халықтық музыкалық өнері саласында кең сахара, дархан даладай мол көсіліп иен тараған бір жанр бар. Ол –ӘН.
Ән –поэзиялық және музыкалық әуен бірлестігінен туған, халық арасына мол тараған вокалдық жанр, ғасырлық мәдениетіміздің көркем формасы, заманның тарихи шежіресі, бүгінгі күннің белсенді жаршысы.
Халық даналығы –әнді ертеден-ақ ерекше бағалап, халықтың жаны деп атаған. Бұл өте дәл, мейлінше әділ баға. Өйткені, жақсы ән мен жақсы күй қай заманда, қай халықтың болса да ең асыл арманы мен тілегін айқын бейнелеп, олардың бақытты өмірге ұмтылған ыстық сезімін жеткізе білді, оның жан дүниені тебірентетін үні адамға қайғы үстінде де, демалыс уақытында да көңіл серігі болды. Адам өмір тіршілігін ғана емес, сонымен бірге келешектен күткен, аңсаған арманын да, көңіл түпкіріндегі үмітін де, әлеуметтік теңсіздіктерін де ән арқылы білдіріп, әнмен өрнектеген.
Қазақ халқының тарихында күрделі орын алған ұлылы-кішілі оқиғалардың қай-қайсысы болса да әннен өзінің көрінісін тапқан. Оның өміршеңдігі де осындай қасиетінде.
Әрине, Абай айтқандай: «Әннің де естісі бар, есері бар». Мирасқоры біз болған ән дүниесі халықтың өткен тарихының куәгері саналарлық «есті ән». Мұнда көне заман шындығын шертетін көп деректер мен бірге халық басынан өткерген тарих көшінің де тізбегі секілді мол мағлұматқа кенелетін жайлар бар. Ән –сан ғасырлық тарихы бар, талай-талай ұрпақтан өткен жол-жөнекей жөнделіп, өңделіп, жаңарып бізге жеткен жанр. Ғасырлар елегінен өткен әндер айшықтана, әрленіп музыкалық өнердің інжуіне, асыл қазынасына айнала берген. [1,3]
Кез келген ұлттың өзіндік кескін-келбеті мен болмыс-бітімін айқындай¬тын ұғымды оның өзіне тән ұлттық мә¬дениеті дейтін болсақ, қазақ мәде¬ниетіндегі ән өнерінің алар орны ерекше. Данышпан Абайдың “Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең” деген сөздері қазақ өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі өлеңмен өрнектелетінін айқын көрсетеді. Шындығында сәби дүниеге келгенде “бесік жырымен” әлди¬леп қарсы алып, адам дүниеден өткенде “жоқтау” айтып шығарып саламыз. Қа¬дым ғасырлар қойнауынан басталатын осы тамаша дәстүр әлі күнге дейін жал¬ғасын тауып келеді. Бүгінгі күн жас¬тарының тойы да “жар-жар”, “бет¬ашар¬мен” өтетіні ата-баба салтына адалдықтың айқын көрінісі іспеттес. Орыстың тамаша ғалымы Г.Потаниннің “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді” деген сөзі қазақ тұрмысының осындай даралығынан туған тұжырым болса керек.
1. Ахметова М. Қазақ әндері (музыкалық зерттеу), Алматы: 1994. – 84б.
2. Ахметова М. Советтік қазақ музыкасы (тарихи очерк). –Алматы: Ғылым, 1975. – 112б.
3. Ахметова М. Ән өнері және уақыт. –Алматы: Өнер, 1993. – 112б.
4. Ахметов З. «Өлең сөздің тоериясы» Мектеп, Алматы: Мектеп, 1973.
5. Әлемдік өнертану. Үш томдық/3-Т.: Музыкалық зерттеуші –Т.Қоңыратбай. –Алматы: Өлке, 2009. – 480б.
6. Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы: Оқу құралы. 2-бас. –Алматы: Қазақ университеті, 2008-258б.
7. Ән қазына: Кейінгі жылдардың жиі айтылатын таңдаулы әндері. Алматы: Қасиет. -2005. – 112б.
8. Әмір Р.,Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқулық. –Өңд.,толық., 2-бас. –Алматы: Қазақ университеті, 2003.- 199б.
9. Балақаев М, Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті Алматы: 2004ж.
10. Балақаев М, Жанпейісов Е, Томанов М, Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы: 1974ж
11. Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, Алматы: 1961.- 231б.
12. Базарбаева З.М. Қазақ тілінің интонациялық жүйесі. Алматы: Ғылым, 1996. - 225б.
13. Бүркітов Отаралы. Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі: Автореферат ҚР Алматы: 2002ж
2. Ахметова М. Советтік қазақ музыкасы (тарихи очерк). –Алматы: Ғылым, 1975. – 112б.
3. Ахметова М. Ән өнері және уақыт. –Алматы: Өнер, 1993. – 112б.
4. Ахметов З. «Өлең сөздің тоериясы» Мектеп, Алматы: Мектеп, 1973.
5. Әлемдік өнертану. Үш томдық/3-Т.: Музыкалық зерттеуші –Т.Қоңыратбай. –Алматы: Өлке, 2009. – 480б.
6. Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы: Оқу құралы. 2-бас. –Алматы: Қазақ университеті, 2008-258б.
7. Ән қазына: Кейінгі жылдардың жиі айтылатын таңдаулы әндері. Алматы: Қасиет. -2005. – 112б.
8. Әмір Р.,Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқулық. –Өңд.,толық., 2-бас. –Алматы: Қазақ университеті, 2003.- 199б.
9. Балақаев М, Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті Алматы: 2004ж.
10. Балақаев М, Жанпейісов Е, Томанов М, Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы: 1974ж
11. Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, Алматы: 1961.- 231б.
12. Базарбаева З.М. Қазақ тілінің интонациялық жүйесі. Алматы: Ғылым, 1996. - 225б.
13. Бүркітов Отаралы. Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі: Автореферат ҚР Алматы: 2002ж
К І Р І С П Е
Қазақ әндерінің өткені мен бүгіні
Музыка (грек. musike, тура мағынасында музыкалар өнері) – белгілі
биіктіктегі дыбыстардан тұратын, адамға өзінің үйлесімді ұйымдасқан сазды
әуенімен әсер ететін, дыбыстық көркем бейнеге негізделген өнердің бір түрі.
[24,117]
Қазақтың халықтық музыкалық өнері саласында кең сахара, дархан
даладай мол көсіліп иен тараған бір жанр бар. Ол –ӘН.
Ән –поэзиялық және музыкалық әуен бірлестігінен туған, халық арасына
мол тараған вокалдық жанр, ғасырлық мәдениетіміздің көркем формасы,
заманның тарихи шежіресі, бүгінгі күннің белсенді жаршысы.
Халық даналығы –әнді ертеден-ақ ерекше бағалап, халықтың жаны деп
атаған. Бұл өте дәл, мейлінше әділ баға. Өйткені, жақсы ән мен жақсы күй
қай заманда, қай халықтың болса да ең асыл арманы мен тілегін айқын
бейнелеп, олардың бақытты өмірге ұмтылған ыстық сезімін жеткізе білді, оның
жан дүниені тебірентетін үні адамға қайғы үстінде де, демалыс уақытында да
көңіл серігі болды. Адам өмір тіршілігін ғана емес, сонымен бірге
келешектен күткен, аңсаған арманын да, көңіл түпкіріндегі үмітін де,
әлеуметтік теңсіздіктерін де ән арқылы білдіріп, әнмен өрнектеген.
Қазақ халқының тарихында күрделі орын алған ұлылы-кішілі оқиғалардың
қай-қайсысы болса да әннен өзінің көрінісін тапқан. Оның өміршеңдігі де
осындай қасиетінде.
Әрине, Абай айтқандай: Әннің де естісі бар, есері бар. Мирасқоры
біз болған ән дүниесі халықтың өткен тарихының куәгері саналарлық есті
ән. Мұнда көне заман шындығын шертетін көп деректер мен бірге халық
басынан өткерген тарих көшінің де тізбегі секілді мол мағлұматқа кенелетін
жайлар бар. Ән –сан ғасырлық тарихы бар, талай-талай ұрпақтан өткен жол-
жөнекей жөнделіп, өңделіп, жаңарып бізге жеткен жанр. Ғасырлар елегінен
өткен әндер айшықтана, әрленіп музыкалық өнердің інжуіне, асыл қазынасына
айнала берген. [1,3]
Кез келген ұлттың өзіндік кескін-келбеті мен болмыс-бітімін
айқындайтын ұғымды оның өзіне тән ұлттық мәдениеті дейтін болсақ, қазақ
мәдениетіндегі ән өнерінің алар орны ерекше. Данышпан Абайдың “Туғанда
дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең” деген сөздері
қазақ өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі өлеңмен өрнектелетінін айқын
көрсетеді. Шындығында сәби дүниеге келгенде “бесік жырымен” әлдилеп қарсы
алып, адам дүниеден өткенде “жоқтау” айтып шығарып саламыз. Қадым ғасырлар
қойнауынан басталатын осы тамаша дәстүр әлі күнге дейін жалғасын тауып
келеді. Бүгінгі күн жастарының тойы да “жар-жар”, “беташармен” өтетіні ата-
баба салтына адалдықтың айқын көрінісі іспеттес. Орыстың тамаша ғалымы
Г.Потаниннің “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді” деген
сөзі қазақ тұрмысының осындай даралығынан туған тұжырым болса керек.
Ұлтымыздың аса бай ән өнерін дамытуға Абай бастаған, Біржан сал, Ақан
сері, Мұхит, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Әсет, Естай, Нартай,
Кенен сияқты халық композиторлары өлшеусіз үлес қосып, оны сапалық жаңа
биікке көтерді. Олардың мол шығармашылық мұрасы қазақ операсы мен балетінде
және классикалық музыкалық туындыларда кеңінен пайдаланылып, әлемнің ең
әйгілі музыкатанушылары тарапынан жоғары бағаға ие болды.
Осы тұрғыдан келгенде қазақтың ғұрыптық өлең-жырларынан бастап,
әйгілі халық композиторлары шығармаларын тұтас қамтыған “Қазақтың дәстүрлі
1000 әні” бірегей жобасын ұлттық музыка мәдениеті тарихындағы айтулы оқиға
деп бағалаймын. Жинаққа енген халық әндерін К.Байсейітова, Ж.Елебеков,
Ғ.Құрманғалиев, Қ.Жандарбеков, Е.Өмірзақов, М.Ержанов, Е.Серкебаев,
Р.Бағланова, Б.Төлегенова сияқты саңлақ әншілерімізден бастап, Ж.Кәрменов,
Қ.Байбосынов, Б.Тілеухан, Р.Стамғазиев және А.Қосанова сияқты кейінгі буын
топжарғандарының нақышына келтіре орындауы жобаның құнын да, маңызын да
арттыра түсетіні анық.
“Ел іші – өнер кеніші” дейді дана халқымыз. Әрине, қазақтың дәстүрлі
әндері мың әнмен шектелмесі анық. Ендеше, жаңа жоба алдағы уақытта тың
туындылармен толысып, бүгінгі ұрпақты халқымыздың баға жеткісіз мол
музыкалық мұрасымен сусындата береді деп сенемін. (Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ.)[19,1]
Халық әндері –сарқылмас қазына. Оны жай ғана ән салу, көңіл көтеру
деп түсінуге болмайды. Себебі, әннің толып жатқан өзге қасиеттері де бар.
Ән –өнер. Ән –адамның көңіл-күйі, тебіренісі мен толғанысы, қуанышы мен
жұбанышы. Ән–халықтың көркем ой-санасы, көркем тарихы. Ән-өмір айнасы. Олай
болса, бізге әсер еткен өмір құбылыстарының барлығы дерлік ән арқауына
айналып отырған.
Әннің бір қасиеті –әуезділігі, әсерлілігі, көркемділігі. Бұл уақыт
сынынан өтіп, біздің заманымызға жеткен халық әндерінің барлығына тән
белгі. Жазба мәдениеті туа қоймаған дала жағдайында нағыз көркем,
тыңдаушысына терең сезімге бөлейтін әуен ғана ел аузына ілігіп, ұзақ мерзім
өмір сүре алған.
Халық әндеріне тән тағы бір белгі –елдің өмірі, тұрмыс-тіршілігімен
сабақтастығы. Кез келген ән белгілі бір оқиғаға құрылады. Соған орай
айтайын деген ой-мазмұны да болады.
Қазақ халқының ән өнері сан-салалы. Көне дәуірлерден жеткен бұл
мәдениет саласын бірнеше арнаға бөлуге болады. Олар: бақсы сарыны, жыраулық
дәстүр, ертегілік, тарихи және лирикалық әндер.
Ән-вокалдық жанр болса, халық әндеріне тән мынадай белгілерді көрсетуге
болады:
✓ Әннің мазмұны, яғни әдеби мәтіні;
✓ Әннің әуені, яғни мазмұны;
✓ Әннің жанрлық ерекшелігі;
Халық әндерін біз тақпақ сазды речитативтік тарихи және лирикалық деп
білеміз. Бұл ерекшеліктер бірде әннің музыкалық-интонациялық жүйесіне
қатысты болса, бірде жанрлық сипатын білдіреді.
Халық арасына кең таралған лирикалық әннің жүздеген үлгілерін атауға
болады. Қамажай, Бипыл, Маусымжан, Сәулем-ай секілді толып жатқан
әннің барлығы да лирикалық жанрға жатады. Лирикалық әннің ерекшелігі онда
сюжет болмайды, оның есесіне эмоцияға негізделген сезім лирикасы, поэзиялық
параллелизмдер басым ұшырасады. Халық әндерінің стильдік ерекшеліктеріне
бойлай түссек, олардың музыкалық әуені мен әдеби мәтіннің бірде сәйкес,
бірде сәйкес келмейтінін аңғарамыз. Бұл ерекшелікті ғылым тілімен
синхрондық және асинхрондық деп екіге жіктейміз. Асинхрондық жүйеге
негізделген әннің музыкасы мен әдеби мәтіні әртүрлі кезеңдерден
туғандықтан, олардың құрылымдық жағынан бір-біріне сәйкес келмейтіні
байқалады.
Халық әнінің пішіні мен құрылымын талдағанда классикалық музыкаға тән
терминдерді қолдануға болмайды. Музыкалық фольклортану ғылымында халық
әндерінің дыбыс қатарына байланысты мынадай терминдер қалыптасқан:
Трихорд (до-ми-фа) – 3 дыбыстан тұратын құрылым.
Тетраход – 4 дыбыстан тұратын құрылым.
Пентаход – 5 дыбыстан тұратын құрылым.
Гексаход – 6 дыбыстан тұратын құрылым.
Гептаход – 7 дыбыстан тұратын құрылым. [5,220]
Қазақтың халық әні формасы жағынан да әралуан. Негізгі және көп тараған
түрі әртүрлі екі АВ-АВ құрылыстан жасалған мелодиялық негізгі мазмұны
қайталанатын форма болып есептеледі. Бұл формаға еңбек әндері үлгі бола
алады.
Сонымен қатар екі бөлімді куплетті ән формаларының қарапайым және
күрделі бірнеше түрлері де кездеседі. Толысып, дамыған халық әндері тек
қана екі бөлімді формада емес, сондай-ақ әуен құрылыстары 3 және 4
мелодикалық элементтерден де құрылады.
Қазақтың халық әндерінің ырғағында мынадай түрлер кездеседі:
• Музыкалы-метрикалық өлшемдердің барлық түрлері;
• Бір әннің мелодиясында болатын жиі ауысулар мен ырғақтық фигураларды
әлденеше рет қайталаулар;
• Ырғақтық терме, желдірме секілді әндерде әлденеше рет қайталануы;
• Өлеңді буынға бөлумен байланысты триольдердің едәуір басым болуы;
Ал ырғақтың өзгеше еркін түрін халық әндерінің қайырмасында
кездестіреміз.[ 2,27]
Совет үкіметінің алғашқы жылдарының өзінде-ақ өнердің басқа салаларына
қарағанда халықтық жайсаң жанр-ән творчествосы жедел өркендеді.
Революциялық, советтік қазақ әндерінің тарихына көз жіберсек, ол
кездегі творчестволық серпіннің түрліше процесін байқауға болады.
Бұл кезде басты тақырыптың бірі –бостандық, әйелдер теңдігімен қатар,
қалың бұқараның оқу-білімге деген ынта-ықыласы да жаңа әндерге негіз
болады. Елді индустрияландыру туралы еңбек, жастар, Қызыл әскер, Отан
қорғау жөнінде көптеген жаңа әндер туды. Мәселен, Кенен Әзірбаев, Иса
Байзақов, Қосымжан Бабақов, Манарбек Ержановтың Колхозшы, Бал құйылды
даладан, Машина, Завод, Паравоз әндері формалық, мазмұндық жағымен
ерекше назар аударады. Сонымен қатар, Рамазан Елебаев, Смағұл Көшекбаев
сынды композиторлардың да әндері жарық көрді. Талантты композитор Нұрғиса
Тілендиевтің Жан сәулем, Әке туралы ән, Құстар әні, т.б.
Ән творчествосында, әсіресе лирикалық жанрда ерекше көзге түсіп, халық
құрметіне бөленген композиторлардың бірі Шәмші Қалдаяқовтың Қарагөз,
Қайықта, Арыс жағасында, Ақ сұңқарым, Ақмаңдайлым және Ескендір
Хасанғалиевтің Әдемі-ау, Асыл арман, Атамекен т.б. әндері. [3,85]
Міне, осы жылдары қазақтың революционер ақыны және көрнекті мемлекет
қайраткері С.Сейфуллин революциялық Марсельеза әніне оригиналдық тексті
жазды.
Көп ұзамай қазақтың советтік әндеріне типтік жаңа екпін, жекеленген
әуендік жаңа интонация ырғақтары және революциялық жұмысшы әндерінің
марштық, сергек ырғақ ерекшеліктері ене бастайды. Стильдік жаңару, екшелену
процестерімен қатар советтік қазақ елінің жаңарған өмірін жырлайтын
әндердің тақырыбы да баий түсті.
Кеңес дәуіріндегі әндер деп 5 тарауға бөліп қарауға болады.
1. 1917-1931 жылдар. Қазақ халқының революциялық әндерінің тууы.
Бірінші топтағы революциялық әндерге ескілікті әуендердің музыкалық
негізін түгелдей немесе азғана өзгерістермен пайдаланған шығармаларды
жатқызуға болады.
Екінші топтағы революциялық әндерге бүтіндей халық әуенімен байланысты,
бірақ кейбір өзіндік ерекшеліктері бар туындыларды жатқызуға болар еді.
Мұндағы ерекшелік, бір бөлікті әуендер бітпеген қайырма сияқты болып дамып
келеді де, ырғақтылық құрылысы жағынан ән кеудесіне қарама-қарсы дамитын
жаңа қайырма пайда болады. (мыс, Қуан Лекеровтың Октябрь әні)
Үшінші тобына тыңнан туған жаңа шығармаларды жатқызуға болады. Бұл
топтағы әндердің авторлары ешбір халық мелодияларын пайдаланбай-ақ
өлеңдеріне лайықты әнін де өздері шығарған. (мыс, Жалпы әлем әні)
Төртінші тобына жалпы пролетарлық және қызыл әскер әндерімен байланысы
бар шығармалар. (мыс, Сағадат Аманжоловтан Жалшылар қорғаны)
2. 1932-1941 жылдар. Қазақтың профессионалдық музыка өнерінің қалыптасуы
мен дамуы.
Отызыншы жылдар. Советтік ән творчествомызда жаңа к ө п ш і л і к ә н
д е р і (массовая песня) жанры қалыптасты. Образ шеңбері кеңейді, ән
тақырыптары түрленіп, айқындала түсті. (мыс, Р.Елебаевтың әні Жолдастар)
3. 1941-1945 жылдар. Ұлы Отан соғысы кезіндегі музыка өнері.
Опера жанрының дамуы. Абай операсы.
4. 1946-1956 жылдар. Соғыстан кейінгі он жыл ішіндегі қазақ музыкасы.
(опера, симфониялық музыка, халық аспаптар оркестрі, хор).
Әндік-романстік стиль қалыптасты. Әндерде ұлттық мелос пен дәстүрлі
әндік және речитативтік мелодия түрлері тұтас, жалпы советтік мелодиялық
стиль қалыптасты. (мыс, А.Жұбановтың Бейбітшілік көгершіні, Москва,
Л.Хамидидің Жамбыл әні т.б.)
5. 1957-1970 жылдар. Қазақстанның қазіргі кездегі музыкалық өнері.
(опералық, симфониялық, балеттік, ораториялық) [2,302]
Ал, бүгінгі қазақ эстрадасының әндерін сорақыланып бара жатыр деп
айтуымызға болады. Олай дейтініміз, жылдан-жылға жаныңды жадыратар қазақ
эстрадасының орнын Батыс пен Шығыстан жұлмаланып құрастырылған әндер
ауыстырып келеді. Ән өңдеуде де, жазуда да қазақ әніне еш ұқсамайтын Шығыс
ырғақтары жаулап алған. Тыңдарман қауым мұндайдан мезі болды. Белгілі
композитор әрі саясаткер, өнер ғылымын зерттеп жүрген ғалым Хасен Қожа-
Ахмет: Әр ұлтқа музыкасын да Құдай оның бет-кескініндей ерекше етіп берген
ғой. Ал, музыка адамның сөзбен жеткізе алмайтын ішкі жан дүниесіндегі
сезімін баяндайтындықтан, ұлттық музыкасы арқылы халықтың болмысын білуге
болады -дейді. Осылай бола тұра, бүгінгі сазгерсымақтар Батыс пен
Шығыстың: араб, түрік, өзбектің музыкасын, әндерін бұрмалап, қазақ әндерін
қолдан жасауда. Мұндай дүние қазақ эстрадасын дамытады деп қалай айтуға
болады? Бірақ мұны қаперіне алар әнші жоқ. Есесіне, кейбір танымал әншілер
сұхбатында: Қазақ эстрадасы дамып келеді, — дейді. Ән мен әншінің, топтың
көбейгені қазақ эстрадасының дамығанын білдірмесе керек. Бүгінгі әндерді
жазуда да, өңдеуде де тек шығыс стиліне жол беріліп келеді. Қызыл гүлім-
ай әні патшалық Ресей кезеңіндегі шарапханалық дырду Надя қыз әніне
еліктеп шығарылған болса, орыстың ескі қалалық әні Крутится шар голубой
сияқты сарында. Сендерге әрдайым орын бар,
Ақ отау төріне қоныңдар деген секілді қазақтың жаңа әні пайда болды.
Қазіргі біраз ән орыс пен сығанның көше әндерінен тікелей алынған екен.
Мысалы, Асқар Жүнісбековтің Толғанайы да – орыстың ескі әуені. Құралай
Сәтмұхамбетованың Алтынайы Болгария сығандарының көше әні болған деседі.
Бұларға қойылар тосқауыл жоқ. Біз осы күнге дейін ана тілі мәселесін
талқылап жүрсек, енді қазақ музыкасының да тағдыры алаңдатып тұр.
Қазіргі сазгерсымақтардың ән шығару өнері қаншалықты дәрежеде?
Хасен Қожа-Ахмет ағамыз бұл жөнінде тағы да былай дейді:
Шын мәнісінде, композиторлық азды-көпті дарыны бар адам әлемнің
шартарабынан естіп жүрген әуеніне еліктеп, күніне жүздеген ән, әуен шығара
алады. Бірақ халқының алдындағы жауапкершілігін түсінетін шын дарын иесі
ұлтының болмысына, тағдырына қауіпті мұндай космополиттік құрамды
қойыртпақты халқына ұсынбайды. Бұл жерде өнерді зерттеуші ағамыз ХХ
ғасырдың екінші жартысындағы композиторлар шығармашылығын сөз етеді. Ал,
бүгінгі бір сағатта ән жазып, оны студияға апарып, әншісіне ұсынып арам
терге түсіп жүрген композиторлардың бағыт-бағдары қалай дейсіз? Бүгінде
студияда бір ән жазу бағасы 500 доллардан жоғары. Қазақ халқының ән өнері
көп ғасырлық мәдениетіміздің көркем формасы есепті мазмұнымен де жұрттың
көкейінен шыққан.
Қазақ музыкасы туралы келелі пікір айтушының бірі, өткен ғасырдың 70
жылдары Түркістанда болып қазақ өнерпаздарымен тікелей пікір алысқан
–Август Эйхгорн. Ол: Қазақ әндері құдіретті де, күшті, өктем әрі сонымен
бірге жатық, құлаққа жағымды естіледі. Жапан түзде, немесе ауылда, болмаса
мал арасында, айдала мен жазық өңірлерде, таулар мен көсілген алқаптарды
аралаған кезінде, жым-жырт аспан астында жалғыз келе жатып оның салған әні
тіпті әдемі естіледі. [1,4]
1. ҚАЗАҚ МУЗЫКАСЫ ТУРАЛЫ ТАНЫМ –ТҮСІНІКТЕРГЕ СИПАТТАМА
Ән –құдіретті жанр, жан дүниені ерекше әсерге бөлеп, адамды сәулелі
өмірге жетелейтін сиқырлы өнер. Ән тағдыры, жалпы ән проблемасы тек
композиторлар мен әншілердің, музыка зерттеушілері мен өнер
қайраткерлерінің ғана жанашырлығын қажет етпейді. Ән тағдыры –халықтық
проблема. Олай болғанда, ән әлеміндегі түрлі толғақты мәселелерге халықтың,
көпшіліктің батыл үн қосып, рухани жаңашылық білдіруі де қажет.
Қазіргі жағдайда, ащы шындыққа жүгінсек және дәстүр жалғастығы
биігінен қарасақ, ән салу, ән шығару өнерімізді сәл жүдетіп алдық. Бүгінгі
таңда экологиялық табиғат аясының тазалығы қандай қажет болса, ән тағдыры,
ән болашағы да халқымызды сондай мазаландырса керек. Кезінде екі ауыз
білмейтін қазақ болмаған дейміз. Бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай
деген пікірге ие болған, әншілігі аңызға айналған сауыққой халықпыз. Олай
болса, ән салу, ән шығару –ұлттық дәстүріміздің жалғасы. Ән өнері –рухани
мәдениетіміздің ең көп тараған, көп жайылған мол да жайсаң жанры, өміршең
дәстүрі.
Ән күнде туады, бірақ солардың ішінде тек жақсы ән ғана халық арасында
ұзақ өмір сүреді. Ән халықтың жадында неғұрлым ұзақ сақталса, оның соғұрлым
құнды, бағалы екенінде күмән жоқ. Мұндай әндер ұлттық өнерімізге өзіндік
байлығымен рухани үлес болып қосылады. Міне, осы тұрғыда біз қазіргі қазақ
әндерінің қалыптасу, даму жолдарын байқататын шолу жасадық, дені халық
аузында сақталған әндер туралы әңгімеледік. Шын мәніндегі жақсы, көркем
сазды сұлу ән тыңдаушысымен қоса өзінің орындаушысын да шабыттандырып. Аса
бір асқақ сезімге бөлейді. Халық даналығы әні бардың –сәні бар дейді. Ән
–халықтық өнер, халық сәні.
Осы кезге дейін қазақ халқының ән мәдениеті аз зерттелген жоқ.
А.Затаевич, А.Жұбанов, Б.Ерзакович, З.Ахметов, Б.Уахатов, С.Елемановалардан
бастап бірқатар зерттеушілер қазақ әндерінің қыры мен сырын әр түрлі
бағыттан зерттеп келді. Сол негізде анықталған ғылыми тұжырымдар мен
қалыптасқан зерттелу әдістері де жоқ емес.
Ән туралы дереккөздердің бірі –ауызекі әңгіме. Халқымыздың
мәдениетіне осы тұрғыдан келіп, түрлі ой-пікірлер айтып жүрген зерттеушілер
бүгінде жоқ емес. Олар бірде ауызекі әңгімеге иек артса, кейде тіпті жазушы
қиялынан туған көркем шығармалардағы оқиға желісін де тарихи айғақ ретінде
алға тарататыны бар. Сол себепті мұндай мәліметтердің бәрі саралап, үлкен
талғаммен пайдалануды қажет етеді. Талап пен талғам жоқ жерде біз тарихи
шындықтан ауытқып, еріксіз аңыз әңгімелердің жетегінде кете барамыз.
Ән туралы сөз қозғағанда біз әбден зерттеліп, дәлелденген жайларды
ғана тілге тиек етуіміз керек. Екіұшты, даулы мәселелердің танымдық,
тәрбиелік қуаты болмайды. Ол халықтың тәлімгерлік дәстүріне де жат. [3,100]
1. Музыкалық стиль
Бұл факторларының вокализацияланған түрлерi деформацияланған
пропорциялардың ықпалы арқылы сөз сөйлейді. Мелодияның фразалық
интонациялық құрылысы синтаксиске екпiндi және екпiнсiз буындарының жүзеге
асырылуы арқылы бағынады. Өз кезегiнде ән салудағы сөйлеу дыбыстары интер
белдекшесінің қарсы мақамының әсерінен ұлғайады. Бұл факторлардың бір-
біріне деген әсерiн дифференциалданған сөз вокализациясының негiзгi
түрлерiнiң қатарына аламыз.
➢ Сөйлеу дыбысының таза музыкалық шарттылығының бiрiншi баспалдағы
мелодекламацияда байқалады. Өлең буындарының метрлiк бiрлiгi музыкалық
регламент бiрлiгiмен теңестiрілген. Өлең реңктері ритмикалық екпінді
буындардың және пеонарлық қысқарудың белгілері арқылы білінеді.
➢ Сөздiң интонациялық тарабы музыкалық дыбыс көрсеткішінің іс-
әрекетімен ұласады. Өлең құрылымында көп жағдайда дауыс созылыңқылығы
мен ырғақ айқын көрінеді. Мәтін және ән салудың аралығында немесе
дыбыс шығаруда сөйлеу формалары арқылы мелодекламацияны ашуға зор
мүмкіндік туады.
➢ Мәтін мен музыкалық дыбыс шығарудың өзара қиылысатын нүктесі ол
псалмодия. Сонымен қатар, ол мелодекламациялық ұзындық бірліктері мен
ақындық шеберліктің негізі дифференциалданған ырғаққа негіз болады.
Псалмодиялық әннің музыкалық шарттылығы ол бір дыбыстың бірқалапты
қайталануы болып табылады.
➢ Өлең сөздің интонациясы да құрылым негізіне сүйенеді. Егер осындай
өлең түрлері кездессе, ол қара өлең құрылысына сай келеді.
Композициялық құрылысы псалмодия негізінде және мәтіні синтаксис
тобына жатады. Дауыс диапазонындағы басылымдар және сөйлеу
интонацияларының жоғарлауы интер белдекшесінде дифференциалданған
тритон бағытында қарастырылады. Өлең ырғақтары жуан екпінді буындар
мен жіңішке екпінсіз буындарға негізделген.
➢ Ораторлық сөздiң синтаксистiк айшықтарын композициялық көшiрмеде және
интонация жүрiстерiнiң нәтижесінде айырмашылық табуға болады.
➢ Ариоз тақпағы синтаксистiк өлең құрылымында негiзделген. Өлең
құрылымында диапозондық интервал мен өлең метроритмикасының ырғақтық
айырмашылығы іспеттес. Ариоз өлеңі ырғақ құрылымына тәуелді бола тұра,
ең алдымен синтаксиске арқа сүйейді. Олар салдар мақамының соқтығысуы
мен синтаксис өлеңнiң ырғақтық бiрлiгiнiң жойылу кезінде пайда болады.
Ариоз өлең интонациясы синтаксистiк топтың фразалық интонациясына
арқа сүйейдi.
➢ Вокализацияланған ырғақтық түрі өлеңнің құрылымы болып табылады.
Мақамның соқтығысуы және синтаксистiк ариоз
ырғағындағы өлең болып қалады. Сонымен қатар ариоз ырғақты
вокализациясы синтаксистiк мүшелеу фразалық екпiн мен фразалық
интонациясына бағындырған.
➢ Әнді мәнерлеп айтуда өлеңнің құрылымдық мәні негіз болады. Мәнерлеп
айтуда ең алдымен, ырғақ кезіндегі екпіннің буындарға бірдей түсуі
және олардың әнді айтудағы созылыңқылық қасиеті де баса назар
аудартады.
➢ Өлең жолдары ән айтудағы мақам бойынша дауыс биіктігіндегі фразалық
интонацияның кейбір нормаларын сақтайды және де дербес болып келеді.
Өлең құрылымындағы ұйқас түрі мен бейнелегіштік вокализациялар өте көп
кездеседі. Тоникалық өлеңнiң мақамы изохронды түрде түсіндіріледі:
әрбір жолдағы мақам қайталау барысында шұбалаң сөзге басылады.
➢ Вокализацияның соңғы түрі аспапты өлең сазының және өлең бейнелеуіне
негізделген. Бұл шығармаларда ақындық музыканың сөйлеу тілі тәуелді
болады. Нақтырақ айтсақ, интерпретация "динамикалық коэффициент" өлең
құрылымымен шығарылады.
Өлеңнiң ырғақты және фониялық схемасы екi маңызды композициялық реттен
тұрады:
❖ "Фониялық бағдарламаның" бiрiншi жолы мен екінші жолын айқастыратын
үндестік заңдары болып шығады. Бірінші жолдың қатарында берілген
ұйқас түрі екінші жолда айнытпай қайталанады.
❖ Бірінші жолдың мақам өзгертілуіне негізделген. Әр жолдың соңында
және әр жолдың басында қайталанатын сөздер тиянақтыланып келеді. Өлең
құрылысы қарама-қарсы қағидаларға негізделеді. [14,69]
2. Музыкалық жанр
Әлемде ең кең таралған музыкалық шығармалар жанрын ән деп атайды. Ол –
музыка және поэзия өнерлеріне ортақ туынды. Өйткені, әннің сөзі – жыр
шумақтары. Ән мынандай бірнеше түрге бөлінеді:
1. Мазмұнына қарай:
✓ азаматтық
✓ лирикалық
✓ әзіл
2. Орындалуы мен құрылымына байланысты:
✓ жеке дауысты
✓ көп дауысты.
3. Әуендік – ырғақтық, орындаушылық мәнері мен нақышына, шырқау
ерекшелігіне қарай әндер:
✓ Арқа әндері, Жетісу сазы, Батыс Қазақстан мектебі, Алтай
әуені, Сыр бойы мақамы тәрізді бірнеше түрге бөлінеді. Мұның
сыртында әр елдің өзіндік әнұраны бар. Әнұран – салтанатты
түрде
шырқалатын мадақтау әні, ол –мемлекеттік рәміздің бірі.
Қазақтың әншілік өнері жанрлық сипаты жөнінен алуан түрлі.
Фольклортанушылар мен музыка зерттеушілері қазақтың дәстүрлі ән өнерін
тұрмыс-салтқа байланысты ғұрыптық әндер, халық әндері және кәсіби әндер деп
жіктеп қарастырып жүр. Ғұрыптық әндердің өзі – бесік жыры, тойбастар,
беташар, жоқтау, көрісу, сыңсу, жар-жар, жарапазан болып тармақталса,
әншілік өнердің кең өріс алған кезінде пайда болған кәсіби ән өнері – халық
әндері (анонимды-авторлық) және кәсіби халық композиторларының әндері болып
салаланады. Осы жинаққа ғұрыптық әндердің түр-түрі, мүмкіндігінше, толық
енгізілді: бала жұбатқанда айтылатын – бесік жыры, қыз ұзатылғанда
айтылатын – сыңсу, аужарлар, той кезінде айтылатын – тойбастарлар, ораза
кезінде айтылатын – жарапазандар, бұрынғы заманда малдың ауруына байланысты
айтылған – күләпсан, науқастың дертін аластау үшін айтылған – бәдік, бақсы
сарындары, бір-біріне сәлем жолдағанда айтылатын – хат-өлең, кісі қайтыс
болғанда айтылатын – дауыс, жоқтаулар бар. Көшпелі өмірден отырықшылық
тұрмысқа бейімделе бастағаннан кейін ел ішінде ғұрыптық әндер сирек
айтылатын болды. Қазіргі кезде мүлдем айтылмайтындары – бәдік, күләпсан,
хат-өлең т.б.
Әдетте, екінің бірі, яғни әншілік дайындығы жоқ кез келген адам
орындай беретін, қарапайым әндерді қара өлең дейді. Қара өлеңдер көпшілік
жиналған жерде, думан, тойларда, дастарқан басында, көбіне, аспап
сүйемелінсіз айтыла береді. Қара өлеңнің тақырыптық аясы өте кең, оған ел
жайы, жер сағынышы, ғашықтық сезім жалпы адам өмірі мен болмысына тән барша
құбылыстар арқау бола береді. Қара өлеңмен айтысатын айтыс түрлері де
болған. Осы жанрды зерттеп жүрген ғалымдарымыздың пайымдауынша, “қара”
деген сөздің өзі “ескі” деген ұғымды да білдіретін көрінеді. А.Затаевичтің
“Қазақтың 1000 әні” атты еңбегінде “ескі ән” деген атаумен де кездесетін
әндер бар. Ертеректе қара өлеңді “қара әуез” деп те атаған. Қазіргі күнде
де Моңғолия қазақтары қара өлеңді “қара әуез” деп айтады.
Неғұрлым көне болғандықтан жоғарыда айтылған ғұрыптық, фольклорлық
қара өлең үлгілері музыка мәдениетіміздің дамуындағы алғашқы баспалдақ
ретінде қарастырылып жүр және олардың халық әндерімен етене жақындығын
ешкім жоққа шығара алмайды. Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, уақыт өте келе,
авторлары ұмытылып, бүгінгі күнге халық әндері санатында жеткен рухани
жәдігерліктер дәстүрлі музыкамыздың ең бір мол қазынасын құрайды. Халық
әндерінің құрылымы, әуендік тілі қарапайым, диапазоны шағын, әуезді келеді.
Дегенмен, халық әндерінің ішінде құрылымы күрделі, диапазоны кең дәстүрлі
кәсіби әндермен пара-пар келетін үлгілер де кездеседі. Мысалы: “Алқоңыр”,
“Ақбақай”, “Сұржекей”, “Гауhартас”, т.б. – осы сипатты әндерге жатады. Бір
есептен осындай үлгідегі әндерді әлдебір себептермен авторлары беймәлімге
айналған кәсіби әндер деуге де болар еді. Сонымен бірге, әр өңірде
қалыптасқан орындаушылық мәнер, интонациялық, ладтық ерекшеліктерге
байланысты халық әндерінің әуен-сазы, пішін, құрылымы алуан түрлі болып
келеді.
Осы арада дәстүрлі қазақ әндерінің аспаптық сүйемелі жөнінде айта
кеткен орынды. Қазақ әндерінің басым көпшілігі домбыраның сүйемелімен
орындалады. Қобыз, сырнай, жетіген, үш ішекті домбырамен де айтылатын әндер
бар. Үш ішекті домбырамен ән айту дәстүрі, негізінен, еліміздің шығыс
өңіріне тән.
Жиырмасыншы ғасырдың отызыншы жылдарында қазақ музыка мәдениетіне
күйсандықтың (фортепиано) сүйемелімен ән айту үрдісі ене бастады. Бұл үрдіс
орындаушылық өнерге қазақтың төл дәстүріндей сіңіп кетті.
Дәстүрлі кәсіби әндер кемел құрылымымен, кең диапазон, күрделі ырғақ-
иірімдерімен ерекшеленеді, сондықтан кәсіби әндерді, негізінен, арнайы
ұстаз алдын көрген әншілер ғана орындайды. Әуендік, орындаушылық,
құрылымдық өзгешеліктеріне, орнығып, өрістеген өлкелеріне қарай дәстүрлі ән
өнерінде, шартты түрде, бірнеше кәсіби әншілік дәстүрлер мен мектептер
қалыптасты. Олар – Арқа, Жетісу және Батыс әншілік мектептері деп аталады.
Кәсіби әндердің көбісі – жоғарғы регистрде айтылатын қаратпа әуен-сөздерден
басталады. Музыкатану ғылымында ол “ақындық мелодиялық формула” деп аталды.
“Көбінесе ән басы келеді ащы, – Кел, тыңда деп өзгеге болар басшы”, – деп
Абай осыны айтса керек. Қазақтың кәсіби ән өнері, әсіресе XІX ғасырдың аяғы
мен XX ғасырдың басында өз дамуының шырқау биігіне жетті. Қазақ өнерінде
сал-серілердің пайда болуы кәсіби ән өнерінің шарықтап дамуымен тығыз
байланысты құбылыс. Сал-серілер деп, әдетте бір басына бірнеше өнер қонған,
сегіз қырлы, бір сырлы өзгеше дарын иелерін айтқан. Айрықша киініп, сұлу ат
мініп, маңына өнерлі жастарды жинап, ел аралап, қызық-думанға бөлеу – сал-
серілер ұстанған тұтастай бір өмір салты еді. Қазақ даласының әр қиырынан
Біржан, Ақан, Мұхит, Кенен сияқты сал-сері тұлғалардың шығуы жоғарыда
аталған ән мектептерінің қалыптасуына зор ықпал етті.
Арқа әншілік дәстүрінің кәсіби түрде дамуы Біржан сал Қожағұлұлы
шығармашылығынан бастау алады. Қазақ әнін әуендік, ырғақтық, интонациялық
тұрғыдан мейлінше байытқан Біржан туындылары – қазақ әншілік дәстүріндегі
жаңа құбылыс, жаңа кезең. Көпшілігі кең тыныс, зор дауыспен шырқалатын
үлкен диапазондағы Біржан әндерін мазмұндық-тақырыптық жағынан екі топқа
бөліп қарауға болады. Біріншісі – ғашықтық, махаббат сырын шертетін,
сұлулықты жырлайтын “Ғашығым”, “Ақтентек”, “Ләйлім шырақ”, “Мақпал” сияқты
сыршыл әндері, екіншісі – өзі өмір сүрген қоғамдағы өнерпаз тағдырын
толғайтын “Жанбота”, “Адасқақ”, “Теміртас” тәрізді туындылары.
Батыс Қазақстан әншілік дәстүрі. Батыс өлкенің кәсіби ән мектебі
эпикалық дәстүр негізінде дамыған. А.Жұбановтың: “Қазақтың халықтық музыка
мәдениетінде, оның ішінде, әннің дамуында жыршылар да үлкен рөл ойнады”
деген пікірі ән мен жыр егіз ұғым саналатын осы өлкеге де қатысты. Батыс
өңірдегі жыраулық-жыршылық өнердің жергілікті әншілік мектептің қалыптасуы
мен өркендеуіне зор әсері болғаны анық. Ғұрыптық фольклор, қара өлеңдерден
бастау алып дамыған мәтөк әндер, күлдіргі әндер, сағыныш әндер, қоңыр әндер
деп аталатын лирикалық туындылар батыс өлке дәстүріндегі ән жанрының кең
тақырыптық ауқымын көрсетеді.
Жетісу әншілік дәстүрі. Жетісу жеріндегі ән өнерінің қалыптасуына да
осы өңірде ерекше дамыған ежелгі ақындық-жыршылық дәстүрдің зор ықпал
еткені анық. Осы өңірдегі мейлінше көп айтылатын қара өлеңдер мен халық
әндері кәсіби әншілік мектептің қалыптасуына негіз болды. Зерттеуші-
ғалымдар Жетісуда Арқадағы Ақан, Біржандармен замандас Дәурен сал, Тәкен
сал деген сал-сері, әнші-сазгерлер өткенін, бірақ шығармалары сақталмағанын
жазады.
Сонымен бірге, аттары ұқсас болғанымен, құрылымы, әуен, ырғағы бір-
бірінен мүлде бөлек әндер де көп екені белгілі. Мәселен, “Сәулем-ай”
аталатын әндер шоғыры. Бұл үлгілер әндер тізімінде бір-бірінен түр ретінде
айрықшалап көрсетілді: “Сәулем-ай” (1-түрі), “Сәулем-ай” (2-түрі), т.с.с.
Ал бір негізден өрбіген, айырмашылықтарымен қатар, ұқсастықтары да айқын
тұрған кейбір әндер бір-бірінен нұсқа (вариант) ретінде ажыратылды: “Екі
жирен” (1-нұсқа), “Екі жирен” (2-нұсқа) т.б.
Қазіргі таңда жас орындаушылар қандай тақырыптарда ән салып жүр?
Патриоттық, діни, махаббат, тұрмыстық. Дені махаббат тақырыбындағы әндерді
орындайды. Жастыққа тән көңіл күй. Және жас тыңдармандар тарапынан осы
тақырыпқа сұраныс та жоқ емес. Екі ортада көпір орнаған, сезімнің көпірі.
Жас орындаушылар махаббат мәселесіндегі айналдырған саусақпен
санарлық сюжеттерді қайталап отырады. Ақиқаттың біреу, ал оны танудың
жолдары әртүрлі болатыны секілді, махаббат та бір құбылыс, сүюдің, оны
жырлаудың формалары да сан алуан. Баянсыз махаббат тарихы, сүйген жанға
сезімін жеткізе алмау, сүйген адамын жоғалтып алу, ол жанның өзгені сүюі,
бірін-бірі түсіне алмау, көңілін қалдырып қою, іздеу, бірақ таба алмау, бір
көргеннен ұнатып қалу, өзге жаннан қызғану. Осылай өрістей береді. Ал бізді
ойландырғаны басқа. Неге жас орындаушылар жолы болмаған сезімнің баянын
айтуға әуес? Әрине, ол мәтінді жазушы автордың сезім мәселесіндегі жеке
тәжірбиесінің жемісі. Көңіл күйі. Оның үстіне, әуеннің табиғаты соны сұрауы
мүмкін. Бірақ жас әншіде таңдау құқығы бар ғой. Ол өзінде таңдау еркі бола
тұра, сәтсіз сезімнің тарихын таңдап отырады. Бұл - өте жіңішке мәселе.
Жаңа замандық көзқарастар тудырған қазіргі сезімнің тұрақсыздығы мен
көшпелілігі ең бір құпия әлем - махаббат әлеміне де дендеп кірді. Әнді адам
баласы иә көңілі шалқығанда, иә мұңға батқан шағында тыңдайтыны анық.
Қазіргі жас орындаушылар, негізінен, сол мұңға батқан жүрекке қызмет етуге
ұмтылады. Алайда көңілін көтеруге емес, одан сайын мұңайтуға бейім. Біздің
табиғатымызда өзгенің уайым-қайғысын аса жоғары сезінушілік бар. Ұлттық
сезімталдылық жақсы дамыған. Өзгенің мұңынан өз мұңыңды тану бар. Жас
орындаушылар қазіргі тілмен айтқанда, хит ән жасағысы келеді. Бір қызығы,
сол хит болатын әндердің көбі махаббат трагедиясы. Мұны көпшілігі
меңгерген. Аяушылық сезімін тудыратын әндерді тыңдарман ерекше
қабылдайтынын ұғыну - сол сезімді тудыру арқылы танымалдылыққа алып келетін
жол екенін меңгеру бар. Осы элегия көрер көзге байқала бермегенімен,
жастардың психологиясын, махаббат жайлы түсінігін, сезінуі мен түйсінуін
қалыптастырып отыр. Былайша айтқанда, ішкі еліктеуге мәжбүр етеді. Сезім
мәселесінде ол ән сюжетіндегі трагизмді, мұң тарихын қайталауға бейімделе
бастайды. Яғни ол сезіну қыз бен жігіт арасындағы қарым-қатынастың
кульминациясы, классикалық үлгісі ретінде көрінеді. Жасырын емес, бұрын да,
қазір де әр буын психологиясы өз кезеңдеріндегі әндер арқылы қалыптасып
отырады. Мәселен, 30-40, 50-60, 70-80 жылдардағы бүгінгі тілдегі ретро
әндер тұтас бір ұрпақты рухани қамтамасыз ете алды. Құрама Штаттардағы
Майкл Джексон мен Ресейдегі Алла Пугачева, айтқан ауыз жазықты, ұрпақтың
рухани ұстазы дәрежесіне дейін көтерілді. Оларды сүйді, құрметтеді, солар
үшін жан беруге даяр тұрды. Қазақ эстрадасы Шәмші Қалдаяқовтың дәуірінде
қалай өзгергенін білеміз. Оның әндері мен әнге жазылған сөздердің
эстетикалық мәні, әдемілігі моральдық ұстанымдарға айналып кетті. Қызды
сүюдің, махаббатты сезінудің сипаты ізгіленді, кемелденді. Міне, әннің
қоғамдық қабылдаудағы орнын осылардан аңғаруға болады. Бүгін екі адамның
бірі сазгер, бірі мәтін жазушы болғандықтан эстетикалық түйсінуіміздің жапа
шегіп жатқанын жасыра алмаймыз. Ал оны саралап, сұрыптайтын көркемдік кеңес
бар. Бірақ бәрінде емес. Байдың мысығы да қоян алады дегендей, ақша
сөйлеген жерде көркемдік туралы, талғам мен таным жайлы әңгіме қозғаудың
өзі күлкілі. Ән өнеріндегі барлық мәселені жиып, жылы жауып қоя салалық.
Көнейік, көтерейік. Ал зарланған мазмұнды қайтеміз? Сезімдегі сергектік
қайда? Біздің табиғатымыздағы сол бір аяушылық сезімі жыламсыраған
әндерді тудыруға себепкер. Қат-қабат, кейде адамның өзіне бағынбайтын
күрделі сезімдердің әлемі - интимді әлем заманауи китчпен бетпе-бет
келген кезде, соншалықты арзандап кететіні жаныңды ауыртады. Үлкен қалалар
көз жасыңа сенбейді, алайда көз жасыңды да сатуға болады. Поэзиядағы мұң,
уайым - әдеби құбылыс, ал бүгінгі ән мәтіндеріндегі қайғылану - тыңдарман
сезімімен ойнау, әлеуметтік утопия. Бұл неден туындайды? Саздың және
мәтіннің орындаушы даусының диапазонына және моральдық-адамгершілік
келбетіне қарай жазылмаудан. Авторлық әндердің аз болуынан. Сондықтан жас
орындаушылар қолына түскен, өзі сәтті деп есептеген әндерді алып, орындауға
мәжбүр. Кейінгі екі-үш жыл тек экономикалық қана емес, рухани тоқырау да
болды. Қазақ эстрадасы ғана емес, арысы әлемде, берісі көрші Ресейде жаңа -
жасампаз әндердің тумағандығын байқап отырмыз. Ескі әндерді өңдеу бар. Бұл
нені көрсетеді? Бұл адамдардың қабылдауы, сезінуі мен түйсінуінің жаңа
деңгейге ауысқанын білдірсе керек. Ән - сезімнің тарихы, жеке адамның
дүниесінің жалпыұлттық кейіпке енуі. Халықты сендіре алу және орындап
тұрған нәрсеңе өзің сену. Қазақ эстрадасына тақырыптың, тақырыпқа барудың
жаңашылдығы қажет. Мұңайған жүректі жылату ең оңай тәсіл, ал жұбату - таза
өнердің ісі.
2. ҚАЗАҚ ӘНДЕРІНІҢ ПРАГМАСТИЛИСТИКАСЫ
Стилистика –тіл ғылымдарының барлық саласын біріктіре отырып, соның
нәтижесінде бөлініп шықты, сондықтан күрделі ғылыми сала болып табылады.
Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі
қоғамдық салаларда қолдануын, қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады.
Стилистика мәселесі өте күрделі, өзінің функционалдығымен қарым-қатынас
әрекетіндегі тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тәсілдерді
қолдану принциптерін ретке келтіретін сала. Стилистика сөйлеу коммуникация
процесіндегі тілді пайдаланудың заңдылықтарын зерттейді.
А.Байтұрсынов тіл –адам белгісінің зоры, жұмсалатын қаруының бірі
-деді. Тіл –сөз адамның ақылы, көңілі, көңілінен туған қиялы үлкен әлемдік
сөз таңба – ой бірлігі – ұғым – сезім әрекеті арқылы берілетін қазақ
ғалымдары өз еңбектерінде жан-жақты мәнін ашты, олар тілдік категориялардың
бүгінгі прагматика және стилистика мәселесімен қатысты екендігін анық
байқады.
Прагматика – грек сөзі, іс-әрекет деген мағынаны білдіреді.
Прагматиканың лингвистикадағы жаңа зерттеу бағыты ең алдымен прагматика
табиғатын негізі межеге алып отырды, бірақ оны прагмалингвистика деп атау
үшін, оның зерттеу нысанын толық саралау үшін лингвистика деген
макроғылымның негізі базаларын толық тану керек.
Осы уақытқа дейінгі қазақ тіл ғылымында стилистикаға қатысты жазылған
еңбектерде жеке сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің стилистикалық мағынаға ие
болуы тұрғысынан ғана қарастыралып келді. Мәтіндегі немесе сөз авторының
қолданысындағы стилистикалық амал-тәсілдердің өн бойында бөлінбес
бөлшегі ретінде жүретін прагматика мәселесі туралы сөз бола қойған жоқ.
Прагматиканың анықтамасы мен стилистика ережесінің қағидалары
арасында ұқсастық бар. Екеуі де ықпал ету, әсер ету қызметін көрсетеді.
прагматика тілдік таңбалардың оны қолданушы адамдарға қарым-қатынасын
көрсетеді әрі ықпал етеді, қабылдаушының реакциясын тудырады. Осыдан келіп
прагматиканың орнын анықтау мәселесі көтеріледі, оның тіл ғылымының қай
саласында мәні мен мағынасы толық ашылатынын анықтайтын кезең туды. Ол
–стилистика ғылымының жаңа бағыты прагмастилистиканың қалыптасуы деп айтуға
болады.
Прагмастилистика – стилистика ғылымының жаңа бағыты. Кез келген
айтылым адресаттарға ақпарат берумен қатар, оның қабылдауына ықпал ететін
тілдік бірліктерді таңдайды және оның реакциясын тудырады. Адресанттан
алынған ақпараттан кейінгі адресаттың белгілі пікірге келіп, қайтадан
қандай әрекет жасайтынын прагматика зерттейді. Прагматика адамның белгілі
жағдайда қандай мақсатпен сөйлеп тұрғанын қоса қарастырады.
Прагмастилистика ғылымының пайда болуына когнитивті лингвистика,
психолингвистика ықпал етті. Мәтіннің табиғатын, болмысын толық саралау
үшін тілдің мәтіндегі мінезін, іс-әрекетін де қарастыру керек, мәтінде
автордың өз қалауымен алынған тілдік бірліктерімен қоса коммуникативтік
ниеті, пиғылы мен қатар белгілі мақсатқа құрылған ойлау стилі де қатысады.
Прагмастилистика табиғи тіл өзінің арсеналында әр түрлі тәсілдері мен
формалары, механизмдер арқылы айтуға ойдың жасырын мағыналары
болатындығын көрсетеді. ол сөйлеу актілерінде стилистикалық фреймдер арқылы
стильдік мәнер түзеді. Прагмастилистика мәтін интерпретациялық процесінде
үшінші ракурс енгізді: мәтін-ақиқат; мәтін –адресат; мәтін –адресант. [6,16-
27]
1. Халық әндері мен қазіргі әндердің прагмастилистикасы
Халық әндері – сарқылмас қазына. Олар ескірмек емес. Арада жылдар,
ғасырлар өткен сайын оның тарихи-көркемдік сипаты барынша айқындала түспек.
Халық әндерінің осы сипаты әр жылдары қайта сөз болып, жаңаша зерттеліп
келеді. Мұның өзі халқымыздың ән мәдениетіне деген өскелең талабын аңғартса
керек.
Халық әндерінің тағы бір сипаты бар. Ол – ән әуенінің өлең жолынан
қысқалығы. Оның үлгісі – Шилі өзен.
Айналайын атыңнан, алтыным-ай
Ақ жүзіңді көргенде, балқыдым-ай
деген жолдармен ән әуені толық аяқталады. Осындағы алғашқы екі сөз әннің
бірінші жолын құрап тұр. Ал, алтыным-ай сөзінен бастап ән одан әрі
жалғасып, екінші жолдың соңғы сөзіне барып тыныстайды. Содан соң барып
қайырмасына ұласады.
Ән туралы әңгімемізді оның құрылысынан бастаған себебіміз, соңғы
кездері бұл ән де аракідік жеке шығарушыларға телініп жүр. Бірақ ондай
пікірлердің ешбір ғылыми негізі жоқ. Шилі өзен анық халық туындысы.
Дәл осы белгілерді біз Қамажай, Бір бала әндерінен де таба аламыз.
Мысалы:
Талдан таяқ жас бала таянбайды
Бала бүркіт түлкіден, аянбайды, -
деген жолдарының әуені мен өлеңі бір-біріне сай емес. Басқаша айтсақ, әуені
өлеңінен қысқа. Мұны кездейсоқ құбылыс деуге бола ма? Ән әуені мен өлеңінің
бір ізден шыға бермеуі халық әндеріне ғана тән құбылыс. Оны жоғарыда сөз
еттік. Демек, Бір бала да халық мұрасы.
Халық шығармашылығына тән белгілерді Аққұм әнінен де табамыз. Солай
да болсамұны жеке бір автордың төл туындысы деп жүргендер де бар.
Антологияда ол А.Байтұрсыновтың әні деп көрсетілген.
Ақан өз кезеңінің көрнекті тұлғасы. Ол кісінің журналистік, қоғамдық,
әдебиет қызметкері біз үшін үлгі, өнеге. Бірақ, Аққұм әнін шығарды деген
мәліметті біз әлі көре алғанымыз жоқ. Марқұм Жәнібек Кәрменовтың қандай
деректерге сүйеніп тағы да біле алмадық. Антология алғы сөзінде ол туралы
ешнәрсе айтылмаған. Әннің өзіне жүгініп көрейік:
Көзімнің жанарындай сәулем едің
Көңілімнің қуанышты дәурені едің
Ойымнан жатсам-тұрсам еш кетпейсің,
Басымды не сиқырмен әуреледің?!-
деген жерде ән әуені мен өлеңі арасында байланыс байқалмайды. Бұл халық
әндеріне тән белгі болатын. Осыған дорикалық мақам, үшінші басқыштық
өзгермелділігін қосар болсақ, әннің көркемдік ерекшеліктері айқындала
түседі. Осының бәрін жеке қолтаңбасы айқындалмаған автор еншісіне телу
терең толғанысты қажет етеді. [15,8-9]
Халық әндері мен бүгінгі әндерді салыстырып қарап отырсақ, мәтін
негізінде біраз айырмашылық пен кемшілікті байқауға болады. Мысалы: ХХІ
ғасыр туындысы, жастардың құлақ түре тыңдайтын әндерінің бірі Ерболат
Құдайбергеновтың орындауындағы Сұлу қыз әніне кезек берейік.
Сендей сұлу бар екенін кім білген
Балдай тәтті ыстық қызыл тіліңмен
Толықсыған анарың, жанып тұрған жанарың
Қыпша белің ммм... құшақтайын ммм...
Алқызыл гүлдей лүпілдеген ернің
Қатты соққан жүрегіңнің талықсыйды менің
Ерболат деші десең болды маған
Түпсіз терең көзіңе батып кеттім сенің
Мүсімдікке маралдай, қалай өттің қарамай
Сана сезім мас болып, тұрмын қазір бара алмай
Сыр білдірмей түш, махаббат деген күш
Қыпша бұраң бел, құшағыма кел
Ей, Сұлу қыз, сұлу қыз
Жарасып тұр сөзіміз
Қалдырмайық ертеңге
Қосылайық бүгін біз
Сүйгісі келе берер сүйген ерін
Сүй жаным сүйкімді бір күйге бөленемін
Деп айтып кеткен Мұқағали кезінде
Бәлкім білген не керегін сезімге
Кел осы әнім сәнім, кел тұр ырғағымда тербеліп
Аймалайын ләззаттың шыңдарында
62 тамырым балқиды, балқиды
Байланып тілім сезім тулап шалқиды
Сезіп тұрмын жүрегіңнің лүпілін
Басқа қыздар айым болса, сен күнім
Жақын кел нәр алайын келбетіңнен
Аз болады маған деген бір түнің
Сүйіп қалып өбісіп, бір ләззатты бөлісіп
Махаббаттың тілімен, буланайық түнімен
Қазақ әндері ықылым заманнан бері өзіндік орнын жоғалтпай, белді әрі
дәстүрлі әншілеріміздің репертуарларында орындалып келеді. Қазақ шоу
бизнесі күн санап дамыған сайын, қазақ әндерінің де беделі күн санап
құлдырап бара жатқан тәрізді. Бұған себеп не?
Осындай әндердің айқын дәлелі ретінде әйгілі халық сыйлайтын
Құдайбергеновтардың ұлы, Мен қазақпын деп сахна төрінде ән салып жүрген
жас әнші Ерболат Құдайбергеновтың репертуарындағы әнге кезек берейік.
Ерболат жастайынан сахнаға шығып ән салып, ата-анасының ізін жалғастырушы
өнер адамы ретінде қазақ жұртына бірден таныс. Жаңа бағытта, яғни арэнби
саласында ән салғанды ұнататын Ерболат қазақ қызын әнге қосамын деп тым
әсірелеп жіберген тәрізді. Жоғарыда келтірілген әннің қысқаша мәтінінен
талдау жүргізетін болсақ, біріншіден әннің мазмұны ғашықтық сезімге толы.
Ұлы сөзде ұят жоқ демекші тұнып тұрған эротика екенін айта өтіп, мына бір
тіркестерге еріксіз көзің түседі. Толықсыған анарың, жанып тұрған жанарың
деген тіркестерде қыз баласының дене мүшесін әнге қосып айтқаны бұл
Ерболаттың қай сасқаны?! Жалпы қазақ тілінде жанарың сөзі әр түрлі
мағынада қолданады. Жеке тұрғандағы жанарың сөзінің прагматикасы:
• Адамның көзінің жанары, қарасы;
• Бет жүзі;
• Кісі есімі;
• Етістік рөлін атқарушы ретінде іс-қимылды білдіреді;
Ал, тіркескен сөзімен байланыстырып, оның мағынасын ашатын болсақ, жанып
тұрған жанарың адамның бет-әлпетіндегі ерекше эмоцияны көрсетеді. Ал
анарың сөзінің прагматикасы қандай? Біріншіден, жеміс атауын білдірсе;
екіншіден, дене мүше атауы; Астарлап айтылған бұл сөздің түбінде біраз ой
жатыр деп айта аламыз. Сондағы Ерболаттың ән салудағы прагматикасы қандай
болғаны? Ерболат келші деген сылқым бойжеткеннің сөзіне әнші де қарсы
емес. Тіпті десең болды деп құптап қояды. Сонымен қатар аз болады маған
деген бір түнің, махаббаттың тілімен, буланайық түнімен тәріздес
тіркестерге де құлақ қағып, көз шалып қаласың. Осындай анайы тіркестерге
толы мәтіннен, оны сәнге қосып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ әндерінің өткені мен бүгіні
Музыка (грек. musike, тура мағынасында музыкалар өнері) – белгілі
биіктіктегі дыбыстардан тұратын, адамға өзінің үйлесімді ұйымдасқан сазды
әуенімен әсер ететін, дыбыстық көркем бейнеге негізделген өнердің бір түрі.
[24,117]
Қазақтың халықтық музыкалық өнері саласында кең сахара, дархан
даладай мол көсіліп иен тараған бір жанр бар. Ол –ӘН.
Ән –поэзиялық және музыкалық әуен бірлестігінен туған, халық арасына
мол тараған вокалдық жанр, ғасырлық мәдениетіміздің көркем формасы,
заманның тарихи шежіресі, бүгінгі күннің белсенді жаршысы.
Халық даналығы –әнді ертеден-ақ ерекше бағалап, халықтың жаны деп
атаған. Бұл өте дәл, мейлінше әділ баға. Өйткені, жақсы ән мен жақсы күй
қай заманда, қай халықтың болса да ең асыл арманы мен тілегін айқын
бейнелеп, олардың бақытты өмірге ұмтылған ыстық сезімін жеткізе білді, оның
жан дүниені тебірентетін үні адамға қайғы үстінде де, демалыс уақытында да
көңіл серігі болды. Адам өмір тіршілігін ғана емес, сонымен бірге
келешектен күткен, аңсаған арманын да, көңіл түпкіріндегі үмітін де,
әлеуметтік теңсіздіктерін де ән арқылы білдіріп, әнмен өрнектеген.
Қазақ халқының тарихында күрделі орын алған ұлылы-кішілі оқиғалардың
қай-қайсысы болса да әннен өзінің көрінісін тапқан. Оның өміршеңдігі де
осындай қасиетінде.
Әрине, Абай айтқандай: Әннің де естісі бар, есері бар. Мирасқоры
біз болған ән дүниесі халықтың өткен тарихының куәгері саналарлық есті
ән. Мұнда көне заман шындығын шертетін көп деректер мен бірге халық
басынан өткерген тарих көшінің де тізбегі секілді мол мағлұматқа кенелетін
жайлар бар. Ән –сан ғасырлық тарихы бар, талай-талай ұрпақтан өткен жол-
жөнекей жөнделіп, өңделіп, жаңарып бізге жеткен жанр. Ғасырлар елегінен
өткен әндер айшықтана, әрленіп музыкалық өнердің інжуіне, асыл қазынасына
айнала берген. [1,3]
Кез келген ұлттың өзіндік кескін-келбеті мен болмыс-бітімін
айқындайтын ұғымды оның өзіне тән ұлттық мәдениеті дейтін болсақ, қазақ
мәдениетіндегі ән өнерінің алар орны ерекше. Данышпан Абайдың “Туғанда
дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең” деген сөздері
қазақ өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі өлеңмен өрнектелетінін айқын
көрсетеді. Шындығында сәби дүниеге келгенде “бесік жырымен” әлдилеп қарсы
алып, адам дүниеден өткенде “жоқтау” айтып шығарып саламыз. Қадым ғасырлар
қойнауынан басталатын осы тамаша дәстүр әлі күнге дейін жалғасын тауып
келеді. Бүгінгі күн жастарының тойы да “жар-жар”, “беташармен” өтетіні ата-
баба салтына адалдықтың айқын көрінісі іспеттес. Орыстың тамаша ғалымы
Г.Потаниннің “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді” деген
сөзі қазақ тұрмысының осындай даралығынан туған тұжырым болса керек.
Ұлтымыздың аса бай ән өнерін дамытуға Абай бастаған, Біржан сал, Ақан
сері, Мұхит, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Әсет, Естай, Нартай,
Кенен сияқты халық композиторлары өлшеусіз үлес қосып, оны сапалық жаңа
биікке көтерді. Олардың мол шығармашылық мұрасы қазақ операсы мен балетінде
және классикалық музыкалық туындыларда кеңінен пайдаланылып, әлемнің ең
әйгілі музыкатанушылары тарапынан жоғары бағаға ие болды.
Осы тұрғыдан келгенде қазақтың ғұрыптық өлең-жырларынан бастап,
әйгілі халық композиторлары шығармаларын тұтас қамтыған “Қазақтың дәстүрлі
1000 әні” бірегей жобасын ұлттық музыка мәдениеті тарихындағы айтулы оқиға
деп бағалаймын. Жинаққа енген халық әндерін К.Байсейітова, Ж.Елебеков,
Ғ.Құрманғалиев, Қ.Жандарбеков, Е.Өмірзақов, М.Ержанов, Е.Серкебаев,
Р.Бағланова, Б.Төлегенова сияқты саңлақ әншілерімізден бастап, Ж.Кәрменов,
Қ.Байбосынов, Б.Тілеухан, Р.Стамғазиев және А.Қосанова сияқты кейінгі буын
топжарғандарының нақышына келтіре орындауы жобаның құнын да, маңызын да
арттыра түсетіні анық.
“Ел іші – өнер кеніші” дейді дана халқымыз. Әрине, қазақтың дәстүрлі
әндері мың әнмен шектелмесі анық. Ендеше, жаңа жоба алдағы уақытта тың
туындылармен толысып, бүгінгі ұрпақты халқымыздың баға жеткісіз мол
музыкалық мұрасымен сусындата береді деп сенемін. (Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ.)[19,1]
Халық әндері –сарқылмас қазына. Оны жай ғана ән салу, көңіл көтеру
деп түсінуге болмайды. Себебі, әннің толып жатқан өзге қасиеттері де бар.
Ән –өнер. Ән –адамның көңіл-күйі, тебіренісі мен толғанысы, қуанышы мен
жұбанышы. Ән–халықтың көркем ой-санасы, көркем тарихы. Ән-өмір айнасы. Олай
болса, бізге әсер еткен өмір құбылыстарының барлығы дерлік ән арқауына
айналып отырған.
Әннің бір қасиеті –әуезділігі, әсерлілігі, көркемділігі. Бұл уақыт
сынынан өтіп, біздің заманымызға жеткен халық әндерінің барлығына тән
белгі. Жазба мәдениеті туа қоймаған дала жағдайында нағыз көркем,
тыңдаушысына терең сезімге бөлейтін әуен ғана ел аузына ілігіп, ұзақ мерзім
өмір сүре алған.
Халық әндеріне тән тағы бір белгі –елдің өмірі, тұрмыс-тіршілігімен
сабақтастығы. Кез келген ән белгілі бір оқиғаға құрылады. Соған орай
айтайын деген ой-мазмұны да болады.
Қазақ халқының ән өнері сан-салалы. Көне дәуірлерден жеткен бұл
мәдениет саласын бірнеше арнаға бөлуге болады. Олар: бақсы сарыны, жыраулық
дәстүр, ертегілік, тарихи және лирикалық әндер.
Ән-вокалдық жанр болса, халық әндеріне тән мынадай белгілерді көрсетуге
болады:
✓ Әннің мазмұны, яғни әдеби мәтіні;
✓ Әннің әуені, яғни мазмұны;
✓ Әннің жанрлық ерекшелігі;
Халық әндерін біз тақпақ сазды речитативтік тарихи және лирикалық деп
білеміз. Бұл ерекшеліктер бірде әннің музыкалық-интонациялық жүйесіне
қатысты болса, бірде жанрлық сипатын білдіреді.
Халық арасына кең таралған лирикалық әннің жүздеген үлгілерін атауға
болады. Қамажай, Бипыл, Маусымжан, Сәулем-ай секілді толып жатқан
әннің барлығы да лирикалық жанрға жатады. Лирикалық әннің ерекшелігі онда
сюжет болмайды, оның есесіне эмоцияға негізделген сезім лирикасы, поэзиялық
параллелизмдер басым ұшырасады. Халық әндерінің стильдік ерекшеліктеріне
бойлай түссек, олардың музыкалық әуені мен әдеби мәтіннің бірде сәйкес,
бірде сәйкес келмейтінін аңғарамыз. Бұл ерекшелікті ғылым тілімен
синхрондық және асинхрондық деп екіге жіктейміз. Асинхрондық жүйеге
негізделген әннің музыкасы мен әдеби мәтіні әртүрлі кезеңдерден
туғандықтан, олардың құрылымдық жағынан бір-біріне сәйкес келмейтіні
байқалады.
Халық әнінің пішіні мен құрылымын талдағанда классикалық музыкаға тән
терминдерді қолдануға болмайды. Музыкалық фольклортану ғылымында халық
әндерінің дыбыс қатарына байланысты мынадай терминдер қалыптасқан:
Трихорд (до-ми-фа) – 3 дыбыстан тұратын құрылым.
Тетраход – 4 дыбыстан тұратын құрылым.
Пентаход – 5 дыбыстан тұратын құрылым.
Гексаход – 6 дыбыстан тұратын құрылым.
Гептаход – 7 дыбыстан тұратын құрылым. [5,220]
Қазақтың халық әні формасы жағынан да әралуан. Негізгі және көп тараған
түрі әртүрлі екі АВ-АВ құрылыстан жасалған мелодиялық негізгі мазмұны
қайталанатын форма болып есептеледі. Бұл формаға еңбек әндері үлгі бола
алады.
Сонымен қатар екі бөлімді куплетті ән формаларының қарапайым және
күрделі бірнеше түрлері де кездеседі. Толысып, дамыған халық әндері тек
қана екі бөлімді формада емес, сондай-ақ әуен құрылыстары 3 және 4
мелодикалық элементтерден де құрылады.
Қазақтың халық әндерінің ырғағында мынадай түрлер кездеседі:
• Музыкалы-метрикалық өлшемдердің барлық түрлері;
• Бір әннің мелодиясында болатын жиі ауысулар мен ырғақтық фигураларды
әлденеше рет қайталаулар;
• Ырғақтық терме, желдірме секілді әндерде әлденеше рет қайталануы;
• Өлеңді буынға бөлумен байланысты триольдердің едәуір басым болуы;
Ал ырғақтың өзгеше еркін түрін халық әндерінің қайырмасында
кездестіреміз.[ 2,27]
Совет үкіметінің алғашқы жылдарының өзінде-ақ өнердің басқа салаларына
қарағанда халықтық жайсаң жанр-ән творчествосы жедел өркендеді.
Революциялық, советтік қазақ әндерінің тарихына көз жіберсек, ол
кездегі творчестволық серпіннің түрліше процесін байқауға болады.
Бұл кезде басты тақырыптың бірі –бостандық, әйелдер теңдігімен қатар,
қалың бұқараның оқу-білімге деген ынта-ықыласы да жаңа әндерге негіз
болады. Елді индустрияландыру туралы еңбек, жастар, Қызыл әскер, Отан
қорғау жөнінде көптеген жаңа әндер туды. Мәселен, Кенен Әзірбаев, Иса
Байзақов, Қосымжан Бабақов, Манарбек Ержановтың Колхозшы, Бал құйылды
даладан, Машина, Завод, Паравоз әндері формалық, мазмұндық жағымен
ерекше назар аударады. Сонымен қатар, Рамазан Елебаев, Смағұл Көшекбаев
сынды композиторлардың да әндері жарық көрді. Талантты композитор Нұрғиса
Тілендиевтің Жан сәулем, Әке туралы ән, Құстар әні, т.б.
Ән творчествосында, әсіресе лирикалық жанрда ерекше көзге түсіп, халық
құрметіне бөленген композиторлардың бірі Шәмші Қалдаяқовтың Қарагөз,
Қайықта, Арыс жағасында, Ақ сұңқарым, Ақмаңдайлым және Ескендір
Хасанғалиевтің Әдемі-ау, Асыл арман, Атамекен т.б. әндері. [3,85]
Міне, осы жылдары қазақтың революционер ақыны және көрнекті мемлекет
қайраткері С.Сейфуллин революциялық Марсельеза әніне оригиналдық тексті
жазды.
Көп ұзамай қазақтың советтік әндеріне типтік жаңа екпін, жекеленген
әуендік жаңа интонация ырғақтары және революциялық жұмысшы әндерінің
марштық, сергек ырғақ ерекшеліктері ене бастайды. Стильдік жаңару, екшелену
процестерімен қатар советтік қазақ елінің жаңарған өмірін жырлайтын
әндердің тақырыбы да баий түсті.
Кеңес дәуіріндегі әндер деп 5 тарауға бөліп қарауға болады.
1. 1917-1931 жылдар. Қазақ халқының революциялық әндерінің тууы.
Бірінші топтағы революциялық әндерге ескілікті әуендердің музыкалық
негізін түгелдей немесе азғана өзгерістермен пайдаланған шығармаларды
жатқызуға болады.
Екінші топтағы революциялық әндерге бүтіндей халық әуенімен байланысты,
бірақ кейбір өзіндік ерекшеліктері бар туындыларды жатқызуға болар еді.
Мұндағы ерекшелік, бір бөлікті әуендер бітпеген қайырма сияқты болып дамып
келеді де, ырғақтылық құрылысы жағынан ән кеудесіне қарама-қарсы дамитын
жаңа қайырма пайда болады. (мыс, Қуан Лекеровтың Октябрь әні)
Үшінші тобына тыңнан туған жаңа шығармаларды жатқызуға болады. Бұл
топтағы әндердің авторлары ешбір халық мелодияларын пайдаланбай-ақ
өлеңдеріне лайықты әнін де өздері шығарған. (мыс, Жалпы әлем әні)
Төртінші тобына жалпы пролетарлық және қызыл әскер әндерімен байланысы
бар шығармалар. (мыс, Сағадат Аманжоловтан Жалшылар қорғаны)
2. 1932-1941 жылдар. Қазақтың профессионалдық музыка өнерінің қалыптасуы
мен дамуы.
Отызыншы жылдар. Советтік ән творчествомызда жаңа к ө п ш і л і к ә н
д е р і (массовая песня) жанры қалыптасты. Образ шеңбері кеңейді, ән
тақырыптары түрленіп, айқындала түсті. (мыс, Р.Елебаевтың әні Жолдастар)
3. 1941-1945 жылдар. Ұлы Отан соғысы кезіндегі музыка өнері.
Опера жанрының дамуы. Абай операсы.
4. 1946-1956 жылдар. Соғыстан кейінгі он жыл ішіндегі қазақ музыкасы.
(опера, симфониялық музыка, халық аспаптар оркестрі, хор).
Әндік-романстік стиль қалыптасты. Әндерде ұлттық мелос пен дәстүрлі
әндік және речитативтік мелодия түрлері тұтас, жалпы советтік мелодиялық
стиль қалыптасты. (мыс, А.Жұбановтың Бейбітшілік көгершіні, Москва,
Л.Хамидидің Жамбыл әні т.б.)
5. 1957-1970 жылдар. Қазақстанның қазіргі кездегі музыкалық өнері.
(опералық, симфониялық, балеттік, ораториялық) [2,302]
Ал, бүгінгі қазақ эстрадасының әндерін сорақыланып бара жатыр деп
айтуымызға болады. Олай дейтініміз, жылдан-жылға жаныңды жадыратар қазақ
эстрадасының орнын Батыс пен Шығыстан жұлмаланып құрастырылған әндер
ауыстырып келеді. Ән өңдеуде де, жазуда да қазақ әніне еш ұқсамайтын Шығыс
ырғақтары жаулап алған. Тыңдарман қауым мұндайдан мезі болды. Белгілі
композитор әрі саясаткер, өнер ғылымын зерттеп жүрген ғалым Хасен Қожа-
Ахмет: Әр ұлтқа музыкасын да Құдай оның бет-кескініндей ерекше етіп берген
ғой. Ал, музыка адамның сөзбен жеткізе алмайтын ішкі жан дүниесіндегі
сезімін баяндайтындықтан, ұлттық музыкасы арқылы халықтың болмысын білуге
болады -дейді. Осылай бола тұра, бүгінгі сазгерсымақтар Батыс пен
Шығыстың: араб, түрік, өзбектің музыкасын, әндерін бұрмалап, қазақ әндерін
қолдан жасауда. Мұндай дүние қазақ эстрадасын дамытады деп қалай айтуға
болады? Бірақ мұны қаперіне алар әнші жоқ. Есесіне, кейбір танымал әншілер
сұхбатында: Қазақ эстрадасы дамып келеді, — дейді. Ән мен әншінің, топтың
көбейгені қазақ эстрадасының дамығанын білдірмесе керек. Бүгінгі әндерді
жазуда да, өңдеуде де тек шығыс стиліне жол беріліп келеді. Қызыл гүлім-
ай әні патшалық Ресей кезеңіндегі шарапханалық дырду Надя қыз әніне
еліктеп шығарылған болса, орыстың ескі қалалық әні Крутится шар голубой
сияқты сарында. Сендерге әрдайым орын бар,
Ақ отау төріне қоныңдар деген секілді қазақтың жаңа әні пайда болды.
Қазіргі біраз ән орыс пен сығанның көше әндерінен тікелей алынған екен.
Мысалы, Асқар Жүнісбековтің Толғанайы да – орыстың ескі әуені. Құралай
Сәтмұхамбетованың Алтынайы Болгария сығандарының көше әні болған деседі.
Бұларға қойылар тосқауыл жоқ. Біз осы күнге дейін ана тілі мәселесін
талқылап жүрсек, енді қазақ музыкасының да тағдыры алаңдатып тұр.
Қазіргі сазгерсымақтардың ән шығару өнері қаншалықты дәрежеде?
Хасен Қожа-Ахмет ағамыз бұл жөнінде тағы да былай дейді:
Шын мәнісінде, композиторлық азды-көпті дарыны бар адам әлемнің
шартарабынан естіп жүрген әуеніне еліктеп, күніне жүздеген ән, әуен шығара
алады. Бірақ халқының алдындағы жауапкершілігін түсінетін шын дарын иесі
ұлтының болмысына, тағдырына қауіпті мұндай космополиттік құрамды
қойыртпақты халқына ұсынбайды. Бұл жерде өнерді зерттеуші ағамыз ХХ
ғасырдың екінші жартысындағы композиторлар шығармашылығын сөз етеді. Ал,
бүгінгі бір сағатта ән жазып, оны студияға апарып, әншісіне ұсынып арам
терге түсіп жүрген композиторлардың бағыт-бағдары қалай дейсіз? Бүгінде
студияда бір ән жазу бағасы 500 доллардан жоғары. Қазақ халқының ән өнері
көп ғасырлық мәдениетіміздің көркем формасы есепті мазмұнымен де жұрттың
көкейінен шыққан.
Қазақ музыкасы туралы келелі пікір айтушының бірі, өткен ғасырдың 70
жылдары Түркістанда болып қазақ өнерпаздарымен тікелей пікір алысқан
–Август Эйхгорн. Ол: Қазақ әндері құдіретті де, күшті, өктем әрі сонымен
бірге жатық, құлаққа жағымды естіледі. Жапан түзде, немесе ауылда, болмаса
мал арасында, айдала мен жазық өңірлерде, таулар мен көсілген алқаптарды
аралаған кезінде, жым-жырт аспан астында жалғыз келе жатып оның салған әні
тіпті әдемі естіледі. [1,4]
1. ҚАЗАҚ МУЗЫКАСЫ ТУРАЛЫ ТАНЫМ –ТҮСІНІКТЕРГЕ СИПАТТАМА
Ән –құдіретті жанр, жан дүниені ерекше әсерге бөлеп, адамды сәулелі
өмірге жетелейтін сиқырлы өнер. Ән тағдыры, жалпы ән проблемасы тек
композиторлар мен әншілердің, музыка зерттеушілері мен өнер
қайраткерлерінің ғана жанашырлығын қажет етпейді. Ән тағдыры –халықтық
проблема. Олай болғанда, ән әлеміндегі түрлі толғақты мәселелерге халықтың,
көпшіліктің батыл үн қосып, рухани жаңашылық білдіруі де қажет.
Қазіргі жағдайда, ащы шындыққа жүгінсек және дәстүр жалғастығы
биігінен қарасақ, ән салу, ән шығару өнерімізді сәл жүдетіп алдық. Бүгінгі
таңда экологиялық табиғат аясының тазалығы қандай қажет болса, ән тағдыры,
ән болашағы да халқымызды сондай мазаландырса керек. Кезінде екі ауыз
білмейтін қазақ болмаған дейміз. Бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай
деген пікірге ие болған, әншілігі аңызға айналған сауыққой халықпыз. Олай
болса, ән салу, ән шығару –ұлттық дәстүріміздің жалғасы. Ән өнері –рухани
мәдениетіміздің ең көп тараған, көп жайылған мол да жайсаң жанры, өміршең
дәстүрі.
Ән күнде туады, бірақ солардың ішінде тек жақсы ән ғана халық арасында
ұзақ өмір сүреді. Ән халықтың жадында неғұрлым ұзақ сақталса, оның соғұрлым
құнды, бағалы екенінде күмән жоқ. Мұндай әндер ұлттық өнерімізге өзіндік
байлығымен рухани үлес болып қосылады. Міне, осы тұрғыда біз қазіргі қазақ
әндерінің қалыптасу, даму жолдарын байқататын шолу жасадық, дені халық
аузында сақталған әндер туралы әңгімеледік. Шын мәніндегі жақсы, көркем
сазды сұлу ән тыңдаушысымен қоса өзінің орындаушысын да шабыттандырып. Аса
бір асқақ сезімге бөлейді. Халық даналығы әні бардың –сәні бар дейді. Ән
–халықтық өнер, халық сәні.
Осы кезге дейін қазақ халқының ән мәдениеті аз зерттелген жоқ.
А.Затаевич, А.Жұбанов, Б.Ерзакович, З.Ахметов, Б.Уахатов, С.Елемановалардан
бастап бірқатар зерттеушілер қазақ әндерінің қыры мен сырын әр түрлі
бағыттан зерттеп келді. Сол негізде анықталған ғылыми тұжырымдар мен
қалыптасқан зерттелу әдістері де жоқ емес.
Ән туралы дереккөздердің бірі –ауызекі әңгіме. Халқымыздың
мәдениетіне осы тұрғыдан келіп, түрлі ой-пікірлер айтып жүрген зерттеушілер
бүгінде жоқ емес. Олар бірде ауызекі әңгімеге иек артса, кейде тіпті жазушы
қиялынан туған көркем шығармалардағы оқиға желісін де тарихи айғақ ретінде
алға тарататыны бар. Сол себепті мұндай мәліметтердің бәрі саралап, үлкен
талғаммен пайдалануды қажет етеді. Талап пен талғам жоқ жерде біз тарихи
шындықтан ауытқып, еріксіз аңыз әңгімелердің жетегінде кете барамыз.
Ән туралы сөз қозғағанда біз әбден зерттеліп, дәлелденген жайларды
ғана тілге тиек етуіміз керек. Екіұшты, даулы мәселелердің танымдық,
тәрбиелік қуаты болмайды. Ол халықтың тәлімгерлік дәстүріне де жат. [3,100]
1. Музыкалық стиль
Бұл факторларының вокализацияланған түрлерi деформацияланған
пропорциялардың ықпалы арқылы сөз сөйлейді. Мелодияның фразалық
интонациялық құрылысы синтаксиске екпiндi және екпiнсiз буындарының жүзеге
асырылуы арқылы бағынады. Өз кезегiнде ән салудағы сөйлеу дыбыстары интер
белдекшесінің қарсы мақамының әсерінен ұлғайады. Бұл факторлардың бір-
біріне деген әсерiн дифференциалданған сөз вокализациясының негiзгi
түрлерiнiң қатарына аламыз.
➢ Сөйлеу дыбысының таза музыкалық шарттылығының бiрiншi баспалдағы
мелодекламацияда байқалады. Өлең буындарының метрлiк бiрлiгi музыкалық
регламент бiрлiгiмен теңестiрілген. Өлең реңктері ритмикалық екпінді
буындардың және пеонарлық қысқарудың белгілері арқылы білінеді.
➢ Сөздiң интонациялық тарабы музыкалық дыбыс көрсеткішінің іс-
әрекетімен ұласады. Өлең құрылымында көп жағдайда дауыс созылыңқылығы
мен ырғақ айқын көрінеді. Мәтін және ән салудың аралығында немесе
дыбыс шығаруда сөйлеу формалары арқылы мелодекламацияны ашуға зор
мүмкіндік туады.
➢ Мәтін мен музыкалық дыбыс шығарудың өзара қиылысатын нүктесі ол
псалмодия. Сонымен қатар, ол мелодекламациялық ұзындық бірліктері мен
ақындық шеберліктің негізі дифференциалданған ырғаққа негіз болады.
Псалмодиялық әннің музыкалық шарттылығы ол бір дыбыстың бірқалапты
қайталануы болып табылады.
➢ Өлең сөздің интонациясы да құрылым негізіне сүйенеді. Егер осындай
өлең түрлері кездессе, ол қара өлең құрылысына сай келеді.
Композициялық құрылысы псалмодия негізінде және мәтіні синтаксис
тобына жатады. Дауыс диапазонындағы басылымдар және сөйлеу
интонацияларының жоғарлауы интер белдекшесінде дифференциалданған
тритон бағытында қарастырылады. Өлең ырғақтары жуан екпінді буындар
мен жіңішке екпінсіз буындарға негізделген.
➢ Ораторлық сөздiң синтаксистiк айшықтарын композициялық көшiрмеде және
интонация жүрiстерiнiң нәтижесінде айырмашылық табуға болады.
➢ Ариоз тақпағы синтаксистiк өлең құрылымында негiзделген. Өлең
құрылымында диапозондық интервал мен өлең метроритмикасының ырғақтық
айырмашылығы іспеттес. Ариоз өлеңі ырғақ құрылымына тәуелді бола тұра,
ең алдымен синтаксиске арқа сүйейді. Олар салдар мақамының соқтығысуы
мен синтаксис өлеңнiң ырғақтық бiрлiгiнiң жойылу кезінде пайда болады.
Ариоз өлең интонациясы синтаксистiк топтың фразалық интонациясына
арқа сүйейдi.
➢ Вокализацияланған ырғақтық түрі өлеңнің құрылымы болып табылады.
Мақамның соқтығысуы және синтаксистiк ариоз
ырғағындағы өлең болып қалады. Сонымен қатар ариоз ырғақты
вокализациясы синтаксистiк мүшелеу фразалық екпiн мен фразалық
интонациясына бағындырған.
➢ Әнді мәнерлеп айтуда өлеңнің құрылымдық мәні негіз болады. Мәнерлеп
айтуда ең алдымен, ырғақ кезіндегі екпіннің буындарға бірдей түсуі
және олардың әнді айтудағы созылыңқылық қасиеті де баса назар
аудартады.
➢ Өлең жолдары ән айтудағы мақам бойынша дауыс биіктігіндегі фразалық
интонацияның кейбір нормаларын сақтайды және де дербес болып келеді.
Өлең құрылымындағы ұйқас түрі мен бейнелегіштік вокализациялар өте көп
кездеседі. Тоникалық өлеңнiң мақамы изохронды түрде түсіндіріледі:
әрбір жолдағы мақам қайталау барысында шұбалаң сөзге басылады.
➢ Вокализацияның соңғы түрі аспапты өлең сазының және өлең бейнелеуіне
негізделген. Бұл шығармаларда ақындық музыканың сөйлеу тілі тәуелді
болады. Нақтырақ айтсақ, интерпретация "динамикалық коэффициент" өлең
құрылымымен шығарылады.
Өлеңнiң ырғақты және фониялық схемасы екi маңызды композициялық реттен
тұрады:
❖ "Фониялық бағдарламаның" бiрiншi жолы мен екінші жолын айқастыратын
үндестік заңдары болып шығады. Бірінші жолдың қатарында берілген
ұйқас түрі екінші жолда айнытпай қайталанады.
❖ Бірінші жолдың мақам өзгертілуіне негізделген. Әр жолдың соңында
және әр жолдың басында қайталанатын сөздер тиянақтыланып келеді. Өлең
құрылысы қарама-қарсы қағидаларға негізделеді. [14,69]
2. Музыкалық жанр
Әлемде ең кең таралған музыкалық шығармалар жанрын ән деп атайды. Ол –
музыка және поэзия өнерлеріне ортақ туынды. Өйткені, әннің сөзі – жыр
шумақтары. Ән мынандай бірнеше түрге бөлінеді:
1. Мазмұнына қарай:
✓ азаматтық
✓ лирикалық
✓ әзіл
2. Орындалуы мен құрылымына байланысты:
✓ жеке дауысты
✓ көп дауысты.
3. Әуендік – ырғақтық, орындаушылық мәнері мен нақышына, шырқау
ерекшелігіне қарай әндер:
✓ Арқа әндері, Жетісу сазы, Батыс Қазақстан мектебі, Алтай
әуені, Сыр бойы мақамы тәрізді бірнеше түрге бөлінеді. Мұның
сыртында әр елдің өзіндік әнұраны бар. Әнұран – салтанатты
түрде
шырқалатын мадақтау әні, ол –мемлекеттік рәміздің бірі.
Қазақтың әншілік өнері жанрлық сипаты жөнінен алуан түрлі.
Фольклортанушылар мен музыка зерттеушілері қазақтың дәстүрлі ән өнерін
тұрмыс-салтқа байланысты ғұрыптық әндер, халық әндері және кәсіби әндер деп
жіктеп қарастырып жүр. Ғұрыптық әндердің өзі – бесік жыры, тойбастар,
беташар, жоқтау, көрісу, сыңсу, жар-жар, жарапазан болып тармақталса,
әншілік өнердің кең өріс алған кезінде пайда болған кәсіби ән өнері – халық
әндері (анонимды-авторлық) және кәсіби халық композиторларының әндері болып
салаланады. Осы жинаққа ғұрыптық әндердің түр-түрі, мүмкіндігінше, толық
енгізілді: бала жұбатқанда айтылатын – бесік жыры, қыз ұзатылғанда
айтылатын – сыңсу, аужарлар, той кезінде айтылатын – тойбастарлар, ораза
кезінде айтылатын – жарапазандар, бұрынғы заманда малдың ауруына байланысты
айтылған – күләпсан, науқастың дертін аластау үшін айтылған – бәдік, бақсы
сарындары, бір-біріне сәлем жолдағанда айтылатын – хат-өлең, кісі қайтыс
болғанда айтылатын – дауыс, жоқтаулар бар. Көшпелі өмірден отырықшылық
тұрмысқа бейімделе бастағаннан кейін ел ішінде ғұрыптық әндер сирек
айтылатын болды. Қазіргі кезде мүлдем айтылмайтындары – бәдік, күләпсан,
хат-өлең т.б.
Әдетте, екінің бірі, яғни әншілік дайындығы жоқ кез келген адам
орындай беретін, қарапайым әндерді қара өлең дейді. Қара өлеңдер көпшілік
жиналған жерде, думан, тойларда, дастарқан басында, көбіне, аспап
сүйемелінсіз айтыла береді. Қара өлеңнің тақырыптық аясы өте кең, оған ел
жайы, жер сағынышы, ғашықтық сезім жалпы адам өмірі мен болмысына тән барша
құбылыстар арқау бола береді. Қара өлеңмен айтысатын айтыс түрлері де
болған. Осы жанрды зерттеп жүрген ғалымдарымыздың пайымдауынша, “қара”
деген сөздің өзі “ескі” деген ұғымды да білдіретін көрінеді. А.Затаевичтің
“Қазақтың 1000 әні” атты еңбегінде “ескі ән” деген атаумен де кездесетін
әндер бар. Ертеректе қара өлеңді “қара әуез” деп те атаған. Қазіргі күнде
де Моңғолия қазақтары қара өлеңді “қара әуез” деп айтады.
Неғұрлым көне болғандықтан жоғарыда айтылған ғұрыптық, фольклорлық
қара өлең үлгілері музыка мәдениетіміздің дамуындағы алғашқы баспалдақ
ретінде қарастырылып жүр және олардың халық әндерімен етене жақындығын
ешкім жоққа шығара алмайды. Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, уақыт өте келе,
авторлары ұмытылып, бүгінгі күнге халық әндері санатында жеткен рухани
жәдігерліктер дәстүрлі музыкамыздың ең бір мол қазынасын құрайды. Халық
әндерінің құрылымы, әуендік тілі қарапайым, диапазоны шағын, әуезді келеді.
Дегенмен, халық әндерінің ішінде құрылымы күрделі, диапазоны кең дәстүрлі
кәсіби әндермен пара-пар келетін үлгілер де кездеседі. Мысалы: “Алқоңыр”,
“Ақбақай”, “Сұржекей”, “Гауhартас”, т.б. – осы сипатты әндерге жатады. Бір
есептен осындай үлгідегі әндерді әлдебір себептермен авторлары беймәлімге
айналған кәсіби әндер деуге де болар еді. Сонымен бірге, әр өңірде
қалыптасқан орындаушылық мәнер, интонациялық, ладтық ерекшеліктерге
байланысты халық әндерінің әуен-сазы, пішін, құрылымы алуан түрлі болып
келеді.
Осы арада дәстүрлі қазақ әндерінің аспаптық сүйемелі жөнінде айта
кеткен орынды. Қазақ әндерінің басым көпшілігі домбыраның сүйемелімен
орындалады. Қобыз, сырнай, жетіген, үш ішекті домбырамен де айтылатын әндер
бар. Үш ішекті домбырамен ән айту дәстүрі, негізінен, еліміздің шығыс
өңіріне тән.
Жиырмасыншы ғасырдың отызыншы жылдарында қазақ музыка мәдениетіне
күйсандықтың (фортепиано) сүйемелімен ән айту үрдісі ене бастады. Бұл үрдіс
орындаушылық өнерге қазақтың төл дәстүріндей сіңіп кетті.
Дәстүрлі кәсіби әндер кемел құрылымымен, кең диапазон, күрделі ырғақ-
иірімдерімен ерекшеленеді, сондықтан кәсіби әндерді, негізінен, арнайы
ұстаз алдын көрген әншілер ғана орындайды. Әуендік, орындаушылық,
құрылымдық өзгешеліктеріне, орнығып, өрістеген өлкелеріне қарай дәстүрлі ән
өнерінде, шартты түрде, бірнеше кәсіби әншілік дәстүрлер мен мектептер
қалыптасты. Олар – Арқа, Жетісу және Батыс әншілік мектептері деп аталады.
Кәсіби әндердің көбісі – жоғарғы регистрде айтылатын қаратпа әуен-сөздерден
басталады. Музыкатану ғылымында ол “ақындық мелодиялық формула” деп аталды.
“Көбінесе ән басы келеді ащы, – Кел, тыңда деп өзгеге болар басшы”, – деп
Абай осыны айтса керек. Қазақтың кәсіби ән өнері, әсіресе XІX ғасырдың аяғы
мен XX ғасырдың басында өз дамуының шырқау биігіне жетті. Қазақ өнерінде
сал-серілердің пайда болуы кәсіби ән өнерінің шарықтап дамуымен тығыз
байланысты құбылыс. Сал-серілер деп, әдетте бір басына бірнеше өнер қонған,
сегіз қырлы, бір сырлы өзгеше дарын иелерін айтқан. Айрықша киініп, сұлу ат
мініп, маңына өнерлі жастарды жинап, ел аралап, қызық-думанға бөлеу – сал-
серілер ұстанған тұтастай бір өмір салты еді. Қазақ даласының әр қиырынан
Біржан, Ақан, Мұхит, Кенен сияқты сал-сері тұлғалардың шығуы жоғарыда
аталған ән мектептерінің қалыптасуына зор ықпал етті.
Арқа әншілік дәстүрінің кәсіби түрде дамуы Біржан сал Қожағұлұлы
шығармашылығынан бастау алады. Қазақ әнін әуендік, ырғақтық, интонациялық
тұрғыдан мейлінше байытқан Біржан туындылары – қазақ әншілік дәстүріндегі
жаңа құбылыс, жаңа кезең. Көпшілігі кең тыныс, зор дауыспен шырқалатын
үлкен диапазондағы Біржан әндерін мазмұндық-тақырыптық жағынан екі топқа
бөліп қарауға болады. Біріншісі – ғашықтық, махаббат сырын шертетін,
сұлулықты жырлайтын “Ғашығым”, “Ақтентек”, “Ләйлім шырақ”, “Мақпал” сияқты
сыршыл әндері, екіншісі – өзі өмір сүрген қоғамдағы өнерпаз тағдырын
толғайтын “Жанбота”, “Адасқақ”, “Теміртас” тәрізді туындылары.
Батыс Қазақстан әншілік дәстүрі. Батыс өлкенің кәсіби ән мектебі
эпикалық дәстүр негізінде дамыған. А.Жұбановтың: “Қазақтың халықтық музыка
мәдениетінде, оның ішінде, әннің дамуында жыршылар да үлкен рөл ойнады”
деген пікірі ән мен жыр егіз ұғым саналатын осы өлкеге де қатысты. Батыс
өңірдегі жыраулық-жыршылық өнердің жергілікті әншілік мектептің қалыптасуы
мен өркендеуіне зор әсері болғаны анық. Ғұрыптық фольклор, қара өлеңдерден
бастау алып дамыған мәтөк әндер, күлдіргі әндер, сағыныш әндер, қоңыр әндер
деп аталатын лирикалық туындылар батыс өлке дәстүріндегі ән жанрының кең
тақырыптық ауқымын көрсетеді.
Жетісу әншілік дәстүрі. Жетісу жеріндегі ән өнерінің қалыптасуына да
осы өңірде ерекше дамыған ежелгі ақындық-жыршылық дәстүрдің зор ықпал
еткені анық. Осы өңірдегі мейлінше көп айтылатын қара өлеңдер мен халық
әндері кәсіби әншілік мектептің қалыптасуына негіз болды. Зерттеуші-
ғалымдар Жетісуда Арқадағы Ақан, Біржандармен замандас Дәурен сал, Тәкен
сал деген сал-сері, әнші-сазгерлер өткенін, бірақ шығармалары сақталмағанын
жазады.
Сонымен бірге, аттары ұқсас болғанымен, құрылымы, әуен, ырғағы бір-
бірінен мүлде бөлек әндер де көп екені белгілі. Мәселен, “Сәулем-ай”
аталатын әндер шоғыры. Бұл үлгілер әндер тізімінде бір-бірінен түр ретінде
айрықшалап көрсетілді: “Сәулем-ай” (1-түрі), “Сәулем-ай” (2-түрі), т.с.с.
Ал бір негізден өрбіген, айырмашылықтарымен қатар, ұқсастықтары да айқын
тұрған кейбір әндер бір-бірінен нұсқа (вариант) ретінде ажыратылды: “Екі
жирен” (1-нұсқа), “Екі жирен” (2-нұсқа) т.б.
Қазіргі таңда жас орындаушылар қандай тақырыптарда ән салып жүр?
Патриоттық, діни, махаббат, тұрмыстық. Дені махаббат тақырыбындағы әндерді
орындайды. Жастыққа тән көңіл күй. Және жас тыңдармандар тарапынан осы
тақырыпқа сұраныс та жоқ емес. Екі ортада көпір орнаған, сезімнің көпірі.
Жас орындаушылар махаббат мәселесіндегі айналдырған саусақпен
санарлық сюжеттерді қайталап отырады. Ақиқаттың біреу, ал оны танудың
жолдары әртүрлі болатыны секілді, махаббат та бір құбылыс, сүюдің, оны
жырлаудың формалары да сан алуан. Баянсыз махаббат тарихы, сүйген жанға
сезімін жеткізе алмау, сүйген адамын жоғалтып алу, ол жанның өзгені сүюі,
бірін-бірі түсіне алмау, көңілін қалдырып қою, іздеу, бірақ таба алмау, бір
көргеннен ұнатып қалу, өзге жаннан қызғану. Осылай өрістей береді. Ал бізді
ойландырғаны басқа. Неге жас орындаушылар жолы болмаған сезімнің баянын
айтуға әуес? Әрине, ол мәтінді жазушы автордың сезім мәселесіндегі жеке
тәжірбиесінің жемісі. Көңіл күйі. Оның үстіне, әуеннің табиғаты соны сұрауы
мүмкін. Бірақ жас әншіде таңдау құқығы бар ғой. Ол өзінде таңдау еркі бола
тұра, сәтсіз сезімнің тарихын таңдап отырады. Бұл - өте жіңішке мәселе.
Жаңа замандық көзқарастар тудырған қазіргі сезімнің тұрақсыздығы мен
көшпелілігі ең бір құпия әлем - махаббат әлеміне де дендеп кірді. Әнді адам
баласы иә көңілі шалқығанда, иә мұңға батқан шағында тыңдайтыны анық.
Қазіргі жас орындаушылар, негізінен, сол мұңға батқан жүрекке қызмет етуге
ұмтылады. Алайда көңілін көтеруге емес, одан сайын мұңайтуға бейім. Біздің
табиғатымызда өзгенің уайым-қайғысын аса жоғары сезінушілік бар. Ұлттық
сезімталдылық жақсы дамыған. Өзгенің мұңынан өз мұңыңды тану бар. Жас
орындаушылар қазіргі тілмен айтқанда, хит ән жасағысы келеді. Бір қызығы,
сол хит болатын әндердің көбі махаббат трагедиясы. Мұны көпшілігі
меңгерген. Аяушылық сезімін тудыратын әндерді тыңдарман ерекше
қабылдайтынын ұғыну - сол сезімді тудыру арқылы танымалдылыққа алып келетін
жол екенін меңгеру бар. Осы элегия көрер көзге байқала бермегенімен,
жастардың психологиясын, махаббат жайлы түсінігін, сезінуі мен түйсінуін
қалыптастырып отыр. Былайша айтқанда, ішкі еліктеуге мәжбүр етеді. Сезім
мәселесінде ол ән сюжетіндегі трагизмді, мұң тарихын қайталауға бейімделе
бастайды. Яғни ол сезіну қыз бен жігіт арасындағы қарым-қатынастың
кульминациясы, классикалық үлгісі ретінде көрінеді. Жасырын емес, бұрын да,
қазір де әр буын психологиясы өз кезеңдеріндегі әндер арқылы қалыптасып
отырады. Мәселен, 30-40, 50-60, 70-80 жылдардағы бүгінгі тілдегі ретро
әндер тұтас бір ұрпақты рухани қамтамасыз ете алды. Құрама Штаттардағы
Майкл Джексон мен Ресейдегі Алла Пугачева, айтқан ауыз жазықты, ұрпақтың
рухани ұстазы дәрежесіне дейін көтерілді. Оларды сүйді, құрметтеді, солар
үшін жан беруге даяр тұрды. Қазақ эстрадасы Шәмші Қалдаяқовтың дәуірінде
қалай өзгергенін білеміз. Оның әндері мен әнге жазылған сөздердің
эстетикалық мәні, әдемілігі моральдық ұстанымдарға айналып кетті. Қызды
сүюдің, махаббатты сезінудің сипаты ізгіленді, кемелденді. Міне, әннің
қоғамдық қабылдаудағы орнын осылардан аңғаруға болады. Бүгін екі адамның
бірі сазгер, бірі мәтін жазушы болғандықтан эстетикалық түйсінуіміздің жапа
шегіп жатқанын жасыра алмаймыз. Ал оны саралап, сұрыптайтын көркемдік кеңес
бар. Бірақ бәрінде емес. Байдың мысығы да қоян алады дегендей, ақша
сөйлеген жерде көркемдік туралы, талғам мен таным жайлы әңгіме қозғаудың
өзі күлкілі. Ән өнеріндегі барлық мәселені жиып, жылы жауып қоя салалық.
Көнейік, көтерейік. Ал зарланған мазмұнды қайтеміз? Сезімдегі сергектік
қайда? Біздің табиғатымыздағы сол бір аяушылық сезімі жыламсыраған
әндерді тудыруға себепкер. Қат-қабат, кейде адамның өзіне бағынбайтын
күрделі сезімдердің әлемі - интимді әлем заманауи китчпен бетпе-бет
келген кезде, соншалықты арзандап кететіні жаныңды ауыртады. Үлкен қалалар
көз жасыңа сенбейді, алайда көз жасыңды да сатуға болады. Поэзиядағы мұң,
уайым - әдеби құбылыс, ал бүгінгі ән мәтіндеріндегі қайғылану - тыңдарман
сезімімен ойнау, әлеуметтік утопия. Бұл неден туындайды? Саздың және
мәтіннің орындаушы даусының диапазонына және моральдық-адамгершілік
келбетіне қарай жазылмаудан. Авторлық әндердің аз болуынан. Сондықтан жас
орындаушылар қолына түскен, өзі сәтті деп есептеген әндерді алып, орындауға
мәжбүр. Кейінгі екі-үш жыл тек экономикалық қана емес, рухани тоқырау да
болды. Қазақ эстрадасы ғана емес, арысы әлемде, берісі көрші Ресейде жаңа -
жасампаз әндердің тумағандығын байқап отырмыз. Ескі әндерді өңдеу бар. Бұл
нені көрсетеді? Бұл адамдардың қабылдауы, сезінуі мен түйсінуінің жаңа
деңгейге ауысқанын білдірсе керек. Ән - сезімнің тарихы, жеке адамның
дүниесінің жалпыұлттық кейіпке енуі. Халықты сендіре алу және орындап
тұрған нәрсеңе өзің сену. Қазақ эстрадасына тақырыптың, тақырыпқа барудың
жаңашылдығы қажет. Мұңайған жүректі жылату ең оңай тәсіл, ал жұбату - таза
өнердің ісі.
2. ҚАЗАҚ ӘНДЕРІНІҢ ПРАГМАСТИЛИСТИКАСЫ
Стилистика –тіл ғылымдарының барлық саласын біріктіре отырып, соның
нәтижесінде бөлініп шықты, сондықтан күрделі ғылыми сала болып табылады.
Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі
қоғамдық салаларда қолдануын, қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады.
Стилистика мәселесі өте күрделі, өзінің функционалдығымен қарым-қатынас
әрекетіндегі тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тәсілдерді
қолдану принциптерін ретке келтіретін сала. Стилистика сөйлеу коммуникация
процесіндегі тілді пайдаланудың заңдылықтарын зерттейді.
А.Байтұрсынов тіл –адам белгісінің зоры, жұмсалатын қаруының бірі
-деді. Тіл –сөз адамның ақылы, көңілі, көңілінен туған қиялы үлкен әлемдік
сөз таңба – ой бірлігі – ұғым – сезім әрекеті арқылы берілетін қазақ
ғалымдары өз еңбектерінде жан-жақты мәнін ашты, олар тілдік категориялардың
бүгінгі прагматика және стилистика мәселесімен қатысты екендігін анық
байқады.
Прагматика – грек сөзі, іс-әрекет деген мағынаны білдіреді.
Прагматиканың лингвистикадағы жаңа зерттеу бағыты ең алдымен прагматика
табиғатын негізі межеге алып отырды, бірақ оны прагмалингвистика деп атау
үшін, оның зерттеу нысанын толық саралау үшін лингвистика деген
макроғылымның негізі базаларын толық тану керек.
Осы уақытқа дейінгі қазақ тіл ғылымында стилистикаға қатысты жазылған
еңбектерде жеке сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің стилистикалық мағынаға ие
болуы тұрғысынан ғана қарастыралып келді. Мәтіндегі немесе сөз авторының
қолданысындағы стилистикалық амал-тәсілдердің өн бойында бөлінбес
бөлшегі ретінде жүретін прагматика мәселесі туралы сөз бола қойған жоқ.
Прагматиканың анықтамасы мен стилистика ережесінің қағидалары
арасында ұқсастық бар. Екеуі де ықпал ету, әсер ету қызметін көрсетеді.
прагматика тілдік таңбалардың оны қолданушы адамдарға қарым-қатынасын
көрсетеді әрі ықпал етеді, қабылдаушының реакциясын тудырады. Осыдан келіп
прагматиканың орнын анықтау мәселесі көтеріледі, оның тіл ғылымының қай
саласында мәні мен мағынасы толық ашылатынын анықтайтын кезең туды. Ол
–стилистика ғылымының жаңа бағыты прагмастилистиканың қалыптасуы деп айтуға
болады.
Прагмастилистика – стилистика ғылымының жаңа бағыты. Кез келген
айтылым адресаттарға ақпарат берумен қатар, оның қабылдауына ықпал ететін
тілдік бірліктерді таңдайды және оның реакциясын тудырады. Адресанттан
алынған ақпараттан кейінгі адресаттың белгілі пікірге келіп, қайтадан
қандай әрекет жасайтынын прагматика зерттейді. Прагматика адамның белгілі
жағдайда қандай мақсатпен сөйлеп тұрғанын қоса қарастырады.
Прагмастилистика ғылымының пайда болуына когнитивті лингвистика,
психолингвистика ықпал етті. Мәтіннің табиғатын, болмысын толық саралау
үшін тілдің мәтіндегі мінезін, іс-әрекетін де қарастыру керек, мәтінде
автордың өз қалауымен алынған тілдік бірліктерімен қоса коммуникативтік
ниеті, пиғылы мен қатар белгілі мақсатқа құрылған ойлау стилі де қатысады.
Прагмастилистика табиғи тіл өзінің арсеналында әр түрлі тәсілдері мен
формалары, механизмдер арқылы айтуға ойдың жасырын мағыналары
болатындығын көрсетеді. ол сөйлеу актілерінде стилистикалық фреймдер арқылы
стильдік мәнер түзеді. Прагмастилистика мәтін интерпретациялық процесінде
үшінші ракурс енгізді: мәтін-ақиқат; мәтін –адресат; мәтін –адресант. [6,16-
27]
1. Халық әндері мен қазіргі әндердің прагмастилистикасы
Халық әндері – сарқылмас қазына. Олар ескірмек емес. Арада жылдар,
ғасырлар өткен сайын оның тарихи-көркемдік сипаты барынша айқындала түспек.
Халық әндерінің осы сипаты әр жылдары қайта сөз болып, жаңаша зерттеліп
келеді. Мұның өзі халқымыздың ән мәдениетіне деген өскелең талабын аңғартса
керек.
Халық әндерінің тағы бір сипаты бар. Ол – ән әуенінің өлең жолынан
қысқалығы. Оның үлгісі – Шилі өзен.
Айналайын атыңнан, алтыным-ай
Ақ жүзіңді көргенде, балқыдым-ай
деген жолдармен ән әуені толық аяқталады. Осындағы алғашқы екі сөз әннің
бірінші жолын құрап тұр. Ал, алтыным-ай сөзінен бастап ән одан әрі
жалғасып, екінші жолдың соңғы сөзіне барып тыныстайды. Содан соң барып
қайырмасына ұласады.
Ән туралы әңгімемізді оның құрылысынан бастаған себебіміз, соңғы
кездері бұл ән де аракідік жеке шығарушыларға телініп жүр. Бірақ ондай
пікірлердің ешбір ғылыми негізі жоқ. Шилі өзен анық халық туындысы.
Дәл осы белгілерді біз Қамажай, Бір бала әндерінен де таба аламыз.
Мысалы:
Талдан таяқ жас бала таянбайды
Бала бүркіт түлкіден, аянбайды, -
деген жолдарының әуені мен өлеңі бір-біріне сай емес. Басқаша айтсақ, әуені
өлеңінен қысқа. Мұны кездейсоқ құбылыс деуге бола ма? Ән әуені мен өлеңінің
бір ізден шыға бермеуі халық әндеріне ғана тән құбылыс. Оны жоғарыда сөз
еттік. Демек, Бір бала да халық мұрасы.
Халық шығармашылығына тән белгілерді Аққұм әнінен де табамыз. Солай
да болсамұны жеке бір автордың төл туындысы деп жүргендер де бар.
Антологияда ол А.Байтұрсыновтың әні деп көрсетілген.
Ақан өз кезеңінің көрнекті тұлғасы. Ол кісінің журналистік, қоғамдық,
әдебиет қызметкері біз үшін үлгі, өнеге. Бірақ, Аққұм әнін шығарды деген
мәліметті біз әлі көре алғанымыз жоқ. Марқұм Жәнібек Кәрменовтың қандай
деректерге сүйеніп тағы да біле алмадық. Антология алғы сөзінде ол туралы
ешнәрсе айтылмаған. Әннің өзіне жүгініп көрейік:
Көзімнің жанарындай сәулем едің
Көңілімнің қуанышты дәурені едің
Ойымнан жатсам-тұрсам еш кетпейсің,
Басымды не сиқырмен әуреледің?!-
деген жерде ән әуені мен өлеңі арасында байланыс байқалмайды. Бұл халық
әндеріне тән белгі болатын. Осыған дорикалық мақам, үшінші басқыштық
өзгермелділігін қосар болсақ, әннің көркемдік ерекшеліктері айқындала
түседі. Осының бәрін жеке қолтаңбасы айқындалмаған автор еншісіне телу
терең толғанысты қажет етеді. [15,8-9]
Халық әндері мен бүгінгі әндерді салыстырып қарап отырсақ, мәтін
негізінде біраз айырмашылық пен кемшілікті байқауға болады. Мысалы: ХХІ
ғасыр туындысы, жастардың құлақ түре тыңдайтын әндерінің бірі Ерболат
Құдайбергеновтың орындауындағы Сұлу қыз әніне кезек берейік.
Сендей сұлу бар екенін кім білген
Балдай тәтті ыстық қызыл тіліңмен
Толықсыған анарың, жанып тұрған жанарың
Қыпша белің ммм... құшақтайын ммм...
Алқызыл гүлдей лүпілдеген ернің
Қатты соққан жүрегіңнің талықсыйды менің
Ерболат деші десең болды маған
Түпсіз терең көзіңе батып кеттім сенің
Мүсімдікке маралдай, қалай өттің қарамай
Сана сезім мас болып, тұрмын қазір бара алмай
Сыр білдірмей түш, махаббат деген күш
Қыпша бұраң бел, құшағыма кел
Ей, Сұлу қыз, сұлу қыз
Жарасып тұр сөзіміз
Қалдырмайық ертеңге
Қосылайық бүгін біз
Сүйгісі келе берер сүйген ерін
Сүй жаным сүйкімді бір күйге бөленемін
Деп айтып кеткен Мұқағали кезінде
Бәлкім білген не керегін сезімге
Кел осы әнім сәнім, кел тұр ырғағымда тербеліп
Аймалайын ләззаттың шыңдарында
62 тамырым балқиды, балқиды
Байланып тілім сезім тулап шалқиды
Сезіп тұрмын жүрегіңнің лүпілін
Басқа қыздар айым болса, сен күнім
Жақын кел нәр алайын келбетіңнен
Аз болады маған деген бір түнің
Сүйіп қалып өбісіп, бір ләззатты бөлісіп
Махаббаттың тілімен, буланайық түнімен
Қазақ әндері ықылым заманнан бері өзіндік орнын жоғалтпай, белді әрі
дәстүрлі әншілеріміздің репертуарларында орындалып келеді. Қазақ шоу
бизнесі күн санап дамыған сайын, қазақ әндерінің де беделі күн санап
құлдырап бара жатқан тәрізді. Бұған себеп не?
Осындай әндердің айқын дәлелі ретінде әйгілі халық сыйлайтын
Құдайбергеновтардың ұлы, Мен қазақпын деп сахна төрінде ән салып жүрген
жас әнші Ерболат Құдайбергеновтың репертуарындағы әнге кезек берейік.
Ерболат жастайынан сахнаға шығып ән салып, ата-анасының ізін жалғастырушы
өнер адамы ретінде қазақ жұртына бірден таныс. Жаңа бағытта, яғни арэнби
саласында ән салғанды ұнататын Ерболат қазақ қызын әнге қосамын деп тым
әсірелеп жіберген тәрізді. Жоғарыда келтірілген әннің қысқаша мәтінінен
талдау жүргізетін болсақ, біріншіден әннің мазмұны ғашықтық сезімге толы.
Ұлы сөзде ұят жоқ демекші тұнып тұрған эротика екенін айта өтіп, мына бір
тіркестерге еріксіз көзің түседі. Толықсыған анарың, жанып тұрған жанарың
деген тіркестерде қыз баласының дене мүшесін әнге қосып айтқаны бұл
Ерболаттың қай сасқаны?! Жалпы қазақ тілінде жанарың сөзі әр түрлі
мағынада қолданады. Жеке тұрғандағы жанарың сөзінің прагматикасы:
• Адамның көзінің жанары, қарасы;
• Бет жүзі;
• Кісі есімі;
• Етістік рөлін атқарушы ретінде іс-қимылды білдіреді;
Ал, тіркескен сөзімен байланыстырып, оның мағынасын ашатын болсақ, жанып
тұрған жанарың адамның бет-әлпетіндегі ерекше эмоцияны көрсетеді. Ал
анарың сөзінің прагматикасы қандай? Біріншіден, жеміс атауын білдірсе;
екіншіден, дене мүше атауы; Астарлап айтылған бұл сөздің түбінде біраз ой
жатыр деп айта аламыз. Сондағы Ерболаттың ән салудағы прагматикасы қандай
болғаны? Ерболат келші деген сылқым бойжеткеннің сөзіне әнші де қарсы
емес. Тіпті десең болды деп құптап қояды. Сонымен қатар аз болады маған
деген бір түнің, махаббаттың тілімен, буланайық түнімен тәріздес
тіркестерге де құлақ қағып, көз шалып қаласың. Осындай анайы тіркестерге
толы мәтіннен, оны сәнге қосып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz