Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің теориялық негіздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Макро-микроэкономика кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Орындаған
4 курс студенті
Аты-жөні
Ғылыми жетекші
Аты-жөні
(қолы, күні)
Бақылаушы
Аты-жөні
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісімен
қорғауға жіберілді
Аты-жөні
(қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1-тарау. Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ...5-8
1.2 Кәсіпорын тиімділігін бағалау көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-15
1.3 Өндірістің тиімділік
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 16- 19
2-тарау. Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің мысалында кәсіпорынның тиімділігін
талдау және бағалау
2.1 Кәсіпорынның жалпы ұйымдық-экономикалық сипаттамасы ... ... ..20-23
2.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ..24-
29
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тиімділік көрсеткіштерін бағалау ... ... ... 30-36
3. ҚР-дағы мұнай саласы кәсіпорындарының тиімділігін арттыру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасында мұнай–газ саласының даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...37-5 1
3.2 Кәсіпорын тиімділігін арттыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58-6 0
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .61 -62
Қосымшалар
КІРІСПЕ
ҚР Президенті Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы атты халыққа Жолдауында басым бағыттардың
бірі ретінде Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру,
шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайтуды атап көрсетті.
Себебі шағын және орта бизнес –ел экономикасын дамытудың маңызды
бағыттарының бірі болып табылады. Ал кез-келген шағын және орта бизнестің
пайдалылығы оның көрсеткіштерінің табыстылығымен сиптталады.
Тиімділік – әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстардың
жиынтығын сипаттайтын, нәтижеге қол жеткізу мен ресурстарды пайдаланумен
байланысты категория. Экономикалық тиімділіктің өсуі, өнім бірлігіне
шаққандағы шығынның қысқаруымен немесе бұрынғы шығын көлемін сақтай отырып,
тиімділіктің артуымен тікелей байланысты.
Экономикалық категория ретінде пайда кәсіпорынның кәсіпкерлік
қызметінің қаржылық нәтижесін сипаттайды. Пайда өндіріс тиімділігін,
өндірістің өнім көлемі мен сапасын, еңбек өнімділігінің жағдайын,
өндірістің қызмет деңгейін неғұрлым толық бейнелейді. Сондықтан, пайда
коммерциялық есепті нығайтуға, өндірісті интесификациялауға ынталандырушы
әсер етеді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның пайда табуы мен оның
тиімділігін арттыру дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді
Зерттеу обьектісі болып Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС табылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 тарауда кәсіпорын қызметінің тиімділігін экономикалық талдау
және бағалаудың теориялық аспектілері қарастырылған.
2 тарауда Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС-гі қызметінің экономикалық
тиімділік көрсеткіштеріне талдау және бағалау жасалынған.
3 тарауда Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС кәсіпорнымен шаруашылық іс-
әрекетінің тиімділігін жоғарлату жолдары сипатталған.
Зерттеу мақсатына бірнеше талдау тапсырмаларын шешу нәтижесінде
қол жеткізіледі:
- пайда және рентабельділік талдауы;
- кәсіпорынның мүліктік сипаттамасы: айналымдағы және айналымдағы
емес активтер;
- қаржылық тұрақтылықты бағалау;
- бухгалтерлік есепті қарау;
- қарызға алынған және меншікті құралдар көздерінің сипаттамасы;
- кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық іс-әрекетін жетілдіру
жолындағы шараларды әзірлеу.
Талдау барысында экономикалық құбылыстар мен факторлардың тарихы
және логикалық реттілігі, олардың бағытталғандығы және кәсіпорынның
шаруашылық әрекетіне әсер ету нәтижелері анықталады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық, математикалық салыстыру
және горизонталды және вертикалды талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімдерінің мазмұнын ашу үшін отандық және
шетелдік зерттеуші экономист ғалымдардың еңбектері негіз болды. Ал
практикалық сипаттағы ІІ бөлім үшін зерттеу объектісі болып Таза Мұнай
Ақтөбе табылатын ЖШС-нің есептік мәліметтері (бухгалтерлік баланс,
шығындар мен табыстар есебі, ақша құралдарының қозғалысы есебі т.б.)
қолданылады.
1-тарау. Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі туралы жалпы түсінік
Нарықтық экономикада экономикалық тиімділіктің әртүрлі формалары
кездеседі.
Тиімділіктің техникалық және экономикалық аспектілері өндірістің
негізгі факторларының дамуын және оларды қолдану тиімділігін сипаттайды.
Әлеуметтік тиімділік еңбек шарттарын, қоршаған ортаны қорғауды және
т.б. жақсартуға бағытталған нақты әлеуметтік міндеттері шешуді білдіреді.
Әдетте әлеуметтік нәтижелер экономикалық нәтижелермен тығыз байланысқан,
себебі кез-келген прогрестің негізін материалдық өндіріс құрайды.
Нарық жағдайында әрбір кәсіпорын экономикалық дебес тауарөндіруші бола
отырып, мемелекетпен бекітілген салық қатынастары мен әлеуметтік шектеулер
аясында өзінің жеке өндірісінің даму тиімділігін бағалаудың кез-келген
формасын қолдана алады.
Нарықтың әрекет ету ерекшеліктері (нарықтық процеске қатысушылардың
мүдделерінің субъективтілігі, соңғы нәтижелерге жетудің белгісіздігі, өнім
өндіру мен өткізу параметрлерінің өзгергіштігі, бағалау критериилерінің
көптүрлілігі және басқалары) отандық теория мен практикаға тән болып
табылатын тиімділіктің жалпы және салыстырмалы болып бөлінуіне қарсы,
себебі өндірістің даму тәсілдерінің мүмкіндіктері және олардың арасынан ең
жақсысын таңдау нарықтық конъюнктурадан тәуелді.
Нарыққа көшу өндірісті басқарудың барлық деңгейлеріндегі ұтымды
шешімдерді таңдау мен жүзеге асыру үшін экономикалық тиімділікті есептеуді
ресми шаруашылық процедурадан өмірлік қажеттілікке ауыстыратын, шығындар
мен нәтижелерді өлшеудің біріңғай тәсілдерін жасау маңыздылығын туғызады.
Өндіріс тиімділігін анықтау тиімділік критериилерін қалыптасырудан
басталады. Өндіріс тиімділігінің критерииінің мәні алынатын нәтижелерді
жоғарлатуды немесе шығындарды төмендетуді білдіреді.[11; 20] Ол
кәсіпорынның даму мақсаттарынан шығады. Мұндай мақсаттар мыналар болуы
мүмкін:
• өміршеңдікті қаматамасыз ету;
• тұрақты өсуге қол жеткізу;
• құрылмдық қайта құру;
• әлеуметтік стратегия және т.б.
Осы мақсаттардың алуан түрлілігінде ең жақсы экономикалық нәтижелерге
қол жеткізу, дамудың ұзақмерзімді перспективасын ескеріп неғұрдым үлкен
пайда массасын алуға ұмтылыс басымдылық танытады.
Өндірістің тиімділігі белгілі бір уақыт аралығында өндірістің барлық
ресурстарын қолданудың соңғы нәтижелерін кешенді бейнелеуді білдіреді.
Өндіріс тиімділіг еңбек өнімділігінің жоғарлауын, өндірістік қуаттарды,
шикізат және материалдық ресурстарды неғұрлым толық пайдалануды, аз шығын
жұмсай отырып, жоғары пайда табуды сипаттайды.
Экономикалық тиімділікті бағалау өнідіріс нәтижелерін шығындармен
салыстыру жолымен жүргізіледі:
(1)
Өндіріс нәтижелері болып оның келесі түрдегі соңғы нәтижесін айтамыз:
1) натуралдық және құндық формадағы өнім көлемімен өлшенетін өндіріс
процесінің заттандырылған (материалдандырылған) түріндегі нәтижесі;
2) шығарылған өнімнің тек санымен ғана емес, сонымен бірге оның
тұтынушылық құнын қамтитын кәсіпорын қызметінің халықшаруашылық нәтижесі.
Белгілі-бір уақыт аралығындағы кәсіпорынның өндірістік шаруашылық
қызметінің соңғы нәтижесі болып, таза өнім, яғни жаңадан жасалған құн
саналады, ал коммерциялық қызметтің соңғы қаржылық нәтижесі болып –пайда
табылады. [15; 36-48]
Өндіріс тиімділігін жекелеген белігілері бойынша келесідей түрлерге
жіктеуге болады: [7; 15-18]
• салдары бойынша (нәтижесі) – экономикалық, әлеуметтік, экологиялық;
• тиімділікті (эффект) алу орны бойынша - локалды (шаруашылық
есепайрысу)және халықшаруашылық;
• жоғарлау (қайталану) дәрежесі бойынша- алғашқы (бір ретті эффект) және
мультипликациялық (көп ретті –қайталанатын);
• анықталу мақсаты бойынша - абсолюттік (тиімділіктің жалпы көлемін
немесе шығындардың бір бірлігіне шаққандағы көлемін сипаттайды) және
салыстырмалы (шаруашылық немесе өзге де шешімдердің бірнеше
варианттары арасынан ұтымды вариантты таңдаған кезде).
Тиімділіктің барлық түрлерінің бірігуі кәсіпорын қызметіні жалпы
интегралды тиімділігін қалыптастырады. Экономикалық және әлеуметтік
тиімділікке қол жеткізу ағымдық және бірмезгілді шығындарды жүзеге асырумен
байланысты. Ағымдық шығындарға өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар
жатады. Бірмезгілді шығындар- бұл капиталдық салымдар түрінде негізгі
қорларды сатып алуға және айналым құралдарын арттыруға авансталған
қаражаттар, олап өздерінің қайтарымын тек белігілі-бір уақыттан соң береді.
Кәсіпорынның қаржылық-әлеуметтік жағдайы дегеніміз – кәсіпорынның өз
қызметін қаржыландыру және әрі қарай дамыту қабілеті. Ол кәсіпорынның
қалыпты қызмет етуі үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен,
олардың мақсатты орналастырылуының және қолдану тиімділігінің
оңтайлылығымен, басқа заңды және жеке тұлғалармен қарылық өзара
байланыстарымен, төлемқабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығымен
сипатталады.[21; 32-33]
Кәсіпорынның қаржылық-әлеуметтік жағдайы тұрақты, тұрақсыз, дағдарысты
болуы мүмкін. Кәсіпорынның төлемдерді уақытылы жүргізуі, өз қызметін
кеңейтілген негізде қаржыландыу мүмкіндігі оның жақсы қаржылық жағдайын
білдіреді. Кәсіпорынның қаржылық–әлеуметтік жағдайы оның өндірістік,
коммерциялық және қаржылық қызметінің нәтижелерінен тәуелді. Егер
өндірістік және қаржылық жоспарлар табысты орындалса, онда ол кәсіпорынның
қаржылық-әлеуметтік жағдайына оң ықпал етеді, және керісінше егер өнімді
өндіру және өткізу жоспарлары орындамаса оның өзіндік құны артады, түсім
мен пайда сомасы азаяды, сәйкесінше кәсіпорынның қаржылықз-әлеуметтік
жағдайы мен төлемқабілеттілігі нашарлайды.
Тұрақты қаржы жағдайы ең алдымен өндірістік жоспарлардың орындалуына
және өндірістің қажеттіліктерін қажетті ресурстармен қамтамасыз етуге оң
ықпал етеді. Сондықтан қаржылық қызмет шаруашылық қызметтің құрамдас
бөлігі ретінде ақша ресурстарының жоспарлы түсімін және шығындалуын
қамтамсыз етуге, есептік тәртіпті орындауға, меншікті және қарызға алынған
капиталдың рационалды пропорциясына қол жеткізуге және оны неғұрлым тиімді
қолдануға бағытталған. Өндірісті тиімді дамыту және жоғары табыс табу үшін
қаржы ресурстарын қалай, қашан, қай жерде қолдану керектігі жөнінде шешім
қаржылық қызметтің негізгі мақсаты болып табылады.
Нарықтық экономикада тұрақты әрекет ету үшін және банкроттыққа жол
бермеу үшін қаржыны қалай басқару керектігін. капитал құрылымы қандай болу
керектігін білу керек. Сәйкесінше жоғарыда айтылғандардан шығатын
қорытынды: кәсіпорынның тиімділік көрсеткіштері болып саналатын
кәсіпорынның іскерлік белсенділік, ликвидтілік(өтімділік),
төлемқабілеттілік, несиеқабілеттілік көрсеткіштерін, рентабілділік қадамын
(порог), қаржылық тұрақтылық қорын (запас, қауіпсіздік аймағы), тәуекел
дәрежесін, қаржылық тетік (рычаг) эффектісін және басқаларын, сонымен
бірге оларды талдау әдістемесін білу қажет.
1.2 Кәсіпорын тиімділігін бағалау көрсеткіштері
Өндіріс тиімділігін өлшеу экономикалық тиімділік критериилерін
орнатуды білдіреді. Олар экономиканың барлық звенолары үшін – кәсіпорыннан
бастап, тұтастай халықшауашылығы үшін ортақ болуы тиіс. Сонымен өндірістің
экономикалық тиімділігінің жалпы критерииі болып қоғамдық еңбек
өнімділігінің өсімі саналады.
Қазіргі уақытта өндірістің экономикалық тиімділігі осы аталған крит
ерии негізінде былайша бағаланады, еңбектің бір бірлігіне есептегендегі
ұлттық табыстың (таза өнім) өсімін жоғарлату формасында көрінеді.
Кәсіпорын деңгейінде оның қызметінің тиімділігінін біртұтас
критерииінің формасы ретінде пайданы максимизациялау саналады. Өндіріс
тиімділігі өндіріс процесінің негізгі элементтерін пайдаланудың тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштердің өзарабайланысқан жүйесінде нақты сандық мәнге
ие болады.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі келесідей
принциптерге сәйкес келуі тиіс: [26; 95-96]
- өндіріс тиімділігінің нақты көрсетіштерінің жүйесі мен критериилерінің
өзарабайланысын қамтамасыз ету;
- ондірісте қолданылатын ресурстардың барлық түрлерінің тиімділігінің
деңгейін анықтау;
- басқарудың әртүрлі деңгейінде өндірістің тиімділігін өлшеуді қамтамасыз
ету;
- өндірістің тиімділігін арттыруың өндірісішілік резервтерін жұмылдыруды
ынталандыру.
Аталған принциптерді ескеріп өндірістің тиімділігінің
көрсеткіштерінің келесідей жүйесі анықталған:
1)жалпылама көрсеткіштер:
- ресурстардың бір бірлігіне есептегендегі таза өнім өндірісі;
- жалпы шығындардың бір бірлігіне есептегендегі пайда;
- өндіріс рентабельдігі;
- тауарлық өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар;
- өндірістің интенсификациясы есебінен өнімінің өсу үлесі;
- өнім бірлігін қолданудың халықшаруашылық эффектісі;
2) еңбекті (персоналды) пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері:
- еңбек өнімділігінің өсу қарқыны;
- еңбек өнімділігінің өсуі есебінен өнім қөлемінің өсу үлесі;
- жұмыскерлердің абсолютті және салыстырмалы жұмыстан босатылуы;
- тиімді жұмыс уақыты қорын пайдалану коэффициенті;
- өнім бірлігінің еңбексиымдылығы;
- өнім бірлігінің еңбекақы сиымдылығы;
3) өндірістік қорларды пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері:
- жалпы қорқайтарымы;
- негізгі қорлардың белсенді бөлігінің қорқайтарымы;
- негізгі қорлардың рентабелдігі;
- өнім бірлігінің қор сиымдылығы;
- өнім бірлігінің материалсиымдылғы;
- шикізат пен материалдардың ең маңызды түрлерін қолдану коэффициенті.
4) қаржы құралдарын қолданудың тиімділік көрсеткіштері:
- айналым құралдарының айналымдылығы;
- айналым құралдарының рентабелділігі;
- айналым құралдарының салыстырмалы босауы;
- үлесті капиталдық салымдар (өндіріс қуатының бір бірлігіне немесе өнімнің
бір бірлігіне есептегендегі);
- капиталдық салымдардың рентабельдігі;
- капиталдық салымдардың қайтарым мерзімі және т.б.
Тиімділіктің негізгі сандық криетрийі ретінде салынған капиталға
пайда нормасы саналуы тиіс. Ол келесі формуламен анықталады
,
Мұндағы, Е – салынған капиталға пайда нормасы, %;
П –салықтарды шегергендегі таза пайда (жылдық);
К – пайда алуды қамтамасыз ететін капиталға салымдар;
Ц – сату бағаларындағы өнім өндірудің жылдық көлемі;
С –өнімнің жылдық шығарылымынң толық өзіндік құны.
Пайда нормасының есептік мәні капитал құрылымына, өнімнің баға
деңгейіне, сұраныс көлеміне және басқа факторларына байланысты өзгеруі
мүмкін.
Капиталдың пайда нормасы түріндегі тиімділіктің таңдалып алынған
критерийі кәсіпорынның дамуының әртүрлі варианттарын салыстыру үшін де,
нарықтың дара вариантын бағалау үшін де қолданылады.
Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін негіздеу
үшін өндіріс тиімділігінің келесідей жалпылама көрсеткіштері қолданылады:
[15; 27-29]
1) таза ағымдық құн – кәсіпорынның әрекет етуінің бүкіл кезеңіндегі
түсімдер мен ақша құралдары шығындарының арасындағы айырмашылық:
;
2) капитал рентабелдігі – таза табыстың меншікті капиталға қатынасы
(капиталдық салымдардың минималды нормасы);
3) тиімділіктің ішкі коэффициенті – қолма-қол ақша құралдарының тепе-
теңдігі мүмкін болып табылатын капитал рентабелдігінің ең төменгі мәні
(пороговое значение рентабельности капитала), ал таза ағымдық құн нолге тең
болады.
4) капиталдық салымдардың қайтарым кезеңі (қайтарым мерзімі) –
кәсіпорынның болашақ табысы оның капиталдық салымдарды жүзеге асыру
көлеміне жету үшін қажетті уақыт кезеңін білдіреді. Қайтарым мерзімі
көрсеткіші оларды салғаннан кейінгі белгілі-бір уақыт аралығында
жұмсалған қаражаттардың қайтарылымының қарқындылығын сипаттайды:
,
Мұндағы ЧДПср.год – ортажылдық таза ақша ағыны.
5) максималды ақша шығын (отток) – ұлғаймалы нәтижемен есептелген таза
ағымдық құнның неғұрлым теріс мәні. Ол кәсіпкерлік жобаның жалпы құнын
сипаттайды және оны шығындарды қаржыландыру көздерімен байланыстырады.
6) шығынсыздық нүктесі (нормасы, точка (норма) безубыточности) – бұл
нолдік пайда (табыс) көлемі қол жеткізілетін шығарылатын өнім партиясының
минималды көлемі, яғни сатудан түскен табыстар мен өндіріс шығындарының
теңдігін көрсетеді. Сату көлемінің әрі қарай ұлғаюы табыстың түзілуіне
әкеледі.
Шығынсыздық нүктесі графикалық және сараптамылқ тәсіледрмен анықталуы
мүмкін. Графикалық түрде шығынсыздық нүктесі сату көлемі мен өндіріс
көлемінің толық шығындары(тұрақты және айнымалы шығындар) сызықтарының
қиылысуында орналасады.
Сараптамалық түрде шығынсыздық нүктесі мына формуламен есептеледі:
,
мұндағы, Ипост – тұрақты шығындар сомасы;
Цед – өнім бірлігінің бағасы;
Ипер – шекті айнымалы шығындар (өнім бірлігіне есептегендегі).
Ақшалай табыстарды бағалаудың тағы бір әдісі рентабелділік әдісі, ол
сату көлемі мен кәсіпорынның активтерінің құнына байланысты алынған
табыстың көлемін сипаттайды.
Табыс (пайда) негізінде келесідей рентабелділік көрсеткіштері
есептеледі: [12; 65-69]
1) жалпы рентабелділік
,
мұндағы, Пбал – кәсіпорындағы баланстық пайда(немесе таха пайда);
–негізгі капиталдың ортажылдық құны;
– нормаланатын айналым құралдарының орташа жылдық құны;
2) сату рентабелділігі (айналым)
,
мұндағы, Псату – өнімді сатудан түскен табыс;
Vсату – сату көлемі;
3) негізгі капиталдың рентабелділігі
;
4) меншікті капитал рентабелділігі
.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау жүйесінде кәсіпорын
капиталының айналымдылығын сипаттайтын кәсіпорынның іскерлік белсенділік
көрсеткіштері өте маңызды болып табылады. Олардың арасында келесідей
көрсеткіштер ажыратылады:
1) қорқайтарымы
,
мұндағы, ВП – өнім шығару көлемі;
2) қор сиымдылығы
;
3) активтердің айналымдылығы
;
4)айналым құралдарының айнылымдылығы
.
Жоғарыда аталған барлық көрсеткіштер салыстырмалы болып табылады,
бірақ тиімділіктің абсолюттік көрсеткіштері де маңызды болып табылады.
Оларға мыналар жатады: [18;25-35]
• өнімді (жұмыс, қызметтер) сату көлемі;
• өнімнің толық өзіндік құны;
• сатудан түскен табыс (пайда);
• баланстық табыс (пайда) (салық салуға дейінгі)
• таза табыс (пайда) (салық салудан кейін).
Абсолюттік көрсеткіштер салыстырмалы көрсеткіштерді есептеуде негізге
алынады жіне оның қаржылық нәтижелерін көрсетеді.
Фирманың бәсекеқабілеттілігі оның оның өнімінің
бәсекеқабілеттілігімен байланысты. Сату көлемінің артуы табыстың (пайданың)
ұлғаюына, рентабелділік көрсеткіштерінің өсуіне әкеледі.
Өндірістік қуаттарды іске қосу, тапсырыстар қоржынының артуы,
өндіріске салынатын капиталдық салымдардың артуы кәсіпорынның
бәсекеқабілеттілігінің артуын дәлелдейді.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігі оның қаржылық жағдайымен сипатталады.
Қаржылық жағадайын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер ретінде келесі
критериилер қолданылады.
1) Төлемқабілеттілік – өзінің активтерін қолдана отырып, өзінің сыртқы
міндеттемелерін(қысқамерзімді және ұзақмерзімді) орындау қабілеті.
Төлемқабілеттілік төлемқабілеттілік коэффициентімен сипатталады, ол
мына формуламен анықталады:
.
Коэффициент қаржылық тәуекелді, яғни банкроттық ық
тималдылығын өлшейді.
Төлемқабілеттіліктің жоғары коэффициенті минималды қаржы тәуекелін
және сырттан қосымша қаржы тартудың жақсы мүмкіндіктерін көрсетеді.
2) Кәсіпорыннның ликвидтілігі (өтімділігі)– оның алдағы қарыздарын
(міндеттемелерін) уақытылы өтеу қабілетін немесе міндеттемелерді өтеу үшін
кәсіпорынның активтерін ақшаға ауыстыру мүмкіндігін көрсетеді.
Ликвидтілік келесі көрсеткіштермен сипатталады: [9; 27-28]
• жалы ликвидтілік коэффициенті:
;
Коэффициент мәні жоғары болған сайын, кәсіпорынның төлемқабілеттілігі
жоғары болады.
• қарыздарды жабу (покрытие) коэффициенті :
.
1.3 Өндірістің тиімділік көрсеткіштері
Өндірістің экономикалық тиімділігі бұл шаруашылық қызметтің
нәтижелері мен өндірістік шығындардың сандық қатынасы.
Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру проблемасының мәні: қолда
бар ресурстарды қолдану процесінде шығындардың әрбір бірлігіне экономикалық
нәтижелерді арттыру. Өндіріс тиімділігін арттыру факторлары:
• Ағымдық шығындарды үнемдеу (тұтынатын ресурстар);
• Капиталды жақсы қолдану;
• Капиталға салынған жаңа салымдарды ұтымды пайдалану;
Өндірістің әлеуметтік тиімділігі – айқын әлеуметтік мәселелерді шешуді
білдіреді(мыс: еңбек жағдайын жақсарту, қорщаған ортаны қорғау т.б.).
Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін негіздеу
үшін өндіріс тиімділігінің келесідей қорытындылаушы көрсеткіштері
қолданылады: таза ағымдық құн (NPV), капитал рентабельдігі, тиімділіктің
ішкі коэффициенті(IRR), капиталдық салымдардың қайтарым кезеңі, максималды
ақша ағыны(отток), шығынсыздық нүктесі (точка безубыточности).
Таза ағымдық құн уақыт факторын ескергендегі кәсіпорынның болжамды
қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі ақшалай түсімдер мен шығындардың айырмасы
ретінде анықталады.
Капитал рентабельдігі – таза пайданың меншікті капиталға қатынасы.
Тиімділіктің ішкі коэффициенті – қолма-қол ақшалай құралдардың келуі мен
кетуінің (приток-отток) теңдігі мүмкін болатын капитал рентабелдігінің ең
бастапқы (пороговое значение) шамасы.
Капиталдық салымдардың қайтарым мерзімі (өтелім мерзімі):
Т = КП , (17)
Мұндағы Т- капиталыдқ салымдардың өтелім мерзімі, жыл;
К-капиталдық салымдар;
П- таза пайда;
Максималды ақшалай ағыны - бұл өспелі нәтижемен еспетелген таза
ағымдық құнның неғұрлым теріс шамасы.
Шығынсыздық нүктесі- бұл, нолдік пайдаға қол жеткізілетін, яғни
сатудан түскен табыстар мен өндіріс шығындары тең болатын жағдайдағы
шығарылатын өнім партиясының минималды мөлшері. Шығынсыздық нүктесі
графиктік және аналитикалық тәсілдермен анықталады. Аналиткалық әдіс
бойынша шығынсыздық нүктесі мына формуламен анықталады:
Но = , (18)
Мұндағы, Но - шығынсыздық нүктесі
Ипост – өндірістің тұрақты шығындары, тг
Цед – өнім бағасы, тг
И пер - өндірістің айнымалы шығындары, тг
Кез –келген өндірістің дамуы үнемі белгілі – бір уақытты қажет
етеді. Уақыт факторының экономикалық мәнін сандық анықтау шығындар мен
нәтижені уақытқа сәйкес өлшеуге негізделеді және болшақ шығындар мен
нәтижелер құнын уақыттың біртұтас кезеңіне келтіруге сүйенеді.
Тәжірибеде уақыт факторын есептеу келтіру (дисконттау) коэффициентін
қолданумен байланысты. Ол күрделі проценттер формуласы бойынша есептеледі:
Ввр = , (19)
Мұндағы
Ввр – дисконттау коэффициенті;
Ед – дисконт нормасы;
t – келтіру (дисконттау) жылы.
Ақшалай табыстарды бағалаудың тағы бір әдістері бұл – рентабелдік
әдісі, сату көлемі мен кәсіпорынның активтер құнына байланысты алынған
пайда көлемін көрсетеді.
Пайда негізінде келесідей көрсеткіштер есептеледі:
1. Робщ = , (20)
Мұндағы: Пб- баланстық пайда,
Ос және Об – негізгі өндірістік қорлар мен нормаланған айналым
қорларының ортажылдық құны;
2. Сату рентабелдігі:
Рп = , (21)
3. Негізгі капитал рентабелдігі Р н.к. = (22)
4. Меншікті капитал рентабелдігі Рм.к. =
(23)
Сату көлемі де маңызды көрсеткіш болып саналады. Сату көлемі бойынша
фирманың қызмет ауқымы, өндірістік мүмкіндіктері жөнінде қорытынды жасайды.
Сату көлемін талдау кәсіпорынынның өндірістің өсу қарқындары туралы пікір
жасауға мүмкіндік береді. Сату көлемі кәсіпорын активтерінің
айналымдылығын және негізігі капиталдың айналымдылығын анықтауда
қолданылады.
К а.а. = ; (24)
Кн.к.= . (25)
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы төлемқабілеттілік, пайдалылық(прибыльность),
активтерді және меншікті (акционерлік) капиталды пайдалану тиімділігімен,
ликвидтілікпен (өтімділікпен) сипатталды.
Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі – бұл кәсіпорынынның өз активтерін
пайдалана отырып өзінің сыртқы міндетмемелерін (қысқамерзіміді және
ұзақмерзімді) орындау қабілеті. Төлемқабілтеттілік коэффициенті (Кт) мына
формуламен анықталады: [26; 88-89]
Кт = меншікті капитал жалпы міндеттемелер *100%
(26)
Төлемқабілеттілік коэффициенттің жоғары болуы минималды қаржылық
тәуекелді және сырттан қосымша қаражат тартудың жақсы мүмкіндіктерін
білдіреді.
Кәсіпорын ликвидтілігі (өтімділігі) – алдағы(предстоящие) қарыздарды
өз уақытында төлеу қабілетін немесе міндемелер бойынша төлем жасау (для
оплаты) үшін баланс активінің баптарын ақшаға айналдыру мүмкіндігі.
К ж.л. = ақшалай айнылым құралдары қысқамерзімді міндеттемелер.(27)
Кж.л. неғұрлым жоғары болған сайын кәсіпорынның төлемқабілеттілігі жоғары
болады.
2-тарау. Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің мысалында кәсіпорынның тиімділігін
талдау және бағалау
2.1 Кәсіпорынның жалпы ұйымдық-экономикалық сипаттамасы
Бұл жұмыста Ақтөбе қаласында орналасқан мұнай-газ өнеркәсібі
саласының кәсіпорыны қарастырылады. Ол ұйымдық-құқықтық формасы бойынша
-жауапкершілікті шектеулі серіктестік болып табылады. Бiр немесе бiрнеше
адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде
үлеске бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп
танылады; жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның
мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне
байланысты залалдарға өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел
етедi . [1]
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС 2004 жылдың 23 қаңтарында № 10198-1904-ТОО
номерімен тіркелген. Кәсіпорын өз қызметін 1994 жылғы, 27 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасының Азамттық Кодексіне, 1998 жылғы 22 сәуірдегі
Жауапкершіліга шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер
туралы Заңына және 2006 жылғы 31 қаңтардағы Қазақстан Ресупбликасының
Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес жүзеге асырады.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің заңды мекен-жайы: Ақтөбе қаласы,
Бейбітшілік даңғылы 11-94.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің негізгі мақсаты серіктестік
қатысушылары мен еңбек ұжымы мүдделеріне орай таза табыс табу мақсатында өз
қызметін жүзеге асыру болып табылады.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің негізгі қызметі:
• жұмсақ және қатты мұнай қалдықтарын кәдеге асыру (утилизация);
• мазутталған топырақты кәдеге асыру;
• техногенді-бұзылған жерлерді (құнарландыру) рекультивациялау;
• бұрғылау қалдықтарын және бұрғылау ерітіндісін кәдеге асыру;
• істен шыққан майларды тазарту және т.б.
Осы уакытқа дейін жасалған жұмыстар толық көлемде және
бекітілген уақытта жасалды.
Атарылатын жұмыстардың техникалық сипаттамасы:
1) Мазутталған топырақты кәдеге асыру (утилизация) үшін УЗГ -1М немесе
УЗГ-1МГ қондырғылары қолданылады.
Қондырғы мазутталған топырақты және құрамында мұнай бар қатты жанғыш
қалдықтарды утилизациялауға арналған. Қалдықтарды утилизациялау 800-900 ºС.
Утилизациялау нәтижесінде алынатын бастапқы өнім гидрофобты топырақ, ол
жол құрылысында қолданылады.
2) Сұйық мұнай қалдықтарын және мұнай қоспасы бар техникалық суды
утилизациялау(кәдеге асыру) КПН-Т20 қондырғысында қайта өңделеді.
Технологиялық процесс алдын-ала фильтрациялаудан, мұнай өнімінде
эмульгирленген су көп көлемде болса, мұнай өнімдерін және суды
ажыратудан тұрады. Қондырғы арнайы деэмульгаторларды енгізу арқылы
жұмыс жасайды. Қондырғы келесідермен жабдықталған:
• тазарту алдындағы фильтр (сеткалы);
• мұнайөнімдері мен суды ажырататын блок;
• гомогенезациялау блогы;
• мұнайөнімдерінің аралық сиымдылығы;
• мұнайөнімдерін айдайтын насос;
• су мен мұнайөнімдерінің деңгейлерін бақылау және автоматика
блогы.
3) Техногендік –ластанған жерлерді құнарландыру(рекультивация)
мазутталған топырақты мұнай төгілген жерден жинап, оны Тапсырыс
берушінің мұнай қалдықтарын жинақтаушысына (шламонакопитель) немесе
әріқарай утилизациялау үшін Мердігердің технологиялық учаскесіне дейін
жеткізу арқылы жүзеге асырылады.
4) Қолданылған майлар УОМ-100 қондырғысында тазартылады. Қондырғы
қолданылған мотор майларын механикалық қоспаларданғ, судан және ұсақ
диспергирленген (мелкодиспергированное) күйдегі бөлшектерден тазартуға
мүмкіндік берееді. Технологиялық процесс бірнеше сатыда жүреді:
шикізатты қыздыру және коагулянт енгізу, ластануларды тұндыру,
центрифугирлеу арқылы майды тазалау.
5) Бұрғылау қалдықтары мен бұрғылау ерітіндісін утилизациялау. Флокуляция
блогын (БФК) пайдаланып бұрғылау ерітіндісін өңдеудің технологиясы
келесідей тәртіпте жүреді:
• ерітіндіні сумен араластыру;
• рН деңгейін 6,7-7,5 дейін төмендету үшін қышқылмен өңдеу;
• бұрғылау ерітіндісін коагулянт және флокулянт ерітінділерімен өңдеу;
• центрифугада зарарзысдандыру.
Кәсіпорынның қызметін сиаттайтын негзгі көрсеткіштер 1-кестеде
келтірілген. Кәсіпорынның толық жағдайы бухгалтерлік есеп формаларында
келтірілген (қосымша 1,2,3).
кесте 1.
Кәсіпорын қызметінің негізгі мәліметтері
Көрсеткіштер ақпан, 2009 ж.
Жарғылық капитал , мың. тг. 100,0
Негізгі құралдар, мың.тг 534237,50
Кәсіпорын иелігіде қалатын, табыс (пайда), 22356,72
мың.тг.
Жұмыскерлердің ортатізімдік саны, (адам), соның 56
ішінде:
Басқарушылық персонал 32
Негізгі қызмет жұмыскерлері 24
Өнімнің(қыземттің) тауар айналымы, мың.тг 295002,0
Кәсіпорын оз қызметін мемелекеттік сатып алулар бойынша жарияланатын
ашық конкурстарға, тендерлерге қатысу арқылы жүзеге асырады. Олардың кейбір
ірі тапсырыстары төмендегі 2-кестеде келтірілген.
кесте 2.
Кәсіпорынның атқарған жұмыстары
Тапсырыс беруші Жұмыстың мазмұны Құны, Мерзімі
теңге(ҚҚС-мен
бірге
есептегенде)
1 Жылыоймунайгаз МГӨБ Шлам 184 000 000 2007
(Кұлсары), жинақтағыштардағы
Ембімұнайгаз ӨФ мазутталған
топырақты қайта
өңдеу
2 ҚазТрансойлАҚ Мұнаймен ластанған 530 000 000 2007 жыл
топырақты және мұнайтеңге
қалдықтарын кәдеге
асыру
3 ҚазТрансойлАҚ Мұнаймен ластанған 235 000 000 2008 ж
топырақты кәдеге
асыру (утилизация)
4 ҚазМұнайГаз АҚ ГУ-85 МГӨБ-1 547 000 000 2009 ж
мазутталған
топырақты қайта
өңдеу
2.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділік көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның негізгі ресурсы- адам ресурстары. Кәсіпорында барлығы -56
адам жұмыс жасайды. Олардың құрамы мен құрылымы келесі 3- кестеде
көрсетілген.
кесте 3.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің персонал құрамы мен құрылымы
адам
Персонал құрамы 01.01. 2010 Үлес салмағы, %
1 Өндірістік-өнеркәсіптік персонал56
соның ішінде:
1.1 Басшылар 5 8,93
1.2 Қызметкерлер 9 16,07
1.3 Мамандар 18 32,14
1.4 Жұмысшылар 24 42,86
1.4.1Негізгі 24 -
1.4.2көмекші - -
2 Өндірістік емес персонал - -
Барлығы 56 100
3-кесте бойынша Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС -де кадр құрылымында ең көп
үлес –жұмысшылардың, оның ішінде кәсіпорынның негізгі қызметімен
айналысатын негізгі жұмысшылардың үлесіне тиесілі екендігін байқаймыз. Бұл
көрсеткіш кәсіпорынның барлық жұмыскерлерінің құрамында – 42,86 % құрайды.
Кәсіпорындағы негізгі жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақы деңгейі –
18250 тг., ал қызметкерлердің орташа айлық еңбек ақы деңгейі- 22600 тг.
Кәсіпорыдағы еңбек қатынастары 2007 жылдың 15 мамырындағы N 251
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексіне, кәсіпорынның ұжымдық
келісімшартына, жеке еңбек келісімшарттарына сай жүргізіледі.
кесте 4.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС -дегі кадр қозғалысының динамикасы
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқу (+,-)
2008 2009 20092008
1. Бір жылдағы жұмыскерлердің 17 24 +7
ортатізімдік саны, адам
2.Жұмысқа қабылданды барлығы, 7 10 +3
адам.
Жұмыстан шықты барлығы, адам; 1 3 +1
Соның ішінде:
- өз қалауы бойынша 1 3 +1
- жұмысқа келмегені және еңбек - - -
тіртібін бұзғаны үшін
4.Кадр ағымдылығы коэффициенті 0,06 0,13 +0,07
5. Жұмысқа қабылдау бойынша 0,41 0,42 +0,01
айналым коэффициенті
6. Жұмыстан босатылу бойынша 0,06 0,13 +0,07
айналым коэффициенті
7. Жалпы айналым коэффициенті 0,47 0,54 +0,07
2009 жылы кәсіпорындағы кадрлардың ағымдылық, қабылдау және жұмыстан
босатылу бойынша, жалпы айналым коэффициенттері 2008 жылмен салыстырғанда
өсіп отыр (сурет 1.). Әсіресе кадр ағымдылығы коэффициенті мен жұмыстан
босатылу коэффициенттері 0,07- ге артып отыр.
Кәсіпорын мүлкінің негізін негізгі қорлар құрайды. Таза-Мұнай
Ақтөбе ЖШС -нің негізгі қорлары келесідей құрамнан тұрады:
• Ғимарат
• Құрылғылар
• Машина және жабдықтар
• Беру құрылылары
• Көлік құралдары
• Өндірістік және шаруашылық инвентарь
Кәсіпорынның негізгі қорларының 2009 жылғы құрылымын келесі 5-
кестеден көруге болады.
Кесте 5.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС -нің 2009 жыл бойынша негізгі қорлар құрамы
мен құрылымы[1]
№ Көрсеткіштер атауы мың.тг Үлес салмағы, %
1. Ғимарат 92996,7 27,67
2. Қондырғылар 62546,7 18,61
3. Машина және жабдықтар 66210,1 19,7
4. Беру құрылғылары 38953,1 11,59
5. Көлік құралдары 56429,8 16,79
6. Өндірістік және шаруашылық 18955,6 5,64
инвентарь
Барлығы 336092,00 100
Осы жоғарыдағы 5-кесте бойынша Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің негізгі
қорлары 2009 жылы – 336 092 000 теңгені құрағандығын байқаймыз. Оның
құрамы мен құрылымын талдау негізінде ондағы ең көп үлесті келесідей
негізгі қорлар құрайтындығын көреміз: ғимарат - 27, 67%, машина және
жабдықтар – 19,7%, және қондырғылар – 18,61 % . Мұның себебі, кәсіпорынның
негізгі қызметі мұнай қалдықтарын утилизациялау болғындықтан, оларды
тазартатын арнайы УЗГ-1М, УЗГ-1МГ, КПН-Т20 қондырғылар ОГШ 50 типіндегі
центрифугалар , мұнаймен ластанған топырақты қазу, тиеу-түсіру, тасымалдау
жұмыстары үшін –экскаватор, кран, бульдозер, трактор секілді ауыр машиналар
бар.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау жүйесінде кәсіпорын
капиталының айналымдылығын сипаттайтын кәсіпорынның іскерлік белсенділік
көрсеткіштері өте маңызды болып табылады
кесте 6.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің іскерлік белсенділік көрсеткіштері
2007 жыл 2008 жыл Өсім қарқыны,
(+,-)%,(‰)
1 Өнім шығару көлемі, 397442,00 964465,00 +2326,7
мың.тг
2 Негізгі құралдардың 131351925,6 60527296,36 -53,9
орташа жылдық құны,
тенге
3 Қорқайтарымы, тг 3,03 1,59 -47,5
4 Қорсиымдылығы, тг 0,33 0,06 -0,27
5 Сату көлемі, мың.тг 466206,00 1028717,00 +120,7
6 Активтердің жалпы 93075227,01 174594862,4 +87,6
сомасы, мың.тг
7 Нормаланатын айналым 271357678,21 52613670,97 -80,611
құралдарының орташа
жылдық құны, теңге
8 Активтердің 5,01 5,89 +17,7
айналымыдылығы
9 Айналым құралдарының 1,72 19,55 +1036,62
айналымдылығы
6-кесте бойынша Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің өнім шығару көлемі 2007
жылмен салыстырғанда 2326,7 (‰) промилге артқандығын байқаймыз. Қор
қайтарымы көрсеткіші 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 47,5% төмендеген
бұл негізігі қорлардың 1 теңгесіне сәйкес келетін өнім шығару көлемінің
артуымен түсіндіріледі, яғни кәсіпорын қолда бар негізгі қорларын ұтымды
толық қолданып отыр. Қорсиымдылығы 2008 жылы 2007 жылға қарағанда 0,27 %-ке
азайған, яғни шығарылған өнімнің 1 теңгесіне қатысқан негізгі қорлар үлесі
азайып отыр (сурет 2.). Қорқайтырмының жоғары, ал қор сиымдылығының төмен
болса өнім өндіру үшін капитал салымдары мен басқа да ресурстар аз қажет
етіледі.
Айналым құралдарының айналымдылығы немесе айналым саны 2008 жылы
19,55 құрады, ол алдыңғы жылмен салыстырғанда 10 есеге жуық немесе 1036,62
(‰) промилге артқан (сурет 3
.). Айналым құралдарының айналым жылдамдығының жоғары болуы оларға
қажеттілікті азайтады және олардың тиімді қолданылып отырғандығын
көрсетеді. Айналым құралдарының айналымдылығының жеделдеуіне
ғылыми–техникалық прогресс жетістіктерін енгізу, материалдық-техникалық
қамтамасыз ету мен өткізуді ұйымдастыру үлкен ықпал етеді. Ал олар өз
кезегінде өнім көлемінің артуына әсер етеді.
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тиімділік көрсеткіштерін бағалау
Кәсіпорын жұмысының тиімділігі оның қаржылық жағдайымен сипатталады.
Қаржылық жағадайын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер келесідей топтарға
біріктірілген.
1)Шығынсыздық көрсеткіштері;
2) Ликвидтілік көрсеткіштері;
3) Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері.
4) Рентабелділік көрсеткіштері
кесте 7.
Шығынсыздықтың қаржылық көрсеткіштерінің динамикасы
№ Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл
1 Сатудың таза көлемі, тг 943717000 466206250 571396160
2 Жиынтық айнымалы 398899758 187502292 451970000
шығындар,тг
3 Жалпы маржа(жабуға 544817242 278703958 119426160
салымдар), тг
4 Жалпы маржа 57,7 59,8 20,9
коэффициенті, %
5 Жиынтық тұрақты 455897235 275432567 252037000
шығындар,тг
6 Баланстық пайда, тг 88920007 3271391 -132610840
7 Шығынсыздық нүктесі, тг 56997477 87930275 -199933000
8 Қаржылық тұрақтылық 886719523 378275975 771329160
запасы, тг
9 Қаржылық тұрақтылық 1556 430 -386
запасы %
10 Операциялық рычаг(тетік)6,1 85,2 -0,9
7-кесте мәліметтерінің негізінде мынадай қорытнды жасауға болады,
қарастырылып отырған кезеңде, яғни 2009 жылы жалпы маржа коэффициенті
алдыңғы 2007, 2008 салыстырғанда біршама төменден, мұның себебін осы
кезеңдерде өнімді сату көлемі азайып, жиынтық айнымалы шығындар көбейіп
отырғандығымен түсіндіруге болады. Ал опретивті рычагтың шамасы өнімді
өткізуден түсімнің артуы пайданы қаншаға артатындығын көрсетеді, Таза-
Мұнай Ақтөбе ЖШС-де 2009 жылғы түсім көлемінің азаюы пайданы 90%-ке
төмендетті. Байқалып отырған мұндай тенденция кәсіпорынның шығындар
аймағына жедел кіріп отырғандығын байқатады.
кесте 8.
Кәсіпорынның ликвидтілік көрсеткіштері
(30.09. 2008 жыл)
№ Көрсеткіштер Есептік Есептік Ауытқу
кезең кезеңнің
басында сонында
1 Ағымдық активтер,тг 49443072,8 141690581 92247508,26
1.1 Запастар,тг 26122097,2 29098432,9 2976335,66
1.2 Ақша құралдары,тг 2894591,24 28869365,3 25974774,02
1.3 Дебиторлық берешек, 18556302,2 63376518,4 44820216,19
тг
1.4 Сатып алынған 1870082,09 20346264,5 18476182,39
құндылықтар бойынша
ҚҚС, тг
2 Ағымдық пассивтер,тг96684037,7 238562279 141878241,3
2.1 Қысқамерзімді 10000000 165170930 155170930
займдар мен
несиелер,тг
2.2 Кредиторлық қарыз,тг86684037,7 73391349 -13292688,7
3 Ликвидтілік
(өтімділік)
көрсеткіштері
3.1 Таза айналым -47240964,9 -96871698 -49630733,1
капиталы, тг
3.2 Ағымдық активердегі -95,55 -68,37 27,18
таза айналым
капиталының үлесі, %
3.3 Ликвидтіліктің жалпы0,22 0,48 0,26
көрсеткіші
3.4 Ағымдық ликвидтілік 0,51 0,59 0,08
коэффициенті
3.5 Жедел ликвидтілік 0,22 0,39 0,16
коэффициенті
3.6 Абсолютті 0,03 0,12 0,09
ликвидтілік
коэффициенті
Ликвидтілік коэффициенттері кәсіпорынның қысқамерзімді міндеттемелерін
есептік кезеңде өтеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Ағымдық ликвидтілік коэффициенті кәсіпорынның белгілі-бір кезең ішінде
қысқамерзімді міндеттемелерін өтеу үшін қолданылатын қаражаты жеткілікті
ме соны анықтайды. Біздің жағдайымызда Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің
ликвидтіліктің ағымдық коэффиценті 2007 жылы К а.л. = 0,51,
ал 2008 жылы К а.л. = 0,59 құрады, бұл қажет көрсеткіштен төмен, критерий
бойынша оның шамасы 1≤ Ка.л. ≥ 2 аралығында болуы тиіс. Бұл кәсіпорынның
айналым құралдары қысқамерзімді міндеттемелерді өтеу үшін жеткіліксіз
екендігін көрсетіп отыр.
Ликвидтіліктің жедел коэффиценті айналым құралдарының неғұрлым өтімді
бөлігінің (алғышқы құралдарының, қысқамерзімді қаржы салымдарының және
дебиторлық қарыздың) қысқамерзімді міндеттемелерге арақатынасын білдіреді.
Критерий бойынша мүмкін болатын шамасы К к.л. 0,7 -0,8. Таза-Мұнай Ақтөбе
ЖШС –нің ликвидтіліктің жедел коэффиценті 2007 жылы К ж.л. = 0,22, ал
2008 жылы 0,39 құрады. Бұл к өрсекіш мүмкін болатын
көрсеткіштен төмен екенін байқаймыз. Ол бұл кәсіпорынның ликвидтілігі
жоғары болып табылатын ақша құралдары мен дебиторлық қарыздарының көлемі
қысқа мерзімді қарыздарын жабу үшін жеткіліксіз екендігін көрсетеді.
Абсолюттік ликвидтілік коэффициенті кәсіпорынның өтімділігін білдіреді
және ақша құралдары көрсеткіші бойынша бағаланады (себебі ақша құралдары
абсолютті ликвидтті болып саналады). Бұл көрсеткіштің де шамасы Таза-Мұнай
Ақтөбе ЖШС –де өте төмен. Ол 2007 жылы К а.л.=0,03 құраса,
2008 жылы К а.л.=0,12 құраған. Бұл көрсеткіш 2008 жылы
2007 жылмен салыстырғанда 9 % ке артқан. Бұл қысқамерзімді
міндеттемелердің (қарыз құралдарының) 2007 жылмен салыстырғанда
салыстырмалы түрде азайғанын көрсетеді. Соның нәтижесінде кәсіпорын
абсолютті ликвидті болып отыр. Себебі абсолютті ликвидітілік коэффицентінің
нормативтік шамасы 0,1 - 0,2. арасында болуы тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау компанияның ресурс
жеткізушілерге (контрагенттерге, персоналға) сонымен бірге, мемелекеттік
бюджетке қатысты компания қаншалықты төлемқабілетті екендігін көрсетеді.
кесте 9.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері(
РсКөрсеткіштер Есептеу формуласы 2009ж. 2009ж. Ауытқу
01.02 28.02
1 Автономдылық Меншікті капиталБаланс 0,36 0,02 -0,34
коэффициенті
(меншікті
капиталдың
концентациясы)
2 Меншікті капитал Меншікті капитал Қарыз 0,57 0,03 -0,54
мен қарыз капиталы
капиталының
арақатынасы
коэффициенті
3 Дебиторлық және Дебиторлық 0,31 0,04 -0,27
кредиторлық қарыз қарызКредиторлық қарыз
катынасы
коэффиценті
4 Тартылған Қарыз құралдары Баланс 0,64 0,75 0,11
капиталдың
концентрациясы
коэффициенті
5 Ұзақмерзімді қарызҰзақмерзімді - - -
құралдарын тарту мінедттемелер(Меншікті
коэффиценті капитал + Ұзақмерзімді
міндеттемелер)
6 Тартылған капитал Ұзақмерзімді - - -
құрылымының міндеттемелер Қарыз
коэффициенті құрлдарының жиынтығы
7 Тартылған және Қарыз құралдарының 1,76 3,05 1,29
меншікті жиынтығы Меншікті
капиталдың капитал
арақатынасының
коэффициенті
9-кестеде Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің қаржылық тұрақтылық
көрсеткіштері 2009 жылдың ақпан айының басындағы және соңындағы мерзімге
есептелді. Бұл кесте бойынша мынадай тұжырым жасауға болады: автономдылық
коэффициентінің нормативтік мағынасы - 0,5-0,7 аралығында болуы тиіс. Бірақ
бұл кәсіпорында оның шамасы ақпан айының басында- 0,36, ал соңында – 0,02
тең болды. Яғни бекітілген нормадан біршама төмен. Қалыптасқан теория
бойынша автономдылық коэффициенті -1 ге жақындаған сайын кәсіпорынның
қарыздық міндеттемелерін орындай алмау тәуекелі төмендейді.
Меншікті капитал мен қарыз капиталының арақытанысының коэффициенті
қарыз капиталының 1 теңгесіне меншікті құралдардың қандай көлемі сәйкес
келетіндігін көрсетеді. Оның нормативтік шамасы-1. Біздің жағдайымызда ол
айдың басында- 0,57, ал ай соңында- 0,03 құрады. Бұл көрсеткіш шамасы
қарастырылып отырған екі кезеңде де бекітілген ноормативтік шамадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Макро-микроэкономика кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Орындаған
4 курс студенті
Аты-жөні
Ғылыми жетекші
Аты-жөні
(қолы, күні)
Бақылаушы
Аты-жөні
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісімен
қорғауға жіберілді
Аты-жөні
(қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1-тарау. Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ...5-8
1.2 Кәсіпорын тиімділігін бағалау көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-15
1.3 Өндірістің тиімділік
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 16- 19
2-тарау. Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің мысалында кәсіпорынның тиімділігін
талдау және бағалау
2.1 Кәсіпорынның жалпы ұйымдық-экономикалық сипаттамасы ... ... ..20-23
2.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ..24-
29
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тиімділік көрсеткіштерін бағалау ... ... ... 30-36
3. ҚР-дағы мұнай саласы кәсіпорындарының тиімділігін арттыру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасында мұнай–газ саласының даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...37-5 1
3.2 Кәсіпорын тиімділігін арттыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58-6 0
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .61 -62
Қосымшалар
КІРІСПЕ
ҚР Президенті Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы атты халыққа Жолдауында басым бағыттардың
бірі ретінде Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру,
шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайтуды атап көрсетті.
Себебі шағын және орта бизнес –ел экономикасын дамытудың маңызды
бағыттарының бірі болып табылады. Ал кез-келген шағын және орта бизнестің
пайдалылығы оның көрсеткіштерінің табыстылығымен сиптталады.
Тиімділік – әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстардың
жиынтығын сипаттайтын, нәтижеге қол жеткізу мен ресурстарды пайдаланумен
байланысты категория. Экономикалық тиімділіктің өсуі, өнім бірлігіне
шаққандағы шығынның қысқаруымен немесе бұрынғы шығын көлемін сақтай отырып,
тиімділіктің артуымен тікелей байланысты.
Экономикалық категория ретінде пайда кәсіпорынның кәсіпкерлік
қызметінің қаржылық нәтижесін сипаттайды. Пайда өндіріс тиімділігін,
өндірістің өнім көлемі мен сапасын, еңбек өнімділігінің жағдайын,
өндірістің қызмет деңгейін неғұрлым толық бейнелейді. Сондықтан, пайда
коммерциялық есепті нығайтуға, өндірісті интесификациялауға ынталандырушы
әсер етеді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның пайда табуы мен оның
тиімділігін арттыру дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді
Зерттеу обьектісі болып Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС табылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 тарауда кәсіпорын қызметінің тиімділігін экономикалық талдау
және бағалаудың теориялық аспектілері қарастырылған.
2 тарауда Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС-гі қызметінің экономикалық
тиімділік көрсеткіштеріне талдау және бағалау жасалынған.
3 тарауда Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС кәсіпорнымен шаруашылық іс-
әрекетінің тиімділігін жоғарлату жолдары сипатталған.
Зерттеу мақсатына бірнеше талдау тапсырмаларын шешу нәтижесінде
қол жеткізіледі:
- пайда және рентабельділік талдауы;
- кәсіпорынның мүліктік сипаттамасы: айналымдағы және айналымдағы
емес активтер;
- қаржылық тұрақтылықты бағалау;
- бухгалтерлік есепті қарау;
- қарызға алынған және меншікті құралдар көздерінің сипаттамасы;
- кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық іс-әрекетін жетілдіру
жолындағы шараларды әзірлеу.
Талдау барысында экономикалық құбылыстар мен факторлардың тарихы
және логикалық реттілігі, олардың бағытталғандығы және кәсіпорынның
шаруашылық әрекетіне әсер ету нәтижелері анықталады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық, математикалық салыстыру
және горизонталды және вертикалды талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімдерінің мазмұнын ашу үшін отандық және
шетелдік зерттеуші экономист ғалымдардың еңбектері негіз болды. Ал
практикалық сипаттағы ІІ бөлім үшін зерттеу объектісі болып Таза Мұнай
Ақтөбе табылатын ЖШС-нің есептік мәліметтері (бухгалтерлік баланс,
шығындар мен табыстар есебі, ақша құралдарының қозғалысы есебі т.б.)
қолданылады.
1-тарау. Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігі туралы жалпы түсінік
Нарықтық экономикада экономикалық тиімділіктің әртүрлі формалары
кездеседі.
Тиімділіктің техникалық және экономикалық аспектілері өндірістің
негізгі факторларының дамуын және оларды қолдану тиімділігін сипаттайды.
Әлеуметтік тиімділік еңбек шарттарын, қоршаған ортаны қорғауды және
т.б. жақсартуға бағытталған нақты әлеуметтік міндеттері шешуді білдіреді.
Әдетте әлеуметтік нәтижелер экономикалық нәтижелермен тығыз байланысқан,
себебі кез-келген прогрестің негізін материалдық өндіріс құрайды.
Нарық жағдайында әрбір кәсіпорын экономикалық дебес тауарөндіруші бола
отырып, мемелекетпен бекітілген салық қатынастары мен әлеуметтік шектеулер
аясында өзінің жеке өндірісінің даму тиімділігін бағалаудың кез-келген
формасын қолдана алады.
Нарықтың әрекет ету ерекшеліктері (нарықтық процеске қатысушылардың
мүдделерінің субъективтілігі, соңғы нәтижелерге жетудің белгісіздігі, өнім
өндіру мен өткізу параметрлерінің өзгергіштігі, бағалау критериилерінің
көптүрлілігі және басқалары) отандық теория мен практикаға тән болып
табылатын тиімділіктің жалпы және салыстырмалы болып бөлінуіне қарсы,
себебі өндірістің даму тәсілдерінің мүмкіндіктері және олардың арасынан ең
жақсысын таңдау нарықтық конъюнктурадан тәуелді.
Нарыққа көшу өндірісті басқарудың барлық деңгейлеріндегі ұтымды
шешімдерді таңдау мен жүзеге асыру үшін экономикалық тиімділікті есептеуді
ресми шаруашылық процедурадан өмірлік қажеттілікке ауыстыратын, шығындар
мен нәтижелерді өлшеудің біріңғай тәсілдерін жасау маңыздылығын туғызады.
Өндіріс тиімділігін анықтау тиімділік критериилерін қалыптасырудан
басталады. Өндіріс тиімділігінің критерииінің мәні алынатын нәтижелерді
жоғарлатуды немесе шығындарды төмендетуді білдіреді.[11; 20] Ол
кәсіпорынның даму мақсаттарынан шығады. Мұндай мақсаттар мыналар болуы
мүмкін:
• өміршеңдікті қаматамасыз ету;
• тұрақты өсуге қол жеткізу;
• құрылмдық қайта құру;
• әлеуметтік стратегия және т.б.
Осы мақсаттардың алуан түрлілігінде ең жақсы экономикалық нәтижелерге
қол жеткізу, дамудың ұзақмерзімді перспективасын ескеріп неғұрдым үлкен
пайда массасын алуға ұмтылыс басымдылық танытады.
Өндірістің тиімділігі белгілі бір уақыт аралығында өндірістің барлық
ресурстарын қолданудың соңғы нәтижелерін кешенді бейнелеуді білдіреді.
Өндіріс тиімділіг еңбек өнімділігінің жоғарлауын, өндірістік қуаттарды,
шикізат және материалдық ресурстарды неғұрлым толық пайдалануды, аз шығын
жұмсай отырып, жоғары пайда табуды сипаттайды.
Экономикалық тиімділікті бағалау өнідіріс нәтижелерін шығындармен
салыстыру жолымен жүргізіледі:
(1)
Өндіріс нәтижелері болып оның келесі түрдегі соңғы нәтижесін айтамыз:
1) натуралдық және құндық формадағы өнім көлемімен өлшенетін өндіріс
процесінің заттандырылған (материалдандырылған) түріндегі нәтижесі;
2) шығарылған өнімнің тек санымен ғана емес, сонымен бірге оның
тұтынушылық құнын қамтитын кәсіпорын қызметінің халықшаруашылық нәтижесі.
Белгілі-бір уақыт аралығындағы кәсіпорынның өндірістік шаруашылық
қызметінің соңғы нәтижесі болып, таза өнім, яғни жаңадан жасалған құн
саналады, ал коммерциялық қызметтің соңғы қаржылық нәтижесі болып –пайда
табылады. [15; 36-48]
Өндіріс тиімділігін жекелеген белігілері бойынша келесідей түрлерге
жіктеуге болады: [7; 15-18]
• салдары бойынша (нәтижесі) – экономикалық, әлеуметтік, экологиялық;
• тиімділікті (эффект) алу орны бойынша - локалды (шаруашылық
есепайрысу)және халықшаруашылық;
• жоғарлау (қайталану) дәрежесі бойынша- алғашқы (бір ретті эффект) және
мультипликациялық (көп ретті –қайталанатын);
• анықталу мақсаты бойынша - абсолюттік (тиімділіктің жалпы көлемін
немесе шығындардың бір бірлігіне шаққандағы көлемін сипаттайды) және
салыстырмалы (шаруашылық немесе өзге де шешімдердің бірнеше
варианттары арасынан ұтымды вариантты таңдаған кезде).
Тиімділіктің барлық түрлерінің бірігуі кәсіпорын қызметіні жалпы
интегралды тиімділігін қалыптастырады. Экономикалық және әлеуметтік
тиімділікке қол жеткізу ағымдық және бірмезгілді шығындарды жүзеге асырумен
байланысты. Ағымдық шығындарға өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар
жатады. Бірмезгілді шығындар- бұл капиталдық салымдар түрінде негізгі
қорларды сатып алуға және айналым құралдарын арттыруға авансталған
қаражаттар, олап өздерінің қайтарымын тек белігілі-бір уақыттан соң береді.
Кәсіпорынның қаржылық-әлеуметтік жағдайы дегеніміз – кәсіпорынның өз
қызметін қаржыландыру және әрі қарай дамыту қабілеті. Ол кәсіпорынның
қалыпты қызмет етуі үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен,
олардың мақсатты орналастырылуының және қолдану тиімділігінің
оңтайлылығымен, басқа заңды және жеке тұлғалармен қарылық өзара
байланыстарымен, төлемқабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығымен
сипатталады.[21; 32-33]
Кәсіпорынның қаржылық-әлеуметтік жағдайы тұрақты, тұрақсыз, дағдарысты
болуы мүмкін. Кәсіпорынның төлемдерді уақытылы жүргізуі, өз қызметін
кеңейтілген негізде қаржыландыу мүмкіндігі оның жақсы қаржылық жағдайын
білдіреді. Кәсіпорынның қаржылық–әлеуметтік жағдайы оның өндірістік,
коммерциялық және қаржылық қызметінің нәтижелерінен тәуелді. Егер
өндірістік және қаржылық жоспарлар табысты орындалса, онда ол кәсіпорынның
қаржылық-әлеуметтік жағдайына оң ықпал етеді, және керісінше егер өнімді
өндіру және өткізу жоспарлары орындамаса оның өзіндік құны артады, түсім
мен пайда сомасы азаяды, сәйкесінше кәсіпорынның қаржылықз-әлеуметтік
жағдайы мен төлемқабілеттілігі нашарлайды.
Тұрақты қаржы жағдайы ең алдымен өндірістік жоспарлардың орындалуына
және өндірістің қажеттіліктерін қажетті ресурстармен қамтамасыз етуге оң
ықпал етеді. Сондықтан қаржылық қызмет шаруашылық қызметтің құрамдас
бөлігі ретінде ақша ресурстарының жоспарлы түсімін және шығындалуын
қамтамсыз етуге, есептік тәртіпті орындауға, меншікті және қарызға алынған
капиталдың рационалды пропорциясына қол жеткізуге және оны неғұрлым тиімді
қолдануға бағытталған. Өндірісті тиімді дамыту және жоғары табыс табу үшін
қаржы ресурстарын қалай, қашан, қай жерде қолдану керектігі жөнінде шешім
қаржылық қызметтің негізгі мақсаты болып табылады.
Нарықтық экономикада тұрақты әрекет ету үшін және банкроттыққа жол
бермеу үшін қаржыны қалай басқару керектігін. капитал құрылымы қандай болу
керектігін білу керек. Сәйкесінше жоғарыда айтылғандардан шығатын
қорытынды: кәсіпорынның тиімділік көрсеткіштері болып саналатын
кәсіпорынның іскерлік белсенділік, ликвидтілік(өтімділік),
төлемқабілеттілік, несиеқабілеттілік көрсеткіштерін, рентабілділік қадамын
(порог), қаржылық тұрақтылық қорын (запас, қауіпсіздік аймағы), тәуекел
дәрежесін, қаржылық тетік (рычаг) эффектісін және басқаларын, сонымен
бірге оларды талдау әдістемесін білу қажет.
1.2 Кәсіпорын тиімділігін бағалау көрсеткіштері
Өндіріс тиімділігін өлшеу экономикалық тиімділік критериилерін
орнатуды білдіреді. Олар экономиканың барлық звенолары үшін – кәсіпорыннан
бастап, тұтастай халықшауашылығы үшін ортақ болуы тиіс. Сонымен өндірістің
экономикалық тиімділігінің жалпы критерииі болып қоғамдық еңбек
өнімділігінің өсімі саналады.
Қазіргі уақытта өндірістің экономикалық тиімділігі осы аталған крит
ерии негізінде былайша бағаланады, еңбектің бір бірлігіне есептегендегі
ұлттық табыстың (таза өнім) өсімін жоғарлату формасында көрінеді.
Кәсіпорын деңгейінде оның қызметінің тиімділігінін біртұтас
критерииінің формасы ретінде пайданы максимизациялау саналады. Өндіріс
тиімділігі өндіріс процесінің негізгі элементтерін пайдаланудың тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштердің өзарабайланысқан жүйесінде нақты сандық мәнге
ие болады.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі келесідей
принциптерге сәйкес келуі тиіс: [26; 95-96]
- өндіріс тиімділігінің нақты көрсетіштерінің жүйесі мен критериилерінің
өзарабайланысын қамтамасыз ету;
- ондірісте қолданылатын ресурстардың барлық түрлерінің тиімділігінің
деңгейін анықтау;
- басқарудың әртүрлі деңгейінде өндірістің тиімділігін өлшеуді қамтамасыз
ету;
- өндірістің тиімділігін арттыруың өндірісішілік резервтерін жұмылдыруды
ынталандыру.
Аталған принциптерді ескеріп өндірістің тиімділігінің
көрсеткіштерінің келесідей жүйесі анықталған:
1)жалпылама көрсеткіштер:
- ресурстардың бір бірлігіне есептегендегі таза өнім өндірісі;
- жалпы шығындардың бір бірлігіне есептегендегі пайда;
- өндіріс рентабельдігі;
- тауарлық өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар;
- өндірістің интенсификациясы есебінен өнімінің өсу үлесі;
- өнім бірлігін қолданудың халықшаруашылық эффектісі;
2) еңбекті (персоналды) пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері:
- еңбек өнімділігінің өсу қарқыны;
- еңбек өнімділігінің өсуі есебінен өнім қөлемінің өсу үлесі;
- жұмыскерлердің абсолютті және салыстырмалы жұмыстан босатылуы;
- тиімді жұмыс уақыты қорын пайдалану коэффициенті;
- өнім бірлігінің еңбексиымдылығы;
- өнім бірлігінің еңбекақы сиымдылығы;
3) өндірістік қорларды пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері:
- жалпы қорқайтарымы;
- негізгі қорлардың белсенді бөлігінің қорқайтарымы;
- негізгі қорлардың рентабелдігі;
- өнім бірлігінің қор сиымдылығы;
- өнім бірлігінің материалсиымдылғы;
- шикізат пен материалдардың ең маңызды түрлерін қолдану коэффициенті.
4) қаржы құралдарын қолданудың тиімділік көрсеткіштері:
- айналым құралдарының айналымдылығы;
- айналым құралдарының рентабелділігі;
- айналым құралдарының салыстырмалы босауы;
- үлесті капиталдық салымдар (өндіріс қуатының бір бірлігіне немесе өнімнің
бір бірлігіне есептегендегі);
- капиталдық салымдардың рентабельдігі;
- капиталдық салымдардың қайтарым мерзімі және т.б.
Тиімділіктің негізгі сандық криетрийі ретінде салынған капиталға
пайда нормасы саналуы тиіс. Ол келесі формуламен анықталады
,
Мұндағы, Е – салынған капиталға пайда нормасы, %;
П –салықтарды шегергендегі таза пайда (жылдық);
К – пайда алуды қамтамасыз ететін капиталға салымдар;
Ц – сату бағаларындағы өнім өндірудің жылдық көлемі;
С –өнімнің жылдық шығарылымынң толық өзіндік құны.
Пайда нормасының есептік мәні капитал құрылымына, өнімнің баға
деңгейіне, сұраныс көлеміне және басқа факторларына байланысты өзгеруі
мүмкін.
Капиталдың пайда нормасы түріндегі тиімділіктің таңдалып алынған
критерийі кәсіпорынның дамуының әртүрлі варианттарын салыстыру үшін де,
нарықтың дара вариантын бағалау үшін де қолданылады.
Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін негіздеу
үшін өндіріс тиімділігінің келесідей жалпылама көрсеткіштері қолданылады:
[15; 27-29]
1) таза ағымдық құн – кәсіпорынның әрекет етуінің бүкіл кезеңіндегі
түсімдер мен ақша құралдары шығындарының арасындағы айырмашылық:
;
2) капитал рентабелдігі – таза табыстың меншікті капиталға қатынасы
(капиталдық салымдардың минималды нормасы);
3) тиімділіктің ішкі коэффициенті – қолма-қол ақша құралдарының тепе-
теңдігі мүмкін болып табылатын капитал рентабелдігінің ең төменгі мәні
(пороговое значение рентабельности капитала), ал таза ағымдық құн нолге тең
болады.
4) капиталдық салымдардың қайтарым кезеңі (қайтарым мерзімі) –
кәсіпорынның болашақ табысы оның капиталдық салымдарды жүзеге асыру
көлеміне жету үшін қажетті уақыт кезеңін білдіреді. Қайтарым мерзімі
көрсеткіші оларды салғаннан кейінгі белгілі-бір уақыт аралығында
жұмсалған қаражаттардың қайтарылымының қарқындылығын сипаттайды:
,
Мұндағы ЧДПср.год – ортажылдық таза ақша ағыны.
5) максималды ақша шығын (отток) – ұлғаймалы нәтижемен есептелген таза
ағымдық құнның неғұрлым теріс мәні. Ол кәсіпкерлік жобаның жалпы құнын
сипаттайды және оны шығындарды қаржыландыру көздерімен байланыстырады.
6) шығынсыздық нүктесі (нормасы, точка (норма) безубыточности) – бұл
нолдік пайда (табыс) көлемі қол жеткізілетін шығарылатын өнім партиясының
минималды көлемі, яғни сатудан түскен табыстар мен өндіріс шығындарының
теңдігін көрсетеді. Сату көлемінің әрі қарай ұлғаюы табыстың түзілуіне
әкеледі.
Шығынсыздық нүктесі графикалық және сараптамылқ тәсіледрмен анықталуы
мүмкін. Графикалық түрде шығынсыздық нүктесі сату көлемі мен өндіріс
көлемінің толық шығындары(тұрақты және айнымалы шығындар) сызықтарының
қиылысуында орналасады.
Сараптамалық түрде шығынсыздық нүктесі мына формуламен есептеледі:
,
мұндағы, Ипост – тұрақты шығындар сомасы;
Цед – өнім бірлігінің бағасы;
Ипер – шекті айнымалы шығындар (өнім бірлігіне есептегендегі).
Ақшалай табыстарды бағалаудың тағы бір әдісі рентабелділік әдісі, ол
сату көлемі мен кәсіпорынның активтерінің құнына байланысты алынған
табыстың көлемін сипаттайды.
Табыс (пайда) негізінде келесідей рентабелділік көрсеткіштері
есептеледі: [12; 65-69]
1) жалпы рентабелділік
,
мұндағы, Пбал – кәсіпорындағы баланстық пайда(немесе таха пайда);
–негізгі капиталдың ортажылдық құны;
– нормаланатын айналым құралдарының орташа жылдық құны;
2) сату рентабелділігі (айналым)
,
мұндағы, Псату – өнімді сатудан түскен табыс;
Vсату – сату көлемі;
3) негізгі капиталдың рентабелділігі
;
4) меншікті капитал рентабелділігі
.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау жүйесінде кәсіпорын
капиталының айналымдылығын сипаттайтын кәсіпорынның іскерлік белсенділік
көрсеткіштері өте маңызды болып табылады. Олардың арасында келесідей
көрсеткіштер ажыратылады:
1) қорқайтарымы
,
мұндағы, ВП – өнім шығару көлемі;
2) қор сиымдылығы
;
3) активтердің айналымдылығы
;
4)айналым құралдарының айнылымдылығы
.
Жоғарыда аталған барлық көрсеткіштер салыстырмалы болып табылады,
бірақ тиімділіктің абсолюттік көрсеткіштері де маңызды болып табылады.
Оларға мыналар жатады: [18;25-35]
• өнімді (жұмыс, қызметтер) сату көлемі;
• өнімнің толық өзіндік құны;
• сатудан түскен табыс (пайда);
• баланстық табыс (пайда) (салық салуға дейінгі)
• таза табыс (пайда) (салық салудан кейін).
Абсолюттік көрсеткіштер салыстырмалы көрсеткіштерді есептеуде негізге
алынады жіне оның қаржылық нәтижелерін көрсетеді.
Фирманың бәсекеқабілеттілігі оның оның өнімінің
бәсекеқабілеттілігімен байланысты. Сату көлемінің артуы табыстың (пайданың)
ұлғаюына, рентабелділік көрсеткіштерінің өсуіне әкеледі.
Өндірістік қуаттарды іске қосу, тапсырыстар қоржынының артуы,
өндіріске салынатын капиталдық салымдардың артуы кәсіпорынның
бәсекеқабілеттілігінің артуын дәлелдейді.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігі оның қаржылық жағдайымен сипатталады.
Қаржылық жағадайын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер ретінде келесі
критериилер қолданылады.
1) Төлемқабілеттілік – өзінің активтерін қолдана отырып, өзінің сыртқы
міндеттемелерін(қысқамерзімді және ұзақмерзімді) орындау қабілеті.
Төлемқабілеттілік төлемқабілеттілік коэффициентімен сипатталады, ол
мына формуламен анықталады:
.
Коэффициент қаржылық тәуекелді, яғни банкроттық ық
тималдылығын өлшейді.
Төлемқабілеттіліктің жоғары коэффициенті минималды қаржы тәуекелін
және сырттан қосымша қаржы тартудың жақсы мүмкіндіктерін көрсетеді.
2) Кәсіпорыннның ликвидтілігі (өтімділігі)– оның алдағы қарыздарын
(міндеттемелерін) уақытылы өтеу қабілетін немесе міндеттемелерді өтеу үшін
кәсіпорынның активтерін ақшаға ауыстыру мүмкіндігін көрсетеді.
Ликвидтілік келесі көрсеткіштермен сипатталады: [9; 27-28]
• жалы ликвидтілік коэффициенті:
;
Коэффициент мәні жоғары болған сайын, кәсіпорынның төлемқабілеттілігі
жоғары болады.
• қарыздарды жабу (покрытие) коэффициенті :
.
1.3 Өндірістің тиімділік көрсеткіштері
Өндірістің экономикалық тиімділігі бұл шаруашылық қызметтің
нәтижелері мен өндірістік шығындардың сандық қатынасы.
Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру проблемасының мәні: қолда
бар ресурстарды қолдану процесінде шығындардың әрбір бірлігіне экономикалық
нәтижелерді арттыру. Өндіріс тиімділігін арттыру факторлары:
• Ағымдық шығындарды үнемдеу (тұтынатын ресурстар);
• Капиталды жақсы қолдану;
• Капиталға салынған жаңа салымдарды ұтымды пайдалану;
Өндірістің әлеуметтік тиімділігі – айқын әлеуметтік мәселелерді шешуді
білдіреді(мыс: еңбек жағдайын жақсарту, қорщаған ортаны қорғау т.б.).
Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін негіздеу
үшін өндіріс тиімділігінің келесідей қорытындылаушы көрсеткіштері
қолданылады: таза ағымдық құн (NPV), капитал рентабельдігі, тиімділіктің
ішкі коэффициенті(IRR), капиталдық салымдардың қайтарым кезеңі, максималды
ақша ағыны(отток), шығынсыздық нүктесі (точка безубыточности).
Таза ағымдық құн уақыт факторын ескергендегі кәсіпорынның болжамды
қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі ақшалай түсімдер мен шығындардың айырмасы
ретінде анықталады.
Капитал рентабельдігі – таза пайданың меншікті капиталға қатынасы.
Тиімділіктің ішкі коэффициенті – қолма-қол ақшалай құралдардың келуі мен
кетуінің (приток-отток) теңдігі мүмкін болатын капитал рентабелдігінің ең
бастапқы (пороговое значение) шамасы.
Капиталдық салымдардың қайтарым мерзімі (өтелім мерзімі):
Т = КП , (17)
Мұндағы Т- капиталыдқ салымдардың өтелім мерзімі, жыл;
К-капиталдық салымдар;
П- таза пайда;
Максималды ақшалай ағыны - бұл өспелі нәтижемен еспетелген таза
ағымдық құнның неғұрлым теріс шамасы.
Шығынсыздық нүктесі- бұл, нолдік пайдаға қол жеткізілетін, яғни
сатудан түскен табыстар мен өндіріс шығындары тең болатын жағдайдағы
шығарылатын өнім партиясының минималды мөлшері. Шығынсыздық нүктесі
графиктік және аналитикалық тәсілдермен анықталады. Аналиткалық әдіс
бойынша шығынсыздық нүктесі мына формуламен анықталады:
Но = , (18)
Мұндағы, Но - шығынсыздық нүктесі
Ипост – өндірістің тұрақты шығындары, тг
Цед – өнім бағасы, тг
И пер - өндірістің айнымалы шығындары, тг
Кез –келген өндірістің дамуы үнемі белгілі – бір уақытты қажет
етеді. Уақыт факторының экономикалық мәнін сандық анықтау шығындар мен
нәтижені уақытқа сәйкес өлшеуге негізделеді және болшақ шығындар мен
нәтижелер құнын уақыттың біртұтас кезеңіне келтіруге сүйенеді.
Тәжірибеде уақыт факторын есептеу келтіру (дисконттау) коэффициентін
қолданумен байланысты. Ол күрделі проценттер формуласы бойынша есептеледі:
Ввр = , (19)
Мұндағы
Ввр – дисконттау коэффициенті;
Ед – дисконт нормасы;
t – келтіру (дисконттау) жылы.
Ақшалай табыстарды бағалаудың тағы бір әдістері бұл – рентабелдік
әдісі, сату көлемі мен кәсіпорынның активтер құнына байланысты алынған
пайда көлемін көрсетеді.
Пайда негізінде келесідей көрсеткіштер есептеледі:
1. Робщ = , (20)
Мұндағы: Пб- баланстық пайда,
Ос және Об – негізгі өндірістік қорлар мен нормаланған айналым
қорларының ортажылдық құны;
2. Сату рентабелдігі:
Рп = , (21)
3. Негізгі капитал рентабелдігі Р н.к. = (22)
4. Меншікті капитал рентабелдігі Рм.к. =
(23)
Сату көлемі де маңызды көрсеткіш болып саналады. Сату көлемі бойынша
фирманың қызмет ауқымы, өндірістік мүмкіндіктері жөнінде қорытынды жасайды.
Сату көлемін талдау кәсіпорынынның өндірістің өсу қарқындары туралы пікір
жасауға мүмкіндік береді. Сату көлемі кәсіпорын активтерінің
айналымдылығын және негізігі капиталдың айналымдылығын анықтауда
қолданылады.
К а.а. = ; (24)
Кн.к.= . (25)
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы төлемқабілеттілік, пайдалылық(прибыльность),
активтерді және меншікті (акционерлік) капиталды пайдалану тиімділігімен,
ликвидтілікпен (өтімділікпен) сипатталды.
Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі – бұл кәсіпорынынның өз активтерін
пайдалана отырып өзінің сыртқы міндетмемелерін (қысқамерзіміді және
ұзақмерзімді) орындау қабілеті. Төлемқабілтеттілік коэффициенті (Кт) мына
формуламен анықталады: [26; 88-89]
Кт = меншікті капитал жалпы міндеттемелер *100%
(26)
Төлемқабілеттілік коэффициенттің жоғары болуы минималды қаржылық
тәуекелді және сырттан қосымша қаражат тартудың жақсы мүмкіндіктерін
білдіреді.
Кәсіпорын ликвидтілігі (өтімділігі) – алдағы(предстоящие) қарыздарды
өз уақытында төлеу қабілетін немесе міндемелер бойынша төлем жасау (для
оплаты) үшін баланс активінің баптарын ақшаға айналдыру мүмкіндігі.
К ж.л. = ақшалай айнылым құралдары қысқамерзімді міндеттемелер.(27)
Кж.л. неғұрлым жоғары болған сайын кәсіпорынның төлемқабілеттілігі жоғары
болады.
2-тарау. Таза Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің мысалында кәсіпорынның тиімділігін
талдау және бағалау
2.1 Кәсіпорынның жалпы ұйымдық-экономикалық сипаттамасы
Бұл жұмыста Ақтөбе қаласында орналасқан мұнай-газ өнеркәсібі
саласының кәсіпорыны қарастырылады. Ол ұйымдық-құқықтық формасы бойынша
-жауапкершілікті шектеулі серіктестік болып табылады. Бiр немесе бiрнеше
адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде
үлеске бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп
танылады; жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның
мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне
байланысты залалдарға өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел
етедi . [1]
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС 2004 жылдың 23 қаңтарында № 10198-1904-ТОО
номерімен тіркелген. Кәсіпорын өз қызметін 1994 жылғы, 27 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасының Азамттық Кодексіне, 1998 жылғы 22 сәуірдегі
Жауапкершіліга шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер
туралы Заңына және 2006 жылғы 31 қаңтардағы Қазақстан Ресупбликасының
Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес жүзеге асырады.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің заңды мекен-жайы: Ақтөбе қаласы,
Бейбітшілік даңғылы 11-94.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің негізгі мақсаты серіктестік
қатысушылары мен еңбек ұжымы мүдделеріне орай таза табыс табу мақсатында өз
қызметін жүзеге асыру болып табылады.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің негізгі қызметі:
• жұмсақ және қатты мұнай қалдықтарын кәдеге асыру (утилизация);
• мазутталған топырақты кәдеге асыру;
• техногенді-бұзылған жерлерді (құнарландыру) рекультивациялау;
• бұрғылау қалдықтарын және бұрғылау ерітіндісін кәдеге асыру;
• істен шыққан майларды тазарту және т.б.
Осы уакытқа дейін жасалған жұмыстар толық көлемде және
бекітілген уақытта жасалды.
Атарылатын жұмыстардың техникалық сипаттамасы:
1) Мазутталған топырақты кәдеге асыру (утилизация) үшін УЗГ -1М немесе
УЗГ-1МГ қондырғылары қолданылады.
Қондырғы мазутталған топырақты және құрамында мұнай бар қатты жанғыш
қалдықтарды утилизациялауға арналған. Қалдықтарды утилизациялау 800-900 ºС.
Утилизациялау нәтижесінде алынатын бастапқы өнім гидрофобты топырақ, ол
жол құрылысында қолданылады.
2) Сұйық мұнай қалдықтарын және мұнай қоспасы бар техникалық суды
утилизациялау(кәдеге асыру) КПН-Т20 қондырғысында қайта өңделеді.
Технологиялық процесс алдын-ала фильтрациялаудан, мұнай өнімінде
эмульгирленген су көп көлемде болса, мұнай өнімдерін және суды
ажыратудан тұрады. Қондырғы арнайы деэмульгаторларды енгізу арқылы
жұмыс жасайды. Қондырғы келесідермен жабдықталған:
• тазарту алдындағы фильтр (сеткалы);
• мұнайөнімдері мен суды ажырататын блок;
• гомогенезациялау блогы;
• мұнайөнімдерінің аралық сиымдылығы;
• мұнайөнімдерін айдайтын насос;
• су мен мұнайөнімдерінің деңгейлерін бақылау және автоматика
блогы.
3) Техногендік –ластанған жерлерді құнарландыру(рекультивация)
мазутталған топырақты мұнай төгілген жерден жинап, оны Тапсырыс
берушінің мұнай қалдықтарын жинақтаушысына (шламонакопитель) немесе
әріқарай утилизациялау үшін Мердігердің технологиялық учаскесіне дейін
жеткізу арқылы жүзеге асырылады.
4) Қолданылған майлар УОМ-100 қондырғысында тазартылады. Қондырғы
қолданылған мотор майларын механикалық қоспаларданғ, судан және ұсақ
диспергирленген (мелкодиспергированное) күйдегі бөлшектерден тазартуға
мүмкіндік берееді. Технологиялық процесс бірнеше сатыда жүреді:
шикізатты қыздыру және коагулянт енгізу, ластануларды тұндыру,
центрифугирлеу арқылы майды тазалау.
5) Бұрғылау қалдықтары мен бұрғылау ерітіндісін утилизациялау. Флокуляция
блогын (БФК) пайдаланып бұрғылау ерітіндісін өңдеудің технологиясы
келесідей тәртіпте жүреді:
• ерітіндіні сумен араластыру;
• рН деңгейін 6,7-7,5 дейін төмендету үшін қышқылмен өңдеу;
• бұрғылау ерітіндісін коагулянт және флокулянт ерітінділерімен өңдеу;
• центрифугада зарарзысдандыру.
Кәсіпорынның қызметін сиаттайтын негзгі көрсеткіштер 1-кестеде
келтірілген. Кәсіпорынның толық жағдайы бухгалтерлік есеп формаларында
келтірілген (қосымша 1,2,3).
кесте 1.
Кәсіпорын қызметінің негізгі мәліметтері
Көрсеткіштер ақпан, 2009 ж.
Жарғылық капитал , мың. тг. 100,0
Негізгі құралдар, мың.тг 534237,50
Кәсіпорын иелігіде қалатын, табыс (пайда), 22356,72
мың.тг.
Жұмыскерлердің ортатізімдік саны, (адам), соның 56
ішінде:
Басқарушылық персонал 32
Негізгі қызмет жұмыскерлері 24
Өнімнің(қыземттің) тауар айналымы, мың.тг 295002,0
Кәсіпорын оз қызметін мемелекеттік сатып алулар бойынша жарияланатын
ашық конкурстарға, тендерлерге қатысу арқылы жүзеге асырады. Олардың кейбір
ірі тапсырыстары төмендегі 2-кестеде келтірілген.
кесте 2.
Кәсіпорынның атқарған жұмыстары
Тапсырыс беруші Жұмыстың мазмұны Құны, Мерзімі
теңге(ҚҚС-мен
бірге
есептегенде)
1 Жылыоймунайгаз МГӨБ Шлам 184 000 000 2007
(Кұлсары), жинақтағыштардағы
Ембімұнайгаз ӨФ мазутталған
топырақты қайта
өңдеу
2 ҚазТрансойлАҚ Мұнаймен ластанған 530 000 000 2007 жыл
топырақты және мұнайтеңге
қалдықтарын кәдеге
асыру
3 ҚазТрансойлАҚ Мұнаймен ластанған 235 000 000 2008 ж
топырақты кәдеге
асыру (утилизация)
4 ҚазМұнайГаз АҚ ГУ-85 МГӨБ-1 547 000 000 2009 ж
мазутталған
топырақты қайта
өңдеу
2.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділік көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның негізгі ресурсы- адам ресурстары. Кәсіпорында барлығы -56
адам жұмыс жасайды. Олардың құрамы мен құрылымы келесі 3- кестеде
көрсетілген.
кесте 3.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің персонал құрамы мен құрылымы
адам
Персонал құрамы 01.01. 2010 Үлес салмағы, %
1 Өндірістік-өнеркәсіптік персонал56
соның ішінде:
1.1 Басшылар 5 8,93
1.2 Қызметкерлер 9 16,07
1.3 Мамандар 18 32,14
1.4 Жұмысшылар 24 42,86
1.4.1Негізгі 24 -
1.4.2көмекші - -
2 Өндірістік емес персонал - -
Барлығы 56 100
3-кесте бойынша Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС -де кадр құрылымында ең көп
үлес –жұмысшылардың, оның ішінде кәсіпорынның негізгі қызметімен
айналысатын негізгі жұмысшылардың үлесіне тиесілі екендігін байқаймыз. Бұл
көрсеткіш кәсіпорынның барлық жұмыскерлерінің құрамында – 42,86 % құрайды.
Кәсіпорындағы негізгі жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақы деңгейі –
18250 тг., ал қызметкерлердің орташа айлық еңбек ақы деңгейі- 22600 тг.
Кәсіпорыдағы еңбек қатынастары 2007 жылдың 15 мамырындағы N 251
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексіне, кәсіпорынның ұжымдық
келісімшартына, жеке еңбек келісімшарттарына сай жүргізіледі.
кесте 4.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС -дегі кадр қозғалысының динамикасы
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқу (+,-)
2008 2009 20092008
1. Бір жылдағы жұмыскерлердің 17 24 +7
ортатізімдік саны, адам
2.Жұмысқа қабылданды барлығы, 7 10 +3
адам.
Жұмыстан шықты барлығы, адам; 1 3 +1
Соның ішінде:
- өз қалауы бойынша 1 3 +1
- жұмысқа келмегені және еңбек - - -
тіртібін бұзғаны үшін
4.Кадр ағымдылығы коэффициенті 0,06 0,13 +0,07
5. Жұмысқа қабылдау бойынша 0,41 0,42 +0,01
айналым коэффициенті
6. Жұмыстан босатылу бойынша 0,06 0,13 +0,07
айналым коэффициенті
7. Жалпы айналым коэффициенті 0,47 0,54 +0,07
2009 жылы кәсіпорындағы кадрлардың ағымдылық, қабылдау және жұмыстан
босатылу бойынша, жалпы айналым коэффициенттері 2008 жылмен салыстырғанда
өсіп отыр (сурет 1.). Әсіресе кадр ағымдылығы коэффициенті мен жұмыстан
босатылу коэффициенттері 0,07- ге артып отыр.
Кәсіпорын мүлкінің негізін негізгі қорлар құрайды. Таза-Мұнай
Ақтөбе ЖШС -нің негізгі қорлары келесідей құрамнан тұрады:
• Ғимарат
• Құрылғылар
• Машина және жабдықтар
• Беру құрылылары
• Көлік құралдары
• Өндірістік және шаруашылық инвентарь
Кәсіпорынның негізгі қорларының 2009 жылғы құрылымын келесі 5-
кестеден көруге болады.
Кесте 5.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС -нің 2009 жыл бойынша негізгі қорлар құрамы
мен құрылымы[1]
№ Көрсеткіштер атауы мың.тг Үлес салмағы, %
1. Ғимарат 92996,7 27,67
2. Қондырғылар 62546,7 18,61
3. Машина және жабдықтар 66210,1 19,7
4. Беру құрылғылары 38953,1 11,59
5. Көлік құралдары 56429,8 16,79
6. Өндірістік және шаруашылық 18955,6 5,64
инвентарь
Барлығы 336092,00 100
Осы жоғарыдағы 5-кесте бойынша Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС-нің негізгі
қорлары 2009 жылы – 336 092 000 теңгені құрағандығын байқаймыз. Оның
құрамы мен құрылымын талдау негізінде ондағы ең көп үлесті келесідей
негізгі қорлар құрайтындығын көреміз: ғимарат - 27, 67%, машина және
жабдықтар – 19,7%, және қондырғылар – 18,61 % . Мұның себебі, кәсіпорынның
негізгі қызметі мұнай қалдықтарын утилизациялау болғындықтан, оларды
тазартатын арнайы УЗГ-1М, УЗГ-1МГ, КПН-Т20 қондырғылар ОГШ 50 типіндегі
центрифугалар , мұнаймен ластанған топырақты қазу, тиеу-түсіру, тасымалдау
жұмыстары үшін –экскаватор, кран, бульдозер, трактор секілді ауыр машиналар
бар.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау жүйесінде кәсіпорын
капиталының айналымдылығын сипаттайтын кәсіпорынның іскерлік белсенділік
көрсеткіштері өте маңызды болып табылады
кесте 6.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің іскерлік белсенділік көрсеткіштері
2007 жыл 2008 жыл Өсім қарқыны,
(+,-)%,(‰)
1 Өнім шығару көлемі, 397442,00 964465,00 +2326,7
мың.тг
2 Негізгі құралдардың 131351925,6 60527296,36 -53,9
орташа жылдық құны,
тенге
3 Қорқайтарымы, тг 3,03 1,59 -47,5
4 Қорсиымдылығы, тг 0,33 0,06 -0,27
5 Сату көлемі, мың.тг 466206,00 1028717,00 +120,7
6 Активтердің жалпы 93075227,01 174594862,4 +87,6
сомасы, мың.тг
7 Нормаланатын айналым 271357678,21 52613670,97 -80,611
құралдарының орташа
жылдық құны, теңге
8 Активтердің 5,01 5,89 +17,7
айналымыдылығы
9 Айналым құралдарының 1,72 19,55 +1036,62
айналымдылығы
6-кесте бойынша Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің өнім шығару көлемі 2007
жылмен салыстырғанда 2326,7 (‰) промилге артқандығын байқаймыз. Қор
қайтарымы көрсеткіші 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 47,5% төмендеген
бұл негізігі қорлардың 1 теңгесіне сәйкес келетін өнім шығару көлемінің
артуымен түсіндіріледі, яғни кәсіпорын қолда бар негізгі қорларын ұтымды
толық қолданып отыр. Қорсиымдылығы 2008 жылы 2007 жылға қарағанда 0,27 %-ке
азайған, яғни шығарылған өнімнің 1 теңгесіне қатысқан негізгі қорлар үлесі
азайып отыр (сурет 2.). Қорқайтырмының жоғары, ал қор сиымдылығының төмен
болса өнім өндіру үшін капитал салымдары мен басқа да ресурстар аз қажет
етіледі.
Айналым құралдарының айналымдылығы немесе айналым саны 2008 жылы
19,55 құрады, ол алдыңғы жылмен салыстырғанда 10 есеге жуық немесе 1036,62
(‰) промилге артқан (сурет 3
.). Айналым құралдарының айналым жылдамдығының жоғары болуы оларға
қажеттілікті азайтады және олардың тиімді қолданылып отырғандығын
көрсетеді. Айналым құралдарының айналымдылығының жеделдеуіне
ғылыми–техникалық прогресс жетістіктерін енгізу, материалдық-техникалық
қамтамасыз ету мен өткізуді ұйымдастыру үлкен ықпал етеді. Ал олар өз
кезегінде өнім көлемінің артуына әсер етеді.
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тиімділік көрсеткіштерін бағалау
Кәсіпорын жұмысының тиімділігі оның қаржылық жағдайымен сипатталады.
Қаржылық жағадайын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер келесідей топтарға
біріктірілген.
1)Шығынсыздық көрсеткіштері;
2) Ликвидтілік көрсеткіштері;
3) Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері.
4) Рентабелділік көрсеткіштері
кесте 7.
Шығынсыздықтың қаржылық көрсеткіштерінің динамикасы
№ Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл
1 Сатудың таза көлемі, тг 943717000 466206250 571396160
2 Жиынтық айнымалы 398899758 187502292 451970000
шығындар,тг
3 Жалпы маржа(жабуға 544817242 278703958 119426160
салымдар), тг
4 Жалпы маржа 57,7 59,8 20,9
коэффициенті, %
5 Жиынтық тұрақты 455897235 275432567 252037000
шығындар,тг
6 Баланстық пайда, тг 88920007 3271391 -132610840
7 Шығынсыздық нүктесі, тг 56997477 87930275 -199933000
8 Қаржылық тұрақтылық 886719523 378275975 771329160
запасы, тг
9 Қаржылық тұрақтылық 1556 430 -386
запасы %
10 Операциялық рычаг(тетік)6,1 85,2 -0,9
7-кесте мәліметтерінің негізінде мынадай қорытнды жасауға болады,
қарастырылып отырған кезеңде, яғни 2009 жылы жалпы маржа коэффициенті
алдыңғы 2007, 2008 салыстырғанда біршама төменден, мұның себебін осы
кезеңдерде өнімді сату көлемі азайып, жиынтық айнымалы шығындар көбейіп
отырғандығымен түсіндіруге болады. Ал опретивті рычагтың шамасы өнімді
өткізуден түсімнің артуы пайданы қаншаға артатындығын көрсетеді, Таза-
Мұнай Ақтөбе ЖШС-де 2009 жылғы түсім көлемінің азаюы пайданы 90%-ке
төмендетті. Байқалып отырған мұндай тенденция кәсіпорынның шығындар
аймағына жедел кіріп отырғандығын байқатады.
кесте 8.
Кәсіпорынның ликвидтілік көрсеткіштері
(30.09. 2008 жыл)
№ Көрсеткіштер Есептік Есептік Ауытқу
кезең кезеңнің
басында сонында
1 Ағымдық активтер,тг 49443072,8 141690581 92247508,26
1.1 Запастар,тг 26122097,2 29098432,9 2976335,66
1.2 Ақша құралдары,тг 2894591,24 28869365,3 25974774,02
1.3 Дебиторлық берешек, 18556302,2 63376518,4 44820216,19
тг
1.4 Сатып алынған 1870082,09 20346264,5 18476182,39
құндылықтар бойынша
ҚҚС, тг
2 Ағымдық пассивтер,тг96684037,7 238562279 141878241,3
2.1 Қысқамерзімді 10000000 165170930 155170930
займдар мен
несиелер,тг
2.2 Кредиторлық қарыз,тг86684037,7 73391349 -13292688,7
3 Ликвидтілік
(өтімділік)
көрсеткіштері
3.1 Таза айналым -47240964,9 -96871698 -49630733,1
капиталы, тг
3.2 Ағымдық активердегі -95,55 -68,37 27,18
таза айналым
капиталының үлесі, %
3.3 Ликвидтіліктің жалпы0,22 0,48 0,26
көрсеткіші
3.4 Ағымдық ликвидтілік 0,51 0,59 0,08
коэффициенті
3.5 Жедел ликвидтілік 0,22 0,39 0,16
коэффициенті
3.6 Абсолютті 0,03 0,12 0,09
ликвидтілік
коэффициенті
Ликвидтілік коэффициенттері кәсіпорынның қысқамерзімді міндеттемелерін
есептік кезеңде өтеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Ағымдық ликвидтілік коэффициенті кәсіпорынның белгілі-бір кезең ішінде
қысқамерзімді міндеттемелерін өтеу үшін қолданылатын қаражаты жеткілікті
ме соны анықтайды. Біздің жағдайымызда Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің
ликвидтіліктің ағымдық коэффиценті 2007 жылы К а.л. = 0,51,
ал 2008 жылы К а.л. = 0,59 құрады, бұл қажет көрсеткіштен төмен, критерий
бойынша оның шамасы 1≤ Ка.л. ≥ 2 аралығында болуы тиіс. Бұл кәсіпорынның
айналым құралдары қысқамерзімді міндеттемелерді өтеу үшін жеткіліксіз
екендігін көрсетіп отыр.
Ликвидтіліктің жедел коэффиценті айналым құралдарының неғұрлым өтімді
бөлігінің (алғышқы құралдарының, қысқамерзімді қаржы салымдарының және
дебиторлық қарыздың) қысқамерзімді міндеттемелерге арақатынасын білдіреді.
Критерий бойынша мүмкін болатын шамасы К к.л. 0,7 -0,8. Таза-Мұнай Ақтөбе
ЖШС –нің ликвидтіліктің жедел коэффиценті 2007 жылы К ж.л. = 0,22, ал
2008 жылы 0,39 құрады. Бұл к өрсекіш мүмкін болатын
көрсеткіштен төмен екенін байқаймыз. Ол бұл кәсіпорынның ликвидтілігі
жоғары болып табылатын ақша құралдары мен дебиторлық қарыздарының көлемі
қысқа мерзімді қарыздарын жабу үшін жеткіліксіз екендігін көрсетеді.
Абсолюттік ликвидтілік коэффициенті кәсіпорынның өтімділігін білдіреді
және ақша құралдары көрсеткіші бойынша бағаланады (себебі ақша құралдары
абсолютті ликвидтті болып саналады). Бұл көрсеткіштің де шамасы Таза-Мұнай
Ақтөбе ЖШС –де өте төмен. Ол 2007 жылы К а.л.=0,03 құраса,
2008 жылы К а.л.=0,12 құраған. Бұл көрсеткіш 2008 жылы
2007 жылмен салыстырғанда 9 % ке артқан. Бұл қысқамерзімді
міндеттемелердің (қарыз құралдарының) 2007 жылмен салыстырғанда
салыстырмалы түрде азайғанын көрсетеді. Соның нәтижесінде кәсіпорын
абсолютті ликвидті болып отыр. Себебі абсолютті ликвидітілік коэффицентінің
нормативтік шамасы 0,1 - 0,2. арасында болуы тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау компанияның ресурс
жеткізушілерге (контрагенттерге, персоналға) сонымен бірге, мемелекеттік
бюджетке қатысты компания қаншалықты төлемқабілетті екендігін көрсетеді.
кесте 9.
Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері(
РсКөрсеткіштер Есептеу формуласы 2009ж. 2009ж. Ауытқу
01.02 28.02
1 Автономдылық Меншікті капиталБаланс 0,36 0,02 -0,34
коэффициенті
(меншікті
капиталдың
концентациясы)
2 Меншікті капитал Меншікті капитал Қарыз 0,57 0,03 -0,54
мен қарыз капиталы
капиталының
арақатынасы
коэффициенті
3 Дебиторлық және Дебиторлық 0,31 0,04 -0,27
кредиторлық қарыз қарызКредиторлық қарыз
катынасы
коэффиценті
4 Тартылған Қарыз құралдары Баланс 0,64 0,75 0,11
капиталдың
концентрациясы
коэффициенті
5 Ұзақмерзімді қарызҰзақмерзімді - - -
құралдарын тарту мінедттемелер(Меншікті
коэффиценті капитал + Ұзақмерзімді
міндеттемелер)
6 Тартылған капитал Ұзақмерзімді - - -
құрылымының міндеттемелер Қарыз
коэффициенті құрлдарының жиынтығы
7 Тартылған және Қарыз құралдарының 1,76 3,05 1,29
меншікті жиынтығы Меншікті
капиталдың капитал
арақатынасының
коэффициенті
9-кестеде Таза-Мұнай Ақтөбе ЖШС –нің қаржылық тұрақтылық
көрсеткіштері 2009 жылдың ақпан айының басындағы және соңындағы мерзімге
есептелді. Бұл кесте бойынша мынадай тұжырым жасауға болады: автономдылық
коэффициентінің нормативтік мағынасы - 0,5-0,7 аралығында болуы тиіс. Бірақ
бұл кәсіпорында оның шамасы ақпан айының басында- 0,36, ал соңында – 0,02
тең болды. Яғни бекітілген нормадан біршама төмен. Қалыптасқан теория
бойынша автономдылық коэффициенті -1 ге жақындаған сайын кәсіпорынның
қарыздық міндеттемелерін орындай алмау тәуекелі төмендейді.
Меншікті капитал мен қарыз капиталының арақытанысының коэффициенті
қарыз капиталының 1 теңгесіне меншікті құралдардың қандай көлемі сәйкес
келетіндігін көрсетеді. Оның нормативтік шамасы-1. Біздің жағдайымызда ол
айдың басында- 0,57, ал ай соңында- 0,03 құрады. Бұл көрсеткіш шамасы
қарастырылып отырған екі кезеңде де бекітілген ноормативтік шамадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz